Upload
others
View
12
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ერმილე ნაკაშიძე
მევენახეობა- მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,
აჭარაში და აფხაზეთში
qarTuli vazi da Rvino: literaturuli memkvidreoba
ერმილე ნაკაშიძე
მევენახეობა-მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,
აჭარაში და აფხაზეთში
მეორე გამოცემა
თბილისი2018
რედაქტორები: დ.მაღრაძე ი.მდინარაძე თ.მაღრაძე
წიგნი წარმოადგენს ცნობილი ქართველი აგრონომის ერმილე ნაკაშიძის მიერ1929 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომის „მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“მეორეგამოცემას,რომელშიცგანხილულიადასავლეთ საქართველოს რეგიონების – გურიის, სამეგრელოს, აჭარისა დააფხაზეთის–მევენახეობისადამეღვინეობისისტორიულიფაქტები,ტრადიციები,ვაზისჯიშები,ღვინისდაყენებისწესებიდათვისებები,სოკოვანიდაავადებებისადა ფილოქსერას მავნეობის შედეგები, ვენახის გაშენების წესები და ადგილები,მევენახეობა-მეღვინეობისპროდუქციისგაზრდისღონისძიებებიდაასეშემდეგ.
წიგნიგანკუთვნილიამევენახეობა–მეღვინეობისსაკითხებითდაინტერესებულიმკითხველთაწრისათვის.
გამომცემლობა„პეტიტი“.
ISBN–978-9941-9567-7-5
წიგნიგამოცემულიაღვინისეროვნულისააგენტოს„ქართულივაზისადაღვინისკულტურისკვლევისსამეცნიეროპროექტის“სერიულიგამოცემის„ქართულივაზიდაღვინო:ლიტერატურულიმემკვიდრეობა“ფარგლებში.
ერმილე ნაკაშიძემევენახეობა–მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში.მეორეგამოცემა.
ღვინისეროვნულისააგენტოსგამოცემა.თბილისი.2018წელი.,60გვ
ერმილე ნაკაშიძე:
ბიოგრაფიული ცნობები .....................................................5
ერმილე ნაკაშიძის ნაშრომების ბიბლიოგრაფია ................10
ერმილე ნაკაშიძის წიგნი „მევენახეობა – მეღვინეობა
გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“
დღევანდელი გადასახედიდან ..........................................15
ერმილე ნაკაშიძე, მევენახეობა – მეღვინეობა
გურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში .................19
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში .............21
მევენახეობა აჭარაში ........................................................48
მევენახეობა-მეღვინეობა აფხაზეთში ................................50
კომენტარები ....................................................................55
წიგნში გამოყენებული ზოგიერთი ძველი ტოპონიმის,
სიტყვისა და ტერმინის განმარტებები ................................57
სარჩევი:
ermile nakaSiZe
5
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
1859წლის8 ივლისს (21ივლისიძველისტილით)სოფელმაკვა-ნეთში(ოზურგეთისმაზრა)დაიბადაერმილენაკაშიძე,შემდგომშიცნო-ბილიქართველიაგრონომი.ერმილესდედა–მაკაერისთავი–რაჭისერისთავის,გრიგოლის,ქა-
ლიშვილიიყო.მამა–კაციანაკაშიძე–სამწუხაროდ,მალევეგარდაც-ვლილა30წლისასაკში,როდესაცერმილე2წლისყოფილა.ერმილენაკაშიძესადამისმეუღლესივლიტაასათიანს5შვილი–ერთივაჟიდაოთხიქალიშვილი–ჰყავდათ.ერმილემსწავლასოფელლიხაურისსკოლაშიდაიწყო,შემდეგგა-
დავიდა ოზურგეთის საქალაქო სასწავლებელში, ხოლო 1879 წელსქუთაისისკლასიკურიგიმნაზიისIVკლასშიჩაირიცხა.მასთანერთადსწავლობდა მომავალი აკადემიკოსი ექვთიმეთაყაიშვილი,რომელიცმისი მკვიდრიმამიდაშვილი იყოდა, აგრეთვე, მეორემომავალი აკა-დემიკოსი,აღმოსავლეთმცოდნე,სანკტ-პეტერბურგისუნივერსიტეტისპროფესორინიკომარი,რომელთანაცერმილესდიდიმეგობრობააკა-ვშირებდა.1883წელსერმილემდაამთავრაქუთაისისგიმნაზია,მაგრამუსახ-
სრობისგამოუმაღლესშისწავლისგაგრძელებაპრობლემადრჩებოდამანამ,სანამქუთაისისსათავადაზნაურობანკმა5სტიპენდიაარდანიშ-ნაიმპირთათვის,ვინცუმაღლესსასოფლო-სამეურნეოსასწავლებელ-შიწავიდოდასასწავლებლად.საბედნიეროდ,ერთისტიპენდიაწილადხვდაერმილენაკაშიძეს,რომელიცმალევეგაემგზავრაპოლონეთში,ნოვოალექსანდრიის (ამჟამინდელისახელიPuławy)სასოფლო-სამე-ურნეოდასატყეოინსტიტუტში.ერმილენაკაშიძისმიერაგრონომიულიდარგისარჩევაშემთხვევი-
თიარყოფილა.მასბავშვობიდანაინტერესებდააგრონომია,ჯერკი-დევ10-12წლისამსოფელშიპატარასანერგემოაწყო,სადაცთხილი,ვაშლისსხვადასხვაჯიში,თუთისადაკაკლისხეებიდარგო.
ერმილე ნაკაშიძე: ბიოგრაფიული ცნობები
6
ერმილე ნაკაშიძე
1886წელსერ.ნაკაშიძემწარჩინებითდაამთავრაინსტიტუტისსრუ-ლიკურსიდადაბრუნდასამშობლოში.ერ.ნაკაშიძისსახელთანაადაკავშირებულიმშობლიურსოფელმა-
კვანეთშიპირველისასწავლებლისგახსნა,რომლისთვისაცმანსაკუ-თარი მიწის ნაკვეთი გამოყოდა მეუღლესთან, ივლიტა ასათიანთან,ერთადუძღვებოდა,აგრეთვე,ოზურგეთისსასოფლო-სამეურნეოსკო-ლის დაარსება, სადაც ისწავლებოდა მეაბრეშუმეობა, მეფუტკრეობა,მებაღეობა,მევენახეობა,მეღვინეობა,მემინდვრეობადასხვ.1887-1896 წლებში ერ. ნაკაშიძე იყო წინამძღვრიანთკარის სასო-
ფლო-სამეურნეო სკოლის პირველი დირექტორი. აღსანიშნავია, რომამსკოლამსოფლისმეურნეობისმრავალისპეციალისტიმოამზადა.როგორცმევენახეობა–მეღვინეობისდარგისსპეციალისტი,განსა-
კუთრებულყურადღებასუთმობდანაცრის,ჭრაქის,ფილოქსერასადავაზისსხვადაავადებებისადამავნებლებისდახასიათებას,მათსაწი-ნააღმდეგოღონისძიებათაგაშუქებას.მისიდაკვირვებით,გურია-სამე-გრელოშინაცარი1851წელსშეუნიშნავთ,რომელმაცმალემოიკიდაამმხარეშიფეხი,რადგანაცაქიპოვასაუკეთესოპირობებიგავრცელები-სათვის–სითბოდატენი.1892-1896 წლებში დაიწყო მისი საქმიანობის ახალი ეტაპი კავკა-
სიისსაფილოქსეროკომიტეტში(შეიქმნა1885წელსრუსეთისსახელ-მწიფოქონებისმინისტრისგანკარგულებით) აგრონომ-ინსპექტორისთანამდებობაზე. მევენახეობის საკითხებზე ის აქ მუშაობდა ისეთ გა-მოჩენილაგრონომებთანდასოფლისმეურნეობისსპეციალისტებთანერთად,როგორებიციყვნენ:ვ.ა.სტაროსელსკი,ი.ზ.ანდრონიკაშვი-ლი,ს.ნ.ტიმოფეევი,ვ.ნ.გეევსკი,ვ.დ.ინანიშვილი,ა.ს.ფირალოვიდასხვ.ერმილენაკაშიძემმოიარასაქართველოსმევენახეობისთით-ქმისყველარეგიონი,რათაადგილზევეშეემოწმებინაფილოქსერითადასხვადაავადებებითდაზიანებულივენახებისმდგომარეობადადახ-მარებაგაეწიამოსახლეობისათვისმათწინააღმდეგსაბრძოლველად.1892წლისივნისშიერმილენაკაშიძემმოიარაიმერეთისმრავალი
სოფელი,სადაცისაკვირდებოდაგავრცელებულსოკოვანდაავადებე-ბს. პრაქტიკულიდახმარება გაუწია მოსახლეობას ვენახების წამლო-ბასთან დაკავშირებით. ის მუშაობდა შემდეგ სოფლებში: ჯოკოეთი,კაცხი,ნავარზეთი,რგანი,ბუნიკაური,სარქველთუბანი,ზადარგანი,ტა-ბაკრება,დარკვეთი,კრონისი,მღვიმე,ხოლიპირიდაწირქვალი.
7
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ერმილენაკაშიძემშეამოწმააგრეთვეკახეთისრაიონებისადაზა-ქათალისოლქის მევენახეობის მდგომარეობა. იგიდამხმარე პერსო-ნალთანერთადდაუღალავპროპაგანდასეწეოდაამრაიონებშივაზისწამლობის ახალი წესების დასანერგად. პრაქტიკულად ეხმარებოდამისმფლობელებსვენახისმოვლასადაშეწამვლაში,აგრეთვე,ღვინისტექნოლოგიისგაუმჯობესებაში.ერმილენაკაშიძისიმდროინდელიმოხსენებისმიხედვით,სოკოვა-
ნიდაავადებებით მეტადდაზიანებული ვენახები იყო ალაზნის გაღმამხარეში,რასაცხსნიდავაზისშესაწამლიმასალებისადასაწყობებისუქონლობით. მხარეში ერთადერთი საწყობი კი, რომელიც ყვარელ-ში მდებარეობდა, ვერ აკმაყოფილებდა ვენახის მფლობელთა დიდმოთხოვნილებებს. მისმა თავგამოდებულმა ცდამ, გაეუმჯობესებინადაღუპვისპირასმდგარიკახეთისმევენახეობა,შედეგიგამოიღო–არ-სებულივითარებათანდათანუმჯობესდებოდა.მევენახეობისადამეღვინეობისსაკითხებზემუშაობისშედეგადერ.
ნაკაშიძე1896წელსკრებულში«СборниксведенийповиноградарствуивиноделиинаКавказе»გამოსცემსორნაშრომს:«ВиноградарствовИмеретии»(Вып.Ш)და«ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии»(Вып.IV).მევენახეობა–მეღვინეობასისისევუბრუნდება1929წელსდააქვეყნებსწინამდებარეწიგნს„მევენახეობა–მეღვინეო-ბაგურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“.1896-1905წლებშიერ.ნაკაშიძემუშაობდამიწათმოქმედებისდეპა-
რტამენტში აგრონომ-ინსპექტორად, საიდანაც 1909 წელს მივლინე-ბულიიყოთურქეთში(კერძოდ,ლაზეთში)იქაურითხილისკულტურისშესასწავლადდათხილისჯიშებიცშემოიტანა–ამმოგზაურობისამსა-ხველამბებსმანვრცელისტატიებიმიუძღვნა.ერ.ნაკაშიძესდავალებულიჰქონდადასავლეთსაქართველოშიჩაის
კულტურისგავრცელება,რომელიცწარმატებითგანახორციელაგურია–სამეგრელოსადააფხაზეთში.მანპირველმამოაწყოჩაისპლანტაციებიდათავისიხელითრგავდაჩაისბუჩქებს.1905-1911წლებშიხელმძღვა-ნელობდა ოზურგეთის ჩაის საცდელ პლანტაციას. სოფელ მაკვანეთშიმდებარეთავისმამულშიმანჩაისპლანტაციაგააშენა,სოფელზვანშიკი,1914წელსმიხეილნაკაშიძესთანერთად,პირველიჩაისფაბრიკაააგო.ისაღნიშნავდა,რომჩაისბუჩქიძალიანკარგადხარობდასიმინდი-
სათვის უვარგის ნიადაგზე, აგრეთვე ზეგნების ნიადაგზე ე.წ. წითელ
8
ერმილე ნაკაშიძე
მიწებზე.მთელდასავლეთსაქართელოშიიმდენადგაფართოვდაჩაისპლანტაციების მოსაწყობად მუშაობა, რომ საკმარისი აღარ იყო მი-წათმოქმედების სახალხო კომისარიატის განყოფილებაში შექმნილიმცირე აპარატი ერმილე ნაკაშიძის ხელმძღვანელობით. აღნიშნულისგამო,1925წლისდეკემბერშიდაარსდასააქციოსაზოგადოება„საქა-რთველოსჩაი“,რომელიცჩაისპლანტაციებისადაჩაისმრეწველობისსაქმესგანაგებდა.1928წელსგამოდისერ.ნაკაშიძისწიგნი„ჩაისბუჩქი,მისიგაშენება
დაჩაისდამუშავება“.1911-1921წლებშიერ.ნაკაშიძემიწათმოქმედებისსამინიტროსსპე-
ციალისტადმიიწვიეს.იგიიყოჯერსახალხომამულებისსპეციალისტი,შემდგომმებაღე-მევენახეობის,სუბტროპიკულიდასამკურნალომცე-ნარეთაგანყოფილებებისინსპექტორიდაგანაგებდასაქართველოში,უფრომეტადკი–მისდასავლეთნაწილში,სუბტროპიკულდასამკურ-ნალო მცენარეთა კულტურების მიმართულებას. ამავე დროს ხელმ-ძღვანელობდააღნიშნულიდარგებისსანერგეებს,აკონტროლებდადასათანადომითითებებსაძლევდამათ.სხვაკულტურებთანერთად,ერ.ნაკაშიძისთაოსნობითმოსახლეო-
ბამხელიმოჰკიდალიმონის,ფორთოხლის,მანდარინისადასხვასუბტ-როპიკულიმცენარეებისგაშენებას.მაგრამ1910-11წლებშიდაშემდგომ1924-25წლებშიტემპერატურისსაგრძნობლადდაცემამდაყინვებმანა-რგავებიდააზიანადაგაახმო,მოსახლეობასკიაღნიშნულიკულტურისკვლავგაშენებისშიშიდაეუფლა.საბოლოოდ,პრობლემააღმოიფხვრა,ერმილენაკაშიძისადამთავრობისხელმძღვანელობითჩატარებულმაღონისძიებებმა–მოსახლეობაშიგაევრცელებინათცოდნასუბტროპიკუ-ლიმცენარეებისყინვისაგანდასაცავად,შედეგიგამოიღო.კვლავდაი-წყოციტრუსოვანიკულტურისაღდგენადაგაფართოვება.ერმილენაკაშიძისავტორობითაადაბეჭდილიწიგნი„ნარინჯოვნები“
(1934),რომელშიცყოველმხრივაადახასიათებულიმანდარინი,ფორთო-ხალი,ლიმონი,ნარინჯი,ლეიმი(ლაიმი),სამყურალიმონიდასხვა.1911წლისმოხსენებაშიმისიყურადღებადაფნამაცმიიპყრო.მისი
თქმითდაფნისფოთოლსერთსაუკუნეზემეტიიყო,რაცსამეგრელოშიაგროვებდნენდაზღვითრუსეთშიგაჰქონდათ.1930წელსერ.ნაკაშიძემგამოსცაწიგნი„ზეთისხილისხე,მისიგა-
შენებადამოვლა“,რომელშიცდაახასიათაესმცენარე,აღწერამისი
9
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ბიო-ეკოლოგიურითვისებები,ჯიშები,მოთხოვნილებებინიადაგისადაჰავისადმი,გამრავლებისხერხებიდასხვ.ამ აქტივობების შედეგად, გურიაში, სამეგრელოსა და აფხაზეთში
ფართოდგავრცელდაჩაიდასხვასუბტროპიკულიკულტურები.ერმილე ნაკაშიძე მიუთითებდა, რომ ფილოქსერის გავრცელებამ
ყველაზემძლავრიდარგის–მევენახეობისდაქვეითებაგამოიწვია.ამზარალისშესამცირებლადკისაჭიროდმიაჩნდასხვაისეთიძვირფასიმცენარისმოშენება,როგორიცაააბუსალათინი.მანამსაკითხსრამდე-ნიმეშრომაცმიუძღვნა,მათშორისორიმეტადმნიშვნელოვანი–გამო-ცემული1895და1930წლებში.ერ.ნაკაშიძე,როგორცოზურგეთისთამბაქოსსაცდელიპლანტაციის
გამგე,მონაწილეობდათამბაქოსგაშენებისადამოვლა-მოყვანისსაქმეში.ი.ქურდიანთანერთადერ.ნაკაშიძეარისავტორიორტომიანისახელ-
მძღვანელოს–„ტექნიკურიკულტურები”(1932),რომელიცაქტიურადგა-მოიყენებოდასოფლისმეურნეობისმუშაკებისადასტუდენტებისათვის.პენსიაში გასვლის შემდეგ ერმილე ნაკაშიძე კვლავ აქტიურად
აგრძელებდა მუშაობას საგამომცემლომიმართულებით. სოფლის მე-ურნეობისაქტუალურსაკითხებზემრავალიწერილიგამოაქვეყნაჟურ-ნალ-გაზეთებში,გამოსცაწიგნებიდაბროშურები:„პამიდორისშენახვასაზამთროდ“,„ნიადაგიშემოდგომაზეუნდადაიბაროს”დასხვა.ერმილენაკაშიძეგარდაიცვალა1937წლის7მაისს,78წლისასაკ-
ში.დაკრძალულიათბილისში,ვაკისსასაფლაოზე.ერმილენაკაშიძემდატოვასახელიდიდიქართველიაგრონომისა,
რომლისღვაწლისოფლისმეურნეობისსაქმეშიუსაზღვროა.
გამოყენებული ლიტერატურა:თოდუაგ.1964.ერმილენაკაშიძე. //ქართულისაბჭოთაენციკლოპე-
დია.მთავარირედ.ირ.აბაშიძე.თბილისი.ტომი7.გვ.302.თოდუა გ. 1965. ერმილენაკაშიძე. სერიულიგამოცემა „სოფლისმე-
ურნეობისქართველიმოღვაწეები“:ავტორი–რედ:ი.ფ.სა-რიშვილი.თბილისი.79გვ.
კალანდაძებ.2008.ქართული ღვინისა და ალკოჰოლური სასმელების მატიანე თბილისი:პეტიტი,2008.220გვ.
