UNIVERZITET ISTOČNO SARAJEVO

PRAVNI FAKULTET

BIJELJINA

SEMINARSKI RAD IZ SOCIOLOGIJE

TEMA: Federalizam

MENTOR: STUDENT:

Prof. Dr Biljana Milošević Nikolina Čavlović

260/12

Bijeljina, januar 2013. godine

SADRŽAJ

1. UVOD......................................................................................................................................3

2. POJAM FEDERALIZMA........................................................................................................4

2.1. Federalizam i demokratija.................................................................................................4

2.2 Federalizam u multi-etničkim zemljama...........................................................................5

3. FEDERACIJA..........................................................................................................................7

3.1. Razlozi za obrazovanje federacija.....................................................................................9

3.2. Mjerila federacije............................................................................................................11

4. ZAKLJUČAK........................................................................................................................13

5. LITERATURA.......................................................................................................................14

2

1. UVOD

Federalizam se kao oblik državne organizacije u savremenom svijetu pojavljuje u čitavom nizu

najrazličitiijih varijeteta. I pored sve izraženije raznovrsnosti, kao svojevrsna konstanta njegove

današnje utemeljenosti ostaje činjenica da on uvijek predstavlja kompleksnu mješavinu

arhaičnih struktura i modernih rješenja. U zavisnosti od perspektive, federalizam za neke

predstavlja temeljno moralno načelo zasnovano na dostojanstvu, poštovanju, toleranciji i

uvažavanju drugačijeg, iz čega proizilazi poštovanje nacionalnih identiteta. Za druge, pak, to je

isključivo pitanje pragmatike i faktičkog stanja stvari, osmišljavanje mogućeg pravnog okvira i

stvaranje preduslova za bezbjedan život građana.

Aktuelni razvoj federalizma i njegovi savremeni oblici sve su više povezani sa konceptima

slobode. To podrazumijeva dosljedno sporovođenje demokratskih načela, uz maksimalan

naglasak na poštovanju ljudskih prava. S vremenom se kod federalizma u prvi plan sve više

stavlja njegova emancipacijsko-individualistička funkcija. U tom smislu federalizam danas u

teoriji omogućava i potiče sve oblike i mehanizme zaštite individue ili grupa. Međutim, u praksi

je implementacija prilično raznolika, a često i problematična.

Prostor današnje Bosne i Hercegovine predstavlja jedno od najturbulentnijih poprišta u upravo

grozničavoj potrazi za efikasnim federalističkim rješenjima, koja bi trebala biti osnova

sveobuhvatne društvene i političke reforme. Uz sve specifičnosti tog prostora, svakako postoje

rješenja iz drugih podneblja koja su kompatibilna i primjenjiva i u uslovima njegove naglašene

kompleksnosti, naročito iz različitih istorijskih etapa i oblika federalizma.

Predmet ovog seminarskog rada je federalizam i sastoji se od dvije glavne cjeline. Prvi dio se

odnosi na pojam federalizma, odnos federalizma i demokratije, kao i postojanje federalizma u

multi-etničkim zemljama. U drugom dijelu ovog rada se akcenat stavlja na federacije, razloge za

obrazovanje federacija, kao i mjerila federacija.

3

2. POJAM FEDERALIZMA

Etimološki riječ federalizam vuče korijene iz latinske riječi – foedus sa izvornim značenjem:

država, alijansa ili ugovor. Termin se kroz istoriju različito tumačio, a u našem kontekstu se

posmatra kao obećanje političkih vlasti manjinskim zajednicama da slobodno izražavaju

sopstvenu individualnost i komunalnost, odnosno aktivan život u nekom kolektivu uz uvažavanje

etničkih, vjerskih i kulturnih različitosti. Federalizam u kontekstu koji ćemo ovdje obrañivati

odnosi se prije svega na federalno ureñenu državu i funkcionisanje u takvoj političkoj strukturi.

