2011|2012 drs. E.J. van der Schootdrs. A.N. Leegwater

vwo

– examenopgavengerangschiktoponderwerp methintsenuitwerkingen– oriëntatietoets– vierexamensmethintsenuitwerkingen– examen2011-Izonderuitwerkingen

biologie

Voorwoord Metdezeexamenbundelkunjejegoedvoorbereidenophetschoolexamenenhetcentraalexamenvoorhetvakbiologieopvwo-niveau.

Deexamenbundelbevatdevolgendeonderdelen:deel 1a: Hiervindjeperexamenonderwerpeenaantal(bewerkte)

examen-opgavenmetuitwerkingen.Indeuitwerkingenstaandeantwoordenendedaarbijhorendetoelichtingen.Bijallevragenzijnhintsgegevenomje,waarnodig,opwegtehelpen.

oriëntatietoets: Dezebestaatuitvragenoveralleonderwerpendiein2012centraalgeëxamineerdworden.Zokunjenagaanofjedebasisbegrippenvandeexamenonderwerpenbeheerst.Deantwoordenvindjeopwww.examenbundel.nl.Nahetinvullenvanjescoreskrijgjeeenhandigstudieadvies.

deel 2a: Inditdeelstaanenkelecompleteexamensmethintsenuitwerkingen.

deel 2b: Hierinvindjehetintegraleexamenvan2011,eerstetijdvak,zonderuitwerkingen.Deantwoordenvindjeopwww.examenbundel.nl.

Achterindezebundelvindjetabellenomje‘cijfer’tebepaleneneentrefwoorden-register.

Opwww.examenbundel.nlkunjegratisnogveelmeeroefenexamensdownloaden.ErisookeenQuickscan,eendigitaletoetswaarmeejesnel(vooraf)jekennistestenwaarbijjeeengoedstudieadvieskrijgtvoorverdereexamentrainingmetdeexamenbundel.

Metdezeexamenbundelkunjeoefenenvoorhetexameninjeeigentijdeninjeeigentempo.Oefenenhoudtindatjeprobeerteenopgaveeerstzelftemaken.Luktdatniet,bekijkdandehintdiebijdezevraaghoort(ziedebladzijdenadeopgaven).Pasdaarnacontroleerjejouwantwoordenmetdeuitwerkingen.Jekuntjevaardigheidomexamenopgaventemakenvergrotendoorhetboeksamengevattegebruiken.Indatboekwordtdeexamenstofperonderwerpoverzichtelijkgemaaktenuitgelegd.

Voorreacties,zowelvanleerlingenalsvandocenten,houdenwijonsgraagaanbevolen.Mailnaarinfo.avo@thiememeulenhoff.nl

Amersfoort,mei2011

Opmerkingen * Hoofdstukkenofvragendiegemarkeerdzijnmeteen‘sterretje’(*)zijnalleen

bestemdvoorhetschoolexamen.

Hetcentraalexamenvwobiologie2012wordtafgenomenopwoensdag 23 meitussen13.30en16.30uur.Demakersvandeexamenbundelensamengevatwensenjedaarbijalvastheelveelsucces.

Deoverheidsteltregelsopdiebetrekkinghebbenopspecifiekeexamenonder-werpen,dehulpmiddelendiejetijdensjeexamenmaggebruiken,duurendatumvanjeexamen,etc.Hoeweldezeexamenbundelmetdegrootstmogelijkezorgvuldigheidissamen-gesteld,kunnenauteurenuitgevergeenaansprakelijkheidaanvaardenvooraanwijzingendiebetrekkinghebbenoppublicatiesvandeoverheid.Hetisaltijdraadzaamjedocentofonzewebsitewww.examenbundel.nlteraadplegenvooractueleinformatiedievoorjouwexamenvanbelangkanzijn.