საქართველოსპარლამენტისერ.ბიბლიოთეკა–„საქართველოსმეღ-ვინეები“.http://www.nplg.gov.ge/winemakers/ka/00001851/
10
ერმილე ნაკაშიძე
ერმილე ნაკაშიძისნაშრომების ბიბლიოგრაფია
წიგნებინაკაშიძეერ.1895.აბუსალათინი(ზეთისმცენარე)დამისიმოშენება,
ქუთაისი.„მეურნის“რედ.გამოცემა.24გვ.ნაკაშიძეერ.1927.თხილი,მისიგაშენებადამოვლა.ტფილისი.გამო-
მცემლობა„სახელგამი“,39გვ.ნაკაშიძეერ.1927.სიმინდისჩრჩილი.ტფილისი.გამომცემლობა„სა-
ხელგამი“.16გვ.ნაკაშიძეერ.1928. ჩაის ბუჩქი, მისი გაშენება და ჩაის დამუშავება.
ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.72გვ.ილ.ნაკაშიძეერ. 1929. მევენახეობა-მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,
აჭარაში და აფხაზეთში. გამომცემლობა „სახელგამი“.ტფილისი.60გვ.
ნაკაშიძეერ.1930.აბუსალათინიდამისიმოყვანა.გამომცემლობა„სა-ხელგამი“.ტფილისი.27გვ.
ნაკაშიძეერ.1930.ზეთისხილისხე,მისიგაშენებადამოვლა.გამოცე-მლობა„სახელგამი“.ტფილისი.19გვ.
ნაკაშიძეერ.1930.მანდარინისგაშენებადამოვლა.ტფილისი.გამო-მცემლობა„სახელგამი“.42გვ.
ნაკაშიძეერ.1931.ლუფაანუმცენარისღრუბელი.ტფილისი.გამომცე-მლობა„სახელგამი“.30გვ.
ნაკაშიძეერ.1931.ნაგავიცსიმდიდრეა.ტფილისი.გამომცემლობა„სა-ხელგამი“.16გვ.
ნაკაშიძეერ.1931.რამიანუჩინურიჭინჭარი.ტფილისი.გამომცემლო-ბა„სახელგამი“.39გვ.
ნაკაშიძეერ.1931. საქონლის საკვების დამჟავება ანუ დასილოსება.ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.41გვ.
ნაკაშიძეერ.1932.ბეღლისმავნებლებიდამათთანბრძოლა.ტფილი-სი.გამომცემლობა„სახელგამი“.3გვ.ილ.
11
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ქურდიანიი.,ნაკაშიძეერ.1932.ტეხნიკურიკულტურები.ნაწილი1.ზე-თოვანი მცენარეები (სოია, არახისი, მზესუმზირა, აბუსა-ლათინი).ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.112გვ.
ქურდიანიი.,ნაკაშიძეერ.1932.ტეხნიკურიკულტურები.ნაწილი2.ბოჭ-კოვანი მცენარეები. ტფილისი. გამომცემლობა „სახელგა-მი“.91გვ.
ნაკაშიძე ერ. 1934. ნარინჯოვანნი. ტფილისი. გამომცემლობა „სახე-ლგამი“.93გვ.ილ.
სტატიებინაკაშიძეერ.1887. ფილოქსერასთან ბრძოლის მდგომარეობა ევრო-
პისუმთავრესქვეყნებში,სადაცმეღვინეობასწარმოებს.მრნ.,№10-11,გვ.8-9.
ნაკაშიძეერ.1888.გურია.„მეურნისკორესპონდენცია“.№2.გვ.8-9.ნაკაშიძეერ.1888.ღომისჩალა,როგორცსაკვებიმასალაპირუტყვი-
სათვის.მრნ.№6,გვ2-3.ნაკაშიძეერ.1888. ცდათუროგორი პატივი (სასუქი) გააუმჯობესებს
ეწერისმიწას.მრნ,.№3,გვ2-4.ნაკაშიძეერ.1892.ხელითსათესიქამანიანიმანქანაგუზიერისა.მრნ.,
№5-8,გვ11-12.ნაკაშიძეერ.1895.სოფ.ტვიში(ლეჩხუმისმაზრა).მრნ.,№9,გვ.8.ნაკაშიძეერ.1921. ჭვავი და მისი მოყვანა გურია-სამეგრელოში. სო-
ფლისმეურნე.№4,გვ8-12.ნაკაშიძეერ.1925.აგროდახმარებისეხლანდელიმდგომარეობასაქა-
რთველოში.ახალიგზა.№37,გვ12-13.ნაკაშიძეერ.1929.დასასვენებელისახლი„ბორჯომ-პლატო“.საბჭ.მე-
დიცინა.№1,გვ45-46.ნაკაშიძეერ.1905.ჩაისბუჩქისგაშენებაგურია-სამეგრელოში.ცნობის
ფურცელი.№2793.ნაკაშიძეერ.1909.წერილიოსმალეთიდან(სოფელიპლახანა).დროე-
ბა.26თებ.№44.ნაკაშიძეერ.1909. ქალაქი კირასუნდა და ქართველი მაჰმადიანები.
დროება.22აპრ.№87.ნაკაშიძეერ.1909.ოსმალთაშორის(წერილიტრაპიზონიდან).დროე-
ბა.6მაისი.№99.
12
ერმილე ნაკაშიძე
ნაკაშიძეერ.1911.წერილისაზღვარგარეთიდან.სახალხოგაზეთი.№203.
ნაკაშიძეერ.1913.მოკლედარიგებაჩაისბუჩქისგაშენებისადაჩაისგაკეთებისშესახებ.სასოფლოგაზეთი.№27,2ივნისი/№28,9ივნისი/№29,16ივნისი/№31.
ნაკაშიძეერ.1922.შაქრისჯიქურაანუოქროსცოცხადამისიმოყვანა.მიწისმუშა.№25.
ნაკაშიძეერ.1923. ბამბუკი ჩალამ-კალამი – ინდოეთისლერწამი. მი-წისმუშა.№309.
ნაკაშიძეერ.1923.თხილისგაშენებადამოვლა.მიწისმუშა.№291,16ოქტომბერი/№292,17ოქტომბერი/№294,19ოქტომბე-რი.
ნაკაშიძეერ.1923.თხილიდამისიმრეწველობაჭანეთში.მიწისმუშა.№305/№366.
ნაკაშიძეერ.1923. ნუ ვიქნებითუმადური (ვ. სტაროსელსკის გარდა-ცვალებიდან 7 წლისთავის შესრულების გამო). მიწისმუშა.4სექტ.№256.
ნაკაშიძეერ.1924.წინამძღვრიანთკარისსამეურნეოსკოლადაილიაწინამძღვრიშვილი.3თებ.მიწისმუშა.№312.
ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,სადახლო(ბორჩალოსმა-ზრა).მიწისმუშა.8ივნ.№364.
ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,სოფელიხიდისთავი(გო-რისმაზრა).მიწისმუშა.24მაისი.№351.
ნაკაშიძეერ.1924.მეთამბაქოეობაგურიაში.მიწისმუშა.19ივნ.№372.ნაკაშიძეერ.1924.მევენახეობა-მეღვინეობისმდგომარეობაგურია-სა-
მეგრელოში. მიწის მუშა.№ 376, 24 ივნისი /№ 377, 25ივნისი/№379,27ივნისი.
ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,ატენისხეობა(გორისმა-ზრა).მიწისმუშა.№368.
ნაკაშიძეერ.1925.მეტიყურადღებააგრონომიულდახმარებას.კომუ-ნისტი.20სექტ.№216.
ნაკაშიძეერ.1925. სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკუმი კახეთში (ბაკუ-რციხეშიტექნიკუმისგახსნისასწარმოთქმულისიტყვა).4თებ.№28.
13
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ნაკაშიძეერ.1925.ძველისტუმარი–მგზავრისშენიშვნები (ქუთაისი-დანალპანამდე).ახალიგზა.27სექტ.№35,გვ6-8.
ნაკაშიძეერ.1925. ჩაის კულტურადა მისი მომავალი ჩვენში. ახალიგზა.28ნოემბ.№1.
ნაკაშიძეერ.1926. აგრონომიულიდარიგება (პასუხი კითხვებზე). მი-წისმუშა.16სექტ.№89.
ნაკაშიძეერ.1928.დაფნისსაკითხიჩვენში.ახალისოფელი.12ივლ.№189.
ნაკაშიძეერ.1928.დაფნისგაშენება.ახალისოფელი.23აგვ.№195.ნაკაშიძეერ.1928.დაფნადამისიგაშენება.ახალისოფელი.26ივლ.
№191.ნაკაშიძეერ.1930.კენაფიდამისიმოყვანა.კომუნისტი.20აპრ.№90.ნაკაშიძეერ.1930.სოიაანუიაპონურიმუხუდო.კომუნისტი.22თებ.№
44.НакашидзеЕ.1896a.ВиноградарствовИмеретии. Сбор.свед.по
виногр.ивинод.наКавказе.Вып.Ш,Тифлис.1-32стр.НакашидзеЕ.1896b.ОчерквиноградарстваивиноделияГуриии
Мингрелии.Сбор.свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.IV,Тифлис.45-146стр.
НакашидзеЕр.1894.Корреспонденция.ИзЛечхумскогоуездаКут.Губ.Кавк.Сельск.х-во.№49/№50.С.849-850.
НакашидзеЕр.1895.ТекущаясельскохозяйственнаяжизньвГрузии.Кавк.Сельск.х-во.№70с.1236/№72с.1252.
НакашидзеЕр.1895.ОкультуреклещевиныиЗападномЗакавказе.Кавк.Сельск.х-во.№30с.1378/№81с.1397.
Накашидзе Ер. 1895. Корреспонденции. Из Сачидао, Сенаксковоуезда.Кавк.Сельск.х-во.№79с.1368.
НакашидзеЕр.1896.ОсостояниимолочногохозяйствавКутаисскойгубернии.Кавк.Сельск.х-во.№145с.2498.
Накашидзе Ер. 1896. Из Лечхумского уезда (Корреспонденция опричинахнеурожаявинограда).Вест.Виноделия.№1.
НакашидзеЕр.ТабаководствовГурии–Материалыпотабаководству.(приложениекКавк.Сельск.х-ву.За1898).
14
ერმილე ნაკაშიძე
Накашидзе Ер. 1909. Фундук, его культура и промышленность вТурции.Кавк.х-во.№12с.11-12/№14с.11-13.
НакашидзеЕр.1915.РожьиеевозделываниевГуриииМингрелии.Кавк.х-во.№10с.5-7.
Накашидзе Ер. 1929. Виноградарство и виноделие в Грузии,Мингрелии,Аджарии,Абхазии.Субтропики.г.I.№5-6с.124-144.
Накашидзе Ер. 1935. Воспоминания о Н. И. Марре. Проблемыисториидокапиталистическогообщества.№3-4с.185-186.
15
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
2017 წელს 80 წელი შესრულდა ცნობილი ქართველი აგრონომისერმილე ნაკაშიძის გარდაცვალებიდან, რომელმაც მნიშვნელოვანიწვლილიშეიტანასაქართველოსსოფლისმეურნეობისგანვითარებაშიდადაგვიტოვაფასეულისასოფლო–სამეურნეომემკვიდრეობაწიგნე-ბისადასტატიებისსახით,რომელთაგანაცბევრსჯერკიდევარდაუკა-რგავთთავიანთისამეცნიეროღირებულება.წინამდებარეწიგნშიწარმოგიდგენთამცნობილიქართველიაგრო-
ნომისერმილენაკაშიძისერთ-ერთინაშრომის„მევენახეობა – მეღ-ვინეობაგურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“მეორეგა-მოცემას,რომელიცპირველადგამოქვეყნდა1929წელს„სახელმწიფოგამომცემლობის“ანუშემოკლებით„სახელგამის“მიერ.ნაშრომისთავიდანგამოცემაიმმოსაზრებებიდანგამომდინარეგა-
დაწყდა,რომისუკვედიდიხანიაბიბლიოგრაფიულიშვიათობასწარმო-ადგენს,მიუხედვადიმისა,რომმეტადსაინტერესოასაქართველოსამნაწილისმევენახეობისადამეღვინეობისშესწავლისთვალსაზრისით.ესპატარაწიგნისაინტერესონამუშევარიაარამარტოეთნოგრაფი-
ულიდაისტორიულითვალსაზრისით,არამედზოგიერთიიქმოყვანი-ლი ინფორმაცია და გამოთქმული მოსაზრება გასათვალისწინებელიშეიძლებაიყოსდღევანდელიმევენახეობა-მეღვინეობისგადასახედი-დანაც –განსაკუთრებითახლა,როდესაცამრეგიონშიკვლავაქტუა-ლურიგახდააღნიშნულიდარგებისტრადიციებისაღდგენა.1929წელსერ.ნაკაშიძისმიერგამოცემულნაშრომს„მევენახეობა–
მეღვინეობაგურია–სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“წინუძღო-დამისივე„ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии“,
ერმილე ნაკაშიძის წიგნი „მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“ დღევანდელი გადასახედიდან
16
ერმილე ნაკაშიძე
რომელიცდაიბეჭდა1896წელსკავკასიისსაფილოქსეროკომიტეტისმიერ1894-1901წლებშიგამოცემული9ტომიანირუსულენოვანისერი-ისფარგლებში«СборниксведенийповиноградарствуивиноделиинаКавказе».ესბოლოგამოცემაწინასთანშედარებითშემოკლებულიქართულენოვანი ვარიანტია გურიისა და სამეგრელოს შემთხვევაში(მაგალითად, აკლიაქვეთავი „მევენახეობადამეღვინეობაპრინცესას.მიურატისმამულებში“),მაგრამძირითადადეყრდნობა1896წლისრუსული გამოცემის ინფორმაციას. ამავდროულად, მას დამატებულიაქვსცნობებიაფხაზეთისადააჭარისმევენახეობისადამეღვინეობისშესახებ,რაცზრდისნაშრომისგეოგრაფიულარეალს.წიგნიმრავალპროფილურიადააღწერსმევენახეობა –მეღვინეობის
სხვადასხვასაკითხსსაქართველოსამძველისძველმხარეებში,კერძოდ:ისტორიულწარსულს,„აგუნას“და„სთველისგიორგობის“ჩვეულებებს,ვაზისკულტივირებისწესებს,ინფორმაციასველურივაზისშესახებ,არყისგამოხდისტრადიციას, ვაზის სოკოვანიდაავადებებისდაფილოქსერისგავრცელებისისტორიას,სავენახეადგილისადაჯიშებისშერჩევას,ადგი-ლობრივიღვინოებისდახასიათებას,გავრცელებისგეოგრაფიასადაა.შ.მნიშვნელოვანიაერ.ნაკაშიძისინფორმაციავაზისჯიშებისშესახებ.
მასთითოეულირეგიონისმიხედვითაქვსმოცემულიჯიშებისსია,რო-მელიც საკმაოდ შთამბეჭდავიადა მოიცავს 109 სახელწოდებას, მათშორის:გურიის–59ჯიში,სამეგრელოს–40დააფხაზეთის–10.ჯიშე-ბისშესახებმოყვანილიაძირითადიმახასიათებლები:ვაზისზრდისსი-ძლიერე, სოკოვანდაავადებათამიმართმიმღეობა/გამძლეობა; მტევ-ნის,მარცვლის,წვენის/ტკბილისთვისებები;ღვინისმახასიათებლებიდარაცმთავარია–ჯიშებისგავრცელებასოფლებისმიხედვით.ჯიშებისკონტექსტშიასევესაინტერესოაზოგიერთიმათგანისსინო-
ნიმური და ვარიაციული სახელწოდებით მოხსენიება, რომლებიც შემ-დგომი დროის ამპელოგრაფიულ ლიტერატურაში (რამიშვილი, 1948,კეცხოველიდასხვ.1960)უკვეგანსხვავებულივარიაციულისახელითარის მოყვანილი – ამით ავტორი გვაბრუნებს ჯიშისორიგინალურ სა-ხელთანანგვაძლევსმისსინონიმურსახელწოდებას.მაგალითისათვის,შეიძლებამოვიხსენიოთ:მტევან-დიდი/მტევანდიდი,ჯუმუტა/ჭუმუტა,სხოლათობანი/სხილათუბანი,მტრედისფეხი/მტრედისფეხა,კიკაჩაი/კიკაჩა,მაკურენჩხი/მეკრენჩხი,ათანური/ათინაური,ხემხო/ხემხუ,ჩე-ჭიბეში/ჩეჭიფეში,ხარისთვალა/ხარისთვალა,მაგანაკური/მაგანაყუ-
17
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
რი,სამაჭრე/სამაჭრო,სამანჭრო/სამაჭრო,ხემხო/ხემხუ,წითლიანი/წითლანი,თეთრიშა/თეთრიშა,ათინური/ათინაური,საკმეველა/საკ-მიელა,დოდღო/დორდღო,მაჭკვატური/მაჭყვატური,ტოვანი/თოვანი,ჭიტაში/ჭითაში,დედოფლისკიტი/დედოფლისკითი,ჩეკში=ჩეჩკიში/ჩეჩქიში,შხუჩეში/ჩხუჩეში,კვაწახური/კვაწახურა,ჩე-კოლოში/ჩეკო-ლოში,ოპოპი/ოფოფი,აპაპნიშ/აპაპნიჟ,აგბიშ/აგბიჟ,ავოსირირსხვა/ავასირხვა,აჟიშ/აჟია,მახატური/მახათური,მანდიკორი/მანდიკოური.საინტერესოადაასევეუნდააღინიშნოსამწიგნშიმოყვანილიზო-
გიერთიჯიშისსახელწოდება,რომელიცაღარგვხვდებაშემდეგიდრო-ისამპელოგრაფიულლიტერატურაში,ესენია:საკვირჩხილა,მცვინარა,მუხიშხა,ტოვანი,ჭიტაში,მაბრა,ჩხერი,ტუტაში,ჩუპეში,ხარდანი,ქვა-ფათური,ცხინკილოური,საჯაოხური,ატპიუჟ,აჟიკვა.სავარაუდოდ,ამჯიშებისსახელებისუმეტესობაანდაზუსტდაშემდეგიამპელოგრაფი-ულიკვლევებისშედეგად,ანდაშეიძლებასულაცდაიკარგა,როგორცამასთვითონავტორიცვარაუდობს. მნიშვნელოვანია ერ. ნაკაშიძის მონაცემები საქართველოში გა-
ვრცელებული ვაზისჯიშის „იზაბელას“ – იგივე „ადესის“ შესახებ. ისმიმოიხილავსამამერიკულიწარმოშობისვაზისჯიშისჩვენშიშემოტა-ნისისტორიას,მოჰყავსმისგანღვინისდაყენებისმეთოდები,აფასებსჯიშისდადებითდაუარყოფითმხარეებს. ერ.ნაკაშიძისინფორმაციამაღალსაიმედოაიმდენად,რამდენადაცისიმპერიოდისაგრონომია,როცაესჯიშისაქართველოშიმე-19საუკუნისშუაწლებშიქალაქოდე-სიდანშემოიტანეს.ამიტომმისთვისდიდიალბათობითხელმისაწვდო-მი იქნებოდაისწერილობითითუზეპირგადმოცემისწყაროები,რომ-ლებიც საშუალებას აძლევს მას მოეთხრო „ადესის“ ინტროდუქციისისტორიასაქართველოშიდაამჯიშითსხვაადგილობრივიჯიშებისჩა-ნაცვლებისმიზეზები,ხოლოროგორცგამოცდილმევენახეს,მოეხდინაჯიშისადამისგანმიღებულიღვინისსწორიშეფასება.ცალკე გამოყოფისღირსია ერ. ნაკაშიძის მიერ მაღლარი ვენახის
გაშენებისადამოვლისწესებისაღწერა,ამმიზნითგამოყენებულისა-ყრდენიხეებისდახასიათება,მაღლარიმევენახეობისშედარებადაბ-ლართან:აქკიაღსანიშნავიაავტორისმიერიმისტორულიგამოცდი-ლებისგანზოგადებადასწორიდასკვნებისგაკეთება,რომელიცმოჰყვადაბლარიმევენახეობისდანერგვასსაქართველოსამრეგიონშიმე-19საუკუნის30-იანიწლებიდან.