Osnovne osobine federalizma su dva nivoa vlasti: centralna vlast koja je nadležna za cijelu

državu i vlast federalnih jedinica koja je zadužena za ustavom teritorijalno definisane regiona pri

čemu svaka od njih ima jasna i nezavisna ovlašćenja.1

Ukoliko federalizam posmatramo u širem kontekstu jasno je da je u pitanje koncept koji kao

konačni cilj ima uređivanje društvenih odnosa u kojima će građani živjeti bezbjedno i

prosperitetno pored susjednih država i u saradnji sa njima. Iz ovoga slijedi da je federalizam

oblik političkog udruživanja i organizovanja koji ujedinjuje različite političke grupe u okviru

šireg političkog sistema na takav način da omogućava svakoj grupi da očuva sopstveni

fundamentalni politički sistem.

2.1. Federalizam i demokratija

Federalizam je po definiciji demokratski oblik upravljanja i osnovni preduslov za njegov

opstanak je demokratsko okruženje. S obzirom na to da je jedan od glavnih zadataka teorije

demokratije da ponudi moguća rješenja za sprečavanje konflikta između nacionalnih i etničkih

grupa, nameće se imperativ da ove dvije oblasti posmatramo zajedno. Već je pomenuto da

federalizam možemo u širem kontekstu posmatrati kao potrebu uređenja države na takav način

da istovremeno ne ugrožava nikoga i obezbjeđuje uslove za ekonomsko i kulturno prosperiranje

1 Smerdel Branko, Sokol Smiljko: Ustavno pravo, Pravni fakultet u Zagrebu, 2006. godine4

manjinskih zajednica. Naravno, pogrešno je očekivati da samo jedan koncept federalizma može

po identičnoj matrici riješiti složene probleme u različitim zemljama. Mnogo je vjerovatnije da

će u različitim političkim okvirima neka rješenja dovesti do podgrijevanja tenzija, dok će u

drugima efekat biti izuzetno afirmativan. Suština je da se obezbijedi dugoročna politička

stabilnost sistema i da se u procesu izbjegne situacija u kojoj je jedna strana dobitnik, a druga

gubitnik.

Temeljni postulat demokratije je pravo građana da biraju i budu birani na pozicije zakonodavne i

izvršne vlasti. Stoga je jako važno da u federacijama građani imaju mogućnost da na izborima

biraju svoje političke predstavnike za sve nivoe vlasti, koji dalje imaju obavezu da sprovode

programe koji će biti od koristi građanima koje predstavljaju. Iako to nije jedini uslov da bi

jedna federacija dobila epitet 'demokratske', svakako je jedan od najvažnijih. Brojne studije

utvrdile su da je efiksnost demokratskog sistema direktno proporcionalna sa blizinom političke

vlasti građanima. Što je vlast udaljenija od građana, veća je šansa da će građani osjećati

nedostatak moći da utiču na političke procese, postepeno će se otuđivati od politike što će prije

ili kasnije izazvati šire društvene frustracije i plodno tle za rađanje konflikta.

Ukoliko građani imaju uticaj na lokalne i regionalne centre moći lakše će ostvarivati svoje

direktne interese. U kojoj mjeri će ova veza između lokalnih ili regionalnih vlasti i građana biti

efikasna zavisi presudno od federalne strukture i mogućnosti građana da aktivno učestvuju u

političkim dešavanjima. Federacije sa multietničkim stanovništvom su najosjetljivije na različite

političke potrese ukoliko želje njihovih etničkih zajednica nisu zadovoljene. Postoje samo četiri

zemlje sa djelimično ili potpuno federalističkim uređenjima koje spadaju u ovu kategoriju:

Belgija, Indija, Kanada i Španija.

2.2 Federalizam u multi-etničkim zemljama

Multi-etnička zemlja ima više od jedne jezičko-kulturne većinske zajednice koja – naročito u

demokratskim sistemima - obično nastoji da ostvari visok stepen autonomije kako bi očuvala

svoj politički i kulturni identitet. Druga neophodna osobina multi-etničke države jeste da postoji

5

dovoljan broj političkih grupa koje nastoje da se izbore za politički suverenitet zasnovan na

teritorijalno ukotvljenim kulturnim razlikama. U ovu grupu zemalja spadaju Belgija, Indija,

Kanada i Španija. S druge strane, demokratske federacije takođe mogu biti i zemlje koje su

multikulturalne, ali nisu multinacionalne prema gorenavedenoj definiciji. Primjeri takvih zemalja

su Austrija, Australija, Argentina, Brazil, Njemačka i SAD.

