Euskal Zuzenbide Zibila II

Leire Imaz Zubiaur

EUSKARAREN ARLOKO ERREKTOREORDETZAREN

SARE ARGITALPENA ISBN 978-84-9082-006-3

LEHENENGO ZATIA

KONTZEPTUA, BILAKAERA HISTORIKOA ETA

ESKUDUNTZA-EREMUA

1. GAIA

ZUZENBIDE ZIBILA

Espainiako eta Euskal Herriko Zuzenbide Zibilari buruzko azalpenekin hasi aurretik,

Zuzenbide Zibila, oro har, zer den adierazi behar da. Zaila da, ordea, Zuzenbide Zibilaren

definizio zehatz eta orohartzailea ematea; horren ordez, kontzeptua argitze aldera,

egokiagoa da hurbilketa historikoa egitea.

Ikasgai honetan, Zuzenbide Zibilaren historiari erreferentzia laburra egin ondoren,

irakasgaiaren ezaugarri nagusiak azalduko ditugu, hala nola zertan bereizten diren

zuzenbide pribatua eta zuzenbide publikoa, Zuzenbide Zibilak zuzenbide pribatu orokor

gisa duen eginkizuna, zein diren Zuzenbide Zibilaren gai edo erakunde nagusiak eta zer-

nolako eragina izan duen 1978ko Konstituzioak erakunde haiengan.

Zuzenbide Zibilaren kontzeptua

1.1.1. Zuzenbide Zibila, kontzeptu historiko

Zuzenbide Zibil terminoaren esanahia aldatu egin da historian zehar. Jatorrian, arau multzo

horren sorburua Zuzenbide Erromatarreko ius civile delakoa izan zen. Ius civilek zuzenbide

pribatua eta publikoa, biak, hartzen zituen bere barruan. Erromatarrentzat, herri bakoitzak

berezko duen zuzenbidea da ius civile. Izan ere, Erromak bere herritarrei baizik ez zien

aplikatzen Zuzenbide Erromatarra; kanpotarrak, aldiz, ius gentium bitartez gobernatzen

ziren. Bestalde, ius civile tradizioan oinarritzen zen, eta forma aldetik oso zurruna zen; hori

dela eta, beste arau batzuk sortu ziren zuzenbide tradizional horren ondoan, pretorearen

interpretazioetatik abiatuz, malguagoak eta trafiko juridikoari egokituagoak. Arau horiek

multzo autonomoa sortu zuten denborarekin, ius honorarium delakoa. Edonola ere, K.o. VI.

mendean Justiniano enperadoreak Erromako Zuzenbidearen bilduma agindu zuenerako, bi

arau-masa horiek (ius civile eta ius honorarium) elkarrekin nahastuta agertzen dira.

Dakigunez, Corpus Iuris Civilis izena eman zitzaion aipatutako konpilazio-lan erraldoi

horri. Bertan bildu zuen jurista hautatuen batzorde batek erromatarren zuzenbide guztia:

arau pribatuak zein publikoak. Hala ere, Corpusean jasotako bi arau mota horien artean,

zuzenbide pribatuari zegozkion arauek izan zuten biziraupenik luzeena. Erdi Aroan,

Justinianok bildutako Zuzenbide Erromatarra ediren zen garaian, gizartearen antolamendu

politikoa eta administrazioa antzinatekoen oso desberdinak ziren, eta, horregatik, Corpusa

aurkitu eta erabili nahi izan zutenek zuzenbide pribatuko arauak besterik ezin izan zituzten

kopiatu eta erabili. Garai hartan, beraz, Corpus Iuris Civilisaren zati bateko harreraren

ondorioz, zuzenbide pribatuarekin berdindu zen ius civile delakoa.

Aipatutako Zuzenbide Erromatarraren harrerarekin batera, Eliz Zuzenbideak eragin handia

izan zuen Erdi Aroko arautegietan, nahiz eta eragin hura zuzenbide pribatuan baino gehiago

prozedurazko arauetan nabaritu zen. Dakigunez, Italian hasi zen Corpus Iuris Canonici eta

Corpus Iuris Civilis delakoen harrera; Frantziara zabaldu zen ondoren, eta handik

Alemania, Espainia, Polonia eta beste herrialde batzuetara hedatu zen; Ingalaterra,

Eskandinavia eta herri eslaviarrak, berriz, eragin horretatik kanpo geratu ziren. Edonola ere,

Espainian, ez zen leku guztietan berdin hartu Zuzenbide Erromatarra. Zuzenbide

komunaren eragina tokian tokikoa izan zen: Katalunian eta Mallorcan oso sakonekoa;

Gaztelan eta Valentzian, garrantzitsua izanagatik ere, azalekoagoa; Aragoin eta Euskal

Herrian, aldiz, oso txikia. Harreraren bitartekoei dagokienez, eta beste herrialde batzuetan

gertatu legez, sortu berriak ziren unibertsitateen bitartez sartu zen Zuzenbide Erromatarra

Espainian: Palentzia, Salamanca, Sevilla, Valladolid eta Alcalako zentroak izan ziren

zeregin horretan esanguratsuenak.

Zuzenbide Erromatarraren harrera-prozesuak batasun moldea eman zion pixkanaka

Europako herrien zuzenbideari: metodoari buruzko alderdietan lehenik, eta arauetan

geroago (zuzenbide publikoari dagozkion arauak izan ezik, lehen esandako arrazoiengatik).

Aro Modernoan (XVI. mendetik aurrera), estatuak indartzearekin bat, bateratze-

prozesuaren alderantzizko joera sortu zen, estatu bakoitzean zuzenbide komuna berezitzera

eraman zuena. Bestalde, erreforma protestanteak Europaren batasun espirituala

haustearekin bat, Eliz Zuzenbidearen gainbehera hasi zen. Testuinguru berri horretan,

sendotu egin ziren lurralde bakoitzaren zuzenbide propioak, zuzenbide komunaren kaltetan.

Zuzenbide komunak, ordea, beste maila batean bazen ere, iraun egin zuen kulturako

adierazpen gisara.

Estatuek beren egitura eta boterea bermatu ahala (XVII. mendearen bigarren erditik XVIII.

mendearen amaiera arte), antolamendu juridiko propioek bete zuten, apurka, zuzenbide

komunaren lekua. Estatuaren indartze-prozesuak, berriz, Zuzenbide Zibilaren edukietan

eragin zuen; izan ere, Estatuak beretzat gorde nahi zituen botere-guneak indartzeko,

prozedurazko, administraziozko eta zigor-mailako arauak aldarrikatu zituen, zuzenbide

pribatuaren eremua nabarmen mugatuz. Joera hori areagotu egin zuen, XVIII. mendean,

kodeketa prozesuak.

Orain arteko guztia labur esanda: zuzenbide komunarekiko eta zuzenbide

publikoarekiko bereizketa prozesua bera izan zen Zuzenbide Zibilari gaur egun duen

itxura eman ziona.

1.1.2. Espainiako Kode Zibila

Espainiako Kode Zibila berandu egin zen, Europako gainerako kodeekin alderatuz gero.

1812ko Konstituzioan egitasmo ziren beste kode batzuekin batera idazten hasi baziren ere,

Kode Zibila izan zen aldarrikatzen azkena. Horren arrazoiak askotarikoak dira:

ezkontzaren auzian, liberalen eta Elizaren arteko desadostasuna zen oztopo batetik; eta,

bestetik, arau zibilak bateratzearen aldeko mugimendua eta Foru Zuzenbidearen

pluraltasunaren defentsa kontrajartzen ziren.

CLAVEROk dioenez, foru-arazoa zela-eta atzeratu zen Kodea agertzea. Oinarrian arazoa

hau zen: estatu konstituzionalak ezin zuen onartu foru-eskubideak egotea, foru-eskubideen

zilegitasuna ohitura eta korporazio, eliza eta jaunen baitako parlamentu historikoen

legegintzarako gaitasunetik baitzetorren. Konstituzio-sistemak ezin zituen benetako legetzat

hartu «foru-lege» horiek. Konstituzio-estatuaren printzipioaren arabera, Gorteek onar edo

atzera bota zitzaketenak ziren benetako legeak. Ideia horrekin bat, 1812, 1845, 1869 eta

1876ko Konstituzioek monarkia guztirako kode bakar bat izateko beharra aldarrikatzen

zuten.

Hirurteko (1820-1823) liberalaz geroztik, ideia hau hasi zen zabaltzen: Kodeak ez zuela

izan behar indarrean zeuden lege-bildumen berritze hutsa; ordena berria sortu behar zen,

iraultza eta zientzia juridikoaren printzipioei atxikia. Celso erromatar juristak ius est ars

boni et aequi («onaren eta justuaren arte») gisa definitzen zuen hori lortu behar zen.

Gainera, zuzenbidea bateratu eta «berezikeria juridikoak» (foru-zuzenbideak, alegia) alde

batera uzteko balio behar zuen Kodeak.

1836an aurkeztu zen Kode Zibilaren lehen proiektua. Lehen zirriborroak 2.458 artikulu

zituen, eta ez zuen inolako eztabaidarik piztu Gorteetan. Urte batzuk geroago, 1843an,

legegintza berritzea beharrezkoa zela aldarrikatu zuten moderatuek, tradizioaren

errespetuan oinarrituta, baina ideal liberalei uko egin gabe; izan ere, jokoan zegoen tradizio

historikoaren jarraitzaileek proiektuari emandako babesa. Ordurako ez zuten hitz egiten

zaharra desegiteaz, berregin eta egokitzeaz baizik. Bestalde, garbi dago parlamentariek

ezin zutela Kodea aurrera atera Gorteetan artikuluak banan-banan eztabaidatuz, eta

Kodegintza Batzorde Orokorra, ospe handiko legelariek osatutakoa, izendatzea erabakiko

dute (1843ko abuztuaren 19an).

Batzordeak, Kode Zibilaz gain, Zigor Kodea, Prozedura Zibileko Kodea eta beste zenbait

lege berezi landu zituen; baita Napoleonen Kodean oinarritutako Kode Zibilen proiektu

batzuk ere; horietan aipagarriena 1851ko Proiektua zen, ia bi mila artikulu zituena. Artikulu

bakoitzaren nondik norakoak GARCIA GOYENA nafar legelariak, Kodegintza Batzorde

Orokorraren buru zenak, azaldu zituen 1852an argitaratutako liburu garrantzitsu honetan:

Concordancias, motivos y comentarios del Código Civil Español.

Garcia Goyenaren Proiektuak bazuen kalitate teknikoa, zalantzarik gabe, eta auzi foralari

zegokionean, nolabaiteko erdibide edo konpromiso zientifikoa hartzen zuen Gaztelako

Zuzenbidearen eta Frantziako Kode Zibilaren artean. Hala ere, egoera politikoa zela eta,

kale egin zuen egitasmo hark.

Berrogeita hamarreko hamarkadaren erdialdera, eta 1851ko Proiektuarekin gertatutakoa

ikusita, nahiko garbi zegoen beharrezkoa zela zenbait gai luze gabe arautzea, eta, bestalde,

hori posible izango zela, baldin eta ordura arte Kodea eratzea eragotzi zuten oztopoak

saihesten baziren. Horren ondorioz, zenbait lege berezi lantzeari ekin zioten, herrialde

osoan aplikatzekoak izango zirenak. Aipa ditzagun horien artean 1861eko Hipoteka Legea,

1862ko Notariotza Legea, 1866 eta 1879ko Urei buruzko Legeak, eta 1870eko Ezkontza

Zibileko eta Erregistro Zibileko Legeak. Guztiek ere izango zuten nolabaiteko eragina

etorkizuneko Kode Zibilean.

Legegintza aldatu zenean, ALONSO MARTINEZ Justiziako ministroak lortu zuen Kode

Zibilaren Oinarrien Legea Gorteek onartzea. Arau horren bitartez, 1851ko Proiektuaren

gainean beste proposamen bat egiteko agintzen zitzaion Gobernuari. Alonso Martinezen

saio horrek kale egin bazuen ere, esan daiteke Oinarrien Legearen bitartez bideratuta

zegoela Kode Zibilaren auzia. Handik gutxira, 1880ko otsailaren 2an, Justiziako ministro

berriak, ALVAREZ BUGALLALek, dekretu bat eman zuen, aipatutako Batzorde

Kodegilean hauek sartuz: Katalunia, Aragoi, Balearrak, Galizia, eta baita Nafarroa, Araba,

Bizkai eta Gipuzkoako legelariak ere. Aditu horien zeregina zen beren eskualdean

iraunaraztea komeni zen erakunde zibilei buruzko txosten bana idaztea. Proiektuak hau

aurreikusten zuen: foru-lurralde horietan osagarri modukoa izango zela Kodearen

aplikazioa.

1885eko urtarrilean Oinarrien Legearen bigarren proiektua aurkeztu zuen Francisco

SILVELA ministroak, foruen auziari zegokionean eskuzabalago jokatuz: Gorteek onartuta,

1888ko maiatzaren 11ko Oinarrien Lege bihurtu zen azkenean. Lege horren agindu

nagusiak kodea egiteko prozedurari eta foru-heterogeneotasunaren aurrean hartu beharreko

neurriei zegozkien. Lehenengoari buruz hau agindu zuen: 1851ko Proiektuak izan behar

zuela oinarri. Bigarrenean erdiko bidea hartu eta agindu hau zuen: Kodea eranskin batzuek

osa zezatela, «mantentzea komeni den foru-erakundeak» bilduko zituztenak. Oinarri horiek

aintzat harturik, Kodegintza Batzordeak testu bat prestatu zuen presaka. 1888ko urriaren

6an, berriro ministro zen Alonso Martinezek dekretua sinatu zuen, eta Kodea Gaceta de

Madriden argitara zedila agindu zuen. Zatika argitaratu zen, Gorteek Oinarrien Legean

ezarritako adostasunak eztabaidatzen zituzten bitartean. Urte hartako abenduan argitaratua

zen Kode osoa, baina erabilitako prozeduraren inguruko desadostasunak zirela eta, berriz

ere argitaratu egin behar izan zuten. 1889ko uztailaren 24ko errege-dekretuz aldarrikatu zen

behin betiko testua.

Honako hau da oraindik ere indarrean dagoen Espainiako Kode Zibilaren egitura: atariko

titulua eta lau liburu. Guztira 1.976 artikulu ditu, xedapen iragankor batzuk eta beste

gehigarri batzuk. Proiektuaren bi heren 1851ko Proiektutik hartuta daude. Esan izan da

Kode berria burgesia ertainarentzat egindako araua zela; ikuspegi indibidualista du nagusi,

eta borondatearen autonomiaren dogma zaharretan oinarritzen da.

Zer gertatu zen delako «foru-auzia»rekin, Kodea onartu eta gero? Kodeak alde batera

uzten zuen, itxuraz, Estatuko Zuzenbide Zibil guztien arteko helburu bateratzailea; baina,

praktikan, Foru Zuzenbideari ematen zitzaion tratua ez zen berdintasunezkoa. Honako

esamolde hauetan islatzen da Kode Zibilak Foru Zuzenbide Zibilari buruz duen irudia:

«oraingoz mantendu egin dituzte foruak bizirik dituzten probintziak eta lurraldeak»,

«tokian tokiko araudi heterogeneoen multzoa», «salbuespen zuzenbide ez-indargabetua»,

«foru edo ohitura bereziak eduki zituzten lurralde batzuetan mantentzen dena». Oinarrizko

iritzi horrek ez zituen foruzaleak bultzatzen Alonso Martinez ministroaren Eranskinen

sistemara atxikitzera. Izan ere, Aragoiko Zuzenbide Zibilari zegokiona bakarrik bihurtu zen

lege 1926an.

Errepublikaren garaian, zuzenbidearen iturrien arloan erabateko aldaketa (iragankorra

izanagatik ere) ekarri zuen 1931ko Konstituzioak: autonomia-estatutua eman zitzaien

lurralde guztiei, legegintzarako gaitasuna onartu zitzaienean. Bertan, onartu egiten zitzaien

eskualdeetako parlamentuei legeria zibilaren gaineko eskumenak, Estatuari egindako

zenbait erreserba salbu (15.1 art.).

Diktadura garaian, helburu bateratzailea itzuliko zen beldurrez, legelari foruzaleek lortu

zuten Eranskinen sistema Konpilazioez ordezkatzea, 1946an, Zaragozako Zuzenbide

Zibileko Biltzar Nazionalean. Kode Zibilari egin beharreko eranskinak ez, eta eskualde

bakoitzak argitara emango zituen konpilazio independenteak egingo ziren. Horiek horrela,

Espainiako Gorteek onartu egin zituzten Bizkai eta Arabako Zuzenbide Zibileko

Konpilazioak (1959), eta baita Katalunia (1960), Balearrak (1961), Galizia (1963) eta

Aragoikoak (1967) ere. Nafarroari zegokionez, lege berezi bidez onartu zuen bertako

Konpilazioa Franco jeneralak berak 1973. urtean, probintziaren arma-zerbitzu bikaina

eskertuz; Botere Zentralaren eta Nafarroaren artean hitzartutakoa balitz bezala aurkeztu zen

lege hori. Nafarroako «Foru Berriak» irtenbide juridiko berriak txertatu zituen, egileek

Alemaniako edo Italiako herrialdeetako Kode Zibiletatik hartutakoak.

Foru-zuzenbidearen gaineko auzia, ordea, ez zen horrenbestez amaitu. 1974ko maiatzaren

31n onartu zen Kode Zibil berriaren Atariko Tituluan, honela zioen Kode Zibilaren 13.

artikuluak:

«1. Espainian aplikazio orokor eta zuzenekoa izango dute atariko titulu honen

xedapenek, legeen ondoreak eta, legeen aplikaziorako erregela orokorrak zehazten

dituzten neurrian, bai eta 1. Liburuaren IV. Tituluko xedapenek ere, azken titulu

horretan ezkontzaren ondasun-eraentzari buruzkoak direnek izan ezik.

2. Gainerakoan, eta probintzietan nahiz lurraldeetan indarrean dauden zuzenbide

bereziak edo foru-zuzenbideak oso-osorik errespetatuz, Kode Zibila ordezko

zuzenbide moduan aplikatuko da, baldin eta ez badago probintzia nahiz lurralde

horietako arau berezien arabera aplikatu beharreko ordezko zuzenbiderik».