18
ერმილე ნაკაშიძე
ვაზის ჯიშების დახასიათების შემდეგ ავტორი იძლევა შემდეგ ინ-ფორმაციას ყურძნისკრეფისვადებისადახერხების,ღვინოებისდა-ყენებისწესებისადათვისებების,ჯიშებისგავრცელებისგეოგრაფიის,მათიდადებითიდაუარყოფითითვისებების,ასევერეალიზაციისადაპოპულარობისშესახებ,რაცმეტადმნიშვნელოვანიაენოლოგიურიპო-ტენციალისშეფასებისათვისდა ქართულიმეღვინეობის ისტორიულიწარსულისგამოსარკვევად.აღსანიშნავია,რომერ.ნაკაშიძისნაშრომსდიდმნიშვნელობასანი-
ჭებდნენშემდეგიდროისცნობილიმევენახეები.მაგალითისთვისმოგ-ვყავსმ.რამიშვილის„გურიის,სამეგრელოსდააჭარისვაზისჯიშები“(1948)დან.კეცხოველის,მ.რამიშვილისადად.ტაბიძის„საქართვე-ლოსამპელოგრაფია“(1960),სადაცვხვდებითერ.ნაკაშიძისაღნიშნუ-ლინაშრომისხშირციტირებასამავტორიტეტულიმეცნიერებისმიერ.ნაშრომისგამოცემისათვისმზადებისადატექსტისრედაქტირებისდროს
გასწორდარამდენიმეთვალშისაცემიშეცდომა–სავარაუდოდ,უფროტი-პოგრაფიულიწარმოშობის,მაგრამმაქსიმალურადიქნაშენარჩუნებულიმაშინდელიქართულიენისგრამატიკულინორმებიდაავტორისეულისტი-ლი.ზოგიერთიძველისახელის,ტოპონიმისადატერმინისმნიშვნელობები,რომლებიცგამოყენებულიიყოXIXსაუკუნსადაXXსაუკუნისდასაწყისშიდადღესაღარიხმარება,ახსნილიაამგამოცემისბოლოს.
გამოყენებული ლიტერატურა:კეცხოველინ.,რამიშვილიმ.,ტაბიძედ.1960.საქართველოსამპელოგ-
რაფია.საქართველოსსსრმეცნიერებათააკადემიისგამო-მცემლობა.თბილისი.439გვ.
ნაკაშიძე ერ., 1929. მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში.გამომცემლობა„სახელგამი“.ტფი-ლისი.61გვ.
რამიშვილი მ. 1948. გურიის, სამეგრელოს და აჭარის ვაზის ჯიშები.თბილისი.გამომცემლობა„ტექნიკადაშრომა“.326გვ.
НакашидзеЕ.1896a.ВиноградарствовИмеретии. Сбор.свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.Ш,Тифлис.1-32стр.
НакашидзеЕ.1896b.ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии.Сбор. свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.IV,Тифлис.45-146стр.
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ერმილე ნაკაშიძე
21
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
მევენახეობას გურია-სამეგრელოს სასოფლო მეურნეობაში უხსო-ვარდროიდანეჭირასაპატიოადგილიდადიდადგანვითარებულიიყო.ამასმოწმობენბევრიმწერალიდამოგზაური,როგორცძველები–ჰო-მეროსიდანდაწყებული,ისეახალიდროის:შარდენიa,ლამბერტიb,კო-ნტარინიc,დიუბუადემონპერეd,ჰაკსტჰაუზენიeდაბევრისხვა.გურია-სამეგრელოს თითქმის ყოველ სოფელში ჩვენ ვპოულობთ
ყურძნის საქაჩავის ქვის ნაწილებს, რომელნიც ეხლა მიტოვებულიადაეხლანდელმამოდგმამმისისახელიცარიცის;ეხლანდელდროშიუსარგებლოდ არის მიტოვებული უზარმაზარი ჭურები (ქვევრები) დასაწნახელები,რომელნიცჩვენგვხვდებაყოველნაბიჯზეგურულისანმეგრელისოჯახში.გარდა ამისა, ხალხში დარჩენილია ბევრი ჩვეულება და უქმეები,
რომელნიცდაწესებულიამევენახეობა-მეღვინეობისპატივსაცემად.აქჩვენმოვიყვანთუფროგავრცელებულდაშესანიშნავჩვეულებებს:გუ-რიაშიყოველგანდასამეგრელოშიაცადგილ-ადგილახალიწლისსაღა-მოსერთჩვეულებას,რომელსაც„აგუნას“-სეძახიან.ოჯახისუფროსითავისოჯახისწევრებისთანხლებით,ანთებულითაფლისსანთლებით,შედისმარანში,ანთუმარანიარააქვს,მიდისიმადგილზე,სადაცსაწ-ნახელისდგას,თანმიაქვთღორისთავი,ხაჭაპურიდადოქითღვინო.ოჯახისუფროსიიღებსტარიანთოხსანცულს,ურტყამსყუითდაპირ-ქვავებულსაწნახელსდათანმაღალისხმითდამღერის:
აგუნა,აგუნაგადმოიარეო,ბახვი,ასკანაგადმოიტანეო,ჩვენვენახსბევრიყურძენიდასხვ.
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში
22
ერმილე ნაკაშიძე
ამსიმღერასსამჯერგაიმეორებენდაიქვეშესჭამენღორისთავს,ხაჭაპურსდადალევენღვინოს.აგუნაყოფილამიწისნაყოფისდაბარაქისღმერთიდამასკერპთა-
ყვანობისდროსთაყვანსსცემდნენ.სოფლებიბახვიდაასკანაცნობი-ლიიყვნენგურიაშიშესანიშნავიღვინოებითდათვითსახელიამსო-ფლებმამიიღობახუსისაგან–(ღვინისღმერთი)დაასკანიდან,ენეისშვილისგან,რომელსაცზოგიერთწყაროებისმიხედვითბახუსთანაქვსნათესაობა*)1.ამის მსგავსი ჩვეულებაა სამეგრელოშიც. საახალწლოდ ამისთვის
ცალკე აცხობენ 4 ხაჭაპურს, ამ ხაჭაპურებს აწყობენ გიდელში (მოგ-რძო,ცილინდრული კალათიმაღლარი ყურძნისსაკრეფი)და ატანენმარანშიშესატანადპატარაქალს,გოგოს;მარნიდანგამოაქვსდოქითღვინოპატარაბიჭს;ისინიშეხვდებიანთუარაერთმანეთს,დაეტაკე-ბიანდარომელიცგაიმარჯვებსართმევსდამარცხებულსხაჭაპურსანღვინისდოქსდაშეაქვსმარანში.აქთავსიყრისმთელიოჯახი,ჭამენხაჭაპურს,სვამენღვინოს,ურტყამენჯოხსსაწნახელსდათანდამღე-რიან:
ჰაიგიდელი,გიდელი,ჩემივენახისავსემტევნებითდასხვ.
თუვაჟმაგაიმარჯვა,იმწელსღვინისდაჭირნახულისმოსავალიკა-რგიიქნება,თუქალმა–აბრეშუმისდაყველაიმისი,რასაცქალიოჯა-ხშიაკეთებს.ყურძნისდაკრეფისშემდეგზოგიერთსოფლებშიიხდიანკიდევერთ
ჩვეულებას,რომელსაც„სთველისგიორგობას“ეძახიან.კლავენთხასანმამალსოჯახისშეძლებისდაგვარადდააკეთებენფელამუშს(თათა-რას);ოჯახისუფროსიმოიკიდებსზურგზებავშვს,ანწამოისხამსსაბა-ნს,მიდისეზოშიახლოდარგულვენახებთანდააცხებსმასფელამუშს,ამასთანგამოსთქვამსხმამაღლასურვილს,რომმისივენახიცისედაი-ტვირთოსყურძნით,როგორცისარისდატვირთული.ვაზიაქძალიანდიდიიზრდება,განსაკუთრებითტყეში;ვაზისტანი
ნახევარარშინისსიმსხოსიდახანმეტიცაქძალიანხშირიმოვლენაა.ამზომისვაზისმერქანისგანეკლესიებშისაკურთხეველისაღსავლის1. ИзвестиядревнихгреческихиримскихписателейоКавказе–Гана.
23
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
კარებსაკეთებდნენ;ამნაირიკარებიგურია-სამეგრელოსეკლესიებშიბევრგანარის.ველურადვაზიაქგვხდება914,4მეტრის(3000ფუტისსიმაღლეზეზღვისდონიდან).ყველაამცნობებისმიხედვითგურია-სამეგრელოშიადგილობრივი
მცხოვრებლები მევენახეობა-მეღვინეობას ეწეოდენ უხსოვარ დროი-დანდააქაურმეურნეობასესდარგისაფუძვლადედო.აქვაზსაშენებდნენმარტომაღლარად,ე.ი.უშვებდენხეებზე;დაბ-
ლარივენახი,სარებზეგაშენებული,აქწინეთიშვიათიიყო.უწინიქა-ურიმაღლარიიძლეოდასაუკეთესოღვინოს,ასერომგურია-სამეგრე-ლომეღვინეობისმხრივცნობილიიყოდასავლეთსაქართველოშიისე,როგორცეხლაზემოიმერეთიდარაჭა-ლეჩხუმია.ორმოცდაათიან წლებში ვაზს გაუჩნდა ავადმყოფობა – ნაცარი
(OidiumTuckeri).ესსენიგადმოტანილიიქნაევროპისადაყირიმისვა-ზებთანერთად,რომელიცძალიანბევრიშემოდიოდასაქართველოშიმეფისმოადგილისთავ.ვარანცოვისდროს.ამსენმათავისგანვითა-რებისათვისაქიპოვაუფროკარგიპირობები,ვინემიმერეთში,სადაცნაკლებისინესტეადახშირადქრისზენა–ქარი.ნაცარმაგურია-სამეგრელოშიადგილობრივიჯიშისვაზებითითქმის
სულ მოსპო და მათ ადგილას მცხოვრებლებმა გააშენეს „იზაბელა“VitisLabrusca(ადგილობრივ„ადესად“წოდებული),რომელსაცნაცარიდაჭრაქი(ობი)არეკარება.ყველგანდაიწყესამადესასგაშენებადამოკლეხანშიისერთობგავრცელდა.ამის გამო გურია-სამეგრელოში მევენახეობა არ შეცვლილა, დარჩა
ისევძველწესზე–იგივემაღლარი,ისევსავენახეხეები,მხოლოდნაცვ-ლადადგილობრივიჯიშისვაზებისა,იმავეხეებსმიურგესიზაბელა-ადესა.ადესამოსავალსძალიანბევრსიძლევა,მაგრამღვინოადგილობრი-
ვივაზისღვინოსთანშედარებითმეტადმდარედანაკლებიხარისხისგამოდის.ღვინისბევრმამოსავალმადამასთანამღვინისსაბაზროდუვარგისო-
ბამშექმნაამმხარეში,განსაკუთრებითგურიაში,მეურნეობისახალიდა-რგი–არყისხდა:არაყსხდიანჭაჭისგარდაპირდაპირადესისღვინოდან.ესმრეწველობაგურიაშიიწყება1889წელს,ამხნიდანთანდათან
მატულობდადა1896წელსმრეწველობისამდარგმამიაღწიაუმაღლესწერტილამდე;ამწელსგურიაშიითვლებოდა547არყისქარხანა,გამო-ხადეს1.683.732გრადუსისპირტი.
24
ერმილე ნაკაშიძე
მთელსაქართველოშიკი2.137.358გრადუსი,ასერომგურიაზეშე-დარებითმოდისოთხიმეხუთედი.ესცნობებიარისმაშინდელისააქციზოუწყებისდაამიტომშესაძ-
ლებელია ეს რიცხვი გაორკეცდეს, რადგან დანამდვილებით ვიცით,რომგურიაშიამდროსფარულად–„კონტრაბანდად“არყისხდამეტადგავრცელებულიიყო.ამხნიდანარყისხდამთანდათანიკლო,ომიანობისდარევოლუცი-
ისდროსსულგაქრა,მხოლოდსაქართველოსგასაბჭოებისშემდეგმე-ურნეობისესდარგიისევაღდგენისგზასდაადგა,გურია-სამეგრელოში1924წელსიყო54ქარხანადაგამოიხადა644.691გრადუსისპირტი,1925წელს–36ქარხანა,გამოიხადა881,598გრადუსისპირტი.სულსხვანაირადიმოქმედაგურია-სამეგრელოშიფილოქსერისგა-
ჩენამ1890წელს(პირველადფილოქსერაიქნააღმოჩენილისოხუმში1881წელს).ამსაშინელმამავნებელმაჯერმთლადგაანადგურააქა-იქდარჩე-
ნილიძველივენახებიდაშემდეგგადავიდაიზაბელაზეც.დაბლობიდავაკეადგილებისვენახებისულმოსპო,ზეგანდამაღლობადგილებზეძლიერავნოდაემუქრებამთლადმოსპობას.ამნაირადმევენახეობაგურია-სამეგრელოშიჩავარდადიდგანსაც-
დელში:ძველიადგილობრივიჯიშისმაღლარისვენახებიმოისპონაც-რისდასოკომაგვარისნეულებისგამო,მაღლარადესისვენახებსთა-ნდათანანადგურებსფილოქსერა.ამგარემოებამგამოიწვიამოუფიქრებელიმიბაძვაიმერეთისმევე-
ნახეობისადმი: გაფაციცებითშეუდგნენდაბალიდამყნილივენახებისგაშენებასგანურჩევლად,როგორცმაღლობ,ისევაკეადგილებშიმდე-ბარე სოფლებში. იშვიათად შეხვდებოდით სოფელს გურია-სამეგრე-ლოში,რომდაბლარივენახიარყოფილიყოს.გავიდა20-25წელიწადიდასინამდვილემდაგვანახვა,რომამ
მხარისათვისმეურნეობისახალმადარგმამოლოდინივერგაამა-რთლა:ზოგანყურძენიარდამწიფდა,მტევანსმარცვლებიდაუს-კდა დადალპა, ზოგანთვითონდამყნილი ვენახიდაჭირიანდა –ძირისსიდამპლე,კიბოდასხვაბევრისნეულებაგაუჩნდადასულგადახმა.შრომადახარჯიბევრიწავიდაამვენახებისგაშენებაზედაშესაფერ
მოსავალსკივერეღირსენ.
25
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ამმწარეგამოცდილებამმეტადდააშინაგურია-სამეგრელოსგლეხო-ბადადაბლარვენახისგაშენებასეხლადიდისიფრთხილითეკიდებიან.გურია-სამეგრელოში დაბლარ ვენახების უვარგისობის მიზეზები
სხვათაშორისშემდეგია:სავენახეადგილებიშეფერებულადარჩეულიარიყო,ამერიკულისამყენიძირები–ნიადაგთანშეუხამებელიიყო,ნა-მყენივაზისჯიშებიიყოუცხოქვეყნისდაარაადგილობრივი,რომელიცუფროშეგუებული,შეჩვეულიდაშეთვისებულიაამქვეყნისჰავასთანდანიადაგთან.ამასგარდა,საგრძნობიიყოამდარგისდახელოვნებულმცოდნეთასიმცირედასაწამლომასალისადაიარაღებისსიძვირედათავთავისდროზეუქონლობა.ვენახის დაბლარად გაშენების ცდა გურია-სამეგრელოში პირველი
არარის.ეხლა,1922წლიდან,დაბლარისშემოღებისმეოთხეხანაშივართ.პირველად,მეცხრამეტესაუკუნისოცდაათიანწლებში,ვენახისდაბლარადგაშენებაგურიაშისცადაინგლისელმააგრონომმაი.მარ-მა(პროფესორინ.მარისმამამ);მანსოფელიანაულში,ჩოხატაურისმახლობლად,გააშენადაბლარიადგილობრივივაზისჯიშებისაგან,მა-გრამარივარგადათავიმიანება.ამცდამმარიდაარწმუნა,რომამმხარეშიდაბალივენახიჰავისდა
სხვაბუნებრივპირობებისგამოარიხეირებსდაგადავიდაისევმაღ-ლარზე,აყენებდაადგილობრივიწესითმარტოწითელღვინოსჯანის,რცხილათობანის და მტევანდიდის ჯიშებისაგან, მხოლოდ შემოიღორამდენიმე გაუმჯობესობა, რაც მდგომარეობდა შემდეგში: ყურძენსარჩევდა ჯიშებად და ახარისხებდა, მტევანს აცლიდა დამპალს, გა-ფუჭებულსდამკვახემარცვლებს,გარდაამისა, კრეფდადაკიდევაცაყენებდაცალ-ცალკევაზისქვედა,შვადაწვერისყურძენს;ყურძნისდაჭყლეტა და საწნახელში დუღილი ხდებოდა ადგილობრივი წესით,ზოგიერთ შემთხვევაში კი საწნახელს ხურავდადადუღილი სწარმო-ებდადახურულად.დადუღებისშემდეგღვინოსასხამდადაკირულჭუ-რებში(ქვევრებში),რომლებსაცწინდაწინგოგირდსუბოლებდა.წლისგანმავლობაში 3-4 ჯერ გადაიღებდა, შემდეგ ასხამდა ბოთლებში დაისეინახავდა,ანგზავნიდაგასაყიდად.ესღვინობაზარზეცნობილიიყო„მარისღვინო“-დ;მარმაამღვინო-
ებსმოუპოვაბაზარიარამარტოქუთაისისგუბერნიაში,არამედრუსე-თისზღვისპირადმდებარექალაქებშიდასაზღვარგარეთაცკი.საქა-რთველოსღვინომანგააცნოევროპას.