Uprkos određenim problemima koji nužno prate federalističke dogovore, multinacionalne

demokratije pokazuju tendenciju da mnogo lakše opstanu ukoliko su uređene kao federacije, u

poređenju sa unitarnim državama. Do sredine XX vijeka federalizam je odlikovala simetrija, a

tzv. postmoderni federalizam sve više odlikuje asimetrična federacija. U simetričnom fedralizmu

sve federalne jedinice imaju potpuno ista prava i obaveze definisane ustavom.2 U naučnoj

literaturi sistem sa izraženom asimetrijom smatran je često neautentičnim federalizmom i kao

anomalija je odbacivan iz analiza sve do 60-ih godina XX vijeka. Asimetrični federalizam javlja

se u državama sa regijom koja ima privilegovan autonomni status i labavu ustavnu vezu sa

federalnim centrom. Centralna vlada pristaje na privilegovan status neke svoje pokrajine

uglavnom nakon traumatičnog iskustva, koji može imati korijene u skorašnjem ratnom okršaju ili

stalnim političkim trzavicama koje nužno destabilizuju sistem. Primjeri federalističkih sistema

zasnovanih na asimetriji a proisteklih iz nemilih političkih događaja su Indija (od 1950.),

Malezija (od 1963.) ili Rusija (od 1993.).

3. FEDERACIJA

2 Kutlešić Vladan: Osnovi prava, Beograd 2005. godine6

U osnovi, federacija je ideja udruživanja. Pri tom, federacija predstavlja ujedinjenje tipa

dobrovoljne zajednice udruženih dijelova. U njoj postoji pristanak svih strana, na federalnim

ugovorom, ustanovljeni javni poredak. Ulazak u federaciju ne povlači za sobom fuziju udruženih

dijelova u okviru nje, nego jednostavno agregaciju s drugim elementima koji su dotle bili

odvojeni jedan od drugog ili labavije udruženi. S toga je svaka federacija najprije upućena na

sporazum o uniji. Federalna država je ne samo skup nego je ona i zajednica. Postojanje razlika i

osobenosti u njoj traži samostalnost i samoupravu, a postojanje sličnosti i jednakosti nameće

zajednicu. Razlog federacije upravo je jedinstveno obavljanje zajedničkih poslova i samostalno

obavljanje posebnih poslova.

Pravna priroda federalne države ista je kao i pravna priroda svake druge države. Njeno osnovno

obilježje je suverenost, koja pripada glavnim ustavnim organima federalne vlasti. Suverenost

pripada središnjoj vlasti, pošto ona predstavlja jedinstvenu državu, različitu od svojih država

članica, tj. od federalnih jedinica. Zakoni i odluke federalne države neposredno obavezuju

građane, a ne preko federalnih jedinica, tj. njihovih organa. Između središnje vlasti i pojedinca

postoji neposredni odnos. U federaciji na vrhu hijerarhije pravnih akata nalazi se federalni ustav.

U granicama nadležnosti federalne države, odluke centralne (federalne) vlasti više su od odluka

vlasti federalne jedinice. Razlika između federalne i unitarne države je u tome što je vlast

federalne države pravno ograničena okvirima i nadležnostima određenim saveznim ustavom, dok

unitarnoj državi pripadaju nadležnosti svojstvene državi i one se ustavom ne ograničavaju,

odnosno ne navode se u ustavu. Zato ustav federacije mora biti pisan i čvrst. Federacija ne može

ni postati, niti se može pravilno razvijati bez čvrstog ustava.

To dvojstvo vlasti u federaciji Vilijam Riker vidi kao njeno suštinsko svojstvo. Odlike federacije

najpotpunije izražavaju njenu prirodu:3

postojanje dva nivoa vlasti na jednoj teritoriji i nad jednim stanovništvom;

svaki od dva nivoa vlasti ima bar jedno područje u kojem je potpuno samostalan od

drugog;

3 Kutlešić Vladan: Osnovi prava, Beograd 2005. godine7

postojanje jemstva samostalnosti (bar u obliku ustavne odredbe) svake vlasti u okvirima

njene nadležnosti

Federacija je najpogodniji oblik države čije se društvo odlikuje nacionalnom, ekonomskom i

kulturnom složenošću i različitošću, u kojem „proces duhovnog izjednačavanja nije još uvijek

dovršen“. Za društva u kojima postoji mozaik isprepletenosti etničkih i nacionalnih grupa sa

različitom političkom zrelošću i stepenom društvenog razvoja centralističko državno uređenje je

nasilje nad takvom društvenom stvarnošću.