Hau da, beraz, 1978ko Konstituzioak jasotako herentzia. Hurrengo gaian aipatuko ditugu

Espainiako Konstituzioak foru-zuzenbidearen gainean hartutako erabakiak, kodegintza

prozesua zabalago ikustean.

1.1.3. Zuzenbide Zibila gaur egun

Egungo egoerari begira, doktrinaren gehiengoak uste du krisian dagoela XIX. mendetik

jasotako Zuzenbide Zibilaren eredua. Krisi horren adierazpenak askotarikoak badira ere,

nagusiak honako hauek lirateke: deskodetzea, edukiak galtzea eta publikotzea.

Deskodetzeari dagokionez, esan beharra dago XIX. mendeaz gero lege berezi ugari

aldarrikatu dela Kode Zibilak aurreikusten ez zituen egoera berriei erantzuteko. Arau

horiek, Kode Zibilaren barrura ekarri beharrean, lege «solte» moduan kaleratu izan dira,

Kode Zibiletik kanpo, beraz, eta haren antolamendura egokitu gabe. Lege berezi horiek

ugaritu diren heinean, murriztu egin da Kode Zibilaren balioa eta nagusitasuna.

Kodeek balioa galtzeko beste arrazoi bat gizartearen aldaketa izan da. Kodeek estatu

liberal-burgesaren beharrei erantzuten dieten neurrian, eta gizartea XIX. mendeko ideologia

hartatik urrundu ahala, gero eta txikiagoa da Kodearen erantzunen balioa. Bestalde,

Kodearen arauek ezin diete erantzunik eman teknologia berrien bilakaerak eta egitura

ekonomikoen aldaketak sortutako arazoei. Horrek guztiak prozesu ekonomikoaren

erdigunetik at uzten du Kodea. Bigarren mailako trafiko ekonomikoaren arazoei besterik ez

die erantzuten Kodeak: etxeko arazoei. Gehien ukitzen diren arauak jabego pribatuari

dagozkio, 1978ko Konstituzioaz geroztik jabegoa ez baita eskubide absolututzat hartzen,

funtzio soziala betetzen duen eskubide mugatu gisa baizik. Aurrekoarekin lotuta, autonomia

pribatuaren kontzeptua ere aldatu egin da: masan egiten diren kontratuetan, esate baterako,

estatuak parte hartzen du alderdi ahulena babestearren.

Aipatutako oinarri ideologiko eta ekonomiko berriei erantzuteko, arau multzo berezituak

sortu dira. Kodetik at ez ezik, Zuzenbide Zibiletik kanpo ere garatu dira, eta Kodeari

edukia kentzen diote. Hurrenez hurren, Merkataritza Zuzenbidea sortu zen lehenik, Lan

Zuzenbidea haren ondotik, Nekazaritzako Zuzenbidea berrikitan, eta haren atzetik

Hirigintzako Zuzenbidea, industriaren trafikoa arautzen duen zuzenbidea, eta beste zenbait.

Zuzenbide Zibilaren publikotze prozesua aipatuko dugu azkenik. Izen hori eman dio

doktrinak, eskuarki, eremu pribatukoak izan diren arauetan zuzenbide publikoa oldartzeari.

Urak, meategiak, mendiak, hirigintza... garai batean Zuzenbide Zibilak araututako gaiak

Administrazio Zuzenbideak arautzen ditu orain. Publikotze prozesu horren arrazoiak lehen

aipatu ditugu: batik bat, ongizate-estatuaren sorrera eta horri lotutako autonomia

pribatuaren eremua murriztea.

1.1.4. 1978ko Konstituzioaren eragina

1978ko Espainiako Konstituzioak eragin nabarmena izan du Kode Zibilaren arau askotan.

Eragin hori bi modutara hezurmamitu da. Alde batetik, kontuan izan behar da, arau-

hierarkiaren printzipioaren arabera, Konstituzioa dela arau gorena; gainerako arau guztiak

haren mende daude, Kode Zibila barne. Gainera, Konstituzioaren Azken Xedapenak dio

Konstituzioa zuzenean dela aplikagarri, eta Konstituzioaren arauak eraginkor izan daitezen

ez dagoela lege bereziak aldarrikatu arte itxaron beharrik. Ondorioz, Kode Zibila nahiz

beste ezein arau interpretatu eta aplikatzeko, kontuan izan behar da Konstituzioak esaten

duena, eta interpretazio horrek ezingo du Konstituzioaren, ez eta printzipio orokorren,

aurkakoa izan.

Konstituzioa indarrean jarri zenean, Kode Zibilak ezkontzaz kanpoko umeei eskubide

gutxiago aitortzen zizkien ezkontza barrukoei baino. Arau hori Konstituzioaren 14.

artikuluaren kontrakoa zen («Espainiarrak berdinak dira legearen aurrean; debeku da, bada,

inolako diskriminaziorik egitea jaiotza, arraza, sexua, erlijioa, pentsamoldea edo beste

edozein tasun edo inguruabar pertsonal edo sozial dela eta») eta, beraz, ordenamendutik

kanpo geratu zen zuzenean indargabetze-neurri berezirik behar izan gabe, nahiz eta segituan

aldarrikatu zen 11/1981 Legea, seme-alabatasunaren eraentza berriari buruzkoa.

Ondorioz, Konstituzioaren argitan irakurri eta interpretatu behar dira Kode Zibilaren

arauak eta baita hura eratzen duten printzipioak ere.

Bestalde, 1978ko Konstituzioaren eragina nabari da, halaber, Kode Zibila egokitzeko egin

diren hainbat erreforma-legetan. Erreforma-lege horien lehentasun nagusia izan da familia

gobernatzen duten arauak —pertsonei nahiz ondareari dagozkienak— berritzea; horrez

gain, garrantzi handikoak izan dira gizon eta emakumeen arteko berdintasunari

buruzkoak, pertsonari buruzkoak eta oinordetzaren gainekoak ere.

Familiari dagokionez, jakin beharra dago Konstituzio aurreko legeek gizonezkoari

ematen ziotela umeen eta emaztearen gaineko agintea, eta dibortzioa debekaturik

zegoela. Egoera hori aldatzeko aldarrikatu ziren 11/1981 eta 30/1981 Legeak. Horien

ostean etorri ziren 51/1982 eta 11/1990 Legeak, zeinen arabera emazteak ez baitzuen

ezkontze hutsagatik bere nazionalitatea eta auzotasun zibila galtzen senarrarena

eskuratzearren; eta baita 40/1999 Legea ere, umeei amaren zein aitaren abizena jartzeko

baimena ematen duena. Arestian aldarrikatu dira Kode Zibila erreformatu duten

dibortzio-lege berria (15/2005 Legea) eta sexu bereko pertsonen arteko ezkontzaren

legea (13/2005 Legea).

1.2. Zuzenbide pribatuaren eta publikoaren arteko bereizketa

Gaur egun, zuzenbide publikoaren eta pribatuaren arteko bereizketari gauza normala irizten

badiogu ere, bereizketa hori nahiko berria da berez. XII. mendean agertu zen lehen aldiz,

DOMAT frantses juristaren idatzietan.

Ez da erraza bien arteko bereizketa zertan datzan azaltzea. Eztabaida ugari sortu da auzi

horren inguruan, legeak ez baitu esaten zertan bereizten diren zuzenbide publikoa eta

pribatua, eta doktrinak, berriz, irizpide bat baino gehiago erabili izan du, denak ere nola-

halakoak, ez baitira auzia behin betirako ebazteko gai.

Irizpide nagusiak zein diren azalduko dugu jarraian, baina kontuan izan bedi guztiek ere

arazoak dituztela bereizketa garbi azaltzeko.

1. Zuzenbide publikoan arau inperatiboak dira nagusi, eta zuzenbide pribatuan,

berriz, xedapenezkoak. Bereizketa hori, ordea, ez da guztiz egiazkoa, zuzenbide

pribatuan ezinbestean bete beharreko arau ugari baitago.

2. Zuzenbide pribatuak pertsona pribatuen arteko harreman juridikoak arautzen

ditu. Hori ez da beti horrela izaten, ordea. Egun, enpresa publiko asko dago trafiko

juridiko pribatuan aritzen dena eta zuzenbide pribatuko arauekin funtzionatzen

duena.

3. Zuzenbide publikoak interes orokorra zaintzen du, eta pribatuak, aldiz,

pribatua edo partikularra. Ikuspegi hori nahiko herren geratzen da; izan ere,

zuzenbide pribatuko arauek ez dute interes partikularra bakarrik asetzen, orobat

zuzenbidearen arauek, baita zuzenbide pribatukoek ere, interes orokorra baitute

abiapuntu eta azken xede (EKren 1.1 artikulua).

4. Zuzenbide pribatuak arautzen dituen egoera eta harreman juridikoetan

berdintasun-mailan daude alderdiak; zuzenbide publikoan, aitzitik, alderdietako

batek, Administrazioak hain zuzen, inperiumarekin jokatzen du. Hori ere ez da egia

biribila; izan ere, trafiko juridiko pribatuan aritzen diren alderdiak ez daude elkarren

arteko berdintasun-egoeran; pentsatu, esate baterako, masan egiten diren kontsumo-

munduko kontratuetan.

Bukatzeko, hau esan daiteke: aipatutako irizpideak banan-banan hartuta, oinarrizko

bereizketa hori azaltzeko gauza ez badira ere, guztiak batera hartuz gero, nahiko argi

agertzen da zertan datzan zuzenbide pribatuaren eta publikoaren arteko desberdintasuna.

1.3. Zuzenbide Zibila, zuzenbide pribatu orokor

Zuzenbide Zibila zuzenbide pribatu orokorra dela esan ohi da. Horrela definitzen da

askotan gure irakasgaia. Zer esan nahi du, bada, orokor izateak?

Lehenik eta behin, esan beharra dago Zuzenbide Zibilak ez duela zuzenbide pribatu osoa

barne hartzen. Zuzenbide Zibilaz gain, hauek osatzen dute zuzenbide pribatua: Merkataritza

Zuzenbideak, Lan Zuzenbideak eta abarrek. Zuzenbide Zibila, beraz, zuzenbide pribatuaren

zati bat besterik ez da, baina ez nola-halako zatia, zati kualifikatua baizik. Dakigunez,

bilakaera historikoaren ondorioz, hainbat adar sortu izan da Zuzenbide Zibilaren jatorriko

enborretik, eta gerora zuzenbide pribatua osatuko zuten. Adar berezi horiek hainbat gauza

zor diote jatorrizko Zuzenbide Zibilari: printzipio komunak eta interpretazio-arau nagusi

batzuk, nagusiki. Hori dela eta, Kode Zibilak dio (4.3 artikulua) Zuzenbide Zibila beste

horien ordezko izango dela; beste horietan hutsunerik badago, Zuzenbide Zibileko arauak

aplikatu beharko direla, alegia. Horregatik esaten da, hain zuzen ere, Zuzenbide Zibila

orokorra dela.

Bestalde, kontuan izan behar da, halaber, Zuzenbide Zibila guztioi aplikatzen zaigula

pertsona fisiko garen heinean; Lan Zuzenbidea edo Merkataritza Zuzenbidea, aldiz,

langileei eta merkatariei baino ez zaie aplikatzen. Ikuspegi horretatik ere, Zuzenbide Zibila

orokorragoa da aipatutako beste biak baino.

1.4. Zuzenbide Zibila osatzen duten erakunde nagusiak

Zertaz arduratzen da Zuzenbide Zibila? Bi dira Zuzenbide Zibilaren ardatzak: pertsona eta

ondarea.

Lehenik eta behin, pertsonaren nortasuna zaintzen du Zuzenbide Zibilak. Alegia,

nortasunaren eskubideez baliatzeko aukera ematen dio pertsona fisikoari: pertsonaren

bizia, osotasun fisikoa, genoma, intimitatea, ohorea, irudia, eta horrelakoak babesten ditu.

Oinarrizko eskubide horiek, ordea, ez daude Kodean jasota, Konstituzioan eta lege

berezietan baizik; izan ere, Kodea indarrean sartu zen garaian, ez zegoen halako eskubideen

gaineko kontzientziarik.

Pertsonaren eremuari gagozkiola, Kode Zibilak gaitasun juridikoari buruzko arauak

ezartzen ditu: jarduteko gaitasuna, gaitasun gabetzea, gaitasun gabearen ordezkoak, babes-

erakundeak, eta abar.

Pertsonak besteekiko dituen harreman juridikoak direla eta, hainbat eremu arautzen ditu

Zuzenbide Zibilak. Hurbilenekotik hasita, familiako eremuari buruzkoak arautzen ditu:

bikotearen arteko harremanak (ezkontza, ezkondu gabeko bikote egonkorrak, dibortzioa,

eta abar), eta guraso eta umeen artekoak (seme-alabatasuna eta guraso-boterea). Familiaren

eremuari dagokionez, kontuan izan behar dira ezkondu gabeko bikoteen gaineko legea

(Euskal Legebiltzarreko 2/2003 Legea) eta lagundutako giza ugalketari buruzkoa ere

(Estatuko 14/2006 Legea).

Familiari lotuta, baina ondare-kutsu handiagoz, pertsona ardatz duen bigarren eremuan sar

daitezke ezkontideen arteko ondare-harremanak eta oinordetza-arauak.

Familiarteko mugetatik landa, beste pertsonekiko harremanei dagokienez, beste bi eremu

irekitzen dira: ondarea eta kontratuzko harremanak. Pertsonaren ondarearen barruan

aztertzen dira eskubide errealak ere (jabe izatea eta gainerako eskubide erreal mugatuak).

Amaitzeko, aipatu beharrekoa da pertsonen arteko harremanen moldea ezartzen duen Kode

Zibilaren atal bat: Kontratu edo Obligazio Zuzenbidea, hain zuzen.

BIBLIOGRAFIA

-CARRASCO PERERA, A.: El Derecho Civil: señas, imágenes y paradojas, Madril, 1988.

-CLAVERO, B.: El Código y el Fuero, Siglo XXI, Madril, 1982.

-DE CASTRO, F.: Derecho Civil de España, I, Madril, 1984.

-DOMAT, J.: Les Loix Civiles dans leur ordre naturel. Le Droit public et legum delectus,

Paris, 1777.

-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Acotaciones para un concepto del Derecho Civil», ADC, 1989,

317. or. eta hurrengoak.

-HERNÁNDEZ GIL, A.: «El concepto de Derecho Civil», Obras Completas, I, Madril,

1987, 267. or. eta hurrengoak.

-JORDANO BAREA, J.B.: «Concepto y función del Derecho Civil», RDP, 1962, 717. or.

eta hurrengoak.

-LACRUZ BERDEJO, J.L. et alii.: Elementos de Derecho civil, I-1, Bartzelona, 1988.

-MARTÍNEZ DE AGUIRRE Y ALDAZ, C.: El Derecho civil a finales del siglo XX,

Madril, 1991.

2. GAIA

ESPAINIAKO ESTATUKO ZUZENBIDE

ZIBILAK. BILAKAERA HISTORIKOA

2.1. Zuzenbide zibilen garapena estatu mailan

2.1.1. Zuzenbide zibilen garapen historikoa

Lehenengo atal honek zuzenbide zibilek izan duten garapena du aztergai, gida kronologiko

bat oinarri hartuta, Erdi Arotik hasita gaur egun Espainiako estatuan indarrean dagoen

ordenamendu juridikora iritsi arte. Gogoeta egingo dugu gaur egun Espainiako estatuaren

barnean dauden lurraldeek eta haien ordenamendu juridikoek XIII. mendetik XX. mendera

bitartean izan dituzten faseen inguruan.

XIII. mendera arte, Goiz Erdi Aroan (VIII.-XIII. mendeak), tokikoa zen ordenamendu

juridikoen aplikazio-eremua. Hiri bakoitzak bere ordenamendua zuen, arautegi propioa.

Arau sakabanatuen garaia da. Ez da batasun juridikoaren garaia. Kontuan hartu behar da

garai hartan hiru zuzenbide mota zeudela batera indarrean egungo Espainiako lurraldea

osatzen zuten erreinuetan: errege-zuzenbidea (erregeek egina); ius commune (erromatar-

eliztarra, Gaztelan Zazpi Partiden bidez sartua) eta zuzenbide tradizionala (lurralde

bakoitzak zuen berezko ordenamendua, biztanleen ohituretatik sortua). Gainera, lurralde

guztietan ez zen berbera hiru zuzenbide horien konbinazioa: Nafarroan tradizionala

gailentzen zen, eta Gaztelan, erregearena. Lurralde bakoitzak ordenamendu bat zeukan, eta

denak ziren ezberdinak. Gauzak horrela, agerikoa eta «logikoa» da erregeek arau

sakabanatu horiek bateratu nahi izatea, beren botere politikoa gehiago handitzeko bazen

ere.

Ondorioz, XV. mendetik aurrera, lehen aipatutako hiru zuzenbideetatik erregearena

nabarmentzen da, izugarrizko indarra hartuta. Gainera, hain da bolumen handikoa

zuzenbide hori, ezen bildumetan jaso behar izaten baita berehala. Horrela, erregeek sortzen

duten araudia bildumetan jasoko da (Nueva Recopilación eta Novísima Recopilación

izenekoak izan ziren garrantzitsuenetarikoak). Fenomeno horrek ez du XIX. mendean

kodegintzak izango duen pisu berbera, baina baditu antzekotasun batzuk hainbat alderditan:

1.- Bizkorrak dira, eta unera erraz egokitzen dira.

2.- Erraz ezagutzen dira, eta, zalantzarik gabe, indarrean daude.

3.- Etorkizunean irauteko bokazioa dute.

Egoera politiko horretan, errege-zuzenbidearen bildumetatik «batasun»erantz abiatu zen

erregegoa arrapaladan, bai esparru politikoan, bai juridikoan, eta agintariak hasiak ziren

Zuzenbidea helburu politikoak lortzeko erabiltzen. Ildo horretan, 1624. urtean, Filipe IV.ak

Olivareseko konde dukearen gomendio argia jaso zuen, zuzen-zuzena: «Tenga V.M por el

negocio más importante de su Monarquía el hacerse rey de España; quiero decir, Señor,

que no se contente V.M con ser rey de Portugal, de Aragón, de Valencia, Conde de

Barcelona, sino que trabaje y piense, con consejo modulado y secreto, por reducir estos

reynos de que se compone España, al estilo y leyes de Castilla sin ninguna diferencia, que

si V.M lo alcanza, será el Príncipe más poderoso del mundo». Gomendio esanguratsua,

nolanahi ere. Errege horrek, Filipe IV.ak, aukera izan zuen bere aholkulariaren esana

errealitate bihurtzeko, 1640. urtean Katalunia indarrez konkistatu zuenean. Hala ere, bai

hark eta baita haren seme Karlos II.ak ere, Katalunian Gaztelako Zuzenbidea zabaldu eta

inposatu beharrean, lurralde horren berezko ordenamendua errespetatu zuten.