26
ერმილე ნაკაშიძე
ამდროსმარსეწვიაცნობილიმოგზაურიდიუბუადემონპერე,რომე-ლმაცგაშინჯამისიჯანისღვინოდანახა,რომღვინოძალიანკარგია,რო-გორცსიმაგრით,ისეარომატით,სასიამოვნონაზიდაკარგიგემოთი*).2თავის საკუთარ ვენახებიდან მარი ამზადებდა 300 საწყავღვინოს
(საწყავიუდრის30ღვინისბოთლს,2ვედროზე2ბოთლითნაკლებია)დაკიდევყიდულობდაყურძენსმეზობელმევენახეებისგან.ფულისმა-გიერისაძლევდაფართალს;ამდროსფაბრიკისნაწარმოებიგურიაშიიშვიათიიყო,არშინჩითშიანნარმაშიაძლევდნენერთგოდორყურძე-ნს(გოდორში3-4ფუთია).ამმხარეშიდაბლარისშემოღებისმეორეხანაარისსამოციანიწლე-
ბი. ზოგიერთმა მოწინავე მეურნეებმა დაიწყეს დაბლარი ვენახებისგაშენება იმერულიდაფრანგული ჯიშებისაგან. ამ ცდამაც არ გაამა-რთლამოლოდინიდა ვერმოიტანა ნაყოფი;დაბლარი ვენახი არსადარგამოდგა,არცგურიაშიდაარცსამეგრელოში.ამდროსდაბლარივენახებიჰქონდათგურიაში16მეურნესდასამეგრელოში27-ს,სულ43მეურნეს.ხშირადყოფილაამნაირიშემთხვევა,რომროცაუვარგისობისგამო
დაბლარივენახებიაუჩეხიათ,შემთხვევითდარჩებილივაზიასულამე-ზობლადმდგარ ხეზე, იქ მშვენივრადუხარიადა მოსხმითაც კარგადკარგადმოუსხამს.ერთამშესამჩნევმაგალითსჩვენვხედავთზემოგურიაში,სოფელ
ნოღაში.აქადგილობრივმამემამულემმიხეილერისთავმაგააშენადა-ბლარივენახისოჯალეშისჯიშიდანვაკეადგილზე.მიუხედავადიმისა,რომვენახსშესაფერიმოვლა–პატრონობაჰქონდა,ღვინოცუდიგამო-ვიდა,ვენახიდაავადმყოფდადააღარიხეირა;პატრონიიძულებულიშეიქნავაზიაეჩეხადაზედსიმინდიდაეთესა.შემთხვევითგადარჩარამდენიმე ძირი ვაზი,რომელნიცდროსგა-
ნმავლობაშიგაიზარდნენ,მოღონიერდნენდაშემოეხვივნენიქახლომდგარბჟოლისდათხმელისხეებს.ხეებზეყურძენისავსებითდამწიფ-დადააქედანგაკეთებულიღვინოცმშვენიერიგამოვიდადაყოველსმოლოდინსგადააჭარბა.მაშინერისთავმახელახლაგანაახლაესვენა-ხი,ვაზებიმიურგობჟოლისხეებსდაგააშენამაღლარად.ესვენახიმიუხედავადიმისა,რომკარგიმოვლაარჰქონდა,ფილო-
ქსერისმორევამდე(დაახლოვებით1900წლებში)იძლეოდაკარგღვი-2. DuboisdeMontpèreut“VoyageautourduCaucase”
27
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ნოს, რომელიცთავის სიმაგრით არ ჩამოუვარდებოდა ყიფიანისადასვირისღვინოს,არომატითკიუკანასკნელებსბევრადსჯობდა.დაბლარადვენახისგაშენებისმესამეხანაიწყებაოთხმოცდაათიან
წლებში, ფილოქსერის გავრცელების შემდეგ, ცნობილი აგრონომი ვ.სტაროსელსკისმეთაურობით.ამცდებისშედეგებისშესახებჩვენზე-ვითგვქონდასაუბარი.მეოთხეხანაშიეხლავართ1922წლიდან,დაესსაქმეეხლაუფრო
გონივრულად, უფრო ფხიზლად და წინდახედულად სწარმოებს; ისდგასრაციონალურგზაზედაიმედიაკარგნაყოფსგამოიღებს.დაბლარი ვენახების გაშენების შესახებ გურია-სამეგრელოში არის
ორი,ერთიმეორისსაწინააღმდეგოაზრი:ერთნიამტკიცებენ,რომამმხარეშიმეტისინესტისგამოდაბლარისგაშენებაარშეიძლება*).3მართლაც,საკმაოაგურიასამეგრელოსვაკედადაბლობადგილებში
ერთიღამედაყოთივლისშიანაგვისტოში,რომდარწმუნდეთვენახისმაღლარადგაშენებისმიზანშეწონილობაშიადგილობრივიჰავისგამო.ამ ადგილებშიდღესაკმაოდცხელა,ღამითჰაერიცივდება, ამასთანმისიქვედაფენებიისეიჟღინთებაწყლისორთქლით,რომშესქელდებადა ნისლადმოეფინება მთელარესდადილას ყოველივედაიფარებაუხვიცვარით(ჟვავი),როგორცკარგიწვიმისშემდეგ.ზოგიერთიმწერ-ლებიამმხარესადარებენდიდარაყისსახდელქვაბს,რომელსაცარა-ყისმისაღებიმილითოვლიანმთებშიაქვსმიბჯენილი*)4ყოველმაგურულმადამეგრელმაკარგადიცის,რომმტევანირაც
უფრომაღლაამიწიდან,ამნესტიანჰაერისფენიდან,მითუფროუკეთმწიფდება, კარგავს წყლის ნაწილებსდა ნაკლებადლპება, ამისთვისსავსებითსაფუძვლიანიააქვაზისმაღლარადგაშენება.ჯერსაეჭვოა,რომდაბლარმააქბევრიმოსავალიმოგვცესდათუ
მოსავალიმივიღეთ,ღვინომდარედა მსუბუქი გამოვადა არ იქნებაისეთიღირსების,როგორცმაღლარისღვინო.დასამტკიცებლადმოყავთიმცდებისმაგალითები,რომელიცარგა-
მოდგნენ, ამასთან კი სრულიად ივიწყებენ იმ მოსაზრებებსდა ძირი-თადმიზეზებს,რისგამოდაბლარმავენახებმავერიხეირეს.
3. სხვათა შორის ცნობილი აგრონომი ი. კლინგენი «О возстановлениивиноградниковнавосточномберегуЧерногоморя–Кавк.Сельск.Хоз.1894г.№№7и8.
4. В.Бочкарев.«Колхида».
28
ერმილე ნაკაშიძე
მეორენიკიდაბეჯითებითამბობენ,რომშესაძლოადაბლარივენა-ხებისგაშენებაგურია-სამეგრელოშიდაამისდასამტკიცებლადგვიჩ-ვენებენ იმ დაბლარ ვენახებს, რომლებიც ეხლა კარგად ხარობენ ამმხარეში,იძლევიანკარგმოსავალსდაღვინოცარაფრითარჩამოუვა-რდებამაღლარვენახისღვინოს,მხოლოდსაჭიროააირჩესშესაფერიადგილი, ნიადაგი და ჯიშები, როგორც სამყენი ამერიკული საძირის,ისედასამყენივაზების.დაბლარივენახისუვარგისობას,მართალია,ჰქონდაადგილი40-50
წლისწინეთ,როდესაცესმხარემოცულიიყოჭაობებითდაგაუვალიტყეებითდაამისგამოჰავამეტადნესტიანიიყო.ეხლავაკეადგილებისტყეებითითქმისსულგადაკაფულია,ჭაობე-
ბისუმეტესინაწილიგამშრალია,ასერომჰავისმხრივესმხარემეტადგაუმჯობესდა.სულუწინაქდაბლარივენახიიშვიათიმოვლენაიყო,ეხლაკიამ
წესითგაშენებულივენახებიხშირია.ესფაქტინათლადამტკიცებს,რამდენადშემცდარიაისაზრი,ვითომ
დაბლარივენახიაქსრულებითარხარობს.ზოგიერთიცდებიდაბლარივენახისგაშენებისათუმცარგამოდგა,მაგრამესაიხსნება,როგორცზევითმოვიხსენიეთ,შეუფერებელიდაუვარგისიადგილისდაჯიშებისარჩევითდავენახზედახელოვნებულმუშახელისსიმცირით,რისგამობევრგანგანადგურდადაბლარივენახიმოუვლელობით.მაგალითად, ამ მხარეში ხშირად შევხდებით ფილოქსერისგან გა-
ფუჭებულდამყნილ ვენახს, რადგან ნამყენის ზევითაფესვებითავისდროზეარაუჭრიათ,ფესვებიძირებადგადაქცეულადაამერიკულისა-ძირეები–კიგამხმარადაჩამპალა.გარდაამისავენახიხშირადრჩებანაცრისწინააღმდეგუწამლებე-
ლიდაესსენიხომაქმეტზარალსაძლევსმას;ამჭირმასულმოსპოუწინდელიადგილობრივიჯიშისვენახები.ნაცრის ავადმყოფობის გაჩენამდე კარგი ღვინით ცნობილი იყო
მხოლოდზოგიერთისოფელიდაარასაერთოდგურია-სამეგრელო,ამშემთხვევაშიუპირატესობაჰქონდათზეგან,მაღლობდაფერდობადგილებს.რომაელებისძველითქმულება:“Bacchusamatcoles” (ბახუსსგო-
რაკებიუყვარსო)საკუთრივგურია-სამეგრელოზეითქმისდაამმხარი-სათვისზედგამოჭრილია.
29
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
აქაურისაუკეთესოღვინოები,წითელი:საჯაოხური,ჯანი,ოჯალეში,თეთრი:ჩხავერი,ჭვიტილურიდასხვამოდიოდაზეგნებისდასამზეურფერდოებისვენახებში.მაღლარადვენახებსგურია–სამეგრელოსდააჭარისგარდა,აშე-
ნებდნენ იმერეთში,ლეჩხუმში, ადერბეიჯანში (ხეივნები), კახში (საი-ნგილო)დაევროპაშიც–ისპანიაში,ჩრდილოეთიტალიაში,ტოსკანია-ში, საფრანგეთის ალპებში (HauteSavoie)და კიდევ ალჟირში*)5; ასერომ, ვენახის გაშენების ეს წესი მიღებულია არა მარტო კავკასიაში,არამედუფრომაღალკულტურისქვეყნებშიაც.მაგრამ გურია-სამეგრელოსმაღლარი ვენახები მეტისმეტადმაღა-
ლია; ხეები, რომელზედაც ვაზებია გაშვებული, ხშირად ათიდა მეტისაჟენისსიმაღლისარიან.ძალიანდახელოვნებულიუნდაიყოსკაცი,რომამსიმაღლეზეავი-
დეს,გაჩერდესშტოებზე,თავისუფლადმოიმარჯვოსორივეხელი,რაცაუცილებელიავენახისწამლობისდროს.არათუწამლობა,საცამუში-საგან მეტი სიმარჯვეა საჭირო, არამედ ყურძნის კრეფაც ასე მაღალხეებზემეტადსახიფათოა.ყურძნისმკრეფელისხიდანგადმოვარდნადაამისგამოდასახიჩრე-
ბისდა სიკვდილის შემთხვევები ამ მხარეში ერთობ ხშირ მოვლენასწარმოადგენს.თუსავენახეადგილი,ნიადაგიდაჯიშებიშესაფერადიქნაამორჩეუ-
ლიდაამასთანექნაწესიერიმოვლა-პატრონობა,გურია–სამეგრელოსზოგიერთზეგანდამაღლობადგილებშიკარგადივარგებსდაიხეირებსმაღალიტანისდაბლარი,როგორიც გავრცელებულია ვაკე იმერეთისზოგიერთკუთხეებში.ზოგადგილასოლიხნარი,ზოგანკიმაღლარი, მაგრამარაისე-
თიმაღლარი,როგორცწინეთიყოდაზოგანეხლაცარის,არამედუფრო დაბალი, როგორც ლეჩხუმში და ზემო-იმერეთის ზოგიერთადგილებშია.სამივეამნაირისახისვენახიეხლაცმოიპოვებააქა-იქამმხარეში.ადვილიგასაგებია,რომახალითაობაწინააღმდეგიავენახისმამა-
პაპურადგაშენების,ვინაიდანხეზეაშვებულვაზისწესიერადგასხვლადამოვლა,მეტადძნელია.მეორესმხრითმხედველობაშიმისაღებიადაანგარიშიუნდაგაეწიოსიმმამაპაპურკულტურისწესსაც,რომლის5. Foet–Courscompletetviticulture.
30
ერმილე ნაკაშიძე
არსებობას ჰქონდა და ეხლაც აქვს მრავალწლოვან გამოცდილებაზედამყარებულისაფუძველი.გურია–სამეგრელოშივენახისაღსადგენადადგილის,ჰავის,ნიადაგის
დასხვაბუნებრივპირობებისმიხედვითვენახისგაშენებისორივეწესი,როგორცმაღლარი,ისედაბლარის,უნდამივიღოთ.მაღლარიუნდაიქნესამერიკულვაზზედამყნილიდავაზისასაშვებიხეებიუფროდაბალიდაგანზეგადგმული,რომწამლობისდროსადვილადმისადგომიიქნეს.დაბლარისათვისვენახისგაშენებისარსებულიწესებიარარისამრა-
იონისთვისშესაფერი,საჭიროამისიშეცვლა:ერთი,რომმყნობაუნდაუფროზერელედ,მიწისზედაპირისზევით1-2ვერშოკზემაინც,დამე-ორე,ვაზიუნდადაირგოსნაკლებსიღრმეზე,რაცშეიძლებაზერელედ.უწინმაღლარისგაშენებისდროსხესრომვაზსურგავდენ,ბარისრულე-ბითარყოფილახმარებაში,მისმაგიერობასყოველთვისთოხისწევდა.ვენახისსივრცისრაოდენობაგურია-სამეგრელოშიმეტადძნელიგა-
მოსაკვლევია;წესზეგაშენებულიმაღლარი,რომვენახიანიხეებიზო-მაზეიყოსდარგული,ეხლააქძალიანიშვიათია.ზოგიერთზეგნისსოფლებშიკიდევშეიძლებაშეხვდეთაქა-იქძველ
წესზედარგულვენახებს;ვაკეადგილებშივენახიანხეებსშევხვდებითეზოებშიდასახნავ-სათესადგილებში,ქცევაზე3-5ძირს.სახნავ–სათესადგილებშიესხეებიდატოვებულიაგანსაკუთრებით
საჩრდილებლად,რომსიცხეშიყანისმუშამმისძირშიდაისვენოს;ასე-თიხეებითხშირადსარგებლობენვენახისმისარგავად.ვაზისმისარგავხეებადხმარობენდასაუკეთესოდითვლება:ხურმა
(DiospyrosLotusL.),კოპიტი(იფნი),რცხილა,თხმელა(მურყანი),ბჟო-ლი(თუთისხე)დახეხილისხეები.ვაზი ხეებისაგან თხოულობს, რომ ის ნაკლებად იტოტებოდეს და
დიდჩრდილსარიძლეოდეს,რომყურძენსმზეექნესდასიმწიფეარდაუშალოს.ყველაამპირობებსაკმაყოფილებსხურმა,ბჟოლი,კოპი-ტიდა ხეხილებში ვაშლიდა ბალი (ფურცელი ადრე სცვივა), ამიტომამჯურისხეებიითვლებიანსაუკეთესოდვაზისასაშვებად.საუკეთესოღვინო გურია-სამეგრელოში დგებოდა იმ ადგილებში, სადაც მაღლა-რისხეებადაქჩამოთვლილიჯურისხეებიიყო.ერთდესიატინაზეეტევა,4-6საჟენმანძილზეერთიმეორეზედაშორე-
ბით,70-150ძირივენახიანიხე.საშუალოდრომვიანგარიშოთ5საჟენიერთიმეორეზედაშორებით,ერთდესიატინაზედაეტევა100ძირიხე.
31
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ამრიგადნარგავიმაღლარივენახინორმალურადუნდაჩაითვალოს.ამნაირმაღლარვენახსჩვენვხვდებითმაღლობდაზეგანსოფლებში.ამისმიხედვით,როცააქმაღლარვენახისსივრცისრაოდენობაზეალაპარაკი,მხედველობაშიუნდავიქონიოთ100ვაზიანიძირიხეერთდესიატინაზე.მაღლარ ვენახებს აქ უჭირავს უმთავრესად მაღლობი და ზეგანი
ადგილები;ბარში–ვაკეადგილებშიმაღლარსიშვიათადხვდებითდაზღვისსანაპიროზეხომსულცოტაა;აქსჭარბობსსახნავ-სათესიადგი-ლები,გამონაკლისსშეადგენსეზოებშიაქა–იქგაფანტული10-15ხე,რომელზედაცვაზებიააშვებული.ამ ანგარიშით გურია-სამეგრელოში ვენახის სივრცე იქნება 8.424
დესიატინა,ამათში574დესიატინადაბლარადარისგაშენებული;1875წელსგურია-სამეგრელოშიირიცხებოდა15.500დეს.*)6სულმაღლარი.და კავკასიის ფილოქსერის კომიტეტის ცნობით 1894 წელს ყოფილა19.047დეს.,ამათშიდაბლარი367დეს.მაღლარად გაშენებული ვენახების თითქმის მთელი რაოდენობა
ეხლაადესას(იზაბელა)უკავია,გურიაშიიქნება85%დასამეგრელოში95%;უწინკი,1860წლამდე,ნაცრისგავრცელებამდე,სულადგილობ-რივიჯიშებიიყო,შემდეგკიმათიადგილითანდათანადესამდაიჭირა.გურია-სამეგრელოსკუთხეებისტოპოგრაფიულიდაბუნებისპირო-
ბებისსხვადასხვაობამწარმოშვაამრაიონშივაზისჯიშებისსიმრავლე;ყოველგეოგრაფიულკუთხესაქვსთავისისაკუთარივაზისჯიში,რო-მელიცშეგუებულიაჰავას,ნიადაგსადგილისმდებარეობასდასხვაბუ-ნებრივადგილობრივპირობებს. ამისმიხედვითგურია-სამეგრელოშიერთობბევრიყოფილა(200-მდე)სხვადასხვავაზისჯიშიდაეხლაცშე-იძლებაარისსადმემიფარებულმაღლობადგილებისხეობებშიდარჩე-ნილიძველიჯიშები.მეაქჩამოვთვლიზოგიერთვაზისჯიშებს,რომელ-ნიცუფროშესანიშნავიდასაყურადღებოა.