Federacija je gotovo nužnost zemalja sa velikim geografskim prostranstvom, na kojem

neizbježno postoje razlike u klimi, ekologiji, kulturi i ostalim činiocima društvenog života, čije je

geografsko prostranstvo, riječju, ispresjecano različitostima svih vrsta. Ustvari federacija je,

načelno uzev, nužnost država čiji su stvarni problemi toliko različiti, da ih nije moguće rješavati

putem jednih istih pravila i naredbi koje donose jedni isti organi iz jednog centra.

Uz ove razloge vezane za različitosti prostora na kojem se organizuje država, nužnost federacije

nameću i neki manje trajni i manje objektivni razlozi. Tako su međunarodni položaj zemlje i

spoljne okolnosti, posebno opasnost od zajedničkog neprijatelja i saznanje da se samo u jačim,

većim i čvršćim zajednicama može očuvati i odbraniti samostalnost i sloboda, činioci su koji

ubrzavaju nastanak federacije.

Ali, postoje i suprotna gledišta o tome da li je federacija za ovakva heterogena društva pravi i

valjani izbor. Po njima, federacija nije u stanju da dovede do državne cjeline nego ona, naprotiv,

podstiče separatističke tendencije u heterogenim društvima. Takva gledišta zasnovana su na

uverenju o svemoći države i jedino stvaralačkoj snazi političkog činioca. Jedino je jedinstvo koje

se ostvaruje jakom i jedinstvenom vlašću pouzdana garancija za stvarno jedinstvo. Takve, u

osnovi etatističke teorije, osporila je društvena stvarnost unitarnih država nastalih na duštveno i

etnički heterogenoj osnovi, u kojima je upravo takvo, unitarno državno uređenje ugrožavalo

državno jedinstvo.

8

3.1. Razlozi za obrazovanje federacija

Najčešći osnovi različitosti između društvenih grupa, ujedno su i razlozi izbora federalog

državnog uređenja. To su etnički, istorijski, geogrefski i privredni razlozi.4

Višenacionalnost tj. postojanje više nacija i etničkih grupa na geografskom području jedne iste

države jedan je od najjačih i najvažnijih razloga opredjeljivanja za federalno uređenje. Federacija

pruža državni okvir za izražavanje nacionalnih posebnosti. Najlogičniji i najprostiji oblik uticaja

etničkog činioca na federalno uređenje postoji kada broj nacija određuje analogni broj federalnih

jedinica, tj. kada svaka nacija dobija „svoju“ federalnu jedinicu. Takvo mjerilo bilo je

primjenjeno u bivšim federacijama SFRJ (ranije FNRJ) i Češko-Slovačkoj federaciji. U prvoj je

pet konstitutivnih, državotvornih nacija dobilo po jednu svoju federalnu jedinicu, dok je šesta

bila mješovita, sastojala se od tri konstitutivne, državotvorne nacije jugoslovenske federacije od

kojih nijedna nije imala apsolutnu većinu. Ta šesta federalna jedinica, Bosna i Hercegovina, bila

je istorijski formirana geopolitička cjelina na kojoj je ravnopravno živjelo više nacija. Ostale

federalne jedinice nosile su nazive po najbrojnijoj naciji koja je živela na njihovoj teritoriji. Na

Češko-Slovačkoj federaciji postojale su dvije federalne jedinice, koliko je bilo u njoj

konstitutivnih naroda. U obje ove federacije u kojima se broj nacija poklapao s brojem federalnih

jedinica državno jedinstvo zemlje i državna celina bili su razoreni. Od SFRJ su se odcijepile

četiri federalne jedinice, a Češko-Sovačka federacija je dogovorno prestala da postoji tako što su

se dvije federalne jedinice konstituisale kao dvije samostalne države, Češka i Slovačka.