Ez zuen horrelako errespeturik izan, ordea, Filipe V.ak, Borbon dinastiako lehenengo

erregeak, agintera heldu zenean, absolutismoaren une gorenean. Izan ere, errege horrek

Austriako artxiduke Karlosekin izandako gatazka dinastikoaren ondorioz (jokoan zegoen

Karlos II.aren oinordetza), eta afera horretan bere aurka altxatu ziren Aragoiko Koroako

lurraldeak zigortu nahian, haien ordenamendu juridiko guztia suntsitu zuen, Planta Berriko

Dekretuen bidez; Aragoi, Valentzia, Mallorca eta Kataluniaren aurka erabili zituen.

Bide batez, Filipe V.ak, batasun politiko-juridikoa sustatzeko, botere legegilea kendu zien

ordura arte autonomiaz jarduten zuten lurraldeei, beren zuzenbidea garatu ez zezaten. Hala,

esan izan da, egoera horretan, Filipe V.ak foru-zuzenbideak FOSILIZATU zituela: harri

bihurtu zituen, hain zuzen ere, hazteko gaitasuna lapurtuz, bai esparru publikoan, bai

zuzenbide pribatuari gagozkiola ere.

Batasun hori bultzatzen zuen sukar haren lehenengo biktimak VALENTZIA eta ARAGOI

izan ziren. Argigarria da, benetan, Valentziako lurraldearentzat Filipe V.ak 1707ko

ekainaren 29an ezarritako dekretuaren edukia: «Es deseo reducir todos mis reinos de

España a la uniformidad de unas mismas leyes, usos, costumbres y tribunales,

gobernándose igualmente todos por las leyes de Castilla, tan loables y plausibles en todo el

universo». Nahiz eta Aragoik 1711. urteko beste dekretu baten bidez bere zuzenbide

pribatua berreskuratu, erregearen aginduz (Mallorcak 1715ean, eta Kataluniak 1716ko

dekretuz), «batasun» politiko-juridikoa bultzatzen zuten ekimenak ugari izan ziren

aurrerantzean ere, batez ere kodegintza-prozesu osoan zehar, XIX. mendean. Kontuan hartu

behar da Filipe V.aren Planta Berriko Dekretu haiek ez zirela erabili Bizkaiaren, Arabaren,

Gipuzkoaren eta Nafarroaren kontra; izan ere, errege horrek lurralde haien berezko

ordenamendua errespetatu zuen (Gaztelaren «parte» ziren, eta Filipe V.a defendatu zuten

gerra dinastikoan). Kodegintza-prozesua hasita, ordea, kolokan jarri zen lurralde horien

ordenamendua, hurrengo paragrafoek argi adierazten duten bezalaxe.

2.1.2 Kodegintza zibila: eranskinak eta konpilazioak

2.1.2.1- Kodegintza-prozesuaren esanahia eta printzipioak

Kodegintza-prozesua «fenomeno» edo «mugimendu» bat izan zen, Europan XVIII.

mendearen bukaeratik XX. mendearen hasierara bitartean gertatu zena. Hura hasi baino

lehen, garai guztietako arauak sakabanatuak zeuden lurralde bakoitzean; onenean ere,

bildumetan pilatuak zeuden, eta Espainiako errege-zuzenbide horren adibide argia dira

(Nueva Recopilación eta Novísima Recopilación, aurreko atalean aipatuak). Baina bilduma

horiek ez zituzten arau bilduak harmonikoki eta ordena bati jarraituz gordetzen; hala,

arauen arteko koordinazio eza da haien ezaugarri nabarmenena.

Gabezia hori konpontzeko asmoz, XVIII. mendean hasi eta XX. mendean bukatu zen

kodegintza-mugimendua sortu zen, arauak legedi antolatu eta ordenatuetan aurkezteko

helburuarekin, hain zuzen. Kontua ez da, bada, bilduma soilak egitea: testu berriak,

koordinatuak eta ordenatuak (liburu, titulu, kapitulu eta ataletan bereiziak) sortzea baizik,

materiaren arabera banatuak. Zuzenbidearen adar gehienetara heldu zen, gainera,

kodegintza-prozesu hori (Zuzenbide Penal eta Zibilera, eta Merkataritza Zuzenbidera,

esaterako). Adar horietako bakoitzak bere kodea izango du, prozesuaren ondorioz.

Arrazoi batek baino gehiagok bultzatu zuten kodegintza-mugimendu hura: filosofikoak,

soziopolitikoak, ekonomikoak eta tekniko-juridikoak. Azter ditzagun banan-banan, laburki

bada ere:

a) Arrazoi filosofikoak

Ilustrazioaren eta Zuzenbide Naturalaren Eskola Arrazionalistak eta, bereziki, eskola

horretako kide ziren HUGO GROCIO eta SAMUEL PUFENDORF pentsalariek eragin

handia izan zuten zuzenbidearen kodegintza-mugimenduaren sorreran, bai eta JEAN

DOMAT frantses pentsalariak ere. Autore horiek ordena eta sistematizazio kontzeptuak

garatu eta sustatu zituzten, eta horien esanahia goraipatu zuten. Hori dela eta, arauen ordena

eta araudi edo lege-testuen barne-sistematizazioaren beharra aldarrikatzen zituzten.

b) Arrazoi soziopolitikoak

Frantziako Iraultzak (1789) bultzatutako aldaketek ere eragin ikusgarria izan zuten

kodegintza-mugimenduan. Izan ere, printzipio berri batzuk izango dira gizartearen oinarria:

berdintasuna, askatasun zibila, gizarte-klaseen arteko ezberdintasun eza, pribilegioak

desagertzea, indibidualismoa, eta abar. Gizartearen antolaketa berri horren inguruan

ezinbestekoak izango dira bi tresna juridiko, beraz: konstituzio politikoa (printzipio

orokorrak ezartzen dituena, balioak, gizabanakoen eskubideak eta betebeharrak, eskuarki)

eta Kode Zibila (Estatuko zuzenbide nazionalaren ikurra, Konstituzioan ezartzen diren

printzipioak garatzen dituena, gizabanakoari aplikaturik). Proposatutako antolaketa horren

erakusgarri da 1804an Napoleonek aldarrikatu zuen Frantziako Kode Zibila (Frantziako

Konstituzioaren garapena eta estatu haren zuzenbide nazionalaren ikurra, alegia).

Berreskuratu ziren, ikusten denez, ius civile kontzeptuak Erromatar Zuzenbidean zeuzkan

bi adierak.

d) Arrazoi ekonomikoak

Kodegintza-mugimendua tresna egokia izango da ideologia liberala eta hura osatzen zuten

balioak zabaltzeko: jabetzaren ikusmolde berria, jabego pribatua goraipatzea, merkatu-

askatasuna eta autonomiaren printzipioa (azken finean, kapitalismoa eta ekonomia liberala).

e) Arrazoi tekniko-juridikoak

Kodegintza-prozesuan mamitutako kodeek balio handiko ezaugarri bat izan zuten: batasun

juridikoa ahalbidetzen zuten. Arau guztiak corpus berean zeuden ordenatuak eta

sistematizatuak, materiaka bilduak eta ataletan banatuak. Sakabanaketaren kontrako efektua

zuten: batasuna; eta batasun horrek arauak interpretatzeko eta aplikatzeko segurtasuna

ekarri zuen. Kodeek, horrenbestez, aurreko araudi osoa indargabetu eta ordenamendu berria

sortu zuten arlo bakoitzean; ondorioz, nabarmen sustatu ziren batasun eta segurtasun

juridikoa.

2.1.2.2- Espainiako kodegintza

Napoleonek 1804ko martxoaren 21ean aldarrikatutako Kode Zibila izan zen Europa osoan

zehar zabaldu zen kodegintza-mugimendu horren paradigmarik argiena, inguruko

herrialdeetan gerora onartu ziren kodeetan eragin handia izan zuena (baita Espainiakoan

ere). Frantziako Iraultzak gizarteratu zituen balio eta printzipioak zintzoki gorde eta

babesten zituen testua zen —liberala, alegia—.

Espainiako estatuan kodegintza-prozesu hori beste modu batera bizi izan zen, ordea:

geldoagoa eta korapilatsuagoa izan zen, dudarik gabe, egun indarrean dagoen Kode Zibila

1889. urtean aldarrikatu zen arte. Ia mende bat iraun zuen prozesu horretatik, nolanahi ere,

elementu berezi bat dago aztergai: Espainiako estatua egun osatzen duten lurralde batzuek

zituzten berezko ordenamenduen babesleen eta zentralismo sutsu baten ordezkarien artean

piztu zen gatazka luzea, hain zuzen ere. XIX. mendearen hasieratik, Borbon etxea izan zen

Estatuan agintari, eta haien helburu nagusia izan zen lurralde osoaren «batasun» politiko

zein juridikoa ezartzea, azken hori lehenengoaren zerbitzura, jakina. Zuzenbide Zibilaren

eremuan, horrela, Estatu osorako Kode Zibil bakar eta bateratu bat egitea zuten helburu

borboitarrek, horretarako, lurraldeetan indarrean zeuden ordenamendu zibil propioak

deuseztatuz. Horrek, ordea, liskarrak ekarri zituen.

XIX. mende ia osoa igaro zen Espainiako estatuan Kode Zibila aldarrikatu zen arte, eta

prozesu luze bezain zurrun horretan hainbat garai egon ziren, gainera: 1) Asmo

bateratzaileen garaia; 2) Konpontzeko saioak. Lege bereziak; eta 3) Oinarri-legeak. Azter

ditzagun, banaka, garai bakoitzeko gertakariak.

1. Asmo bateratzaileen garaia

Atal honetan, kronologiarekin zintzoak izanez, Espainiako kodegintza-prozesuari hasiera

kaxkarra eman zioten zenbait asmoren berri ematen da, kontuan hartuta aipatzen diren

egitasmo horiek guztiek helburu bakar bat lortu nahi zutela: Kode Zibil bat eta bakarra

aldarrikatzea Estatu osorako:

1.- Cadizeko 1812ko Espainiako Konstituzioak («La Pepa») eman zien hasiera

asmo bateratzaile horiei. Erabat argigarria da 258. artikulua: «Kode Zibila, Kode Kriminala

eta Merkataritza Kodea berberak izango dira monarkia guztiarentzat; dena den, Gorteek

aldaerak ezar ditzakete inguruabar partikularretan».

2.- Hasitako prozesua geldirik geratu zen absolutismoa itzuli zenean, eta ez zen

berriro abian jarri hirurteko liberala iritsi arte (1820-1823). Hirurteko horretatik jaioko da,

beraz, Kode Zibilaren lehenengo proiektua, 1821eko irailaren 14an argitara atera zena:

1820ko abuztuaren 22an osatutako Gorteetako batzorde berezi batek egin zuen eta

NICOLAS MARIA GARELLYk aurkeztu, hain zuzen ere. Proiektu horrek bi asmo

zeuzkan: batetik, Estatuko zuzenbide guztia biltzea, Cadizeko 1812ko Konstituzioan

adierazten diren printzipioak garatuz, eta, bestetik, zuzenbide hori izatea Estatuko lurralde

ororen ordenamendu komuna eta orokorra. Proiektu hori ez zen aurrera atera, ordea, bere

izaera «publiko»agatik eta, batez ere, arrazoi politikoengatik.

3.- Kode Zibilaren bigarren proiektua 1836ko irailaren 15ekoa da: MANUEL

MARIA CAMBRONERO juristak hasi zuen, baina hil egin zen, eta haren lekukoa JOSE

AYUSO NAVARROk, EUGENIO TAPIAk eta TOMAS MARIA DE VIZMANOSek

osaturiko batzorde batek hartu zuen. Proiektua, lehenengoaren oso ezberdina, erabat

pribatista zen, zibilista eta bateratzailea, eta argi baztertzen zituen beste lurraldeen berezko

ordenamenduak. 2.458 artikulu zituen, nabarmenki luzea, lau liburutan banatuak.

4.- Ildo horretan gabiltzala, geldiune bat egin beharra dago, gerra karlistei buruz bi

hitz egiteko. Fernando VII.aren oinordetza jokoan zegoela, bi alderdi bereizi ziren: alde

batetik karlistak (erregearen anaia Karlosen aldekoak), eta, bestetik, isabelinoak edo

liberalak (haren alaba Isabel erregina izatearen aldekoak). Karlistek absolutismora itzuli

nahi zuten, Antzinako Erregimenera; erlijiosoak ziren erabat, eta Eliza katolikoaren

interesak eta pribilegioak aldezten zituzten (liberalei ateoak izatea egozten zieten); gizartea

osatzen zuten goi-klaseen pribilegioak mantentzearen aldekoak ziren, eta, haien ideologian

sartu zuten foruen defentsa, horiek ere estamentuetan oinarritutako gizarte-antolaketaren

parte zirelakoan. Horregatik, foruzale gehienek karlisten aldean egin zuten borroka, nahiz

eta helburuak berdinak ez izan, funtsean. Bat egin zuten, eta karlistek promes hori egin

zieten beren aldera ekartzeko. Lehenengo Gerra Karlista 1833. urtean hasi eta 1836an

bukatu zen, Maroto eta Espartero jeneralen «Bergarako besarkada»rekin batera. 1839ko

urriaren 25ean, 1837ko Konstituzioa indarrean zegoela, Gaztelako Isabel erreginak lege bat

onartu zuen, Bizkaian, Gipuzkoan, Araban eta Nafarroan indarrean jarri zena. Lege horren

lehenengo artikuluak hau zioen: «Se confirman los Fueros de las provincias vascongadas y

de Navarra, sin perjuicio de la unidad constitucional de la monarquía»; horrekin batera,

esparru pribatura mugatzen ziren berezko ordenamenduak suntsitu zituen. Bi lege izan ziren

1839koa garatu zutenak: 1841eko abuztuaren 16koa (Nafarroari gagozkiola) eta 1841eko

urriaren 29koa (beste hiru probintziei dagokienez). Bigarren Gerra Karlista 1846an hasi eta

1849an amaitu zen; ezezagunagoa da, eta Zuzenbide Zibilaren esparruan ez zuen ondoriorik

izan. Azken gerra, eta ezagunena gure eremuan, 1872an hasi eta 1876an bukatu zen,

Alfontso XII.ak uztailaren 21ean «foruak suntsitzeko» legea aldarrikatu zuenean; ordukoan

esparru publikora zabaldu zen foruak deuseztatzeko erabakia; ekonomia-ituna baino ez zen

atxiki.

5.- Kode Zibilaren bigarren proiektu hori egin zenetik 1843. urtera arte, ez zen beste

saiakerarik izan. Ordura arte proiektu pribatuak aipa daitezke soilik [PABLO

GOROSABEL, 1832; FERNANDEZ DE LA HOZ, 1843], 1843ko maiatzaren 18an

Espainiako Justiziak eta Grazia Ministerioak KODEGINTZA BATZORDE NAGUSIA

sortu zuten arte. Lehenengo lana Kode Zibil berriak jaso behar zituen oinarrizko

printzipioak lantzea zen; baina Batzordea desegin eta asmoa bertan behera geratu zen.

6.- 1846ko irailaren 11n, beraz, aurrekoari jarraiki, BIGARREN KODEGINTZA

BATZORDE NAGUSIA eratu zen, eta 1851ko Kode Zibilaren proiektua moldatu zuen.

Proiektu bateratzailea izan zen, berriro ere, pribatista oso eta frantses kutsu handikoa,

FLORENCIO GARCIA GOYENAk gauzatua. Porrot egin zuen lan horrek ere, baina eragin

handia izan zuen egun indarrean dagoen Kode Zibila aldarrikatzea ahalbidetu zuten oinarri-

legeetan, gerora ikusiko denez.

7.- 1869an Espainiako Konstituzioa aldarrikatu zenean, Kode Zibilaren beste

proiektu bat atera zen, ROMERO ORTIZ Espainiako Grazia eta Justizia ministroak urte

bereko maiatzaren 19an Gorteetan aurkeztua, hain zuzen. Ideia berriak zeuzkan, baina ez

zen aurrera atera hura ere.

Asmo bateratzaile horiek guztiek, eragina izan arren, Kode Zibil bakarra onartzea lortzen ez

zutela ikusirik, modus operandia aldatu zuten agintariek; beste TAKTIKA bat aukeratu

zuten.

2. Konpontzeko saioak. Lege bereziak

1863ko urriaren 27tik 31ra Juriskontsultoen Kongresua antolatu zen Madrilen, eta bi

ondorio garrantzitsu ezarri ziren bertan:

1.- Gai zehatz batzuen inguruan lege berezi batzuk onartzea, eta, horiek

harmonizatuz, Kode Zibila eraikitzen hastea. Taktika ona, benetan, kontuan hartuta Kode

Zibil bateratu bat egiteko zeuden zailtasunak. Lege berezien bidez, agintariek Zuzenbide

Zibilaren esparru guztiak arautzeko asmoa agertu zuten, pixkanaka, Estatu osoan

aplikagarria zen legedi bat sortuz.

2.- Horrela, lehenengo erabaki hori hartu bitartean, Estatuko lurraldeek zituzten

ordenamendu zibil propioak mantentzeko asmoa adierazi zen.

Kongresu hartatik aurrera, lege bereziak egin ziren gai zehatz batzuen inguruan:

HIPOTEKA LEGEA (1861eko otsailaren 8an), NOTARIOTZARI BURUZKO LEGEA

(1862ko maiatzaren 28an), EZKONTZA ZIBILARI BURUZKO BEHIN-BEHINEKO

LEGEA (1870eko ekainaren 18an) eta ERREGISTRO ZIBILARI BURUZKO LEGEA

(1870eko uztailaren 17an). Hala ere, bere horretan zirauen Kode Zibil oso bat egiteko

helburuak. Beraz, agintariek beste fase bat bultzatu zuten, egun indarrean dagoen Kode

Zibila ekarriko zuena.