6. ОчерквиноделияКавказа,изд.Кавказ.Статист.Комит.1875года.
32
ერმილე ნაკაშიძე
გურიის ყურძნის ჯიშები
წითელი, ვარდისფერი და შავი1. ჩხავერი–ვაზისაკმაოდღონიერიდამოსავლიანია.მტევანიაქვს
შუათანა,საკმაოდშეკუმშული,იშვიათადგაფრთხნილი.მარცვალიწვრილი,რგვალი,მუქივარდისფერი;კანითხელიდანაზი;ხორციწვნიანი ტკბილი, ცოტათი მომჟავო, საერთოდ ძალიან გემრიელი.იძლევაკარგმაგარღვინოსმქრთალივარდისფერისას,ტკბილსდასასიამოვნოარომატით.ესჯიშიმეტადგავრცელებულიიყომთელგურიაშისაჯავახოსგარდა,ისუფროსჭარბობდაგურიისსამხრეთნაწილებს ზეგნების სოფლებში, აჭარა-გურიის მთაგრეხილის კა-ლთებზე:ლეხაური,მაკვანეთი,შემოქმედი,ბაღდადი,ბახვი,ასკანადასხვა.
2. ჯანი–ვაზისაკმაოდღონიერიდამოსავლიანია.მტევანიშუათანა,ტოტებიანი, გრძელი – და მეჩხერი. მარცვალი წვრილი, რგვალი,სრულიადშავიფერის,მოელვარე,ყუნწზემჭიდროდმიმაგრებული.კანითხელი,ცოტათიმკვრივი;სირბილეხორციანი,ტკბილიდამე-ტად სასიამოვნო გემოსი. ყურძენი ზამთარში კარგათ ინახება,თუხეზედაუკრეფელიდიდხანსდარჩა, მარცვალიარლპება, არამედჩამიჩდება.ღვინოკარგითვისებისუდგება,წითელიფერის,მაგარი,სასიამოვნოარომატით,კარგადინახებადამთელგურიაშისაუკე-თესოღვინოდითვლება.ესჯიშიძალიანგავრცელებულიიყოშუაგურიაში,მაგრამვინაიდანისსხვაზემეტადიჩაგრებასოკომაგვარიავადმყოფობით,მისირაიონიმეტადშევიწროვდა.ისკიდევაქა-იქდარჩენილიაჩოხატაურისრაიონში,სოფ.ბუკის-ციხეში,იანაულში,ერკეთშიდასხვა.
3. მტევან-დიდი –ვაზიღონიერი,დიდმოსავლიანი.მტევანიდიდი,ფრთებივითტოტებიანი,მეჩხერი.მარცვალიშავი,საკმაოდრგვა-ლი,ცოტათიმოგრძო;კანითხელი;ხორციწვნიანი,ტკბილი,საკ-მაოდ სასიამოვნო გემოსი. ეს ჯიში მთელ გურიაში ფართედ იყოგავრცელებულიდაეხლაცმოიპოვებააქა–იქამრაიონებისმეღ-ვინეობის ყველა სოფლებში.ღვინოუდგება მაგარი, მუქ-წითელიფერისა,სასიამოვნოგემოსიდაარომატით;ისდიდხანსინახებადატიკითგადატანასკარგათიტანს;დიდიხნისშენახვისგამოღვი-ნისღირსებამატულობს.
33
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
4. ჯუმუტა – ვაზისუსტი, საშუალომოსავლიანი. მტევანისაშუალოსიდიდის, მკვრივი; მარცვალი რგვალი, წვრილი, სრულიად შავი;კანი სქელი და მაგარი; ხორცი წვნიანი, მომჟავო ტკბილი, სასი-ამოვნოგემოსი.ესყურძენისუფრისჯიშადითვლებადაზამთარშიკარგადინახება.ღვინოუდგებაშავიდაცოტათითრიმლოვანი;გა-ვრცელებულიიყოისე,როგორცმტევანდიდი.
5. სხილათობანი – ვაზი საკმაოდღონიერიდა კარგი მოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,საკმაოდმკვრივი,წვეტიანი.მარცვა-ლი საშუალო სიდიდის, რგვალი შავი ფერისა; კანი თხელი უხვისაღებავინივთიერებით;ხორცისსირბილემეტადწვნიანიდატკბი-ლი.ამჯიშსნაცარიმეტადაფუჭებს.ღვინოსიძლევათრიმლოვა-ნს, მუქი-წითელიფერისას. ის იყოგავრცელებულიაღმოსავლეთგურიაში,საჯაოხოსრაიონში.
6. ალადასტური–ვაზიღონიერიდამოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,მოგრძო,მეჩხერი;მარცვალიოდნავმოგრძო,საკმაოდრგვალი,შავიფერისა;კანისქელიდამაგარი;ხორცისაკმაოდწვნიანი,ტკბილი,ნაკლებიგემოსი.ამჯიშსაშენებდნენსაჯაოხოსრაიონში და, რადგანაც ის სოკომაგვარი ავადმყოფობითნაკლებად ავადდებოდა, ვინემ სხვა დანარჩენი ჯიშები, ცოტ– ცოტათი ის ვრცელდებოდა გურიის სხვა კუთხეებშიც. ღვინოუდგებამუქი-წითელიფერის,დაბალიხარისხის.
7. ორონა –ფურცელიდაყურძნისმარცვლებიაქვსპატარა,რუხი-შა-ვიფერისა,ღვინოუდგებამაგარი,ვარდისფერისა.
8. სამჩხავერა –ესჯიშიჩხავერსმოგავს,მაგრამმტევანიუფროგრძე-ლიაქვს.
9. მტრედის-ფეხი –მოსავლიანივაზია,ნაცარინაკლებადეტანება,მტევანიაქვსმკვრივირგვალიმარცვლებით;დიდადგავრცელებუ-ლიჯიშიიყო.
10. ჩუპეში –მცირემოსავლიანია,მისკანშიასაღებავინივთიერება,ამისგამომისიჭაჭაღვინისსაღებავადიხმარება;ისიყოგავრცე-ლებულითითო-ოროლაცალობითყოველგანგურიაში.
11. აკიდო–ისიყოსაჯავახოსრაიონშისოფელამაღლებაში.12. ბადაგი–სოფელმაკვანეთშიდაახლომახლოსოფლებში.13. ბერძულა–სოფ.მიქელ-გაბრიელში.14.ღორის-თვალა–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყო,ყველაზეუფრო
34
ერმილე ნაკაშიძე
სოფელჯუმათში.კარგიმოსავალიიცის,მაგრამღვინოსმდარეხა-რისხისასიძლევა.
15. კამური შავი–საჯაოხოსრაიონში,სოფელამაღლებაში.16. კიკაჩაი – გავრცელებულიიყოშემდეგსოფლებში:ლიხაური,მა-
კვანეთი,შემოქმედი,გურიანთა,ჩოჩხათი,ჯურუყვეთი,ჩიბათი,ნი-გოითიდასხვა.
17. კუმუშა–სოფ.ამაღლება,ორაგვე,ჩოჩხათიდასხვა.18. მაკურენჩხი – სოფ. ნიგოითი, ხვარბეთი, გოგორეთი, გურიანთა,
კახურიდასხვა.19. მახატური–სოფ.მაკვანეთი,ლიხაური,შემოქმედი,აკეთიდასხვა.20. მანდიკორი–სოფ.ასკანა,სურები,ამაღლებადასხვა.21. ოფოურა–სოფ.ამაღლება,ფარცხმადასაჯავახო.22.სამაჭრე–ძლიერგავრცელებულისაადრიოყურძენი,მაჭრისდა-
საყენებლად;გვხდებოდათითქმისყველაგურიისსოფლებში.23. საფერავი–სოფ.ამაღლება,აკეთი,ძიმითიდასხვა.24. ხემხო–სოფ.ასკანა,აკეთი,ნიგოითიდასხვა.25. ხარდანი–დიდადგავრცელებულიჯიშიიყოშვადაქვემოგურია-
ში;ღვინომდარეუდგება.26. წითლიანი–სოფ.ამაღლება,აკეთი,აცანა,ნიგოითიდასხვა.27. ჩხაბერძული–გავრცელებულიიყომთელგურიაშისაჯაოხოსგა-
მოკლებით.28.შავყურძენა–მეტადგავრცელებულიჯიშია,გვხდებოდათითქმის
ყველაგურიისსოფლებში.29. მცივანი–სოფ.ოცხანა,მეწიეთი,ბასილეთიდამათიგარემოადგი-
ლები.30.საკვირჩხილა–სოფ.ნიგოითი,ლანჩხუთიდასხვა.31. ჭოდი –სოფელლანჩხუთიდამისიმიდამოები.32. მცვინარა –სოფ.ჩოჩხათი,ჯურუყვეთი,ლანჩხუთიდასხვა.33. კოლოში–სოფ.ჩიბათი,ორაგვე,ჯურუყვეთიდასხვა.34. მუხიშხა–იმავესოფლებში,საცაკოლოში.35. ოცხანური–სოფ.ჩოჩხათი,ხვარბეთი,გოგორეთიდასხვა.36. კეთილური–სოფელჩოჩხათშიდამისმიდამოებში.37. მაგანაყური–სოფ.გურიანთა,ჩოჩხათიდასხვა.38. კორძალა–სოფ.მაკვანეთი,ლიხაურიდამათმიდამოებში.39. სამჭაჭა–სოფ.ნიგოითი,ქვიანიდასხვა.
35
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
40. ხარის თვალა–სოფ.ქაქუთი,ჭანიეთიდასხვა.41. ცხენის-ძუძუ–სოფ.ლიხაური,ნაცხავატევი,ჭანიეთი,ქაქუთიდასხვა.
თეთრი ჯიშები42. თეთრი შა–ვაზისაკმაოდღონიერი,მოსავლიანი.მტევანიშუათა-
ნა,მკვრივიდამოგრძო;მარცვალიწვრილი,მრგვალიდასიდიდითარათანაბარი;კანისაკმაოდსქელი,კბილებშიხრამუნებს,ქარვისფერი,ხორციმაგარი,წვნიანი,ძალიანტკბილი,მეტადსასიამოვნოგემოსი.ღვინოკარგითვისებისუდგება,მაგარი,ნაზი,სასიამოვნოარომატიანი,თეთრი,ღიაქარვისფერისა.ისგავრცელებულიაიმრაიონში,საცაჩხავერი.
43. ათინური–დიდიმარცვლებიაქვსქარვისფერი;ჩინებულითეთრისუფრისყურძენია,ძალიანტკბილია,სასიამოვნოგემოსიდასაუ-ცხოვოარომატის.
44. ზენათური–წვრილიმარცვალიაქვს,რუხიფერისა;უდგებაკარგიმაგარიღვინო;გავრცელებულიიყოსოფ.გურიანთაში,ნიგოითში,ბასილეთშიდამისმიდამოებში.
45. საკმეველა–მარცვალიწვრილი,წოწოლა,სიდიდითარათანაბა-რი,ფერიაქვსქარვისანუსაკმეველის;ღვინოსიძლევაკარგითვი-სებისას,ნაზი,მაგარი,სასიამოვნოარომატის.
ეს სამი უკანასკნელი ჯიში სოკომაგვარი ავადმყოფობით მეტადიჩაგრება, ამიტომმათიგავრცელებისარეშესამჩნევადშევიწროვდა.ეხლაესჯიშებითუმცაგვხდებაყველაგურიისმეღვინეობისრაიონში,მაგრამძალიანმცირერაოდენობით,თითო-ოროლაცალობით.
46.დღვლაბე – გავრცელებულიიყოსოფ.ჯუმათში, ამაღლებაშიდამათმიდამოებში.
47. კამური თეთრი–იმსოფლებში,სადაცშავიკამურიიყო.48. კლარჯული–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოგურიისყველასო-
ფლებში.49. ქვაფათური–სოფ.გურიანთაში,კახური,ლანჩხუთიდამათიმი-
დამოები.
36
ერმილე ნაკაშიძე
50. კაპისტონი–სოფ.ამაღლება,სურებიდასაჯაოხოსრაიონი.51.მაური–სოფ.ნიგოითიდასაჯაოხოსრაიონი.52.სამარხი–ერთისაუკეთესოსუფრისჯიშია,ყურძენიდიდხანსინა-
ხება;თითო-ოროლაცალობითყველგანგვხდებოდაგურიისზეგანსოფლებში.
53. სამაჭრე–ესჯიშიცისეიყოგავრცელებულიდაიმნაირითვისები-საა,როგორცშავისამაჭრე.
54. თითა – სუფრისჯიშია, გავრცელებულიიყოყველამეღვინეობისსოფლებში.
55. თქვლაფა–გავრცელებულიიყოსაჯაოხოსრაიონში.56. კიკაჩაი–ესჯიშიიყოგავრცელებულიიქ,საცაშავიკიკაჩაი.57.დოდღო – სოფ. გურიანთა,ლიხაური, მაკვანეთი, შემოქმედიდა
მათიმიდამოები.59.მწვანე–სოფ.ქაქუთი,ჭანიეთი,ლიხაურიდასხვა.
მეგრული ყურძნის ჯიშები
შავი და წითელი ჯიშები1. სვანური ანუ შონური –ვაზიღონიერი,ნაკლებმოსავლიანი,ნო-
რჩირქისსიგრძეხშირად3არშინამდეუწევს.მტევანიაქვსმრგვა-ლადგრძელი,პატარადამკვრივი.მარცვალისაშუალოსიდიდის,მრგვალი,შავიფერის;კანისაკმაოდსქელი;მარცვლისსირბილეხორციანი,გემრიელი,სასიამოვნოგემოსი.ძალიანგვიანმწიფდე-ბა,ხანდახანნოემბრისბოლორიცხვამდე.ძალიანიჩაგრებანაც-რისგან,ჭრაქი (ობი)დაანტრაკნოზინაკლებადეკიდება.ესჯიშიიძლევამშვენიერღვინოს,რომელიცმთელსამეგრელოშიცნობი-ლია„ოჯალეშად“;ისარისწითელიფერის,ძლიერმაგარი,სასი-ამოვნოარომატით.ჯიშისვანურიმეტადგავრცელებულიიყომდინარეტეხურისხეობა-ში–სალხინო,ჩაჩხური,თამაკონი,ვახა,თარგამულიდამათმეზო-ბელსოფლებში.ეხლამაღლარადმისიგავრცელებისარენაცრისგამომეტადშევიწროვდა,თუმცაამრაიონისზეგანსოფლებშიაქა–იქდარჩაკიდევამჯიშისნარგავები,ძლიერმცირერაოდენობის;დაბლარადგაშენებულიკიბევრადგილასაა.
37
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
2. გოდაათური–ვაზიღონიერი,მცირემოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,მეჩხერიტოტებიანი;კანიაქვსთხელი,მუქიწაბლისფერი;სირბილის(იგულისხმება„რბილობის“_რედ.)ხორციმკვრივი,ტკბი-ლისასიამოვნოგემოსი.მწიფდებაგვიან,უწინკრეფდნენდეკემბერშიანიანვარშიც.ღვინოუდგებამაგარი,მუქ-წითელიფერის,სასიამო-ვნოარომატის,თავისითვისებითოჯალეშზეარანაკლებია.მისიგა-ვრცელებისრაიონიამდ.ტეხურისდახოპისშვასოფლები:აბედათი,ჟოლევი,ფოცხო,ლესეჭინო,ახუთი,უშაფათი,უფალიკარი,ხორში,ეკი,ნოქალაქევი,სენაკი,შხეფიდაამსოფლებისმიდამოები.
3. პუმპულა ანუ პუმპულაში – ვაზი საკმაოდ ღონიერი, ნაკლებმოსავლიანი. მტევანი მოგრძო-მრგვალი და მკვრივი. მარცვალიწვრილი, მრგვალი; კანი მოელვარე, შავი, სქელიდა მაგარი; ხო-რციმკვრივი,ერთობტკბილი,სასიამოვნოგემოსი.მწიფდებაგვი-ან. ღვინოს იძლევა საკმაოდ მაგარს, მკრთალ ვარდისფერისას,სუფრის ღვინოა სასიამოვნო არომატით. ეს ჯიში იყო საერთოდგავრცელებული სამეგრელოს ვაკე ნაწილში მდ. ცხენის-წყალისდაცივსშუა,სოფელბანძიდანდაწყებულიმთელსაჭყონიდლოდასაჭილაოში*)7დამომიჯნავესოფლებში.ნაცარისგავრცელებისშე-მდეგპუმპულათითქმისყოველგანშეცვალესადესაზედაძალიანსაეჭვოა,სამწუხაროდ,რომესჯიშიკიდევსადმეიშოვებოდეს.
4. ხარდანი – ვაზი მეტად ღონიერი, მოსავლიანი, მტევანი დიდი,მეჩხერი,წვეტიანიდატოტებიანი.მარცვალიმრგვალი,წოწოლა;კანი თხელი; ხორცი მკვრივი, ტკბილი. მწიფდება ძალიან ადრე,ამიტომ მას მაჭრად აყენებენ;ღვინოუდგება შედარებით მდარე.ნაცარინაკლებეკიდება.ესჯიშიმცირერაოდენობითსამეგრელო-შიყოველგანიყოგავრცელებული.
5. ტოროკუჩხი – ძალიან გავრცელებული იყო ეს ჯიში სოფლებში:ჯვარი,საჩინო,ლია,ჯგალი,ჭკადუაშიდახიბულა,აგრეთვესაჭყო-ნიდლოშიც.ღვინოსკარგსიძლევა.
6. პანეში–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოსამეგრელოსმაღლობზე-განსოფლებშიმდ.ინგურისდატეხურისშუა;ღვინომდარეუდგება.
7. საჭყონიდლოერქვა ჭყონდიდელის (მარტვილის მიტროპოლიტი) სამფლობე-ლოს,რომელსაცშეადგენდასოფლებიმოქცეულიეხლანდელთემებში:სუჯუ-ნა,ნაესაკოვო,გულეიკარი,ქვათანა,აბაშა,ონტოფოდასეფიეთი.საჭილაოშიშედისილორისდამარანისთემები.
38
ერმილე ნაკაშიძე
7. კიკაჩა–სოფ.ზანა,საჯიჯაო,ხორშიდამათმეზობელსოფლებში;კარგღვინოსიძლევა.
8. კოლოში–ამჯიშისგავრცელებისარეასოფ.პახულანიმდ.ინგუ-რსგაღმადამისი მიდამო; მშვენიერღვინოსიძლევა წითელვა-რდისფერისას.
9. აკიდო – ეს ჯიში გავრცელებული იყო სოფლებში: კინჩხა, გორ-დი*)8,მარტვილი,ნახუნევო,თამაკონიდასხვა.