33© ThiemeMeulenhoff

33

vwo biologie

Inhoud

3 voorwoord 6 tips

deel 1oefenen op onderwerp

1 Cellen, weefsels en organen 9 opgaven 16 hints-uitwerkingen

2 Voortplanting en ontwikkeling * 19 opgaven 25 hints-uitwerkingen

3 Erfelijkheid 28 opgaven 37 hints-uitwerkingen

4 Celcyclus en DNA * 41 opgaven 51 hints-uitwerkingen

5 DNA, RNA en eiwitsynthese 55 opgaven 65 hints-uitwerkingen

6 Evolutie en populatiegenetica 69 opgaven 77 hints-uitwerkingen

7 Ecologie; omgevingsfactoren 81 opgaven 89 hints-uitwerkingen

8 Ecologie; dynamiek * 93 opgaven 99 hints-uitwerkingen

9 Ecologie; energiestromen en kringlopen

103 opgaven 115 hints-uitwerkingen

10Dissimilatie en (koolstof)assimilatie

121 opgaven 129 hints-uitwerkingen

11Planten *132 opgaven 139 hints-uitwerkingen

12 Voeding en vertering 142 opgaven 151 hints-uitwerkingen

13Bloedsomloop 154 opgaven 161 hints-uitwerkingen

14Gaswisseling 165 opgaven 172 hints-uitwerkingen

15Lever, nieren; uitscheiding 175 opgaven 180 hints-uitwerkingen

16 Gedrag (ethologie) * 183 opgaven 189 hints-uitwerkingen

17 Oog en andere zintuigen 192 opgaven 195 hints-uitwerkingen

18Zenuwstelsel en spieren198 opgaven 209 hints-uitwerkingen

19Hormonale regeling212 opgaven 221 hints-uitwerkingen

20Huid en immuniteit225 opgaven 231 hints-uitwerkingen

oriëntatietoets nagaan wat je nu weet

237 opgaven

* Ditonderwerpisalleenbestemdvoorhetschoolexamen.

44© ThiemeMeulenhoff

44

deel 2aexamens met uitwerkingen

Examen 2009-I (aangepast) 255 opgaven 272 hints-uitwerkingen

Examen 2009-II (aangepast) 279 opgaven295 hints-uitwerkingen

Examen 2010-I 302 opgaven318 hints-uitwerkingen

Examen 2010-II 325 opgaven339 hints-uitwerkingen

deel 2bniet-uitgewerkt examen

Examen 2011-I347 opgaven

bijlagencijferbepalingonderwerpverwijzing

55© ThiemeMeulenhoff

vwo biologie

Examenvwobiologie2010-I

Tenzij anders vermeld, is er sprake van natuurlijke situaties en gezonde organismen.

Hartoperatie

In de westerse wereld is hartfalen, een verzamelnaam voor hartziekten waarbij de pompfunctie van het hart tekortschiet, een groot probleem voor de volksgezondheid. Ongeveer een derde van de totale sterfte in Nederland wordt door hart- en vaatziekten veroorzaakt.

Bepaalde lichamelijke verschijnselen duiden op een verhoogd risico, zoals atherosclerose (vroeger ook wel aderverkalking genoemd), en trombose.Als de kransslagader vernauwd is, kan met een bypassoperatie de doorbloeding van het hartspierweefsel worden hersteld. Hiervoor wordt een ander bloedvat als omleiding (bypass) gebruikt. Door de bypass krijgt het hartweefsel achter de vernauwing weer voldoende bloedtoevoer.

Een hartinfarct kan worden veroorzaakt door een combinatie van atherosclerose en trombose.

3p 1 Beschrijf hoe deze risicofactoren samen tot een hartinfarct kunnen leiden.

Het type bloedvat dat wordt gebruikt als bypass kan variëren. Van oudsher werd een beenader gebruikt voor de bypass. Sinds een aantal jaren wordt ook de borstwand-slagader gebruikt. Het gebruik van de beenader heeft als voordeel de grote lengte van dit bloedvat. Bovendien is de ader gemakkelijk te verwijderen uit het been. Een nadeel is dat er veel atherosclerose kan optreden in een bypass van deze ader, ook al zijn de aderkleppen verwijderd. Daarom gebruikt men de laatste decennia ook slagaders, zoals een borstwandslagader (meestal de linker), als bypass.

1p 2 Noem nog een voordeel van het gebruik van een slagader als bypass.

In afbeelding 1 zijn vier plaatsen aangegeven.

afbeelding1

VW-1018-a-10-1-o 2 lees verder ►►►

Tenzij anders vermeld, is er sprake van natuurlijke situaties en gezonde organismen.

Hartoperatie In de westerse wereld is hartfalen, een verzamelnaam voor hartziekten waarbij de pompfunctie van het hart tekortschiet, een groot probleem voor de volksgezondheid. Ongeveer een derde van de totale sterfte in Nederland wordt door hart- en vaatziekten veroorzaakt. Bepaalde lichamelijke verschijnselen duiden op een verhoogd risico, zoals atherosclerose (vroeger ook wel aderverkalking genoemd), en trombose. Als de kransslagader vernauwd is, kan met een bypassoperatie de doorbloeding van het hartspierweefsel worden hersteld. Hiervoor wordt een ander bloedvat als omleiding (bypass) gebruikt. Door de bypass krijgt het hartweefsel achter de vernauwing weer voldoende bloedtoevoer. Een hartinfarct kan worden veroorzaakt door een combinatie van atherosclerose en trombose.