3. Oinarri-legeak

Alfontsotarrek beren esku hartu zuten monarkia, eta kodegintza-prozesua abian jarri zuten

berriro ere, Kode Zibil bakarra osatzeko. Legelarien Kongresuan 1863an landutako ideiak

berreskuratu zituzten, eta Estatu osorako lege-testu bateratu bat egitea erabaki zuten, baina

beste lurralde batzuetako zuzenbideak errespetatuz.

Helburu hori lortzeko asmoz, ordura arte erabili gabeko sistema bat aukeratu zuten, ordea:

oinarri-legeak egitea [«Estatuko Gobernuak lege-proiektu bat aurkezten du Gorteetan,

baina soilik oinarriak finkatuta. Gorteek proiektua onartzen badute, batzorde tekniko bat

izendatzen da, oinarri haietatik abiatuta testu artikulatu bat garatzeko. Testua bukatzean,

batzordeak hura Parlamentuan aurkezten du; bozkatu, eta behin betiko onartzen da»].

Sistema horri jarraiki, 1881eko irailaren 22an Manuel Alonso Martinezek Espainiako

Senatuan aurkeztu zuen oinarri-lege baten proiektua, lehenengoa, funtsean bi ideiatan

oinarritu zena:

1.- 1851ko Kode Zibilaren proiektua osatzen jarraitzea, kode bakar eta bateratu bat

lortzearren.

2.- Eduki komunak Kodean sartzea, eta lurraldeek dituzten ezberdintasun edo

berezitasunak eranskin batzuetan gordetzea, salbuespeneko zuzenbidearen erakusgarri,

hala ere. Proiektu hori ez zen aurrera atera.

Beste saiakera bat izango zen, baina, 1885eko urtarrilaren 7an, Francisco Silvela

ministroak bigarren oinarri-legea aurkeztu zuen. Honako ezaugarri hauek zituen:

1.- Kode Zibil bakar bat egiteko ideia baztertu egin zen, behin betiko.

2.- Kodegintza Gaztelako Zuzenbidera mugatuko zen, eta zuzenbide propioak

eranskin batzuen bidez jasoko ziren Kodean.

3.- Foru-zuzenbide hori ez zen salbuespeneko zuzenbide izango: aplikagarria izango

zen lurralde horietan lehentasun osoz, eta haiek arautzen ez zutena Kode Zibiletik

hartu beharko zen, ordezko araudi gisa.

4.- Atariko titulu bat eta lau liburu izango zituen.

Proiektu hori Senatuan onartu zen, baina legealdia amaitu zen eta ez zuten lege bihurtu.

Azkenik, 1888an gauzatu zen Kodea, Manuel Alonso Martinez Justizia eta Grazia

ministro zela. Urte hartako maiatzaren 11n aurkeztu zen behin betiko oinarri-legea,

funtsean Silvelaren 1885eko Proiektuari jarraiki. Ezaugarri hauek zituen, laburbilduta:

1.- 1851ko Proiektuan oinarritu zen testua, baina Gaztelako Zuzenbide Zibilera

mugaturik.

2.- Foru-zuzenbideak eranskinetan jaso ziren, eta Kode Zibilak osatu zuen ordezko

Zuzenbide Zibila, lurralde horietan.

3.- Atariko Titulua eta lau liburu zituen kode berriak, eta Espainiako Erresuma

osoan aplikatuko ziren Atariko Titulu horretan jasotako xedapenak (ezkontza-

formak, eta legeak aplikatzeko eta interpretatzeko arauak).

Honako taula honetan ageri zaigu egun indarrean dagoen 1889ko Kode Zibilaren

EGITURA:

1.- ATARIKO TITULUA (1.-16. artikuluak):

Arauen aplikazioari eta interpretazioari buruzko atala da. Arlo zibila gainditzen dute arau

horiek; ia ordena publikokoak dira. Estatu osoan aplikatu behar dira, salbuespenik gabe:

beste zuzenbide-adarren ordezko araudia dira.

2.- LEHENENGO LIBURUA (17.-332. artikuluak):

Pertsona- eta familia-zuzenbide ez-ekonomikoa arautzen du.

3.- BIGARREN LIBURUA (333.-608. artikuluak):

Ondasunak, jabetza-eskubidea eta haren aldaketak, eta eskubide errealak arautzen ditu

(gozamena, edukitza...).

4.- HIRUGARREN LIBURUA (609.-1087. artikuluak):

Jabetza eskuratzeko moduak arautzen dira: okupazioa, dohaintzak eta oinordetza.

5.- LAUGARREN LIBURUA (1088.-1975. artikuluak):

Betebehar Zuzenbidea eta kontratuak dira atal honen objektu. Teoria orokorra eta kontratu

zehatzak. Preskripzioa eta iraungitzea. Usukapioa. Erantzukizun zibila edo kontratuz

kanpokoa.

- 1.976 artikulu edo xedapen indargabetzaile.

- 13 xedapen iragankor.

- 3 xedapen gehigarri.

*Aipatu behar dira, gainera, Kode Zibilak 1978ko Espainiako Konstituzioaren

printzipioetara egokitzeko jasan dituen 50 bat erreforma edo aldaketa (1974, 1981, 1983,

1996, 2005...).

Azken argitalpena, egun indarrean dagoena, 1889ko uztailaren 29an egin zen.

2.1.2.3.- Foru-zuzenbideen eboluzioa: eranskinak eta konpilazioak

Atal honetan, aurrekoan landutako deskribapena osatzeko asmoz, beste perspektiba batetik

landuko dugu Espainiako estatuan gertatu zen kodegintza-prozesua: foru-zuzenbideen

ikuspegitik, hain zuzen ere.

Jakina denez, 1889an egun indarrean dagoen Kode Zibila aldarrikatu zenean, 1888an

MANUEL ALONSO MARTINEZ Justizia eta Grazia espainiar ministroak aurkeztu zuen

oinarri-legea garaturik, erabaki zen printzipio gisa Espainiako estatuaren barnean zeuden

lurralde batzuek zituzten berezko zuzenbideak «artean» errespetatzea (KZren antzinako 12.

artikulua). Errespetu horren adierazgarri, eranskin batzuk sortu ziren, nolabaiteko lege-

testuak, non lurralde bakoitzeko foru-zuzenbide pribatu osoa bilduko baitzen. Ez ziren

Kode Zibilaren parte eranskin horiek, haren eremutik kanpo geratzen ziren testu mugatuak

baizik. Gainera, komeni da gogoratzea Estatu osoan aplikatu behar dela Kode Zibilaren

Atariko Titulua, salbuespenik gabe, eta Kode Zibila bera ordezko araua dela eranskin

horiek arautzen ez duten esparru orotan.

Egia esanda, eranskinen sistemak porrot egin zuen. Aragoiko Eranskina soilik argitaratu

zen, 1925ean, irailaren 7ko Errege Dekretuaren bidez, eta, ondorioz, hura soilik jarri zen

indarrean. Beste lurraldeek ez zuten eranskinik sortu, eta, horrenbestez, lege-tankerako

testu berririk gabe geratu ziren foru-zuzenbideak. Bizkaiak eta Arabak, batera gainera,

proiektua egin zuten (testu artikulatua egin zuten, 1900. urtean lehenengoa eta 1928an

berriztatua), baina ez zen tramitazioa bukatu Bizkaiko Abokatuen Bazkunak igorri behar

zuen txosten bat falta zelako. Ez zen, beraz, testua argitaratu.

Urte batzuk geroago, 1931ko Errepublika aldarrikatu zen. Urte bereko Espainiako

Konstituzioan, 12. artikuluak ezartzen zuen Errepublika estatu oso bat zela, eskualde eta

udalerrien autonomiarekin bateragarria. 8. artikuluak, berriz, Estatuko eskualdeei baimena

ematen zien AUTONOMIA gisa antolatzeko beren buruak, eta beren ESTATUTUAK

sortzeko. Jakina da soilik Kataluniak eta euskal lurraldeek (Bizkaiak, Arabak eta

Gipuzkoak) egin zutela hautu hori; 1932ko irailaren 15ean eta 1936ko urriaren 6an,

hurrenez hurren, bakoitzak bere estatutua aldarrikatu zuen. Gainera, Errepublikak,

Zuzenbide Zibilari gagozkiola, aukera eman zien estatutua zuten lurraldeei haien legeak

egiteko, Estatuari soilik zegozkion gai batzuetan izan ezik, jakina. Kataluniak lege batzuk

aldarrikatzeko baliatu zuen aukera hori: Testamentu Gabeko Oinordetzari buruzko Legea

(1936), Emantzipazioari buruzko Legea (1934), Ezkontideen arteko Berdintasunari

buruzko Legea (1934)...

Gerra Zibila piztu zenean, ordea, autonomia horiek desagertu egin ziren: legeak indarrik

gabe geratu ziren, eta, ondorioz, berriz piztu zen foru-zuzenbideen auzia.

Gauzak horrela, 1946ko urriaren 3tik 9ra antolatu zen Zaragozako Zuzenbide Zibilari

buruzko estatu-mailako Kongresua. Bertan, ideia berri eta garrantzitsu bat proposatu

zen: Kode Zibil bakarra lortzeko, foru-zuzenbideen konpilazioak egitea, horiek sakon

ikertzea eta Kode Zibilarekin uztartzeko formula egoki bat aurkitzea, alegia. Konpilazioak

ez dira, baina, bilduma soilak izango, lege-testuak baizik. Sistematizatuak eta harmonikoki

ordenatuak egongo dira arauak, eta ez dira salbuespenezko zuzenbidetzat joko. Haien

lurraldeetan lehentasunez aplikatuko diren lege-testuak izango dira.

1947ko maiatzaren 25eko Dekretuaren bidez, legelarien batzorde bat eratzeko agindu zen,

1946ko Kongresuan esandakoari jarraiki. Prozesu horren guztiaren fruitu, honako

konpilazio hauek izan ziren:

1.- Bizkai eta Arabakoa, 1959ko uztailaren 30eko Legea.

2.- Kataluniakoa, 1960ko uztailaren 21eko Legea.

3.- Balear Uharteetakoa, 1961eko apirilaren 19ko Legea.

4.- Galiziakoa, 1963ko abenduaren 2ko Legea.

5.- Aragoikoa, 1967ko apirilaren 6ko Legea.

6.- Nafarroakoa, 1973ko martxoaren 1eko Legea.

Konpilazioak estatuko legeak izango dira; izan ere, Gerra Zibilaz geroztik, lurraldeek ez

dute, Errepublikan izan zuten bezala, berezko botere legegilerik. Estatuko Gorte Nagusiek

onartutako legeak izango dira, beraz, Espainiako ordenamenduaren parte. Kode Zibilaren

eremutik kanpo geratzen diren lege-testuak izango dira, independenteak: homogeneoak eta

sistematizatuak. Benetako lege-corpusak, baina ez integralak edo osoak. Soilik arautuko

dute bizirik dirauen foru-zuzenbide pribatua, eta hori ez da asko izango, batez ere Bizkaian

eta Araban. Gainera, Kode Zibila ordezko araua izango da testu konpilatuek arautzen ez

duten gai orotarako (KZren 13. artikulua).

2.2. Euskal zuzenbide zibilen garapena

Gai honek, aurrekoak bezala, iraganari so egiten dio; baina, kasu honetan, egun Euskal

Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurraldeen ibilbide historikoa aztertuko dugu. Beraz,

aurreko gaiko ikuspegi orokor hura zehaztu egiten da honako gai honetan, euskal lurraldeen

garapenean. Irakasgaiaren programak Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko probintzien

bilakaera iragartzen duen arren, zertzelada batzuk sartuko ditugu Nafarroako eta

Iparraldeko probintzien inguruan, «Euskal Zuzenbidea» esamoldea ahalik eta zehatzen

osatze aldera. Lurralde bakoitzaren bilakaera jorratzen hasi baino lehen, ordea, bi hitz

esango ditugu bakarkako azterketa horien oinarrian dagoen abiapuntuari buruz.

Aurreko gaiaren atarian adierazten genuen legez, VIII. mendetik XIII. mendera bitartean,

ARAUDI SAKABANATUAren garaian, hiri-zuzenbideekin osatzen zen (lokalismo

juridikoa) ordenamendu juridiko orokorra: gizabanako bakoitza bere bizitokiko araudiaren

menpe dago, eta hiri edo udalerri bakoitzak bere ordenamendua dauka, tokikoa.

Ordenamendu horiek komunitatearen oniritzia dute oinarri, Jaun edo Erregearen

onarpenarekin batera; FORU edo HIRI-GUTUN forma hartzen dute. Erdi Aroko foru

horien artean, ordea, bereizketa garrantzitsu bat egin beharra dago: foru batzuek, hiri-

gutunekin batera, hiribilduak sortzeko balio izan zuten. «Foru frankoak» ziren, «udal-

foruak», eta erregeek hiribilduak (villas) sortzeko erabiltzen zituzten; pribilegio sortaz

osatzen ziren. Hiriak birsortzeko bide azkarra eta eraginkorra izan zen hori. Foru-familia

batzuk sortu ziren, eta horiek aplikatzen ziren, kasuan-kasuan aldaketa batzuk eginda, hiri

bakoitzean (Logroñoko Forua Gasteizen, Estellako Forua Donostian...). Lehenengo testu

juridiko idatziak izan ziren horiek, eta haien helburua zen pribilegio multzo bat ematea

hirietan sortzen ari zen klase burgesari.

Baina «foru franko» horiek desoreka bat sortzen zuten HIRIBILDUaren eta LUR LAUaren

artean; hau da, hirigunearen eta landagunearen artean. Desoreka hori ekiditeko,

landaguneek, batuta, beren «foruak» aldarrikatu zituzten, lurralde bakoitzeko BATZAR edo

BILTZAR NAGUSIen bidez. «Foru» horiek, ordea, ez dute pribilegiorik jasotzen,

mendeetako ohiturak lege bilakatzen dituztenak baizik (ordura arte lurralde horietan

indarrean zegoen Ohiturazko Zuzenbidea, idatziz, lege bihurtuak). Horixe da guri

interesatzen zaigun foru multzoa, «foru frankoak» ez direnak. Abiapuntu horretatik hasiko

dugu, beraz, euskal lurraldeen lehenengo zuzenbide idatziaren inguruko azterketa.

2.2.1.- Arabako Zuzenbide Zibila

XI. eta XII. mendeetan, ARRIAGAKO KOFRADIAren mende zegoen gaur egungo

Arabako lurraldearen % 40. Kofradia noble talde boteretsu bat zen, Gaztelako eta

Nafarroako erreinuen artean bere mendekotasuna aldatzen zuena. Talde horrek ahalmena

zeukan haien buruzagi izango zen jauna aukeratzeko, eta lurrak bere mende zituen.

Oraindik Araba Nafarroako Erreinuaren parte zelarik, talde handi horien boterea ezereztu

nahian, Nafarroako Antso Jakitunak 1180. urtean Gasteiz sortu eta bertako hiritarrei «foru

franko» bat eman zien (Agurainen, Trebiñun eta Laguardian bezala). Foru horiek

hiriguneak birpopulatzeko asmoz egindako pribilegio sorta bat ziren: Logroñoko Forua

(Jacako foruen familiatik eratorria). Baina 1200. urtean, Alfontso VII.ak, Gaztelako

erregeak, Gipuzkoa eta Araba konkistatu zituen (batzuek borondatezko anexio bat izan zela

adierazi izan dute), eta 1271. urtean, Alfontso X.ak errege-forua eman zien gasteiztarrei,

beste «foru franko» bat.

Hala, 1332. urtean, ARRIAGAKO KOFRADIA desegin zen eta Gaztelako Erreinuaren

zerbitzura jarri zen, bere «borondatez» [pacto de voluntaria entrega]: Alfontso XI.a jaun

eta errege gisa onartu zuten Kofradiako nobleek, eta haiei ere errege-forua aplikatu zitzaien,

Gaztelako testua. 1348an, Alfontso XI.ak ALCALAKO ORDENAMENDUA aldarrikatu

zuen Gaztelako Erreinuan, eta, beraz, testua aplikatzen zen Gasteizen eta Kofradiak

Gaztelako Erreinuaren mendera pasatutako Arabako zatian. Gaur egunera arte iraun du

egoera horrek; izan ere, garai hartatik, Arabako lurralde gehienean Gaztelako Zuzenbidea

indarrean egon zen lehen, eta, gaur egun, Espainiako Zuzenbidea (Kode Zibila).

Logroñoko Foru frankoa (1180an, Antso Jakitunak Gasteizi emana).

Gaztelako errege-forua (1271n, Alfontso X.ak Gasteizi emana).

ARRIAGAKO KOFRADIA 1332an desegin zen (gaur egungo Arabako lurraldearen

% 40), eta Gaztelako Koroan sartu. Errege-forua Zuzenbide aplikagarri.

Alfontso XI.ak ALCALAKO ORDENAMENDUA aldarrikatu zuen. Gaztelako

Zuzenbidea bildu zen bertan: hiribilduetan eta Kofradiak Gaztelari emandako

lurretan aplikatu zen.

Gaur egun, egoerak bere horretan dirau.

Araba gehiena Kode Zibilaren eremupean dago.

Garai bertsuan, AIARAKO FORUA aldarrikatu zen 1373. urtean (nahiz eta data zehatza

eztabaidagarri izan den autoreen artean), Aiarako herri guztietan ordura arte indarrean

zeuden usadio eta ohituren bilduma idatzia (lege-testu gisa plazaratu zen). Aiarako Forua ez

da «foru franko» bat, lehenago aipatu ditugunak bezala. Foru hori da Aiarako zuzenbide

pribatua jasotzen duen lege-testua, aiararrek sortua eta erregeak onartua, hain zuzen ere.