10. გრეხი –მეტადგავრცელებულიჯიშიიყომაღლობზეგანსოფლებში.11. დღუდღუში–მცირერაოდენობითაშენებდენყოველგანმთელსა-
მეგრელოში.12. მაჭკვატური–სოფ.გორდი,კინჩხა,აბედათიდამათიმიდამოები.13. ტოვანი –მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოშუადავაკესამეგრე-
ლოშიმდ.ხოპსდააბაშისწყლისშუა.14. ჩხოროკუნი–ამჯიშსაშენებდენსოფ.ხიბულაში,თეკლათშიდა
მათმეზობელსოფლებში.15. ჭიტაში–ძალიანგავრცელებულიიყოვაკესამეგრელოში,საჭყო-
ნიდლოსადასაჭილაოში.16.სამჭაჭა–ესეცგავრცელებულიიყოამრაიონში.17. მაბრა–ამჯიშსაშენებდენსოფლებში:ლეიხაინდრე,ონოღიადა
მათმეზობელსოფლებში.18.დედოფლის კიტი–სოფ.ხორში,ნოქალაქევი,გეჯეთი,ნაესაკოუ,
გულიეკარიდასხვა.19. კეთილური–სოფ.თეკლათი,სენაკი,ნოსირიდასხვა.20. ჩხერი–(ესალბათგურულიჩხავერია)გვარცელებულიიყოვაკე
სამეგრელოში,გურიისმომიჯნავესოფლებში.21.სამანჭრო–მცირერაოდენობითგვხდებოდასამეგრელოსყველა
მეღვინეობისრაიონისსოფლებში,ამჯიშისთეთრიცარის.22. ვერნახი–სოფელთეკლათშიდამისმიდამოებში.23. მახვატელი–სოფ.ეკი,სენაკი,ნოქალაქევი,ნოსირი,გეჯეთი,გუ-
ლეიკარიდასხვა.24. ოქონა,25. კერთოლი,26. კუტალა,
8. კინჩხადაგორდი1922წლამდესენაკისმაზრაზეიყომიწერილიდასამეგრე-ლოსტერიტორიასშეადგენდა.
39
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
27.ტუტაში –ესოთხიჯიშიგავრცელებულიიყოსოფლებში:სენაკი,ნოქალაქევი,გეჯეთიდამათგარშემო.
თეთრი ჯიშები28. ჭვიტილური–ვაზიღონიერია,მოსავლიანი;მტევანიმრგვალ-მოგ-
რძოდამკვრივი;მარცვალიწვრილი,მრგვალი,გამჭვირვალე,ყვი-თელ-თეთრიფერისადამზეზე,როცასავსებითდამწიფდება,ქარვისფერსიღებს,ხორციანი,კბილებშიხრამუნიგააქვს;კანისქელი,ხო-რციმკრივი,ნაკლებგემოიანი.გვიანმწიფდება;ღვინოუდგებამა-გარი,სასიამოვნოარომატით.ესჯიშიძალიანგავრცელებულიიყო,მცირერაოდენობითსამეგრელოსყოველსოფელშიაშენებდენ,მა-გრამკარგღვინოსისიძლეოდაამრაიონისმარტომაღლობზოლზე,მის ჩრდილო-აღმოსავლეთის ნაწილში, სახელდობრ: წალენჯიხა,საჩინო,მუხური,ჯგალი,სალხინოდაამსოფლებისმიდამოებში.
29. ჩეჭიბეში – მეტად გავრცელებული ჯიში იყო სამეგრელოს მეღ-ვინეობისრაიონის ყველა სოფლებში; საადრიოჯიშია, მწიფდებააგვისტოსდამლევს,ღვინოკარგიუდგება.
30. ჩეში–ესჯიშიცძალიანგავრცელებულიიყოროგორცმაღლობ,ისევაკესამეგრელოში;კარგღვინოსიძლეოდა.
31. ჩერგვალი–ამჯიშისგავრცელებისრაიონისამეგრელოსმაღლო-ბინაწილია;იძლეოდასაუცხოოღვინოს.
32. ზერდაგი–ნაცრისგაჩენამდესაერთოდგავრცელებულიჯიშიიყო,შემდეგმცირედირაოდენობითმდ.ხოპსდატეხურსშუა,სოფელთამაკონიდანდაწყებულინაესაკოვომდე.
33. მაური–ესჯიშიგვხვდებოდასოფლებში:გეჯეთი,სუჯუნა,გულეი-კარიდასხვ.
34. ეგურძგული–შუასამეგრელოსსოფლებში:ახუთი,ხორშიდამათმიდამოებში.
35. ჩეკში ანუ ჩიჩკიში–ეკისდასენაკისმიდამოებში.36. შხუჩეში–ძალიანგავრცელებულიჯიშიიყოსამეგრელოსსამხრე-
თ-აღმოსავლეთისნაწილში,სოფლებიდანზანა, საჯიჯაო,უფალიკარიდაბანძარიონისნაპირამდე.
37. ცხინკილოური–საზოგადოდცნობილიჯიშიიყოსაჭილაოში.38.კვაწახური–სოფ.ბანძა,ლეხაინდრე,ონოღიადასხვ.
40
ერმილე ნაკაშიძე
39. ჩე-კოლოში–სოფ.ქვალონი,ნოჯიხევიდასხვ.40. ოპოპი –სოფელხორშისმიდამოებში.
ადგილობრივიჯიშისყურძენიგვიანიკრიფებოდა,გამონაკლისსშე-ადგენდამარტოსამაჭრეჯიშები,რომლისგანმაჭარსაკეთებდენ დამაშინვეხარჯავდენ.ამჯიშებისყურძენიშეიძლებოდადარჩენილიყოხეზეუვნებლადდიდხანს,თითქმისთებერვლისგასვლამდე.ნაცრის გაჩენამდე ყურძენს ღვინისთვის, თუ ის დანიშნული იყო
გასაყიდად ან საძველოდ, უფრო დიდხანს შესანახად, კრეფდენ მა-შინ,როცაისგადამწიფებულიიქნებოდა,სახელდობ15დეკემბრიდან;მეღვინეობისზოგიერთსოფლებშიყურძენიხეზერჩებოდაშუათებე-რვლამდე. ადგილობრივი მოსახლეობის აზრით, ყურძენი რაც გვიანიკრიფებოდა,მითმისგანდაყენებულიღვინოუმაღლესითვისებისგა-მოდიოდა.ამისმიხედვითყველაისყურძნისჯიშები,რომელნიცკარგღვინოსიძლეოდენ,როგორცოჯალეში,საჯაოხური,ჩხავერიდასხვა,გვიანიკრიფებოდადეკემბერშიდაიანვარში.მაღლარვენახისრთველიუნდაიქნესუსათუოდკარგ,მშრალდა-
რში,ვინაიდანსოველხეზეასვლა,რომელზეცვაზიააშვებული,მუშისსიცოცხლისათვისსაშიშროებასწარმოადგენს.ამისგამოთუყურძნისკრეფისდროსწვიმამოვიდა,რთველიშეჩერდება2-3დღით,სანამხე-ებიარგაშრება.ყურძნისკრეფისსიძნელისგამომაღლარისრთველიადრე ართავდება,როგორცდაბლარის; ის ჩვეულებრივ გრძელდება2-6კვირადახანკი–მეტიც.მაღლარისკრეფისთვისმუშასმართებსდიდისიმარჯვედახეზეას-
ვლისუნარიანობა.ამიტომამმუშაობისათვისგამოუსადეგარიამოხუ-ცებული,ქალიდამცირეწლოვანი.ადგილობრივიჯიშისყურძნისდიდიუპირატესობაკიდევიმაში,რომ
ისიკრიფებაგვიან,იმდროს,როცამოსახლეობასყველაჭირნახულიმილაგებულიაქვსდაამიტომბევრიმიცლილიდროაქვს.სამწუხაროდადესის(იზაბელა)შესახებესარითქმის,ისძალიან
ადრეშემოდის,სწორედიმდროს,როცასიმინდიდაღომიმოუწეულიადამათიმილაგებისალოა;ესგარემოება-კიამადგილებისთვისმეტადუხერხულია.ადესისმტევანსკინწიძალიანცხარიაქვს,დამწიფებისშემდეგხეზე
დიდხანსვერჩერდებადასცვივა;საკმარისიამცირექარი,ანღონიერი
41
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
წვიმა,რომხეებსმტევნებიდააყრევინოსდა ამნაირადმთელიწლისყურძნისმოსავალიდაიკარგოს.ნაცრის გაჩენამდე ადგილობრივიჯიშების მაღლარიდიდმოსავალს
იძლეოდა;ამბობენ,რომერთიმუშაერთიდღისგანმავლობაშიხშირადვერ ასწრებდა ერთი ხის ყურძნის მთელადმოკრეფასდა მეორედღესათავებდა.ერთიმუშადღეშიკრეფდა5-6გოდორს(გოდორში3-4ფუთია).გურია-სამეგრელოშიღვინოს აყენებდენ როგორცთეთრს, ისე წი-
თელს, პირველი-კი ყოველთვის მეტობდა. თეთრ ღვინოს აკეთებდენროგორცთეთრი, ისე წითელიდა შავი ჯიშებიდან, მხოლოდ უკანას-კნელშემთხვევაშიტკბილსჭაჭაზე არაჩერებდენ,უცებ აცლიდენდაყოველთვისუჭაჭოდადუღებდენ.ადესისღვინოსაცასეაყენებენ,ჭაჭა-ზედადუღებულიადესამუქიწითელიგამოდის.ადესისღვინო,როგორცარა-ერთხელმქონდამოხსენებული,ცუდი
ღირსებისგამოდის,რაღაცსამკურნალოწამლისსუნიდაგემოდაჰ-ყვება. ზოგიერთი მეურნისთქმულებით, ადესისღვინო ჯანმრთელო-ბისთვის მავნებელია, მაწყინარია: ტანზე ჰყრის, თვალების ტკივილსიწვევსდასხვა.ჩემმახსოვრობაშიზოგიერთიმოხუცებულიგურულიდამეგრელიამღვინოსარსვამდა.ზოგიერთი მეურნე, რომელსაც სხვა ჯიშის ვენახი აქვს, ადესის
ტკბილსადუღებსამჩვენებურყურძნისჭაჭაზედაამშემთხვევაშიადე-სისღვინოკარგავსთავისგანსაკუთრებულგემოსდასუნსდაკარგითვისებისგამოდის.მეთვითონდამიყენებიაამნაირადადესისღვინოჩემსაკუთარმამულშიდამშვენიერიშედეგებიმიმიღია.მოუსავლობის წლებში, როცა ადგილობრივი ჯიშები ნაცარმა გაა-
ნადგურადა ადესის ნარგავები ჯერ კიდევ არ იყვნენ მოღონიერებუ-ლი, აყენებდენყურძნის-წყალსდასხვადასხვახეხილისღვინოს. ყუ-რძნის-წყალს აკეთებდენ ასე: ჭურში ჩაყრიდენდაუწნეხელ ყურძენს,დაასხამდენწყალსდამოუგლესდენმიწითთავს(10-12საწყავწყალზეერთიგოდორიყურძენი).ორი–სამიკვირისშემდეგყურძნისწყალიმზადიყოსასმელად.ისარისფუცხუნა,პირზეეკიდება,ბურახს(კვასს)წააგავს,ფერითდანაწილობრივგემოთიცღვინოსმიემსგავსება,დიდხანსარინახება.ტყეებისმახლობლადმდებარესოფლებში[ღვინოს_რედ.]ამზადებენ
წყავის(Prunus laurocerasusL.)დამოცვის(VacciniumarctostaphylosL.)მცენარეებისნაყოფისაგან.
42
ერმილე ნაკაშიძე
აქ მე საჭიროდ ვრაცხ მოვიყვანოცნობები გურია-სამეგრელოს იმღვინოებზე,რომელნიცცნობილიყოფილანდასავლეთსაქართველოშითავისიგანსაკუთრებულითვისებებით:
1. ჩხავერი ანუ ჩხავრისღვინო – ასე უძახიანთეთრღვინოს ამა-ვესახელისჯიშისყურძნიდან(წმინდათეთრიდაღია-ქარვისფე-რიდანმკრთალვარდისფერამდე),ისარისმაგარი,არომატიანი,ნაზი, ცქრიალა, სასიამოვნი, ტკბილი ცოტათ მომჟავო გემოსი,რითაც მიემსგავსება შამპანურ ღვინოს. ამზადებენ ჩხავერის დააგრეთვეთეთრიშაჯიშებისაგანდაყოველთვისადუღებენუჭაჭოდ.საუკეთესოჩხავერისღვინოდგებოდასოფლებშიასკანა,ოცხანა,შემოქმედი, მაკვანეთიდალიხაური. ესჯიში ეხლა გურიაში ბევ-რგანდაბლარადაცარისგაშენებული.
2. საჯაოხური –წითელი,ძალიანმაგარი(ძნელი)ღვინო,კარგიარო-მატიანი;საუცხოვოდიტანსმგზავრობას(გადატან-გადმოტანას)დადიდხანს ინახება. ამზადებდენ სხილათობანის და მტევან-დიდისჯიშებისაგანსაჯაოხოსრაიონში9დაამიტომუძახიანსაჯაოხურს.ნაცრისგაჩენამდესაჯაოხურღვინოსდიდიგასავალიჰქონდაქუ-თაისშიდადასავლეთ-საქართველოსსხვაქალაქებშიდადაბებში;მაშინმხოლოდამღვინოებსეჭირაიქაურიბაზარი,სვირისდარა-ჭისღვინოებიჯერკიდევარიყვნენცნობილი.
3. ჯანი ანუ ჯანის ღვინო – წითელიღვინო,რომელიც განირჩევათავისისიმაგრითდასასიამოვნოარომატითძალიანწააგავსოჯა-ლეშსდაარაფრითარჩამოუვარდებაკახურღვინოს.ჯანისღვინომზადდებოდამარტოჯანისჯიშიდანსოფლებში:ბუკის-ციხე,იანა-ული,ერკეთიდამათმიდამოებში.ესჯიშიგურიაშიეხლაბევრგანარისგაშენებულიდაბლარადაც.
4. სოფლებშიბაღდადში,ბახვშიდაასკანაშიმტევან-დიდისჯიშიდანაკეთებდენმუქ-წითელღვინოს,რომელიცგანსხვავდებოდათავისსიმაგრითდაარომატით;ისკარგადინახებოდადაკახურღვინოსარაფრითარჩამოუვარდებოდა(ხშირადხმარობდენსამკურნალო
9. საჯაოხოსრაიონშიშედისგარდაოზურგეთისმაზრისორითემისა:ნანეიშვი-ლისდაზემოხეთის(ეხლაზემოხეთი,კოხნარიდასაჭამიასერი),კიდევ3მო-მიჯნავეთემიქუთაისისმაზრისა – აბაშის, მუხაყრუისდატობანიერის (ეხლაგამოჩინებულიდატობანიერისთემები).
43
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
მიზნითაც10). ეს ჯიშიც არის ეხლა გურიაში ზოგიერთ სოფლებშიდაბლარადგაშენებული.
5. სამეგრელოსღვინოებშიპირველიადგილიეჭირაოჯალეშისღვი-ნოს;ისმუქიწითელია,სქელი,მაგარი,სასიამოვნოარომატით,თა-ვისიგემოთიდასიმაგრითგვაგონებსევროპიულღვინოებს–ბურ-გუნდიისდაპორტვეინს;ხშირიგადაღებითუმჯობესდება,ინახებადიდხანს და მგზავრობას კარგად იტანს. ზოგი ოჯალეშის ღვინოთავისითვისებითარაფრითნაკლებიარიყოკარგკახურღვინოზედა ითვლებოდა ერთსაუკეთესოღვინოდ არათუ სამეგრელოში,არამედმთელსაქართველოში11.
ოჯალეშისღვინის საწარმოორაიონი იყო სამეგრელოს მაღლობინაწილიმდ.ტეხურისდააბაშისხეობები,რომელიცგაჭიმულიასოფელვახადანშხეფამდე40ვერსისმანძილზედაშეიცავსსოფლებს,რომელ-ნიც განთქმული იყვნენოჯალეშისღვინით: ვახა, სალხინო, სკურდი,ჩაჩხური,თამაკონი,გურძემი,თარგამაული,ნახუნეო,აბედათი,ჟოლე-ვი,უშაფათი,უფალიკარიდაშხეფი.სულესმთაგორიანიზოლინია-დაგისმხრივკირნარია,მიქცეულიამზისკენ,ძევსმზისსაფიცხებელზედაამითჩაყენებულიამეღვინეობისთვისსაუკეთესოპირობებში.თვი-თონღვინისსახელიცწარმოშობილიავენახებისადგილმდებარეობისდახასიათებით:ბჟამეგრულადნიშნავსმზეს,ბჟალეშიანუობჟალე-ში–გაცხელებული,გახურებული,მზისგანდამწვარიდააქედანგადა-მახინჯებული სიტყვა ოჯალეში. ბურგუნდიის ღვინის სახელი „côterôtie”ეფარდებაოჯალეშისსახელსდაწარმომდგარიაადგილისმდე-ბარეობისიმავეპირობებში.ოჯალეში კეთდებასვანური ანუშონუ-რიყურძნისჯიშისგან,რომლისვაზებიაშვებულიიყოგანსაკუთრებითხურმაზე(DiospyorslotusL),იშვიათადთხმელაზე(მურყანზე).სვანურიჯიშისგაშენებისრაიონშისაუკეთესოღვინოდგებოდასო-
ფელსალხინოში12,სამეგრელოსმთავრისდადიანებისვენახებში.ეხლა
10.«Кавказ.Сельск.Хозяйство»№53,1894г.11.ცნობილიმოგზაურიშარდენი,რომელიცსამეგრელოშიიყო1672წელს,ამღვინო-
ზეამბობს,რომისმაგარია,სრულიტანის,სასიამოვნოგემოსიდასტომაქისთვისსასარგებლო–“iladeforceetbeaucoupdecorps,ilesagéableaugoutetbonàl‘estomac”.(VoyagesdutChevalierChardinenPerseetautreslieuxdel’Orient).
12. სალხინოში ჰქონდა საზაფხულოსასახლე სამეგრელოს მთავარს,დიდი სივ-რცისვენახებიდამარანი,სადაციყოჩარგულიდიდრონიჭურები (ქვევრები)
44
ერმილე ნაკაშიძე
ესჯიშისამეგრელოშიმაღლარადარსადარის,დაბლარადკიბევრგანგვხვდებააქაურსოფლებში.