Drugi važan razlog izbora federalnog uređenja je istorijski i on posebno dolazi do izražaja kod

federacija nastalih metodom agregacije. Riječ je o nastanku federacije od ranije samostalnih

država ili državama sličnih ljudskih kolektiviteta koje su se udružile u federaciju. Kasnije

federalne jedinice nisu, dakle, pravne tvorevine federalnog ustava nego su istorijske tvorevine

nastale prije federalnog ustava. Osjećanje sopstvenog identiteta koje postoji kod takvih

subjekata, nastalo u njihovoj predfederalnoj fazi, obezbjeđuje se dobijanjem svojstva federalne

jedinice u federaciji. Primjeri takvih federacija su Švajcarska, koja je kao konfederacija počela

4 Smerdel Branko, Sokol Smiljko: Ustavno pravo, Pravni fakultet u Zagrebu, 2006. godine9

da se izgrađuje još davne 1291. godine i koja je proizišla iz Helvedske Konfederacije, SAD,

nastale od 13 nezavisnih država stvorenih na istočnoj obali sjevernoameričkog kontinenta, koje

su kraće vreme bile udružene u konfederaciju, da bi ova potom prerasla u federaciju i

Bizmarkova Njemačka, stvorena ustavom iz 1871. godine od njemačkih država koje su se

prostirale sjeverno i južno od reke Majne.

Geografski razlozi za konstituisanje federalnog uređenja postoje u geografski prostranim

državama, u kojima se federalno uređenje uvodi u cilju lakšeg i adekvatnijeg organizovanja

državnog područja. To je razlog da više od polovine čovječanstva živi u federacijama. U stvari, u

takvim državama kontinentalnih razmjera federacija je glavna alternativa carevini, kao sistemu

vlasti koji sjedinjuje ogromna prostranstva prinudnim putem i drži ih pod jednom državnom

vlašću. Geografski razlozi mogu biti motiv federalnog uređenja i zbog toga što su razlike

izazvane među stanovništvom geografskim osobenostima tla ( ravnica, planinski krajevi, šumska

područja, slivovi velikih rijeka i slično ), što kod stanovništva tako specifičnih predjela dovodi

do stvaranja duha realne zajednice ljudi.

Određenu ulogu kod izbora federalnog oblika državnog uređenja igraju i privredni razlozi tj.

privredna specifičnost pojedinih regiona u državi, koja može biti uslovljena bilo karakterom tla

(ravničarski predjeli, doline plovnih rijeka, klima povoljna za uspjevanje pojedinih kultura), bilo

istorijom pojedinih područja (istorijski afirmisani trgovački centri, granična područja u koja se iz

istorijskih razloga posebno investiralo ili su se koncentrisale odbrambene snage zemlje i slično).

U vezi sa izdvajanjem razloga obrazovanja federacija, traba istaći da su rijetke konkretne

federacije u svetu kod kojih je djelovao samo jedan od navedenih razloga prilikom

opredjeljivanja za federalno uređenje. Naprotiv, najčešći su slučajevi federacija kod kojih su

istovremeno djelovali različiti razlozi, među kojima je jedan bio odlučujući i glavni, dok su drugi

bili sekundarni i prateći.

Tako, na primjer, iako su SAD višenacionalna zemlja, višenacionalnost nije bila odlučujući

razlog izbora federalnog uređenja SAD. Razlozi federalnog uređenja SAD pretežno su istorijski,

10

jer je obrazovanju američke federacije prethodilo postojanje 13 posebnih britanskih kolonija. Ali,

na izbor federalnog uređenja u toj zemlji nisu bez uticaja bili ni geografski i privredni razlozi

(veličina državne teritorije, koja se proteže između dva okeana, na kojem području postoje

različiti geografski uslovi, različit stepen privredne razvijenosti dijelova zemlje i slično).

3.2. Mjerila federacije

Federacija se predstavlja kao građevina na dva sprata, na prvom se nalaze države članice ili

federalne jedinice, a na drugom se nalazi kolektivitet ili federalna drzava. Odnos izmedju država

članica i federalne države u cjelini se postiže načelima odnosno mjerilima federacije:

1. Načelo suprematije federacije – znači da je federacija s jedne strane posebna politička i

državna organizacija, a sa druge da je ona superdržava koja raspolaže punom

suverenošću. Spoljna suverenost se ogleda u njenom pravu da odlučuje o ratu i miru,

zaključuje međunarodne ugovore, kao i pravu da bude predstavljena u spoljnom svijetu.