Hala, 1462. urtean Aiara Arabako Anaiartean sartu zen. Anaiartea delinkuentziaren aurka

sortutako instituzioa zen, izatez, pertsonak, herriak, bideak, basoak eta ondarea, oro har,

bandokideengandik eta gaizkileengandik babesteko asmoz. Anaiarteak bere

ORDENANTZAK zituen, gehienak arau penalak; baina BATZAR NAGUSIAri eta

AHALDUN NAGUSIAri buruzko arauak ere bazituen, zuzenbide publikoaren arloan

(Aiarako Forua, ondorioz, 1469an zabaldu zen, arlo penal batzuk erantsita, garai hartako

Anaiartea zela medio). Dirudienez, hala ere, 1487. urtean Aiarako biztanleek uko egin

zioten beren foruari (alderdi batzuk, hala ere, atxiki zituzten: zigortzeko inor kartzelatzea

debekatua zegoen Aiaran; alkateen izendapena foruaren arabera egiten zen, eta oinordetza

bidez xedatzeko askatasun osoa zegoen); haien lurraldean Gaztelako Zuzenbidea

aplikatzeko eskatu zuten, eta Errege Katolikoek ontzat eman zuten, bistan denez, aldaketa

hori. Egoerak bere horretan iraun zuen Aiaran, 1959. urtean Bizkaiko eta Arabako

KONPILAZIOA aldarrikatu arte (Eranskina ez zen argitaratu, azkenean), bertan Aiarako

Foruari buruzkoak baitira 61., 62. eta 63. artikuluak. Azkenik, 1992ko Euskal Herriko Foru

Zuzenbide Zibilari buruzko Legean, 131. artikuluan eta hurrengoetan jaso zen Aiarako

Forua.

Aiarako Foruaren lehenengo testu ezaguna, 1373. urtekoa

Aiarako Forua «zabaltzea», 1469. urtean

Aiararren «ukoa» Gaztelako Zuzenbidearen alde, 1487. urtean (Aiarako Foruaren

alderdi batzuei eutsi egin zitzaien)

Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa, 1959. urtean (61.-63. artikuluak)

Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 1992. urtean (134.-145.

artikuluak)

Bukatzeko, aipatu behar dira LAUDIO eta ARAMAIO udalerriak. Horiek Arabako

lurraldera pasatu ziren 1489an (Aramaio) eta 1491n (Laudio). Konpilazioan, Bizkaiko

Zuzenbidearen barnean geratu ziren, eta, egun indarrean dagoen legearen arabera, Bizkaiko

Forua aplikatu behar zaie.

2.2.2- Gipuzkoako Zuzenbide Zibila

Gipuzkoako lurraldea, Arabakoa bezala, kolokan zegoen Nafarroako eta Gaztelako

Erreinuen artean, batzuetan baten mendean, besteetan aurkakoarenean (badirudi, berez,

Nafarroako Erreinuaren parte zirela bi lurraldeak, Bizkaiarekin batera). Bi erreinuen arteko

lehia Gaztelaren aldera lerratu zen, eta 1200. urtean Alfontso VII.ak Gipuzkoa bere

agindupera ekarri zuen. Ordura arte, BASERRIA zen, beste euskal lurraldeetan gertatzen

zen bezalaxe (egia esan, Pirinioen magaleko herri guztietan bezala), ekonomiaren oinarri,

baita gizarte-antolakuntzaren muina ere. Zuzenbidea ohiturazkoa zen, eta familia eta bere

«etxea» ziren gizartearen oinarrizko «zedula» (nekazariak eta abeltzainak, batez ere).

Baina XIII. mendearen hasieran, Gaztelako Erreinuaren barnean, aldaketa handiak jasan

zituen Gipuzkoako gizarteak. Horrela, Gaztelako erregeek (lehenago nafarrek egin zuten

bezala) sutsu jarraitu zuten HIRIBILDUak sortzeko politikan: hiribildu horiek garatzeko

interes ekonomiko argiak zeuden, izatez (merkataritza, nabigazioa eta artilearen

merkataritza Flandesekin, klase burgesa handitzea...). Hiria sortzeko, Arabaren kasuan

aipatzen genuen bezala, «foru franko» bat ematen zen; erregeak «foru» edo «pribilegio»

multzo bat ematen zion hiriguneari, hura birpopulatzeko asmoz, kanpoko eta bertako

jendearekin. 1180. urtetik 1383. urtera, errege nafarrek eta gaztelauek 26 hiribildu sortu

zituzten Gipuzkoan; batzuei Donostiako foru frankoa eman zien, eta beste batzuei

Gasteizkoa. Horiek, era berean, Estellako eta Logroñoko foru-familietatik eratorritako

pribilegioak dira, nahiko antzekoak, gehienetan. Baina, jakin badakigu «foru» horiek ez

direla gipuzkoarren ohiturazko zuzenbidea jasotzen dutenak, Aiarako Foruan bezala (1373).

Egia esanda, Gipuzkoak ez zuen izan, Bizkaiak eta Arabak izan zuten bezala, bere

Zuzenbidea idatziz lege bihurtzeko aukerarik, eta 1348an, ALCALAko

ORDENAMENDU gaztelaua aplikatzen hasi zitzaion, Arabako zati handi bati bezala,

alegia. Hala ere, herritarrek beren ohiturak Gaztelako legediaren gainetik erabiltzen jarraitu

zuten; praktika hori, ordea, ez zuten lege bilakatu.

XIV. mendearen bukaeran, Gipuzkoako hiribildu guztiak batu ziren ANAIARTE batean,

Gaztelako hiribilduetatik zeharo independente, gainera. Anaiarte hori «bandokideen

borrokek» sortzen zuten biolentziatik babesteko neurri bat izan zen hasieran, baina, bide

batez, gizarte-antolakuntza berria ezartzea ahalbidetu zuen probintziaren onerako. 1397.

urtean, Koaderno bat plazaratu zuten Batzar Nagusien oniritziz (Getariako Batzarra, hain

zuzen ere). Arau penalak eta prozesalak zituen gehienbat, eremu publikoari zegozkionak.

Horixe izan zen Gipuzkoak izan zuen lehenengo legea; ondoren, 1457ko, 1463ko eta

1482ko Koadernoek jarraitu zuten bide horretatik. Gaztelako erregeek oniritzia ematen

zieten, bai Anaiarteari baita Batzar Nagusiei ere, kontrol-tresna bikaina izan baitzen

Frantziaren mugaldeko lurraldean bakea mantentzeko.

Arlo publikoan izan zuen garapen nabarmena Gipuzkoako lurraldeak, baina bere Zuzenbide

Zibilari dagokionez, ez zen sekula lege-testurik egin hura jasotzeko, auzoko lurraldeen

kasuan ez bezala. Hala ere, ikerketa ugarik argi uzten duten legez (NAVAJAS LAPORTE),

gipuzkoarrek jarraitu zuten bizitzaren hainbat eremu pribatutan ohitura aplikatzen,

Gaztelako ordenamenduaren gainetik. Izatez, XVI. eta XVII. mendeetan zehar, Gipuzkoak,

Bizkaiarekin eta Arabarekin batera, «FORU-BAIMENA» (pase foral) erabili zuen, bere

pribilegio eta foruen kontra inposatu nahi ziren arau guztien aurrean («se obedece, pero no

se cumple»). Lurralde horiek beren ordenamendu berezia (Gipuzkoaren kasuan

ohiturazkoa, arlo pribatuan) babesteko erabili zuten «foru-baimena», ia XIX. mendearen

hasiera arte: Batzar Nagusiek artikulatzen zuten.

Kodegintza-prozesua bukatuta, ERANSKIN eta KONPILAZIOen garaian, Gipuzkoak ez

zuen aukerarik izan bere zuzenbide pribatua lege-testu bihurtzeko, ez baitzen «lurralde

foruduna», besteak bezala. Auzokoek bazituzten beren foruak, beren zuzenbidea jasotzen

zutenak, baina Gipuzkoak ez. Horixe da lurralde horrek konpilaziorik ez edukitzeko arrazoi

ofiziala, behintzat. Espainiako Konstituzioa aldarrikatzearekin batera, egoera aldatu egin da

Gipuzkoarentzat: izan ere, Euskal Autonomia Erkidegoaren parte izanik, Gasteizko

Legebiltzarrak Zuzenbide Zibilari buruz legeak egiteko eskumena du, hiru probintzientzat,

jakina. Aukera hori ez da, baina, baliatzen, eta Gipuzkoari buruz artikulu bat soilik dago

jasota, 1992ko legean (147.a, hain zuzen): «1. Baserriaren eta familiaren ondasunen

antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok Eusko Legebiltzarreko

legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2. Eusko Jaurlaritzak eta Gipuzkoako

foruzko erakundeek bultzatu eta sustatu egingo dituzte Lurralde horretako ohiturazko

zuzenbidea gaur egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz hornitua gera

dadin lortzeko lanak». Lan horiek burutu ziren, ordea, eta horien fruitu den 3/1999 Legea,

azaroaren 26koa, aldarrikatu ere bai, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legea aldatuz, Gipuzkoari dagokionez.

2.2.3.- Bizkaiko Zuzenbide Zibila

Goiz Erdi Aroan, Bizkaia hiru zatitan banatuta zegoen (GREGORIO MONREAL): Bizkaia

nuklearra, Enkarterriak eta Durangaldea. Hiru eremu horiek hasieran bereiziak ziren, eta

XIII. mendetik aurrera osatu zuten Bizkaiko Jaurerria, administrazio-entitate bateratua,

alegia. Gainera, aipatu beharra dago hiru eremu horietan hiribilduak (villas) eta lur laua

zeudela: hiru lurralde horietan badaude hiribilduak, erregeek emandako pribilegio edo foru

frankoen bidez sortuak, eta lur laua, landagunean edo nekazaritza-eremuan kokatua.

Lehenengoek foru frankoak zituzten; eta lur lauak ere, eremu bakoitzean, bere interesak

aldezteko erreakzio gisa, lege bihurtu zuen bere zuzenbide pribatua, Batzar Nagusien

bitartez. Horrela, Durangok bere forua izan zuen («Durangoko Forua» data ezezagunekoa

da, baina autoreek XIV. mendean kokatzen dute, Aiarakoa bezala); Enkarterriek berea,

«Avellanedako Forua» (1394) eta, geroago, «Enkarterriko Foru» berriztatua (1505); eta

Bizkaia Nuklearrak, ahaltsu eta garrantzitsuena, berea, «Bizkaiko Foru Zaharra» (1452).

Hiru foruak egon ziren indarrean aldi berean, baina bakoitza lurralde-eremu batean. Izan

ere, nahiz eta Bizkaia izeneko jaurerria osatu hirurek XIII. mendetik aurrera (Gaztelaren

Koroaren barnean), ordenamendu-aniztasuna mantendu eta errespetatu zen. Bizkaiko Foru

Zaharra aplikatzen zen Bizkaia Nuklearreko lur lauan, eta Durangaldekoa eta

Enkarterrietakoa, era berean, eremu horietako lur lauan. Hiribilduak, berriz, erregearen

interesen zerbitzuetara sortu ziren (merkataritzako eta ekonomiako interesak, politikoez

gain), eta haren pribilegioei esker eraiki ziren. Gaztelako Zuzenbidea aplikatuko zitzaien:

Horrenbestez, sartu ziren ALCALAko ORDENAMENDUA (1348) eta, gerora, TOROko

LEGEAK (1505) Bizkaian, Araban eta Gipuzkoako lurraldeetan. Hiribilduek Gaztelako

Zuzenbidea izan zuten oinarri, eta lur lauak aipatutako foruetan jasotako Ohiturazko

Zuzenbidea. Erdi Aroan hasi zen, beraz, egun oraindik indarrean dagoen ezberdintasun

juridikoaren arrazoia.

Hirurogeita hamalau urte geroago, 1526an, Bizkaiko Foru Berria aldarrikatu zuten

Bizkaiko Batzar Nagusiek. Lege-testu horrek zuzenbide publikoaren eremuari dagozkion

gaiak jasotzen zituen (horietariko batzuk ere hiribilduetan aplikatzen ziren), baita zuzenbide

pribatuari buruzkoak ere. Azken horiek Bizkaiko Lur Lauan soilik aplikatuko dira, ez

hiribilduetan. Ikus daitekeenez, banaketak jarraitzen du: hiribilduetan Gaztelako

ordenamendu juridikoa dago indarrean, eta lur lauko biztanleen harreman pribatuak, aldiz,

Ohiturazko Zuzenbidearen bidez arautzen dira, lege bihurtuta, jakina (1452. urtetik).

Aldaketa nabari bat dago, ordea. Bizkaiko Foru Berria Bizkaia osoan aplikatzen hasi zen

1574. urtetik aurrera; hau da, Enkarterrietan, Durangaldean eta Bizkaia Nuklearrean,

inolako bereizketarik egin gabe. Testuan, hala ere, nabarmena da Gaztelako Erreinuko

unibertsitateetan ikasitako juristen eragina, Gaztelako ordenamenduaren elementu batzuk

barneratzen baitituzte Bizkaiko Foruan.

Ia lau mende egon zen indarrean 1526ko Foru Berria Bizkaiko Lur Lauan; izan ere, 1900.

eta 1928. urteetako ERANSKINak argitaratu ez zirenez, 1959. urteko KONPILAZIOA

aldarrikatu arte itxaron behar izan zen. Testu hori, gainera, hiribildu eta lur lauaren arteko

bereizketan oinarritzen da; hiribilduetan KODE ZIBILA aplikatuko zen, iraganari jarraiki.

Konpilazioak ia bi hamarkada indarrean zeramatzala, Espainiako Konstituzioa aldarrikatu

zen 1978ko abenduaren 6an, eta, ikusi dugunez, 149.1.8 artikuluak eskumena eman zien

autonomia-erkidegoei haien «Foru Zuzenbide Zibil berezia aldatzeko, kontserbatzeko eta

garatzeko». Euskal Autonomia Erkidegoak eskumen hori onartu (EAEEren 10.5 artikulua),

eta 1992an, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea aldarrikatu zuen.

Bizkaiaren kasuan, zehazki, indarrean jarraituko du hiribilduen eta lur lauaren arteko

bereizketak.

2.2.4.- Beste euskal lurraldeetako Zuzenbide Zibilaren bilakaera

A) NAFARROA

GOYHENECHEk idatzi duen bezala, Nafarroako instituzioak oso ezberdinak dira beste

euskal lurraldeetakoen aldean, eta arrazoiak historian bertan aurki ditzakegu. Alde batetik,

erromanizazioa nabarmena izan zen Nafarroako hegoaldean, eta antzinako euskal egiturak

eraldatu zituen. Bisigodoen eta musulmanen aurka borrokatu beharrak, bestalde, monarkia

eratzea ekarri zuen, antolakuntza militarrarekin batera. Izatez, Nafarroa Europaren eta

Iberiar penintsularen arteko zubia izan da mendeetan (Donejakue bidea, frankoen

gurutzadak musulmanen kontra...). Frantziako legediaren eragin handia dauka, beraz, eta,

hori dela eta, beste euskal lurraldeak baino kontserbadoreagoa da: nobleak eta eliza klase

pribilegiatuak izango dira. Hala ere, Nafarroa nortasun handiko lurraldea izan da beti

Euskal Herriaren barruan, seguruenik «estatu independente bat izan delako XVI. mendera

arte» (CELAYA IBARRA).

Hiribilduak sortzeko erabili ziren «foru franko» edo «udal-foru»ez gain, XIII. mendean

nafarren Ohiturazko Zuzenbidea lege bilakatu zuen testu garrantzitsu bat aldarrikatu zuten:

FORU OROKORRA. Erregeek zin egiten zuten arau sorta hori (forua) beteko zutela, eta,

horregatik, edozein aldaketak Nafarroako Gorteen baimena behar zuen. Horrela, Gorteek,

erregearekin batera, «hobekuntzak» (amejoramientos) egin zituzten, 1330ean Filipe III.ak

eta 1418an Karlos III.ak, baina azken hori ez zen inoiz ere aplikatu Nafarroan, lurraldean

indarrean zeuden ohitura eta tradizioen kontrako arauak baitzituen. 1515. urtean, Errege

Katolikoek Nafarroa konkistatu eta Gaztelako Koroaren menpe jarri zuten; ondorioz,

Nafarroako Estatuak independentzia galdu zuen. Hala ere, mantendu zituen bere

instituzioak eta gobernu-organoak, eta lege-bildumak ere egin ziren (garrantzitsuena,

Novísima Recopilación de las Leyes de Navarra, Joaquín Elizondok idatzia 1724tik 1726ra

bitartean).

Ez zuen ERANSKINik izan Kode Zibilak, argitaratu zenean, eta 1973an NAFARROAKO

KONPILAZIOA aldarrikatu zen. Badauka lege autonomikorik, Konpilazioa aldatzeko

Legea (5/1987, apirilaren 1eko FORU-LEGEA), egun indarrean dagoena.

B) LAPURDI

MAITE LAFOURCADEk dioen bezala, behintzat, Iparraldeko lurraldeetatik Lapurdi izan

zen bere instituzioak ondoen gorde zituena, gutxienez 1789ko Frantziako Iraultzara arte.

Instituzio horiek faktore hauek izan zituzten aurka: Zuzenbide Feudala, Zuzenbide

Erromatarra, eta Frantziako monarkiaren politika zentralista.

Lapurdi Ozeano Atlantikoaren, Aturri ibaiaren eta Landen artean dago kokatua, Espainiako

eta Frantziako estatuen mugan, hain zuzen ere. Baionako hiria Lapurditik atera egin zuten

(banatu egin zituzten) 1174an, HIRIBILDU bihurtu zutenean, Akitaniako dukearen

aginduz (Rikardo III, Lehoi-bihotza). Bizkondeak Uztaritzera ihes egin zuen, eta geroztik

hura izan zen Lapurdiko hiriburua [Lapurdiko bizkonderria 1023an sortu zuen Nafarroako

Antso Nagusiak, eta geroztik bizkondeak egon ziren agintean]. 1451n sinatu zen

BELTZUNTZEko ITUNAren bidez, Lapurdi Frantziako erregearen menpe geratu zen, eta

Frantziako Iraultzara arte atxiki zituen bere instituzio eta berezitasunak.

Zuzenbide Zibilari gagozkiola, esan beharra dago Familia eta Oinordetza Zuzenbidean

arauak beste euskal lurraldeek zituztenen antzekoak zirela (sexuen arteko bereizketarik ez

etxearen oinordetzan, oinordeko bakarraren sistema, etxearen osotasuna eta zatiezintasuna,

dotea...).

D) ZUBEROA

Oso iluna da, historialarien iritziz, Zuberoako bizkonderriaren sorrera edo jaiotza. Antza,

Gilen Azkarra izan zen lurralde horretako lehenengo bizkondea (1023-1040), eta titulua

Antso VI.aren eskutik jaso zuen. 1256. urtetik aurrera, aldika, ingelesek beren mendean

izan zuten Zuberoa, eta KAPITAIN bat jarri zuten Mauleko gazteluan. Ingelesen agintaldi

hura bukatu zen XV. mendean, eta 1520an Zuberoako ohiturak bildu ziren testu batean,

baina oso gutxi garatu ziren, garai hartarako. Bearnoko hizkuntzan dago idatzia bilduma

hori, ez euskaraz, ez frantsesez (biztanleek euskaraz hitz egiten zuten, eta agintea Frantziak

zuen). Itxura batean, Zuberoan antzinatik dokumentu publikoak bearnotarrez idazteko

ohitura zegoen.