6. ჭვიტილური – თეთრიღვინო, ასე ჰქვია ჯიშის გამო; ის ძალიანმაგარია,სურნელოვანიდანაზი,თავისგემოთიჩხავრისღვინოსგვაგონებს.ესღვინოდგებოდაზუგდიდისმაზრისჩრდილო-აღმო-სავლეთისნაწილში,მთაგორიანზოლზემდინარეხოპისდაჭან-წყა-ლის შუაგულ ხეობების სოფლებში: ჯვარი, საჩინო, ჯგალი პუკი,წალენჯიხა, მუხური, ჭვადუაში, კორცხელი, ყულისკარი, ობუჯი,მოიდანახე,ახუთი,კირცხი,ჯაგრა,ჭაკვინჯიდასხვა.ამსოფლები-დანსაუკეთესოღვინოებიდგებოდასოფლებში:პუკი,წალენჯიხა,ჯგალი (ჯიხასფერდი)დაჯაგრა.ჭვიტილურიდაბლარადაცარისგაშენებულიზოგიერთსოფლებშიდააქა-იქმაღლარადაცგვხდება.
7. სოფელპახულანშიდამისმიდამოებშიმდ.ინგურისგაღმაკოლო-შის ჯიშისგან აყენებდნენ სასიამოვნო, მაგარ, ვარდისფერღვი-ნოს,ნაზიარომატით.ამჯიშისყურძენიკიდევშეიძლებაიყოსმაღ-ლარადაქა-იქამრაიონში.
8. აქჩამოთვლილისაუკეთესოღვინოებიგურია-სამეგრელოშიმოდი-ოდაიმვენახებში,რომელნიცგაშენებულიიყვნენგანსაკუთრებითმაღლობდაზეგანადგილებში;დაბლობივაკე-ადგილებისღვინო-ებიიყონელი,წყლიანი,უარომატოდასაზოგადოდჰქონდაყველაისთვისებები,რითაცგანსხვავდებიანცუდიღვინოები.მაგრამამშემთხვევაშიგამონაკლისსშეადგენდასამეგრელოსვაკე-ნაწილი,საჭილაო და საჭყონიდლო, სადაც პუმპულა ანუ პუმპულაშისჯიშიდანდგებოდაკარგი,ნაზი,მკრთალივარდისფერი,მსუბუქი,სუფრის,სასიამოვნოგემოსღვინო.ამღვინისშესანახადსამეგრე-ლოსმთავარსსაჭილაოშიჰქონდაგანსაკუთრებულიმარანი,რომ-ლისნაშთიეხლაცარისსოფელმარანში,რომელმაცესსახელწო-დებამიიღომარანისგამო.ესჯიშიიყოაშვებულიგანსაკუთრებითთხმელებზე;ნაცარიყველაზეუფროამჯიშსმოეკიდადაამიტომესჯიშითითქმისმთლადმოისპოდამეტადსაეჭვოა,რომსადმეკიდევდარჩენილიიყოს.
ოჯალეშისღვინოებისათვის.ერთიამდიდჭურთაგანი,რომელშიცჩადის300კოკამდე(საწყავი),ეხლაცარისსალხინოსსახალხომამულში(პრინცესამიუ-რატისყოფილიმამული).
45
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
რაცშეეხებაადესის (იზაბელის)ღვინოს,საუკეთესოდგებოდადაეხლაცდგებასწორედიმრაიონში,სადაცუწინადგილობრივიჯიშებიკარგღვინოსიძლეოდა.ზოგიერთმოწინავემეურნეებმაადესისტკბი-ლიდანსაცდელადდაიწყესსხვადასხვაწესითღვინისდამზადებადამიიღესრამდენიმეკარგიშედეგი.ერთი ამ წესთაგანი არის ტკბილის ცეცხლზე ხარშვითდადუღება.
ამისთვისახლადგამოღებულტკბილსასხამენქვაბშიდანელცეცხლზეაორთქლებენ, სანამ ერთ მტკაველს არ დაიკლებს. ამასთან ტკბილსთანქაფავენ;შემდეგცეცხლსუმატებენდატკბილსადუღებენ,სანამარდავაგანსაზღვრულზომამდე–ჩვეულებრივერთმესამედამდე.ამისშემდეგგაცივებულტკბილსასხამენჭურშიდასადუღებლადჩვეულებ-რივიწესით.მაისშიგადაიღებენსხვაჭურშიდაამხნიდანშეიძლებამისისასმელადხმარებაერთიწლისგანმავლობაში.თუ ღვინო საძველოდ, დიდხანს შესანახად უნდათ, მაშინ ტკბი-
ლიცეცხლზენახევრადუნდადაადუღონდაშემდეგდასადუღებლადჭურში ჩაასხან. მაისში გადიღებენ პირველად, მეორედოქტომბერში,მაგრამბოჭკებში,ანბოთლებში,დაუცვამენკარგადთავსდაისეინა-ხავენ.ყოველწელსორჯერმოაშორებენთხლესდაგადაიღებენსხვაამგვარსავეჭურჭელში.პირველორწელსესღვინოტკბილია,მესამეწელსკარგავსსიტკბოს,
იღებსუფრომუქფერს,სიმაგრეს,იძენსარომატსდასრულსიმწიფესკი–მხოლოდმეოთხეწელიწადს.რაცმეტხანსინახება,მითუფროიძენსსიმაგრეს,არომატსდაგემოს,რომელიცხერესსგვაგონებს.
ადესისღვინო,აორთქლისსაშუალებითდამზადებული,მაგარია,სპირ-ტიანი,ტკბილი,დამწვარიშაქრისგემოსი,არომატიანი,ფერადმუქოქროსფერიდანმკრთალმიხაკისფერამდე.თავისხარისხითდასიმაგრითრამდე-ნიმედწააგავსდაგვაგონებსისპანიისღვინოებსხერესსდამალაგას.მიუხედავად ამღირსებისა, ამღვინოებსთანდაყოლილი აქვსრა-
ღაც სამკურნალო წამლის სუნი და ძლიერ განსხვავდება ბუნებრივღვინოებისგან. ამის გამო ამ წესითდამზადებულმაღვინომ ვერმიი-ღოგავრცელებისფართოხასიათიგურია-სამეგრელოში.მასამზადებსხილად მხოლოდთითო-ოროლა მეურნე არა გასაყიდად, არამედთა-ვისთვისმოსახმარად.ამნაირად მევენახეობა-მეღვინეობას გურია-სამეგრელოში ნაცრის
გაჩენამდე სოფლის მეურნეობისდარგთა შორის ეჭირათვალსაჩინო
46
ერმილე ნაკაშიძე
ადგილი;ღვინო,რომელიცაქმოდიოდაზოგიერთადგილებში,განთქ-მული იყოთავისღირსებით მთელდასავლეთ საქართველოში, რომ-ლისბაზრებზემარტოამღვინოებსჰქონდაგასავალი.ამავადმყოფო-ბის შემდეგ გურია-სამეგრელოს მევენახეობა-მეღვინეობა ეცემა დამეურნეობისესდარგიგადადისზემოიმერეთში(შორაპნის,სვირისდაობჩა-ბაღდადისრაიონები)დარაჭა-ლეჩხუმში,თანდათანვითარდებადაამათიღვინოებიიჭერსდასავლეთსაქართველოსბაზრებს.აქაურიადგილობრივიჯიშებიშეცვალესადესისჯიშზე,რომელსაც
ნაცარიარეკარგება,მაგრამღვინოსკიცუდსიძლევა.უწინდელ ნატურალურ მეურნეობის დროს, როცა ყოველსავე წა-
რმოებასჰქონდამიზნადმხოლოდმწარმოებლისსაკუთარმოთხოვნი-ლებათადაკმაყოფილება,ერთიღვინისმეორე,უფროცუდითვისებისღვინით შეცვლამ, გურია-სამეგრელოს მეურნეობაში ვერ მოახდინათვალსაჩინოცვლილება.მოსახლეობამიწყომიწისნაყოფიერებისსავსებითგამოყენებადა
გამონახაცხოვრებისახალიწყაროსიმინდისწარმოებაში.ჰქონდარასამყოფადმჭადიდაადესისღვინო,თუმცამდარეთვისების,მაგრამუხვად,ისშეურიგდაამმდგომარეობასდაარეცადაგაეუმჯობესებიათავისიმევენახეობავაზისწამლობით,ანდაგამოეცვალამისიგაშენე-ბისწესი.სულ სხვანაირად იმოქმედა ფილოქსერის გაჩენამ: ადესის ჯიშის
ვაზმაამგანადგურებულმავნებლისგამომოსავალსთანდათანუკლო;ამასთანმშრომელიმოსახლეობადარწმუნდა,რომვენახისწამლობასოკომაგვარი ავადმყოფობის წინააღმდეგ სასარგებლო და საჭიროადაამიტომიძულებულიშეიქნაგამოეცვალავენახისგაშენებისწესიდაგადასულიყოდაბლარზე,ანიმნაირსახისმაღლარზე,რომადვილიყო-ფილიყომისიწამლობა.მაგრამესსაქმეგურია-სამეგრელოსმშრომელმოსახლეობისთვის
ადვილიარდარჩა,მასმოუხდაზედიზედმევენახეობაშიორი,მისთვისუცხო,ახალიწესისშემოღება:მაღლარივენახიდანდაბლარზეგადას-ვლადაამერიკულვაზზედამყნილისშემოღება.მშრომელიმოსახლეობაენერგიულადშეუდგაამსიძნელისგადატა-
ნასდასრულიიმედიუნდავიქონიოთ,რომსაბჭოთამთავრობისდახ-მარებით გურია-სამეგრელოში მალე იქნება აღდგენილი მევენახეობადაესმხარედაიბრუნებსმეურნეობისამდაკარგულდარგს.
47
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ამნაირად,ყველააქმოხსენებულიცნობებიდანნათლადსჩანს,რომგურია-სამეგრელოცეკუთვნისსაქართველოსიმნაწილს,საცამევენა-ხეობა-მეღვინეობასუჭირავსთვალსაჩინოადგილი.ღვინოაქ,როგორცყოველგანსაქართველოში,შეიცავსხალხისსა-
კვებსანოვაგს;ჭირშიდალხინშიქართველისათვისღვინომიუცილე-ბელსაჭიროებად ითვლება. ამიტომ მეტად საჭიროა,რომ ამ მხარესმეურნეობისამდარგშიმეტიყურადღებამიექცეს.გურია-სამეგრელოში მევენახეობის აღსადგენად და გასაუმჯობე-
სებლადსაჭიროამიღებულიქნესშემდეგიზომები:
1. დაარსდეს ამერიკული ვაზისდა ნამყენების სანერგე; შეიკრიბოსდაგამოიცადოსყველაადგილობრივიჯიში;ქობულეთ-აჭარისზეგ-ნებშიდღესაცმოიპოვებაბევრიიმნაირივაზისჯიშები,რომლებიცარინაცრებიანდაკარგმოსავალსიძლევიან.
ამსანერგემუნდაშეიმუშაოსმყნობისწესებისაკუთრივამმხარი-სათვის.შენიშნულია,რომაქვაზისძირ-ფესვებიუფროგანზემიდის,ვიდრეძირისსიღრმეში,ამიტომსაჭიროავაზისნამყენიადგილიმიწა-ზეზევითუფროდაშორებითიქნეს,ვინემეხლაამიღებული.
2. გაშენდესმარტოადგილობრივჯიშებისგანსაცდელისამაგალითოვენახებიადგილსადაჰავასთანშეფარდებით:დაბლარი,ოლიხნა-რი,ანუმაღლარი.
3. გაიხსნასსაწყობებისაწამლებელიმასალისდასამუშაოიარაღე-ბის,რომმშრომელმოსახლეობასგაუადვილდესმათიშეძენადა
4. მოწვეულ იქმნას ამ დარგებში ცოდნის გასავრცელებლად ინსტ-რუქტორები.
48
ერმილე ნაკაშიძე
აჭარაშიმევენახეობასეწევიანიმსოფლებში,სადაცკიმეხილეობააგავრცელებული;ყურძენიაქიჭერსხილისადგილსდაღვინოდ-კიარმზადდება.რომ აქ ყოფილა მევენახეობა-მეღვინეობა გავრცელებულიდა ისე
განვითარებული, როგორც მის მეზობელ გურიაში, ამას გვიმტკიცებსმარნებისნანგრევებიდამიწაშიჩარგულიძველიჭურები,რომელსაცაქ ხშირად ვხვდებით. ბევრი ყურძნის ჯიშია აქ, რომელიც გურიაშიარისგავრცელებული,ალბათამქვეყნიდანარისგურიაშიგადმოტანი-ლი, ამნაირიჯიშებიამაგალითად:ჩხავერი, კლარჯული,ქვაფათური,მწვანე,ხარისთვალა,მახატური,ორონა,მტევანდიდი,ცხენისძუძუდასხვა.აქაურივენახიყველამაღლარიადააშვებულიახეებზე;განსაკუთ-
რებითამისთვისმიღებულია:ნაკერჩხალი(AcercampestreL.),თხემ-ლა,ხურმა(DiospyroslotusL.),ბჟოლა(თუთისხე),ნიგოზი(კაკლისხე)დასხვახეხილი.ადგილობრივი მაღლარისტიპია ვაზის ასაშვებ ხეების აწორწოტე-
ბული, არა-მაღალითაღი (2-3 საჟენი); ამისთვის ყველაზე უფრო გა-მოსადეგიანაკერჩხალი,სხვასავენახეხეებსკიუფროგანზეგაწეულითაღიაქვს.უნდავიფიქროთ,რომნაკერჩხალისაწორწოტებულითაღიგამოწვეულიაარაიმით,რომვაზსმეტიფართობიმიეცეს,არამედმი-წისსივიწროვითდაადგილისდაზოგვისმიზნით,რომამითშეამციროსსამუშაომიწისდაჩრდილვა.თურამდენი სივრცეუჭირავს ვენახს აჭარაში,როგორცგურია-სა-
მეგრელოში,ერთობძნელიგამოსარკვევია,ვინაიდანვენახიანიხეები,როგორცხეხილი,გაფანტულიააქა-იქთითო-ოროლაეზოებში,ანგაშე-ნებულიამწკრივებადყანებისმიჯნებზე,ანეზოსღობისძირებში.
მევენახეობა აჭარაში
49
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ყურძნისმოსავლისრაოდენობაკიდევშეიძლებაგამოვიანგარიშოთდაახლოებით.თუმივიღებთმხედველობაში,რომმოსახლეობისნახე-ვარნაწილსექნებავენახი,საშუალოდ10ძირიხე,ესეიგი55.650ძირივენახი.თითოძირზერომნახევარიფუთიყურძნისმოსავალივიანგა-რიშოთ,გამოდის27.825ფუთიყურძენიწელიწადში.ვენახის მოსავლის უმეტეს ნაწილს ყურძნად ყიდიან ბათომში და
ახალციხისმაზრაში;თვითონმოსახლეობაყურძენსხილადხმარობსდატკბილიდანაკეთებენპეტმეზს (ბეკმეზი),ხარდალს (ცეცხლზედა-დუღებულიბადაგია),ძმარს,ფელამუშს(თათარა)დაჯანჯუხებს(ჩურ-ჩხელა).ღვინოდაყენებენსომხებიდასხვაქრისტიანები.გურიისსაზღვრებზემდებარესოფლებშიბევრმაქობულეთისმაზ-
რისმცხოვრებმამაჰმადიანებმაცკიეს10-15წელიწადიადაიწყოღვი-ნისდაყენებადაარაყისხდა.როგორცგურია-სამეგრელოში,ისეაქაცნაცარმადიდიზიანიმიაყე-
ნადაგაანადგურაძველივაზისჯიშები,რომელნიცბევრგანაქაცადე-სის (იზაბელა) ჯიშით შესცვალეს, მაგრამ ამასთან აჭარაში ხშირადვხვდებითიმისთანახეობებს,სადაცნაცარისავადმყოფობავენახზეარარისდავაზიისევძველებურადისხამს.აუცილებელსაჭიროებას შეადგენს ამნაირიხეობების ახლოსგაც-
ნობადაყველაიმჯიშისსავსებითგამოკვლევადაშესწავლა.აჭარაშიმევენახეობისუფროფართედგავრცელებასხელსუშლის
სარწმუნოებრივიშეხედულობა,მაგრამმიუხედავადამისა,მოსახლე-ობა დიდის სიხარულით გააშენებს კარგ სუფრის ჯიშებს და ამიტომმეურნეობის ამდარგის გასაუმჯობესებლად მეტად საჭიროა ნამყენივაზისსანერგისმოწყობადაინსტრუქტორებისმოწვევამოსახლეობაშიცოდნისგასავრცელებლად.
50
ერმილე ნაკაშიძე
თუმცადასავლეთსაქართველოვენახისსამშობლოდითვლება,მა-გრამმევენახეობისგავრცელებასშავიზღვისსანაპიროზეაწერენბერ-ძნებსდაგენუელებს,რომელთაც,როგორცცნობილია,ბევრსანაპიროადგილებშიჰქონდათთავისიახალშენები.ამდარგისგანვითარებაშეჩერდაXVსაუკუნეში,როცასანაპიროზე
გავრცელდამაჰმადიანობა.იგივემოხდააფხაზეთისდაპყრობისასრუ-სებისმიერგასულისაუკუნისსამოციანწლებში,როცააფხაზებიგადა-სახლდნენოსმალეთში.ვაზიაფხაზეთში,როგორცდასავლეთსაქართველოსსხვაადგილებ-
შიც, გაშენებულია მაღლარად და აშვებულია უმთავრესად ხურმაზე,თხმელაზედახეხილზე.უმეტესნაწილადმაღლარიშექუჩებულიაეზოგარემოში,მაგრამარაიშვიათადისინიგაფანტულიათითო-ოროლადაქა-იქგზებზე,მინდვრებშიდასაძოვრებში.დაბლარივენახისგაშენებისცდებიაქაც,როგორცგურია-სამეგრე-
ლოში,უშედეგოდჩატარდა,ვინაიდანარჰქონდასათანადომოვლადაარიყოარჩეულიშესაფერიადგილებიდავაზისჯიშები.აფხაზეთშიიყობევრიადგილობრივივაზისჯიში,რომლებიციძლე-
ოდენკარგღვინოს.გასულსაუკუნისორმოცდაათიანწლებშიჩნდებავაზისავადმყოფობა„ნაცარი“,რომელმაცთავისგანვითარებისათვისაქიპოვახელსაყრელიპირობები;ოთხმოციანწლებშიამავადმყოფო-ბასკიდევმიემატაჭრაქი(ობი).ამსოკოსავადმყოფობამადგილობრი-ვიჯიშისუმეტესინაწილიმოსპო,ბევრმაძალზეუკლომოსავალსდაწინაწლებისდიდიმოსავალიუკვემოგონებადგადაიქცა.ამპირობე-ბის გამო ყირიმიდან შემთხვევითშემოტანილი „იზაბელა“,რომელიცნაცრისაგანსრულებითარავადდებადაძალიანმცირედ–ჭრაქისაგანდაამასთანდიდიმოსავალიიცის,სწრაფადგავრცელდადაშეცვალაადგილობრივი ჯიშები. ამნაირად ეხლა აფხაზეთში გავრცელებულია
მევენახეობა-მეღვინეობააფხაზეთში
51
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
იზაბელა (ადესა); ადგილობრივი ჯიშებიდან ბევრი უკვალოდ გაქრა,ზოგიგვხდებააქა-იქთითო-ოროლამეტადდაავადებულინაცარისაგან.გადარჩენილ ადგილობრივ ჯიშებში, რომლის ღვინოები ცნობილი
იყვნენმთელაფხაზეთში,ყურადღებისღირსიაშემდეგიჯიშები:1. ამლახუ–ვაზიხარბადიზრდება:მტევანიმოგრძოაქვს,ნაკლე-
ბადგატოტვილი,ცოტათიშეკუმშული; მარცვალისაშუალოსი-დიდის,ცოტათიმოგრძო,მოწითალომიხაკისფერისა,რომელიცხანდახანმუქფერზეგადადის;საკმაოდწყლიანიარარის;წვე-ნიმკრთალივარდისფერი,ტკბილი;კანისაკმაოდსქელიაქვს.მოსავლიანობადიდიარიცის;მწიფდებაყველაზეუფროგვიან,ოქტომბრისბოლორიცხვებში;ნაცრისადაჭრაქისაგანძალიანიჩაგრება.ითვლებასაუკეთესოჯიშადმთელაფხაზეთში,უდგებასაკმაოდმაგარი,სურნელოვანი,ცოტათიშუშხუნაღვინო,რომე-ლიცმოგაგონებსმალაგასანმარსალას.ამჯიშისწარმოშობასაგვიწერენ სხვადასხვა ნაირად: ერთნი, რომ ეს ჯიში მოტანი-ლიაო მალაგიდან, მეორენი, რომ ეს ქართლის ჯიშიაო, გამოგ-ზავნილიაფხაზეთისმთავართანიქაურთავადამილახვრისაგან(აქედანსახელიც„ამლახუ“).ამლახუცოტაოდენიგვხდებააკვა-კამცასრაიონშიდაამასიქითჩრდილო-დასავლეთისმიმართუ-ლებითმთისკალთებზე.