3p 1 Beschrijf hoe deze risicofactoren samen tot een hartinfarct kunnen leiden. Het type bloedvat dat wordt gebruikt als bypass kan variëren. Van oudsher werd een beenader gebruikt voor de bypass. Sinds een aantal jaren wordt ook de borstwandslagader gebruikt. Het gebruik van de beenader heeft als voordeel de grote lengte van dit bloedvat. Bovendien is de ader gemakkelijk te verwijderen uit het been. Een nadeel is dat er veel atherosclerose kan optreden in een bypass van deze ader, ook al zijn de aderkleppen verwijderd. Daarom gebruikt men de laatste decennia ook slagaders, zoals een borstwandslagader (meestal de linker), als bypass.

1p 2 Noem nog een voordeel van het gebruik van een slagader als bypass. In afbeelding 1 zijn vier plaatsen aangegeven. afbeelding 1

1

2

3

4

302302

Examenbundel 2011 | 2012

302302

Hints bij examen 2010-I

1 Elklevendweefselheeftstofwisseling.

2 Denkhierbijaandebouwvaneenslagader.

3 Depuntvanhethartwijstnaarlinksinhetlichaam.

4 Vanwaarkomtzuurstofarmbloednaarhethart?

5 Bijeenwondreageerthetlichaammetbeschermingsreacties.

6 Hetbetrefteenreductievolgensdeinformatie.

7 ZoekstikstofopinBinasofBiodata.

8 Wanneerwerktnitrogenaseniet?

9 Voorwelkereactieiszuurstofnodig?

10 Fotosynthesestoptzodrahetdonkeris.

11 Letopdetekeningbijzomerinafbeelding1.

12 Alsietsbuigt,veranderthetvanvorm.

13 Bijeenexperimentmagslechtséénfactortegelijkonderzochtworden.

14 Letopdeontwikkelingvandegroteretubersinafbeelding1.

15 Nietallelosgetrappeldeknolletjeswordenopgegeten.

16 KijkbijdissimilatieinBinasofBiodata.

17 ZoekdegenoemdeprocessenopinBinasofBiodata.

18 Doorwelkprocesontstaanernieuwecellen?

19 Voordeling/groeiisenergienodig.

20 KijkbijdegenetischecodeinBinasofBiodata.

21 Menvistveelalmetnetten.

22 Levensgemeenschappenzijnopgebouwduitvoedselwebben.

23 Elkevoedselketenbegintmet…?

24 Divergerenisuitelkaargaan.

25 KijkbijzenuwstelselinBinasofBiodata.

26 Inrustiseenoognietgeaccommodeerd(zietscherpindeverte).

27 Degelevlekligtinhetcentrumvanhetgezichtsveld.

28 Hetwangslijmvlieswordtvoortdurendvernieuwd.

29 Watziternogmeerindedikkedarmbehalvevoedselresten?

30 Spermabestaatuitvelecellen.

31 Bijéénvandeverdachtenkomenallelociovereen.

32 Elkeoudergeeftvaniederallelenpaaréénallelaaneenkind.

33 Elkindividuheeftvanelkgentweeallelen.

34 Dekansopéénallelenpaaris2pq.Combineerzealledrie.

35 Deberekeningisgebaseerdop'eenbepaaldeAmerikaansepopulatie'.

36 ZoekdefunctievanfagocytenopbijimmuunsysteeminBinasofBiodata.

37 B-lymfocytenmoeten'aangezet'worden.

38 ZoekdebijzonderhedenvanantistoffenopinBinasofBiodata.

hints 2010-i

318318

Examenbundel 2011 | 2012

318© ThiemeMeulenhoff

Hartoperatie

1 Door atherosclerose is de kransslagader vernauwd / verruwd / minder elastisch. Bij trombose daarin kan een trombus ontstaan / een embolus blijven steken / een (bloed)propje de circulatie verstoren. Daardoor is er onvoldoende aanvoer van zuurstofrijk bloed in de hartspier (met als mogelijk gevolg een hartinfarct). Een embolus is een stolsel in het bloed dat in een bloedvat kan blijven steken.