Zuberoako zuzenbide pribatuak ez zuen garapen handirik izan; funtsean; oinordetza-

sistema, adibidez, beste euskal lurraldeek zutena zen, antzekoa, baina ez zuen, etorkizunera

begira, bere lekurik lortzerik izan.

E) NAFARROA BEHEREA

Nafarroa Beherea zen Erdi Aroko Nafarroako estatu independentearen iparraldeko

lurraldea, pixkanaka Frantziako erregeen dinastien menpera pasatu zena, batez ere Errege

Katolikoek Nafarroa konkistatu zutenean. Nafarroako Foru Orokorra mantendu zuen 1611.

urtera arte, baina urte horretan foru berri bat onartu zen, hura ordezkatzeko asmoz.

Frantziako Iraultza piztu zenean, ordea, bere zuzenbidea galdu zuen, Iparraldeko beste

lurraldeek bezala. Zuzenbide pribatuari dagokionez, euskal lurraldeek oinordetza eta

familia arloan zituzten arau berberak zituen, tronkaleko ondarearen babesean oinarrituak.

3. GAIA

ESPAINIAKO ESTATUKO ZUZENBIDE

ZIBILAK. ESPAINIAKO KONSTITUZIOA ETA

ESKUDUNTZA-EREMU AUTONOMIKOA

3.1. Estatuko eta autonomia-erkidegoetako zuzenbide zibilak

Konpilazioek hamarkada batzuk indarrean zeramatzatela, 1978ko abenduaren 6an

aldarrikatu zen egun indarrean dagoen Espainiako Konstituzioa, eta, horrekin batera, beste

estatu-eredu bat ezarri: autonomien estatu deszentralizatua (EKren 1., 2. eta 143.

artikuluak). Antolaketa horrek beste aukera batzuk zekartzan foru-zuzenbideen auzia

arautzeko orduan: 1707ko Filipe V.aren Planta Berriko Dekretuek suntsitu zituzten botere

legegileko organoak itzuli zizkien Espainiako Konstituzio berriak autonomiei, estatutuak

egiteko aukera ematearekin batera (EKren 147. artikulua). Horiek, lege organiko gisa,

Konstituzioaren arauen itzalera sortu beharko ziren, jakina.

Zuzenbide Zibilari dagokionez, arau garrantzitsu bati buruz aritu behar dugu: EKren 149.

artikuluaz, hain zuzen ere. Artikulu horrek argi adierazten du Estatuaren eskumen

esklusiboak zein diren, horien artean Zuzenbide Zibileko legeak egiteko ahalmena (EK-ko

149.1.8 artikulua). Hala ere, atal horrek, Estatuaren eskumenaren gainetik, Zuzenbide

Zibilaren eremuan, foru-zuzenbidea duten lurraldeen eskumena jartzen du, hura

«kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko», zehazki. Eskumen hori onartzea, ordea, ez da

beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia-erkidego bakoitzaren esku geratzen da hura

onartzea, eta ezinbestez errespetatu beharko dira Estatuaren eskumen esklusiboak.

Artikuluak berak dio, edozein kasutan, Estatuak soilik arautu ditzakeela zenbait gai (foru-

zuzenbidea duten lurraldeen esku dagoen eskumenaren gainetik):

1.- Arau juridikoen aplikazioaren eta eraginaren inguruko erregelak.

2.- Ezkontzeko formetatik eratorritako harreman juridiko zibilak.

3.- Errolden eta tresna publikoen antolaketa.

4.- Kontratu bidezko betebeharren oinarriak.

5.- Lege-gatazkak konpontzeko arauak.

6.- Zuzenbidearen iturrien zehaztapena. Azken esparru horretan, ordea, salbuespen

bat ezartzen du artikuluak: Estatuak, eskumen esklusiboa izan arren, erabat

errespetatu behar ditu foru-zuzenbideek iturriei buruz dituzten berezitasunak.

Aurreko pasartean adierazitakoaren laburpen gisa, honako eskema hau aurkez daiteke:

1.- Arau orokorra I. Estatuaren eskumen esklusiboa da Zuzenbide Zibilaren

gaineko legegintza.

2.- Arau orokorra II. Berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoek («allí

donde existan») badute hura «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumena.

3.-Arau partikularra I. Estatuak, hala ere, zenbait gairi buruzko legegintzarako

eskumena dauka.

4.-Arau partikularra II. Zuzenbidearen iturrien gaian, hala ere, autonomia-

erkidego eskudunek ezarritakoa errespetatu beharko du Estatuak.

EKren 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoei ematen

dien «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumenaren inguruan, ordea, eztabaida

handia sortu da azken urteotan doktrinan, garatu terminoaren zentzua zehaztu nahian. Izan

ere, ez da gai makala: zer puntutara arte «garatu» dezake autonomia-erkidego batek bere

Zuzenbide Zibila? Ba al du horretarako mugarik? Galdera horiei erantzuten dietenen artean,

baina, hiru ildo edo iritzi daude nabarmen:

Interpretazio zabala edo teoria maximalista

Kataluniako legelari guztien iritzia da, batez ere, eta baita euskal jurista askorena ere (PUIG

FERRIOL, ROCA TRIAS...). Autore horien aburuz, autonomia-erkidego bakoitzak

mugarik gabe garatu ahal izango du bere Zuzenbide Zibila, Estatuaren eskumen

esklusiboko esparruetan sartu gabe, jakina. Interpretazio hori atzera bota zuen, ordea,

Espainiako Auzitegi Konstituzionalak 88/1993 Epaian, hain zuzen ere.

Erdibideko interpretazioa edo teoria

Autore batzuek, aldiz, ulertzen dute autonomia-erkidegoek aurreko konpilazioetan jasotzen

ziren printzipioen eta haiekin lotura zuzena duten gaien inguruan soilik egin ditzaketela

legeak (BERCOVITZ, DELGADO ECHEVERRIA...). Interpretazio horixe onetsi zuen

Espainiako Auzitegi Konstituzionalak, hain zuzen ere, 88/93 eta 156/1993 Epaietan.

d) Interpretazio edo teoria murriztailea

Beste autore batzuen iritziz, aldiz, autonomia-erkidegoek soilik egin ditzakete legeak beren

konpilazioetan jasotzen ziren figura eta instituzioen inguruan, inolako berrikuntzarik gabe

(DIEZ-PICAZO, LASARTE, GULLON BALLESTEROS...).

Gauzak horrela, badira zenbait autonomia-erkidego, EKren 149.1.8 artikuluaren babespean,

Estatutuan beren Zuzenbide Zibila «kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko» eskumena

hartu dutenak. Gogora dezagun, berez, eskumen hori ez dela beharrezkoa, hautazkoa

baizik:

- VALENTZIA, 31.2 artikulua

- BALEAR UHARTEAK, 10.2 artikulua

- ARAGOI, 35.4 artikulua

- GALIZIA, 27.4 artikulua

- NAFARROA, 48. artikulua

- ASTURIAS, 16. artikulua

- EXTREMADURA, 12. artikulua

- KATALUNIA, 9.2 artikulua

- EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOA, 10.3 artikulua

Nahiz eta eskumena hartu, autonomia-erkidego horiek guztiek ez dute egin lege

autonomikorik foru-zuzenbidearen inguruan, soilik batzuek: Kataluniak, Aragoik, Balear

Uharteek, Galiziak, Nafarroak eta Euskal Autonomia Erkidegoak. Gure kasuan,

zehazki, 3/1992 Legea da, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa, 1992ko

uztailaren 1ekoa. Lege horrek arautzen ez dituen esparruetan, Kode Zibila izango da

ordezko araudia, jakina denez.

3.2.- Araudi konstituzionala eta EAEAEko 10.5 artikulua

Esana dugu 1978. urteko Espainiako Konstituzioak eraldatu zuela ordura arte indarrean

zegoen antolaketa politikoa, 2. artikuluan autonomien estatua deritzona aldarrikatuz: «La

Constitución se fundamenta en la indisoluble unidad de la Nación española, patria común

e indivisible de todos los españoles, y reconoce y garantiza el derecho a la autonomía de

las nacionalidades y regiones que la integran y la solidaridad entre todas ellas». Ikus

daitekeenez, autonomiak eratzea ez da inposaketa lez planteatzen, Espainiako estatu anitza

osatzen duten «nazionalitate» eta «erregio»ek euren burua antolatzeko era berri bat bezala

baizik, eskubide baten oinarrian. Horrela islatzen da, izatez, EKren 143. artikuluan: «En el

ejercicio del derecho a la autonomía reconocido en el artículo 2 de la Constitución, las

provincias limítrofes con características históricas, culturales y económicas comunes, los

territorios insulares y las provincias con entidad regional histórica podrán acceder a su

autogobierno y constituirse en Comunidades Autónomas con arreglo a lo previsto en este

Título y en los respectivos Estatutos». Autonomia-eskubidea, beraz, Espainiako

Konstituzioaren eta autonomia-estatutuen markoan egikaritu beharko da. Hala ere,

Espainiako Gorte Orokorrek aukera eman diezaiekete atal honek aurreikusten dituen

ezaugarriak betetzen ez dituzten probintziei autonomia osatzeko, lege organiko baten bidez.

Hori gertatu zen, izatez, MADRIL, ERRIOXA, MURTZIA, ASTURIAS eta

KANTABRIArekin (EKren 144. artikulua).

Hala ere, Espainiako testu konstituzionalak berak hitz egiten du, autonomia eratzeko

eskubide horren subjektu lez, nazionalitate eta erregioei buruz, eta bereizketa argia

erakusten du Espainiako estatua osatzen duten lurraldeen artean. Izan ere, autonomia-

erkidegoa eratzearen prozesuan hainbat bide eskaini izan dira, maila horiek ere garbi

islatuz: alde batetik, «bide geldoa» jarraitu duten autonomiak eta, bestetik, «bide arina»

delakoa hartu dutenak.

1.- «Bide geldoa» delakoa jarraitu dute autonomia gehienek, hain zuzen, EKren

143.2 artikuluan ageri dena. Autonomia lortzeko iniziatiba, kasu honetan, lurraldeko

edozein diputaziori dagokio (edota uharte-arteko erakundeei) eta udalerrien bi hereni,

gutxienez probintzia edo uhartearen hauteskunde-erroldaren gehiengoa ordezkatzen badute.

Iniziatiba hori aurrera ateratzen ez bada, soilik errepikatu ahal izango da bost urte igaro

ondoren. Egungo autonomia-erkidego gehienek bide hori jarraituz lortu zuten beren

estatusa.

2.- «Bide arina» hartu zuten autonomia-erkidegoen artean, ordea, ezberdintasunak

daude: hiru konstituzio-mekanismo daude oinarrian.

a) Alde batetik, ANDALUZIAren kasua, EKren 151.2 artikuluko prozedura jarraitu

zuena, alegia. Aurreko bidearekiko ezberdintasuna da probintzia edo uharte

bakoitzean udalerrien hiru laurdenen oniritziaren beharra (hauteskunde-erroldaren

gehiengoa ordezkatzen badute, noski) eta, gainera, erreferendum batek berrestea

proposamena, probintzia edo uharte bakoitzaren hautesleen gehiengo

absolutuarekin. Prozedura konplexu hori Andaluziak soilik jarraitu zuen, esan

bezala.

b) Beste aukera bat jarraitu zuten EUSKADIk, KATALUNIAk eta GALIZIAk,

EKren Bigarren Xedapen Iragankorrean oinarritua, alegia: «Los territorios que en

el pasado hubiesen plebiscitado afirmativamente proyectos del Estatuto de

Autonomía y cuenten, al tiempo de promulgarse esta Constitución, con regímenes

provisionales de autonomía podrán proceder inmediatamente en la forma que se

prevé en el apartado 2 del artículo 148, cuando así lo acordaren, por mayoría

absoluta, sus órganos preautonómicos colegiados superiores, comunicándolo al

Gobierno. El proyecto de Estatuto será elaborado de acuerdo con lo establecido en

el artículo 151, número 2, a convocatoria del órgano colegiado preautonómico».

Horiek izan dira, historikoki, «nazionalitate» esan zaienak, eta argi bereizi direnak

beste «erregioen» aurrean.

d) NAFARROak, aldiz, hirugarren bide bat hautatu zuen, bere «foru-erkidego»

izaera oinarri hartuta: EKren Lehenengo Xedapen Gehigarria. Honek dioen

bezalaxe: «La Constitución amapara y respeta los derechos históricos de los

territorios forales. La actualización general de dicho régimen foral se llevará a

cabo, en su caso, en el marco de la Constitución y de los Estatutos de Autonomía».

Hori da, bada, Nafarroari autonomia-erkidegoaren izaera eman zion tresna

konstituzionala.

Ikus daitekeenez, edozein bide hartuta ere, autonomiaren eraketarako ezinbesteko elementu

bilakatu zen autonomia-estatutua, EKren 147.1 artikuluak argi eta garbi adierazten duen

bezala: «Dentro de los términos de la presente Constitución, los Estatutos serán la norma

institucional básica de cada Comunidad Autónoma y el Estado los reconocerá y amparará

como parte integrante de su ordenamiento jurídico». Badakigu estatutuak estatuko legeak

direla, lege organikoak, eta, era berean, autonomia-erkidegoetako arau gorena, haien

autonomiaren edukia zehazten duena, eskuduntzak bere eginez. Beti ere, Konstituzioaren

mugak errespetatu beharko dituen legeak izango dira, halaber.

Zehazki, orain arte esandako guztiak zer ikusi zuzena dauka autonomia-erkidegoen

eskuduntza-mailarekin. Guztiek izango dituzte instituzio ia berdinak (exekutiboa,

legebiltzarra...), baina botereok kudea dezaketen eskuduntza-maila hasieratik ezberdina

izango da. Izan ere, Espainiako Konstituzioaren testuak bi eskuduntza «zerrenda» dauzka,

hasieratik: autonomia-maila bakoitzarentzat bat. «Bide geldoa» hautatu zutenentzat

(MADRIL, ASTURIAS, KANTABRIA, ERRIOXA, ZARAGOZA, VALENTZIA,

MURTZIA, GAZTELA ETA LEON, GAZTELA-MANTXA, BALEAR UHARTEAK,

KANARIAR UHARTEAK, EXTREMADURA), EK-k 148. artikuluko konpetentziak

soilik erreserbatzen ditu. Aldiz, «bide arina» erabili zutenek, 149. artikuluan agertzen

diren konpetentziak kenduta (Estatuaren konpetentzia esklusiboak baitira), beste guztiak

izango dituzte, artikulu horren markoan murgilduz. Hala ere, «bide geldoa» jarraitu zutenek

bost urtean «bide arina» hautatu zutenen eskuduntza-maila bera izatea ere aurreikusten

zuen EK-k 148.2 artikuluan. Izatez, gaur egun desberdintasun oso urriak daude autonomien

artean, eta horiek 149.1.8 artikuluan oinarritzen dira, gainera; Foru Zuzenbidea deritzona

duten eta ez duten autonomien artekoa, hain zuzen ere.

Gogora dezagun, beraz, artikulu honek dioena ezberdintasun horri buruz: «1. El Estado

tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (...) 8. Legislación civil; sin

perjuicio de la conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades Autónomas

de los derechos civiles, forales o especiales, allí donde existan. En todo caso, las reglas

relativas a la aplicación y eficacia de las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles

relativas a las formas de matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos,

bases de las obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos de leyes y

determinación de las fuentes del Derecho, con respeto, en este último caso, a las normas de

derecho foral o especial». Bere garaian argi zehaztu genuen bezala, artikulu horrek

«baimena» ematen die foru-zuzenbidea duten autonomia-erkidegoei beren ordenamendu

pribatuak (foralak) garatzeko (Espainiako Auzitegi Konstituzionalak 88/93 Epaian

zehaztutako zentzuan, noski). Lurralde hauek gutxi dira: KATALUNIA, EUSKAL

AUTONOMIA ERKIDEGOA, GALIZIA, ARAGOI, BALEAR UHARTEAK eta

NAFARROA, 1946an ospatu zen Kongresuaren ondorioz, haien Konpilazioak gauzatu

zituztenak, alegia.

Gure kasuan, zehazki, EAEAEko 10. artikuluan ageri dira EAEk bere garapenerako

erreserbatzen dituen eskuduntzak (abenduaren 18ko 3/1979 Legea da Estatutua), modu

«esklusiboan» gainera. Horien artean, 5. zenbakian zera agertzen da: «Euskal Herria

osatzen duten Herrialde Historikoen idatzitako nahiz ohituratik eratorritako Foru

Zuzenbide Zibilaren kontserbazioa, aldaketa eta garapena, bai eta beraren indarraren

lurralde-barrutiaren finkapena ere». Eskuduntza hori gure gain hartzearen ondorioa da,

beraz, 1992an aldarrikatutako Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko lege

autonomikoa, Euskal Legebiltzarrean onartutakoa.

3.3.-Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 1992ko Legea

Aipaturiko markoak, beraz, ahalbidetu egiten du egun Euskal Autonomi Erkidegoan Foru

Zuzenbidearen inguruan dagoen legearen sorrera. Horrela, zenbait proiektu pribaturen

ondorioa da 1992ko Legea, hainbat legelarik gauzatu zituzten proiektuen batura, hain zuzen

ere.

Horrela, Bizkaiko Foru Aldundiaren eskaera oinarri hartuta, 1988ko ekainaren 17an

Batzorde bat osatu zen, bizkaitar legelarien batzorde bat, eta talde horren erronka izan zen

proiektu pribatu horiek guztiak testu bakar batean bateratzea. Lan horren fruitua Bizkaiko

Aldundiak onartu zuen 1991ko urtarrilaren 22an eta, onartuta, Bizkaiko Batzar Orokorrei

bidali zien Gasteizko Legebiltzarrera igor zezaten lege-proposamen gisa. Prozedura

horrek, logikoki, Arabako Foru Aldundiaren erreakzioa dakar; izan ere, ez zen soilik

Bizkaiko Foru Zuzenbidea eguneratu behar, Arabakoak ere behar berdinak zeuzkan.