2. კაჭიჭი–ზრდასაკმაოდმძლავრიაქვს;მტევანიმეჩხერი,მოგრძო;მარცვალი შავი, წვრილი, წვნიანი; წვენი ვარდის ფერი, ტკბილი;კანითხელი,ღებავს.მოსავლიანობანაკლები,მწიფდებაოქტომბ-რისშუარიცხვებშიანმისმეორენახევარში.მეტადფუჭდებაჭრა-ქისაგან, ნაკლებად ნაცარისაგან. იძლევა მშვენიერ, რბილ, სურ-ნელოვანსუფრისღვინოსმუქიწითელიფერისა;დიდხანსჭაჭაზეგაჩერებულიღვინოტლანქიდამეტადთრიმლოვანიგამოდის.ესჯიშიგავრცელებულიააბგარასარე-მარეში.
3. აპაპნიშ ანუპაპუნია –მტევანიაქვსდიდი;მარცვალიმსხვილი,მრგვალი, საკმაოდ წვნიანი; კანი სქელი, კარგი მოსავალი იცის;სოკოვან ავადმყოფობიდან ნაკლებად იჩაგრება სხვებთან შედა-რებით. ღვინო უდგება მსუბუქი, მოწითალო. გვხდება სოხუმისარე-მარეშიდამისსამხრეთისკენ.
4. აგბიშ–ყურძნისმარცვალიდიდი,შავიფერისა,კანისქელი;ღვინოსაკმაოდსურნელოვანიდასქელი.ხანდახანიხმარებასხვაჯიშე-
52
ერმილე ნაკაშიძე
ბისშესაღებავადაც,ნაცრისგანმეტადიჩაგრება.ესჯიშიგვხვდებასოფ.კულანურხვაშიდამისირგვლივ.
5. ატპიუჟ–ყურძნისმარცვალისაშუალოსიდიდის,შავიფერის;წვენისქელი,იძლევამუქ-ფერისღვინოს,სქელსდასაკმაოდმაგარს.იხმა-რებაღვინოებისშესაფერად.გავრცელებულიაგუდაუთისრაიონში.
6. ავოსირირხვა –თეთრი; ყურძნის მარცვალისაშუალოსიდიდის,მრგვალი;მტევანიმომცრო,შეკუმშული;იძლევამსუბუქ,ცოტათიმოყვითალო ღვინოს. გავრცელებულია გუდაუთიდან ჩრდილოე-თისკენ.
7. აჟიშ – მტევანი პატარა, მეჩხერი; მარცვალი საშუალო სიდიდის,თეთრი,მრგვალი;იძლევამსუბუქსურნელოვანღვინოს.სოკოვანავადმყოფობისაგან მეტად იჩაგრება. გავრცელებულია სოხუმისახლოდაკოდორისმაზრაში.
8. აკუშარ–შავი;მტევანიმეჩხერი,მარცვალისაკმაოდმსხვილი,ხო-რციანი;ღვინომსუბუქი,საკმაოდსურნელოვანი.ძალიანავადდე-ბანაცრისაგან.გვხვდებაკოდორისმაზრაში.
9. აჟიკვა–შავი,მტევანირამდენიმედშეკუმშულია,მარცვალისაშუ-ალოსიდიდისაა;კანისქელიაქვს;ღვინოუდგებამაგარი,წითელი,არასურნელოვანი.სხვაზენაკლებიჩაგრებასოკოვანავადმყოფო-ბით.გვხვდებასოფლებშიაშტარა,ჟგერდიდამათგარშემო.
10. აჟაპშ – მტევანი სქელი, მარცვალისაშუალოსიდიდის,თითქმისშავიფერის;ღვინო მუქ-წითელი; საკმაოდ მაგარიდა სურნელო-ვანი.სოკოვანავადმყოფობითძალიანიჩაგრება,გავრცელებულიაკოდორისმაზრაში.ვენახის გაშენების წესი იმნაირია, როგორც სამეგრელოში. აფხა-
ზეთისმაღლარისდამახასიათებელთვისებასშეადგენსსავენახეხეე-ბისგაშლილობა,რომელიცჩვეულებრივნამეტანაჩრდილებსმასზედაშვებულვენახს,რისგამოყურძენიერთდროულადარმწიფდებადაერთობგვიანმოდის. ამასუნდადაემატოსხანდისხანისგარემოება,რომეზოებშივენახიანიხეებიერთობხშირადარისგაშენებული,რო-მელნიცწარმოადგენენთითქმისტყესმეტადდაჩრდილულს,საცანია-დაგინესტიანდებადაყურძნისმტევნებიიჩრდილება.აფხაზეთში ყურძენს კრეფენ ძალიან გვიან, უმეტეს შემთხვევაში
ოქტომბერში,ნოემბერშიდათითქმისდეკემბერშიც:იზაბელამწიფდე-ბარამოდენიმედადრე,ოკტომბრისშუარიცხვებში.
53
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
ღვინისდაყენებისწესიდამათიმოვლაიმნაირია,როგორცგური-ა-სამეგრელოში.ერთდესიატინაზესაშუალოდარის200ძირივაზი.მოსავალსთითო
ძირიიძლევა1-2ფუთყურძენსანუ1-2ვედროღვინოს.იზაბელაიძლე-ვაუმეტესნაწილად1-3ფუთყურძენს,იშვიათად4-5ფუთსდამეტს.ადგილობრივიჯიშებიიძლევაშესამჩნევადუფრონაკლებს.მთელივენახებისსივრცეაფხაზეთშიარის3000დესიატინა,ამათში
დაბლარია30დესიატინა,დანარჩენიკისულმაღლარი;ყველაზემეტივენახებიაგუდაუთისმაზრაში.ჯიშები:იზაბელა (შავი,თეთრიდავა-რდისფერი),მწვანე,ცოლიკაურიდაჰიბრიდინოა.დაბლარადაშენე-ბენიზაბელასაც(მეგრელებიდაახალათონზე).ბევრმამოწინავემეურნემდაიწყოდაბლარვენახისგაშენება,მათმა
ცდებმადადაკვირვებამმოგვცაბევრიკითხვისგაშუქებისსაშუალებადაბლარვენახისკულტურისშესახებ:აქკარგადხარობსსემილიონი(სოტერნი)დაალიკანტე;ორივეეს
ჯიშიგამოცდილმეურნისსიტყვით,სოკოსავადმყოფობითსხვაჯიშებ-ზენაკლებიჩაგრება,ადრემწიფდება,მათიმოსავლიანობააღწევს150ვედრომდეერთდესიატინაზე;ღვინოუდგებაუფრომაგარიდასურნე-ლოვანი.სხვაჯიშიდანკიდევყურადღებისღირსიაკაბერნე-სოვინი-ონიდაგამე. კახურისაფერავიდასხვაუფრომშრალიადგილებისჯიშებისოკოსავადმყოფობითძალიანიჩაგრებიანდაცოტამოსავალსიძლევიან.მუსკატიც აგრეთვეძალიანავადდებასოკოსავადმყოფო-ბითდამეტადესევაკრაზანადაფუტკარი.რისლინგიკარგადხარობს,მაგრამიძლევამსუბუქ,უსიამოვნოგემოსღვინოს.ერთისიტყვით,გა-მოცდილიმეურნეებისმტკიცებით,ყველასურნელოვანიჯიშიიძლევააქმეტადუგემურღვინოს.პირველადვაზსუტოვებენ1-3სანაყოფოლერწს,შემდეგ4-5-სდა
ხან6-საც;იჭრება8-10დამეტკვირტზე;თუსაჭიროასამამულედტო-ვებენ1-2რქას;3-4კვირტზეგადაჭრილს.შენიშნულია,თუსანაყოფოლერწინაკლებიდატოვეს,მაშინვაზიიზრდებაძალიანხარბადდამცი-რემოსავალსიძლევა.ლერწსუშვებენმაღლა2.5არშინზედაუფრომაღლაც,ამასშვრებიანტურებისაგანმოსავლისდასაფარავად.ყოველწლივსარეველაბალახისაგანგაწმენდასამჯერ,დანესტიან
წელს,ოთხჯერაცზაფხულში;ამმუშაობისგასაადვილებლადშემოღე-ბულიაცხენისმათოხითდამუშავება.ნამხრევებს,უნაყოფოლერწებს
54
ერმილე ნაკაშიძე
დათავებსარაშორებენ,ვინაიდანსაშიშია,რომამმოშორებამარგა-მოიწვიოსბევრიახალიყლორტებისგამოსვლა.ცდებმადაგვიმტკიცა,რომდაბლარიაფხაზეთშიარარისუაზრობა,
როგორცამასამტკიცებენმაღლარისმიმდევარნი;მხოლოდვაზისტა-ნისმიცემაამრაიონშიუნდაიქნესშეთანხმებულიადგილობრივპირო-ბებთან, სახელდობრ, ის უნდა იქნეს საშუალოტანის სანაყოფოლე-რწისმეტირაოდენობით.ზემოთქმულიდანნათლადსჩანს,რომმევენახეობააფხაზეთში,მიუ-
ხედავადყველახელშემწყობპირობებისა,რასაციძლევამთაგორიანიზოლი,ჯერჯერობითდგასმეტადდაბალდონეზედამხარისეკონომი-კაშიარუჭირავსსაპატიოადგილი.ამისმიზეზებიასოკოსავადმყოფო-ბადამევენახეობა-მეღვინეობისცოდნისჩამორჩენილობა.
გაუმჯობესებისსაშუალებათაგანია:1) ადგილობრივი მოსახლეობა უნდა გაეცნოს მაღლარ ვენახს, გაშე-
ნებულს უფროდაბალდა მეჩხერ ხეებზე, ან მაღალფორჩხებზეოლიხნარად,რომადვილიიქნესმათიმოვლადაწამლობა;
2) თვალსაჩინოდ წამლობა ვენახებისა სოკოს ავადმყოფობის წინაა-ღმდეგ,რომ ამნაირად ხელახლა მოშენდეს განადგურების გზაზედაყენებულიაფხაზურიჯიშები;
3)უნდაგამოინახოსიაფიდაუბრალომიწისზემოთაღვინისსარდაფისტიპი,რომელიცკარგადშეინახავსღვინოს;
4)ამერიკულსაძირეზესამყენისანერგეებისმოწყობა(ამერიკულისა-ძირისშემოღებამაღლარისათვისუფროადვილია,ვინემდაბლა-რისათვის).
აფხაზეთში ფილოქსერა აღმოაჩინეს 1881 წელს და ყოველ წელსსპობდნენ1891წლამდე;1894წელსშესამოწმებელკვლევისდროსკიფილოქსერაარიყოაღმოჩენილი,ამჟამად-კიყოველგანმოდებულია.
1929წელი
55
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
შარდენი –ჟან შარდენი; 1643-1713;ფრანგი იუველირი, ძვირფა-სიქვებითმოვაჭრედამოგზაური.მანთავისიმოგზაურობასპარსეთ-სა და ახლო აღმოსავლეთში აღწერა ათტომეულში „ჟან შარდენისმოგზაურობა“, სადაც გარკვეული ნაწილი საქართველოს ეხება, რო-მელიც 1672-1673 წლებში მოიარა. მან იმოგზაურა სამეგრელოსადაქართლ-კახეთში, ვრცლადაღწერასაკუთარითვალითნანახიუამრა-ვიფაქტიდამოვლენა.აქვევხვდებითძველითბილისისპირველგრა-ფიკულჩანაწერს,რომელიცშარდენისთანამგზავრმხატვარგრელოსმიერუნდაიყოსშესრულებული.
bლამბერტი–არქანჯელო ლამბერტი;იტალიელიმისიონერი,თე-ატინელთაორდენისბერი,ქ.ნეაპოლისმკვიდრი.1630-1649წლებშირომის კათოლიკური სარწმუნოების პროპაგანდის კონგრეგაციისდა-ვალებით ცხოვრობდადა მოღვაწეობდა საქართველოში, ოდიშის სა-მთავროში. სამშობლოშიდაბრუნების შემდეგ, 1655 წელს, გამოაქვე-ყნაწიგნი,რომელშიცმოცემულიაXVIIსაუკუნისშუაწლებისოდიშისსამთავროსადასაერთოდსაქართველოსპოლიტიკურიდასოციალუ-რ-ეკონომიკური ვითარების, ყოფისა და კულტურის, ადგილობრივიწეს-ჩვეულებებისადაქვეყნისბუნებრივისიმდიდრეებისვრცელიმი-მოხილვა.არქანჯელოლამბერტისნაშრომიამსახისპირველითხზუ-ლებაასაქართველოსშესახებ.იგიXVIIსაუკუნისსაქართველოსისტო-რიისპირველხარისხოვანიწყაროადამკვლევართადიდიყურადღებითსარგებლობს.
cკონტარინი–ვენეციელიდიპლომატი,ერთ-ერთიყველაზეძვე-ლივენეციურიარისტოკრატულიგვარისწარმომადგენელი(დ.წ.უცნობია–გ.1499).1473-1477წლებშიიყოვენეციისელჩისპარსეთშიშაჰუზუნ-ჰასანისკარზე.1475წელსორჯერიმყოფებოდათბილისში.
კომენტარები
56
ერმილე ნაკაშიძე
აქვსმოკლე,საინტერესოცნობებითბილისისშესახებ.dდიუბუა დე მონპერე – მარი-ფრედერიკ დიუბუა დე მონპერე;
1798-1850; შვეიცარიელიმოგზაური, სიძველეთამკვლევარიდაგეო-ლოგი.ნევშატელისაკადემიისპროფესორი.1831-1834წლებშიიმოგ-ზაურა შავი ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე, ყირიმსა და სამხრეთკავკასიაში. შედეგები გამოაქვეყნა 1839-1845 წლებში, ექვსტომიანნაშრომშიდიდიატლასისდართვით,რომელშიცთავმოყრილიაძვირ-ფასიფაქტობრივიმასალაქვეყნისბუნებისადასიძველეთაშესახებ.დიუბუადემონპერესაქართველოსგეოლოგიისპირველიმკვლევარია.აღწერასაქართველოსდანალექიწყებებისგანამარხებულიფაუნადაშეადგინასაქართველოსპირველიგეოლოგიურირუკა.
eჰაკსტჰაუზენი–ავგუსტფრანცლუდვიგმარია,ბარონივონჰაქსტჰა-უზენ-აბენბურგი;1792-1866;გერმანელიაგრონომი,ეკონომისტი,ად-ვოკატი, მწერალი და ფოლკლორული სიმღერების კოლექციონერი.იმოგზაურასამხრეთკავკასიაში1843წელს.
57
მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში
აკვაკამცასრაიონი–აფხაზეთში
ალო–დრო
არშინი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=71,12სმ
ბოჭკა–კასრი
ბჟოლა–თუთა
გიბრიდი–ჰიბრიდი
გოდორი–ქართულიწონისერთეული=3-4ფუთი
დესიატინა=ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=1,0925ჰა
ვერსი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=1,06კმ
ვერშოკი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=4,4სმ
თხემლი,ხე–მურყანი
ინგური,მდ.–ენგური
კოკა – ძველქართულისითხისსაწყაო,დას.საქართველოშიძირითა-დად=36-37ლიტრი
კინწი–ყუნწი
ნარმა–ქსოვილისერთ-ერთისახეობა
მტკაველი–სიგრძეგაშლილცერსადანეკსშორის=25,3სმ.
წიგნში გამოყენებული ზოგიერთი ძველი ტოპონიმის, სიტყვისა და ტერმინის განმარტებები
58
ერმილე ნაკაშიძე
ოლიხნარი–მაღლარადვაზისგაშენებისერთ-ერთიფორმა
ნაკერჩხალი,ხე–ნეკერჩხალი
საჟენი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=152სმდა176სმსაადრიო–საადრეო
საცა–სადაც
საჯაოხო–საჯავახო
სოველი–სველი
ფართალი–ფარჩა,ძვირფასიაბრეშუმისქსოვილიფერადინაქარგებით
ფორჩხი–დატოტილისარი
ფუთი–მასისერთეული=16,38კგ
ფურცელი–აქ.ვაზისფოთოლი
ფუტი – ბრიტანული, ამერიკული და ძველრუსული სიგრძის საზომიერთეული=30,4სმ=12დუიმი=1/7საჟენი
ჩითი–ქსოვილისსახეობა
ცხარი–მყიფე
ხოპი,მდ.–ხობისწყალისსახელწოდებაXIXსაუკუნეში
ერმილე ნაკაშიძე
მევენახეობა- მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,
აჭარაში და აფხაზეთში
qarTuli vazi da Rvino: literaturuli memkvidreoba