2 Voorbeelden van een juist voordeel:• Een slagader is elastischer/gespierder.• Een slagader is geschikter voor het verwerken van de slagaderlijke druk.• Er zitten geen kleppen in de slagader; die hoeven dus niet verwijderd te worden.

3 C Het doel van de operatie is de aanvoer van zuurstofrijk bloed naar de rechter harthelft te herstellen. Bloedvat 1 is een vertakking van de aorta, en dus zuurstofrijk. De kransslagader, aangegeven met nr. 4 voorziet het spierweefsel van de rechter harthelft van bloed.Bloedvat 2 is een longslagader en dus zuurstofarm.Bloedvat 3 is de linker kransslagader, deze is geheel nodig voor het spierweefsel van de linker harthelft

4 E De bovenste (1) en onderste (3) holle ader voeren zuurstofarm bloed aan naar het hart. In plaats van naar de kleine bloedsomloop moet dit bloed nu naar de hartlongmachine. Van daar stroomt het als zuurstofrijk bloed via de aorta (2) naar de lichaamsweefsels.

5 Heparine is nodig om te zorgen dat de stollingsreactie (na doorsnijden van de bloed­vaten) niet wordt geactiveerd.Protamine is nodig om na de operatie weer normaal stollend bloed te krijgen.

Cyanobacteriëninhetebronnen

6 A Gegeven is dat deze bacteriën stikstofgas reduceren. Bij reductie worden elektronen opgenomen, zoals door stikstof bij de binding aan waterstof tot NH3.Bij oxidatie worden door stikstof elektronen afgestaan, bv. aan zuurstof.B NO2 en NO3 ontstaan door oxidatie en niet door reductie.C N2O is ook een oxidatieproduct van stikstof.D Uit stikstofgas wordt eerst NH3 gevormd en dat is een bouwstof voor aminozuren (zie afbeelding 2 bij opgave 9).

7 Voorbeelden van een juiste organische stikstofverbinding met een juist bestanddeel van een bacterie:• lipoproteïnen: celmembraan• stikstofbasen: chromosoom of bv. adenine: DNA• enzymen: cytoplasma• RNA: ribosomen• NADH of NAD: cytoplasma• ATP: cytoplasma

8 Bij verminderde lichtintensiteit neemt de intensiteit van de fotosynthese af met als gevolg dat de zuurstofconcentratie daalt / er een anaëroob milieu ontstaat (waardoor de nif­genen aanschakelen en het nitrogenasecomplex actief wordt).

uitwerking2010-i

319319

vwo biologie

© ThiemeMeulenhoff319

samengevatvwo biologie 978-90-06-07377-5vwo natuurkunde 978-90-06-07380-5vwo scheikunde 978-90-06-07381-2vwo wiskunde A 978-90-06-07382-9vwo wiskunde B 978-90-06-07383-6vwo wiskunde C 978-90-06-07384-3vwo aardrijkskunde 978-90-06-07376-8vwo economie 978-90-06-07378-2vwo m&o 978-90-06-07379-9

Engels in de praktijk 978-90-06-07397-3Duits in de praktijk 978-90-06-07396-6Frans in de praktijk 978-90-06-07398-0

examensurvivalgids 978-90-06-07633-2

Bundels voor al je vakken bestel je op

www.examenbundel.nlexamenbundelsvwo Duits 978-90-06-07665-3vwo Engels 978-90-06-07666-0vwo Frans 978-90-06-07664-6vwo Nederlands 978-90-06-07663-9vwo biologie 978-90-06-07670-7vwo natuurkunde 978-90-06-07675-2vwo scheikunde 978-90-06-07674-5vwo wiskunde A 978-90-06-07671-4vwo wiskunde B 978-90-06-07672-1vwo wiskunde C 978-90-06-07673-8vwo aardrijkskunde 978-90-06-07667-7vwo economie 978-90-06-07669-1vwo geschiedenis 978-90-06-07668-4vwo m&o 978-90-06-07676-9vwo maatschappijwetenschappen 978-90-06-07677-6

Al onze uitgaven zijn verkrijgbaar via de erkende boekhandel.

vwo

Meer kans van slagen met de Examenbundel!De Examenbundel bevat oefenexamens met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen.

De bundel is speciaal samengesteld voor dit schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof. Test je kennis met de Oriëntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl.

Meer kans van slagen met Samengevat!Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof. Met Samengevat kun je grote hoeveelheden stof snel herhalen en overzien. Kijk op www.examenbundel.nl.

De Examensurvivalgids geeft je een handleiding om het examenjaar te overleven!Het geeft je een structuur in het leren enplannen in je examenjaar.