Horrela, Arabako Aldundiak 1991ko otsailaren 19an bere Batzordea izendatu zuen,

lurraldeak zuen berezko Zuzenbide Zibila aztertzeko asmo zorrotzez. Enkarguaren fruitu da

beste testu bat, Arabako Batzar Orokorrak onartu zuena 1992ko urtarrilaren 31n Arabako

Zuzenbide Zibilaren eguneratzea gauzatzeko Lege Proposamena izenarekin. Testu horrek

eragin zuen Bizkaiko Batzar Orokorrek haien testuan Arabako Zuzenbidearen inguruan

zeuden erreferentziak ezabatzea, noski, eta Bizkaiak 1992ko martxoaren 21ean onartu zuen

bere behin betiko proposamena: «Eusko Legebiltzarraren aurrean aurkeztu beharreko Lege

Proposamena, Bizkaiko Foru Zuzenbide Zibila urgenteki eguneratzekoa», hain zuzen ere.

Eusko Legebiltzarrak, ordea, bi testuak aztertu eta gero, bi eskaera luzatu zizkien bi

batzordeei. Alde batetik, bi lurraldeentzat iturri komunak ezartzea, ez bakoitzak bereak,

bientzat berberak baizik. Bestalde, testu bat idazteko eskatu zien Gipuzkoako Zuzenbide

Zibilaren inguruko eguneratzeari buruz. Aurkeztutako beste guztiak zuzenean jaso zuen

Legebiltzarraren oniritzia eta onarpena. Emendakin gutxi izan ziren izapidetzen, gehienak

Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren ingurukoak eta iturri-sistema komunaren aldekoak, alegia.

Ondorioz, bere sorrerarekiko erabateko koherentzia mantenduz, 3/1992 Legea, uztailaren

1ekoa, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa, hiru liburutan zatitua agertzen da:

Bizkaiko Foru Zibila, Arabako Foru Zibila eta Gipuzkoako Foru Zibila, hain zuzen ere.

Hirugarrena ez da, berez, foru bat izango, enbrioi bat baizik; ez da garatua egongo. Artikulu

soil batek, 147.ak, aurreikusiko du bere etorkizuneko garapena: «1. Baserriaren eta

familiaren ondasunen antolaketari buruzko ohitura zibilen indarra aitortzen da, ohiturok

Eusko Legebiltzarreko legearen bidez eguneratu egin beharko direla. 2. Eusko Jaurlaritzak

eta Gipuzkoako foruzko erakundeek bultzatu eta sustatu egingo dituzte Lurralde horretako

ohiturazko zuzenbidea gaur egunean duen indarraren araberako behin betiko idazkeraz

hornitua gera dadin lortzeko lanak». Artikulu horrek iragartzen duen ardura bere eginez,

Gipuzkoako Foru Aldundiak enkargu bat egin zion 1997ko uztailaren 29an Euskal Herriko

Unibertsitateko Zuzenbide Zibileko sailburuari, Gipuzkoako ordura arteko ohitura-

zuzenbidea jaso eta «Foru Zibil» testu edo idatzaldi posible bat aurkezteko asmo argiz,

alegia. Horrela, urte bereko urriaren 29an aurkeztu zitzaion Aldundiari «azken idatzaldia».

Lan horrek Gipuzkoako baserriaren zatiezintasuna du oinarri, Oinordetza Zuzenbidea,

edonola ere. Lehenengo pausotzat hartu zuten egileek hasieratik. Lan horren fruitu izan zen,

ondorioz, 3/1999 Legea, azaroaren 26koa, 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legea aldarazten duena Gipuzkoako Atalari dagokionez.

Lege horrek derogatu egin zuen 1959an indarrean jarri zen Konpilazioa, eta legezko

erreferentzia bakarra osatu zuen Foru Zuzenbideari gagozkiola, ordutik aurrera. Hala ere, ez

dute legelariek Konpilazioa eredu gisa hartzen lege horren edukia eta egitura antolatzeko;

izan ere, Bizkaiko eta Arabako Konpilazioa «xumeegia» da, batez ere Bizkaiko Zuzenbidea

zer izan zen islatzeko orduan. 1992ko Legeak 1452ko eta 1526ko Foruak hartzen ditu

aintzakotzat bere barne-antolaketari begira, Bizkaiaren kasuan, eta 1373ko Aiarako Forua,

lurralde horretan indarrean egon zen legedi berriaren egituraketari gagozkiola. Gipuzkoaren

kasuan, bestalde, ohitura izango da erreferentzia bakarra.

Kritikak jaso izan ditu, hala ere, lege horren sorreraren atzean dauden legelari taldeak.

Izatez, autonomia-erkidego oso baten eskuduntza izan behar zuena –autonomia-erkidego

osorako lege bakar bat eratzeko asmoa oinarri hartuta–, autonomia-erkidego hori osatzen

duten lurraldeek bakarka eta banatuta egikaritu duten lanaren fruitua izan da egun indarrean

dagoen legedia. «Autonomismo» bateratu posible batetik «foralismo» zorrotz batera igaro

da prozedura horren bitartez Euskal Autonomia Erkidego osoaren lege izan zitekeen hori.

Ildo horretakoak dira, orain, erreforma posibleak, bitxiki.

3.4.-Beste eskuduntza-eremuetatik emandako xedapen zibilak

Orain arte ikusi dugu Espainiako Konstituzioak, 149.1.8 artikuluan, eskuduntza edo

ahalmena ematen diola zenbait autonomia-erkidegori bere «Zuzenbide Zibila, forala edo

berezia kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko», beti ere Konstituzioa aldarrikatzen den

unean Zuzenbide horrek bizirik badirau («allí donde exista»). Eta bitxia da ohartzea,

gainera, eskumen hori Legegintza Zibilari dagokiola, kontzeptu horrek bilduko balu

bezala Zuzenbide Zibil osoa; hau da, Foru Zuzenbiderik ez duten autonomia-erkidegoek

Zuzenbide Zibilaren inguruan legeztatu ezingo balute bezala.

Argi frogatu da hori ez dela egia; hau da, tradizionalki Foru Zuzenbidearen barnean sartu

izan dena ez dela Zuzenbide Zibil osoa. Beste hainbat esparru kokatzen dira Zuzenbide

Zibilaren barne, eta autonomia-erkidegoek legeztatu dute horien inguruan, 149.1.8ko

eskuduntzatik at. Eta ez bakarrik Foru Zuzenbiderik ez duten erkidegoek, dutenek ere

legeztatu dute beste eskuduntza-tituluen oinarrian, Zuzenbide Zibilaren inguruan.

Argi ikus daiteke aurreko paragrafoan baieztatutakoa EAEAEko 10. artikuluan. Bertan

jasotzen dira, esklusiboki, Euskal Autonomia Erkidegoari dagozkion eskuduntzak, eta, egia

esan, Zuzenbide Zibilarekin zuzenki erlazionatuak daude horietariko asko, egun lege baten

sorrerarekin gauzatu direnak. Materia ugari sartzen dira Zuzenbide Zibilaren esparrupean,

nahiz eta beste arlo batzuetako araudiarekin bateratua egon (Administrazio

Zuzenbidearekin, adibidez):

1.-Mendi-basoak, oihanen erabilera eta zerbitzuak, abelbideak eta bazka-larreak.

2.-Barne-uretako arrantza, itsaski-bilketa eta arrain-hazkuntza, ehiza eta ibai-

aintziretako arrantza.

3.-Irakaskuntzari, kulturari, arteari, ongintzari, ardura sozialari eta antzekoei

laguntzeko diren fundazio eta elkarteak, beren funtzioak ia erabat Euskal Herrian

betetzen dituztenean.

4.-Adinera heldu gabeen babes eta tutoregorako, kartzelatzeko eta gizartean

berrintegratzeko erakunde eta etxeen antolaketa.

5.-Kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa.

6.-Jabego intelektuala eta industriala.

Hainbat lege jaio dira Zuzenbide Zibilaren esparruan, Euskal Autonomi Erkidegoaren

baitan, eta hauek ditugu adibide:

1.-Fundazioen Legea (3/1998, otsailaren 12koa).

2.-Elkarteen Legea (12/1994, ekainaren 17koa).

3.-Kooperatiben Legea (1/2000, ekainaren 29koa).

4.-Egitatezko Bikoteen Legea (2/2003, maiatzaren 7koa).

Aurreko lerroetan esandakoak, beraz, zera iradokitzen digu. Nolabait, Euskal Autonomia

Erkidegoan ZUZENBIDE AUTONOMIKO bat dagoela, Erkidegoak berak Eusko

Legebiltzarrean sortua, Estatuak lagatzen dizkion eskumenetatik baliaturik. Zuzenbide

autonomiko horren barne, gainera, badugu ZUZENBIDE ZIBIL bat, beste arlo askorekin

batera. Zuzenbide Zibil hori, ordea, etor daiteke EKren 149.1.8 artikuluko konpetentziatik

(1992ko Legea, adibidez); edota, beste eskuduntza-tituluen oinarrian aurki daiteke, EKren

148. artikuluan, adibidez, autonomia-estatuak, esklusiboki, bere egin dituenak.

ZUZENBIDE AUTONOMIKOA

PRIBATUA PUBLIKOA

Beste eskuduntza-eremuak EKren 149.1.8 art.

ZUZENBIDE ZIBILA

3.5. Auzotasun zibila

1.- Kontzeptua

Auzotasun zibila pertsonaren egoera zibil bat da, estatus bat, Erregistro Zibilean

inskribatzen dena, eta, horren arabera zehazten da espainiar naziotasuna duen pertsona bati

Estatuko zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion. Horrela, naziotasuna bada frantses

edo espainiar bati zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion finkatzen duen estatusa edo

konexio-irizpidea, auzotasun zibilak adierazten du Espainiako estatuan indarrean dauden

ordenamendu zibiletatik zein aplikatu behar den. Pertsonak duen auzotasun zibilaren

arabera (katalana, aragoiarra, galiziarra...), auzotasun horri dagokion legeria zibila ezarriko

zaio. Naziotasun txiki baten antzekoa da, Espainiako estatuaren barnean erabiltzen den

konexio-puntu bat (KZren 14.1, 15.1 eta 16.1.1 artikuluetan dago arautua).

Auzotasun zibila ez da nahasi behar administrazio-auzotasunarekin, hau da, udalerri edo

herri bateko auzoko izatearekin. Auzotasun zibila ez da toki batean bizitzea edo egoitza

herri edo hiri konkretu batean izatea, edota herri horretako erroldan inskribatua egotea

(empadronado). Auzotasun zibil bat izan dezakezu, eta beste toki batean bizi (adibidez, ni

Katalunian bizi naiteke lana dela-eta bost urtez, baina, nire auzotasun zibilari dagokionez,

bizkaitarra izan). Bereizketa hor dago; auzotasun zibilak finkatzen du zein izango den niri

aplikatuko zaidan legedia, eta adibideko kasuan, niri Bizkaiko legeria aplikatu beharko zait,

ez katalana, nahiz eta han bizi izan bost urtez. Beraz, ez dira gauza bera.

2.- Auzotasuna eskuratzeko bideak

KZren 14. artikuluak finkatzen du zein diren auzotasun zibila eskuratzeko bideak:

1.- SEME-ALABATASUNA

KZren 14.2 artikuluak dio jaioberriak gurasoen auzotasun zibila izango duela; beraz,

gurasoek foru-lurralde bateko auzotasuna badute, haien seme-alabek auzotasun bera izango

dute, nahiz aita-amak ezkonduak ez egon. Adoptatuak ere bere adoptatzaileen auzotasun

zibila izango du, seme-alaben arteko diskriminazio ezaren printzipioan oinarriturik.

Gurasoetako bakarrak badu espainiar naziotasuna, seme-alabek haren auzotasun zibila

hartuko dute, besteak ez baitu. Eta seme-alabatasuna soilik gurasoetako batekin finkatu

bada, harexek emango die seme-alabei auzotasuna. Baina zer gertatzen da gurasoek

auzotasun zibil ezberdina badute? Zeinena hartuko dute seme-alabek? [Kontuan hartu behar

da ezkontideek auzotasun ezberdina izan dezaketela ezkondu eta gero ere]. Kode Zibilak

irtenbide batzuk proposatzen ditu kasu horietarako:

Gurasoek seme-alaba izan edo adoptatu eta sei hilabetera Erregistro Zibilean

inskribatuz, bietariko baten auzotasuna ezarri ahal izango diote umeari. Batek

bakarrik badu umearekiko guraso-agintea, oro har, berea emango dio, baina

bestearena ere aukeratu dezake. Akordiorik ez balego, epailearengana joateko

aukera egongo litzateke, baina ez dirudi oso komenigarria denik horretara

heltzea.

Ez badute aurreko aukera hautatu, seme-alabatasuna lehenengo finkatu duen

gurasoarena izango da auzotasun zibila. Gehienetan, ordea, aldi berean

finkatuko da.

Ez bada aurreko irizpideekin jadanik zehaztu, umeak bere jaioterriari dagokion

auzotasuna izango du.

Azken irizpide bezala, eta umea atzerrian jaio bada, auzotasun zibil «komuna»

izango da (hau da, foru gabea). Irizpide hori kritikatu egin izan da.

2.- TOKI ZEHATZ BATEAN JAIOTZEA

Ezin bada zehaztu umea norena den, eta horrexegatik gurasoen auzotasun zibila ezezaguna

denean, orduan umeak bere jaioterriari dagokion auzotasuna izango du. Gerora, gurasoek

seme-alabatasuna finkatzen badute, orduan, jaiotegunera arteko atzeraeraginez, gurasoena

ezarriko zaio.

3.- AUKERATU IZANA

Semeak edo alabak aukeratu dezake 14 urte dituenetik bere auzotasun zibila (emantzipatua

ez badago, guraso edo tutorearen parte-hartzea beharko du). Hautatu ahal izango du: bere

jaioterrikoa edo bere gurasoetariko bakoitzak izan duen azken auzotasuna.

4.- EZKONTZA

Ezkontzak ez du auzotasun zibila aldatzen, baina aukera dute ezkontideek, legearen arabera

banatuak ez daudenean, bikotearen auzotasuna hartzeko, hala nahi badute.

5.- BIZILEKUA

Toki batean bi urtez bizitze soilagatik toki horri dagokion auzotasun zibila eskura

dezakezu, baina toki horretako auzotasuna eskuratu nahi duzula adieraziz, esanbidez, eta

Erregistro Zibilean inskribatuz. Edo bestela hamar urtez, inolako adierazpenik ez bada

egin kontrako zentzuan. Egin izan bada, ez da eskuratuko.

Ikusi dugun bezala, hauexek dira, laburki azalduak, auzotasun zibila eskuratzeko erak. Oso

garrantzitsua da, Espainiako estatuko zein ordenamendu juridiko aplikatuko zaizun

jakiteko, zure auzotasun zibila zein den jakitea. Hori da giltza, Espainiako estatuan

denetariko ordenamenduak baitaude. Askotan, jendeak ez daki zein den bere auzotasun

zibila, irizpideak zein diren ez dakielako. Horrela, EHFZZL aplikagarria izateko, honako

hau beharko du pertsona batek:

Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko, bizkaitar foruduna izan beharko duzu,

salbuespen batzuk kenduta (komisario bidezko testamentua, testamentu

mankomunatua eta tronkalitatea).

Aiarako Forua aplikagarria izateko, Aiarako auzotasun zibila izan beharko

duzu. Laudion eta Aramaion beste horrenbeste beharko da, Bizkaiko Foru

Zibila aplikatzeko.

Gipuzkoako Foru Zibilak Gipuzkoako auzotasun zibila galdatzen du.

BIBLIOGRAFIA

-AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, J.: «Ohizko foru sistema eta Hego Euskal

Herriko liberalen portaera ideologikopolitikoak», Jornadas sobre la actualización de

los Derechos Históricos Vascos, UPV/EHU, Bilbo, 1986, 83.-101. or.

-ALKORTA IDIAKEZ, I. eta KARRERA EGIALDE, M.: Euskal Zuzenbide zibilaren

oinarriak, EHU, 2007 (argitalpen elektronikoa).

-ANGULO Y DE LA HORMAZA, J.M.: La abolición de los fueros e instituciones

vascongadas, Auñamendi, Donostia, 1976.

-AROSTEGUI SANCHEZ, J.: «El carlismo y los Fueros vasconavarros», Historia del

pueblo vasco, III. liburukia, Donostia, 1979, 71.-135. or.

-ASUA GONZÁLEZ, C.I., GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J.J.:

«Situación actual y perspectivas de futuro del Derecho civil vasco», Derechos Civiles de

España, I. Rodrigo BERCOVITZek eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek zuzendua,

Aranzadi, Iruñea, 1999.

-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Derecho Civil Foral», Aranzadi Civil,

18/2001.

-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «La conservación, modificación y desarrollo

de los derechos civiles forales o especiales allí donde existan», Derecho Privado y

Constitución, 1, 1993, 15.-82. or.

-CASTELLS ARTECHE, J.M. eta ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: Historia de los

Estatutos Vascos de Autonomía, Comisión de Cultura Vasca de la Interprofesional de

Estudios y Publicaciones, Zarautz, 1977.

-CASTELLS ARTECHE, J.M.: «La aplicación autónoma del primer Gobierno Vasco»,

Reflexiones sobre la autonomía vasca, IVAP, Oñati, 1986, 89.-114. or.

-CASTELLS, J.M.: «El Derecho público vasco desde 1876 hasta el Estatuto de Gernika.

Conciertos Económicos y Autonomía», Euskal Herria, Caja Laboral Popular, Donostia,

1985.

-CELAYA IBARRA, A.: «El Fuero de Vizcaya y Álava, adelantado de las modernas

legislaciones», La Gran Enciclopedia Vasca, I. liburukia, Bilbo, 1966.

-CELAYA IBARRA, A.: «El Poder Judicial y los Estatutos de Autonomía», Simposium

sobre el Estatuto Vasco de 1936, IVAP, Oñati, 1988, 719.-768. or.

-CELAYA IBARRA, A.: «País Vasco, de los Fueros a los Estatutos», Cuenta y Razón,

86, 1994, 93.-100. or.

-CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales,

Manuel Albaladejok eta Silvia Díaz Alabartek zuzendua, XXVI, Ley sobre el Derecho

Civil Foral del País Vasco, Madril, Edersa, 1997.