Ustavna ili unutrašnja suverenost se sastoji u pretpostavljenosti njenog pravnog poretka

pravnom poretku federalnih jedinica. Pravni poredak federacije se proteže nad cijelom

teritorijom i nad svim stanovništvom federalnih jedinica. Pravo federacije ima prednost u

odnosu na pravo federalnih jedinica, federalni zakoni ukidaju i mijenjaju zakone

federalnih jedinica koji nisu sa njima usaglašeni.

2. Načelo autonomije federalnih jedinica – one imaju ustavom uređenu nadležnosti i

individualizam i posebnu zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast odnosno sistem organa.

Autonomija je suštinsko obiljezje federacije, jer bez nje država se ne bi razlikovala od

decentralizovane unitarne države. Autonomija prodrazumijeva samostalnost i sopstvenu

nadležnost federalnih jedinica, a akti koje one donose moraju biti u skladu sa zakonom i

ustavom federalne države.

3. Načelo participacije – federalne jedinice, osim sopstvene nadležnosti na svojoj teritoriji,

ujedno učestvuju i u vršenju nadležnosti federalne države, tako što njeni predstavnici

ulaze u sastav federalnih organa. Na taj način federalne jedinice učestvuju u radu

11

zakonodavne, izvršne i sudske vlasti federalne države, u promjeni ustava, izvršavanju

federalnih zakona itd.

4. ZAKLJUČAK

Federalna država se može najbolje odrediti u poređenju sa decentralizovanom unitarnom

državom. Razlika između ova dva oblika države je u tome sto decentralizovane jedinice unitarne

države imaju užu i daleko manju nadležnost. Nadležnost federalnih jedinica se određuje i mijenja

12

ustavom i van domašaja je isključivog uticaja federalne tj.centralne vlasti. U federalnoj državi

nad aktima federalnih jedinica moze postojati samo pravna kontrola tj. kontrola ustavnosti i

zakonitosti.

Jedan od glavnih postulata ne samo federalističkih uređenja nego demokratije uopšte jeste da se

društvo i država vode uz saglasnost i dogovor svih njenih aktera. Od svih savremenih oblika

državnog uređenja, federalizam nudi najveći stepen demokratije, jer omogućava veći stepen

učešća svih nivoa vlasti u odlučivanju i vođenju države. Ne postoji magična formula niti model

federalističkog uređenja koji bi mogao biti primjenjen u svim zemljama. Svaka država ima svoje

specifičnosti, kulturno-istorijsko nasljeđe, manje ili više burnu prošlost, koje sve zajedno treba

uzeti u obzir kako bi se što više amortizovale razlike naročito u višenacionalnim i višejezičkim

državama, i te iste razlike iz slabosti pretvorile u prednosti društva.

Zajednički cilj federalizma jeste uspostavljanje stabilnog i dugoročno održivog sistema u kojem

će prava i slobode etničkih, religijskih i drugih manjina biti ustavom zaštićene. U tom smislu

ciljeve federalizma možemo sagledati iz perspektive uspostavljanja snažnih, efektivnih i

funkcionalnih vlada na regionalnom i centralnom nivou da odgovore na potrebe građana.

Pomenuti nivoi vlasti trebali bi biti toliko fleksibilni da obezbjede uslove za uspostavljanje

partnerskih odnosa saradnje, a ne takmičarsko i neprijateljski nastrojenih pokušaja osvajanja

vlasti. S obzirom na to da je – bar u teorijskom smislu – konačni cilj svake odgovorne vlasti

uspostavljanje stalne komunikacije sa građanima, identifikacija njihovih problema i rješavanje

istih, federalizam u nekim državama predstavlja nužnost koja će zadovoljiti minimum interesa,

ali neće zadovoljiti sve interese bilo koje od strana u dijalogu. Ukoliko se postavi na zdrave

temelje, federalizam će omogućiti društveni razvoj i stvoriti prostor za dugoročnu fleksibilnost

sistema.

5. LITERATURA

1. Enciklopedija političke kulture, Beograd 1993. godine

2. Kutlešić Vladan: Osnovi prava, Beograd 2005. godine

13

3. Lerotić Zvonko: Načela federalizma višenacionalne države, Globus, Zagreb, 1985. godine

4. Smerdel Branko, Sokol Smiljko: Ustavno pravo, Pravni fakultet u Zagrebu, 2006. godine

14