-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Bilbo, 1994.

-CELAYA IBARRA, A.: Tradición y Modernidad. De los Fueros a los Estatutos,

Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1994.

-CLAVERO SALVADOR, B.: «Fuero en tiempos de Constitución: una suerte de

federalismo», Jornadas sobre la actualización de los Derechos Históricos Vascos,

UPV-EHU, Bilbo, 1986, 237.-251. or.

-CLAVERO SALVADOR, B.: Fueros vascos. Historia en tiempos de Constitución,

Ariel, Bartzelona, 1985.

-CORCUERA ATIENZA, J.: «La constitucionalización de los derechos históricos.

Fueros y Autonomía», Revista Española de Derecho Constitucional, 11, 1984, 9.-38. or.

-CORCUERA ATIENZA, J.: Orígienes, ideología y organización del nacionalismo

vasco 1876-1904, Siglo XXI argitaletxea, Madril, 1979.

-CORONAS GONZÁLEZ, S. M.: Manual de Historia del Derecho español, Tirant lo

blanch, Valentzia, 1996.

-DE LA QUADRA SALCEDO, F.: El Fuero de las Encartaciones, Bilbo, 1916.

-DELGADO ECHEVERRÍA, J.: «Los derechos Civiles Forales en la Constitución»,

RJC, 3, 1979, 145. or. eta hurrengoak, eta «Doctrina del Tribunal Supremo sobre la

competencia legislativa autonómica en materia de Derecho Civil», Revista Aragonesa

de Administración Pública, 4, 1994, 361. or. eta hurrengoak.

-GARCÍA CANTERO, G.: «Por una interpretación del artículo 10.5 del Estatuto Vasco»,

Primer Congreso de Derecho Vasco: Actualización del Derecho civil, celebrado de 16 al

19 de diciembre de 1982, Oñati, 1983.

-GETE-ALONSO Y CALERA, M.C.: «La Codificación civil», Manual de Derecho

Civil, I, Introducción y Derecho de la persona, 3.argit., Marcial Pons, Madril, 2001.

-GIL RODRÍGUEZ, J. y HUALDE SÁNCHEZ, J.J.: «Prólogo» a la Ley del Derecho

civil foral del País Vasco, 2. argit., Tecnos, Madril, 1999.

-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Qué son los Derechos civiles forales», La Tierra de Ayala,

Actas de las Jornadas de Estudios Históricos en conmemoración del 600 Aniversario de

la construcción de la Torre de Quejana, Arabako Foru Aldundia, 2001, 285. or. eta

hurrengoak.

-LALINDE ABADÍA, J.: Iniciación histórica al Derecho español, 3. argit., Ariel,

Bartzelona, 1983.

-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Contribución a una Teoría de los Derechos

Históricos Vascos, Eusko Jaurlaritza, Bilbo, 1997.

-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Derecho público de los territorios forales, IVAP,

Oñati, 2004.

-LARRONDE, J.C.: El nacionalismo vasco, su origen y su ideología en la obra de

Sabino Arana-Goiri, Txertoa, Donostia, 1977.

-MARTÍNEZ DE AGUIRRE ALDAZ, C.: «Notas para la interpretación del inciso “...allí

donde existan” del artículo 149.1.8 de la Constitución», Primer Congreso de Derecho

Vasco: Actualización del Derecho Civil, celebrado de 16 al 19 de diciembre de 1982,

Oñati, 1983.

-PUIG I FERRIOL, L.: «El denominado problema foral desde la perspectiva de un

Centenario», Centenario del Código Civil (Asociación de Profesores de Derecho Civil), II,

Madril, 1990, 1.205.-1.229. or.

BIGARREN ZATIA

UZTAILAREN 1eko 3/1992 LEGEA, EUSKAL

HERRIKO FORU ZUZENBIDE ZIBILARI

BURUZKOA

4. GAIA

LEGEAREN APLIKAZIO-EREMUA

I. SARRERA

Honako gai honek Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 1992ko Legea du

abiapuntu, Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibil

Autonomikoaren arlo konkretu bat arautzen duena, alegia, Erdi Aroko berezko foruetatik

datorkigun eremu zibil mugatu bat. Oinordetza-sistema eta ezkontza-eraentza

ekonomikoaren printzipioak lantzen ditu, funtsean, lege honek; eta, tradizionalki, bere

jatorriari erreparatuta, foru-zuzenbide esan izan zaio. Horrela bada, lege horren ezarpen-

eremuaren inguruan arituko gara gai honetan, lurralde-ezarpenari buruz eta ezarpen-eremu

pertsonalari buruz: hau da, non aplikatzen den eta nori aplikatzen zaion. Has gaitezen,

bada, lehenengo atalarekin.

4.1.- Lurralde ezarpen-eremua

Aurreko gaian ikusi ahal izan genuen bezala, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legea, bere sorrera-prozesuarekin koherentzia mantenduz, hainbat bloketan dago

banatua. Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten hiru lurraldeen arabera antolatuta

daude bloke argi eta bereizi horiek. Honatx legearen EGITURARI buruzko eskema labur

bat:

Zioen adierazpena

Atariko Idazpurua edo Titulua: «Foru Zuzenbidearen iturburuak» [1.-4.

artikuluak]

I. LIBURUA: «Bizkaiko Foru Zibila» [5.-130. artikuluak]

II. LIBURUA: «Arabako Foru Zibila» [131.-146. artikuluak]

III. LIBURUA: «Gipuzkoako Foru Zibila» [147.-188. artikuluak]. Hiru

artikulutan dago banatua Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren garapena ekarri

zuen 1999ko Legea, eta bigarrenean jasotzen dira aipatutako 147.-188.

artikuluak.

Lehenengo Xedapen Gehigarria

Bigarren Xedapen Gehigarria

Hirugarren Xedapen Gehigarria

Xedapen iragankorrak

Indargabetze-erabakia

Azken Xedapena

Euskal Zuzenbide Zibila ez da izan Kataluniakoa, Galiziakoa edo Aragoikoa bezalakoa. Ez

du izan inoiz araudi bakarra eta bateratua euskal eremu osorako. Lurralde bakoitzak bere

berezitasunak izan ditu (Bizkaiak, Arabak, Gipuzkoak, Nafarroak eta Iparraldeko

lurraldeek), eta egun ere hala izaten jarraitzen du. Dakigunez, Iparraldeko lurraldeek ez

dute berezko zuzenbide zibilik (Frantziako Iraultzaz geroztik desagerrarazi baitzituzten).

Nafarroak, autonomia-erkidego bat osatzen duen heinean, berea dauka, indarrean dagoen

1973ko Foru Berrian edo Konpilazioan. Bizkaian, Araban eta Gipuzkoan 1992ko Legea

dago indarrean, Gipuzkoari dagokion araudia 1999tik, hain zuzen ere. Eta lege horrek,

gainera, hiru foru ditu, lurralde bakoitzerako bat. Ezberdinak hirurak. Hau da Euskal

Zuzenbide Zibilak izan duen batasun-maila handiena, hots, indarrean dagoen 1992ko

Legeak egun eskaintzen duena.

Hiru Foru Zibil horien ezarpen-eremuarekin hasiko gara segidan; izan ere, beste atal

guztiak (Atariko Titulua eta Xedapenak) indarrean daude hiru Foru Zibilak aplikagarri diren

lurralde-eremu osoan, komunak diren heinean.

BIZKAIKO FORU ZIBILA

Atal honi Lehenengo Tituluak ematen dio hasiera, «Foru-arauen ezarpena»z aritzen dena,

hain zuzen ere. Titulu horren lehenengo kapitulua da, zehazki, lehenengo sailean, lurralde-

eremuari buruz jarduten duena, 5.-11. artikuluetan. Azter ditzagun artikuluok, banaka.

5. ARTIKULUA

Artikulu horrek dioen bezala, Foru honek, Bizkaiko Lurraldeko berezko legeria zibila

denez, bere osotasunean izango du indarra Lur Lauan. Guk jakin badakigu lege hori ez

dela Bizkaian edota Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibil

guztia, badagoela gehiago (adibidez, 2003ko Izatezko Bikoteei buruzko Legea). Baina egia

da, historian zehar, Bizkaiko Foru Zaharrak (1452), Berriak (1526) eta Konpilazioak (1959)

arlo batzuetako Zuzenbide Zibila jaso dutela, Bizkaiko lurraldeari dagokionez. Historian

zehar, badakigu araudi hori lur lauan (elizateetan) zela aplikagarri soilik, hiribilduetan edo

hirietan Gaztelako Zuzenbidearen ordenamendua aplikatzen baitzuten. Bizkaiko historiari

so eginda ezberdintasun horrek justifikazio bat izan zuen arren, ezin esan daiteke egun

desberdintasun horrek zentzurik duenik. Eusko Legebiltzarrak aprobetxatu behar izan zuen

EK-ko 149.1.8 artikuluak ematen zion eskumena elizateak eta hiribilduak ordenamendu

juridiko bakar batean bateratzeko. Ez zuten, baina, bizkaitar legelariek hala ulertu abagune

hura, eta ezberdintasun historikoa mantentzea erabaki zuten. Legebiltzarrak iniziatiba

politikoaren gidaritza hartu beharrean, badakigu Lurralde Historikoen Foru Aldundiek hartu

zutela; hain zuzen ere, Bizkaikoak eta, haren atzetik, Arabakoak. Irizpide autonomikoa

oinarritzat hartu beharrean, hiru lurraldeak kohesionatzeko asmoz, foralismoak gidatu zuen

prozesu guztia, 1992ko Legea onartu arte.

Hala, Bizkaian bi «eremu» bereizten dira Foruetatik datorren legeria zibila aplikatzeko

orduan. Batetik, lur laua dago. Bestetik, hiribilduak. Bereizketa horretatik, ikusiko dugun

moduan, hiru estatutu juridiko eratortzen dira legeria zibilaren aplikazioari dagokionez.

Batez ere, Oinordetza Zuzenbideari gagozkiola. Bereiz ditzagun, lehenbizi, bi eremuok.

6. ARTIKULUA

Atal horrek azaltzen du, beraz, zer den Bizkaian Lur Laua: Lur laua deritzo Bizkaiko

Lurralde osoari, Balmaseda, Bermeo, Durango, Ermua, Gernika-Lumo, Lanestosa,

Lekeitio, Markina-Xemein, Ondarroa, Otxandio, Portugalete eta Plentzia hiribilduetako

eta Urduña hiriko alde forugabea eta Bilboko gaur egungo udal-mugarte osoa kanpoan

utzita. Kanpoan utzitako lurraldean legeria zibil orokorra izango da ezargarri, Foru hau

ezargarri den guztietan izan ezik. Artikuluak argi bereizten ditu hiribilduak eta elizateak.

Elizateak eta lur laua gauza bera dira. Elizate guztietan izango da aplikagarri 1992ko

Legea, Bizkaiari dagokionez, jakina, salbuespenik gabe. Hiribilduei edo hiriei dagokienez,

ordea, Forua aplikagarria izango da haien inguru guztian, baina ez jatorrizko hirigunean.

Ikus dezakegunez, Bizkaian oraindik badirau Erdi Aroan egiten zen partizioak, gure

Zuzenbide Zibilaren eremuan. Hiribilduetan, printzipioz, Espainiako Kode Zibila izango da

aplikagarri eta elizateetan, aldiz, 1992ko Legea. Bi estatutu juridiko, beraz, lurraldearen

arabera. Lurralde foruduna eta lurralde foru gabea bereizten ditu indarrean dagoen arauak.

Hiribilduak, printzipioz, lurralde foru gabea dira, Bizkaiko Foruetatik datorkigun

zuzenbidea ez baitute aplikagarri. Lurralde foruduna, ordea, hiribilduak ez diren udalerriak

dira, hots, Bizkaiko elizateak, Bizkaiko Lur Laua.

Hala ere, hiribilduetan dena ez da eremu foru gabea. Azpi lurralde-eremuak ere bereizten

dira eremu foru gabean. Bereizketa konplexuagoa da, hortaz. Argigarria da, ildo horretatik,

zazpigarren artikuluak dioena. Beraz, irakur dezagun, eta ondoren laburtu, zer dioten bi

atalek, seigarrenak eta zazpigarrenak.

7. ARTIKULUA

Atal honek zera dio: Aurreko atalean aipatutako lurralde forugabea, hiribildu bakoitzaren

jatorrizko hirigunearen gaur egungo lurrak eta Foru hau indarrean sartzen denean

indarreko hirigintza-planen arabera “hiri-lur” gisa sailkatua dauden alboko lurrek

osatuko dute. Adierazpen horrek honako laburpentxo hau behar du:

1.- ELIZATEAK. Eurei dagokien lurralde osoan da aplikagarri Bizkaiko Forua,

salbuespenik gabe. Elizateak dira 6. artikuluan Bizkaiko Zuzenbide Zibila

salbuesteko aipatzen ez diren udalerriak. Hots, hiribilduak ez diren beste guztiak.

2.- HIRIBILDUAK. Hiribilduak eta hiriak zerrendatzen dira 6. artikuluan.

Hauek, printzipioz, Bizkaiko Foruaren aplikazio-eremutik kanpo geratuko lirateke.

Denak ez dira hiribilduak, hala ere. Ikus dezagun zein diren lurralde foru gabearen

zerrenda osatzen duten udalerriak.

Balmaseda

Bermeo

Durango

Ermua

Gernika-Lumo

Lanestosa

Lekeitio

Markina-Xemein

Ondarroa

Otxandio

Portugalete

Plentzia

Urduñako hiria

Hamabi horiek dira hiribilduak, alegia, zerrendako lehenengo hamabiak, eta

hamahirugarrena, Urduña, hiria da, ez hiribildua [villa/ciudad]. Hamahiru horietan ez da

aplikatzen Bizkaiko Forua, 7. artikuluak dioen bezala, bere hirigune historikoan eta hiri-lur

gisa kalifikatutako inguruko lurretan (lege hori indarrean jarri zenean, hiri bakoitzaren

hirigintza-planak ezartzen zuenaren arabera). Beste lur guztietan bai, hiri horien barnean.

Horrela, hamabi hiribilduetan eta Urduñako hirian azpibereizketa bat egin beharra dago,

Bizkaiko Zuzenbide Zibilaren aplikazioari gagozkiola. Hiribildu eta hiri horietan bi zonalde

daude: eremu foru gabea eta eremu foruduna. Ahalik eta eremu forudun gehien egon

dadin, hiribildu eta hiri horien hirigune historikoa eta horren alboko hiri-lurra besterik ez

dira foru gabeak legearen arabera. Hala, Espainiako Kode Zibila izango da aplikagarri

hirigune historikoan eta horren alboan dagoen hiri-lurrean. Hiribildu eta hiri horiek osatzen

duten gainerako lurralde-eremuan, aldiz, Bizkaiko Zuzenbide Zibila aplikatuko da.

HIRIBILDUAK EDO URDUÑAKO HIRIA

HIRI LURRA

HIRIGUNE HISTORIKOA

Laranjaz margotutako zonalde osoa litzateke foru gabea, zuriz dagoen gune historikoa eta

alboan dagoen hiri-lurra. Hortik kanpo dagoen lurralde-eremua foruduna litzateke, aldiz.

Beraz, hiribilduetan eta Urduñan bereizketa hori egin behar dugu nahitaez. Zonalde

bakoitzaren muga zehatzak zein diren jakiteko, 1992an hiribildu bakoitzean indarrean

zeuden planoak ikusi beharko lirateke. Nabarmena da horrek dakarren segurtasun juridiko

gabezia, beraz. Plano batzuk kontsultatu beharra, jakiteko, hiribildu baten barruan, zein kale

edo etxebizitzari aplikatzen zaion legeria bat eta zeini bestea.

Azkenik, hiribilduen zerrendarekin bukatzeko, kontuan hartu behar da Bilbo osoa kanpoan

uzten dela. Hots, udalerri horretan ez dagoela zonalde bereizketarik. Ez dago salbuespenik,

beste hamahiru hirietan bezala. Bilbon eremu osoa da foru gabea. Kode Zibila aplikatuko

da Bilbo osoan eta hamahiru bizigune horietako gune historikoan eta inguruko hiri-lurretan,

EHFZZLren 6.2 artikuluak dioen bezala.

8. ARTIKULUA

Logika osoz baieztatzen du atal horrek honako hau: Hirigintza-planen osteragoko aldaketek

ez dute aldaraziko lurralde forugabearen luze-zabalera. Beraz, esan bezala, 1992ko Legea

indarrean jarri zen garaiari so egin behar zaio, muga horiek zein diren argi zehazteko. Hala,

1992ko abuztuaren 7an argitaratu zen legea EAEko Aldizkari Ofizialean. Azken xedapenak

dioen bezala, hiru hilabeteren buruan jarri behar zen indarrean, hau da, 1992ko azaroaren

7an. Data horretarako indarrean zeuden hirigintza-planak hartu behar dira kontuan, ez

geroago edo lehenago onartu zirenak. Muga horrekin, ematen du legegileak nolabait

ziurtatu nahi izan zuela hiri-lurraren eremua zabaltzean zonalde foru gabea handituko ez

zela. Nahiko ziurra zen hiri-lurra zabaltzen joango zela (udalerriak hazi egiten baitira

normalean), eta, horregatik, 1992ko planoek islatzen zuten errealitatera mugatu nahi izan

zen eremu foru gabearen irismena. Planoak oraingoak balira, zonalde foru gabea handiagoa

litzateke orduan baino.

9. ARTIKULUA

Artikulu honek zera xedatzen du: Administrazioak egindako Bizkaiko udalen muga-

aldaketek ez dute aldaraziko lurraldeotan ezarri behar den Zuzenbide Zibila. Hiribilduren

bati erantsirik dagoen antzina Elizate izandakoren bat Hiribildu horretatik bananduko

balitz, berez eta besterik gabe berreskuratuko luke zeukan jatorrizko elizate-izaera.

ERANDIO da azken horren adibide argia; Bilbori lotua egon zen, baina banatu egin zen,

eta elizate bihurtu. Lehen Kode Zibila aplikagarri zitzaion. Orain, berriz, 1992ko Legearen

Bizkaiko Foru Zibila, hain zuzen ere. Honako honetan ere, ideia argia da. Administrazioak

egindako Bizkaiko udalen muga-aldeketek ez dute aldaraziko lurraldeotan ezarri behar den

Zuzenbide Zibila. Legegileak zonalde forudunaren eremua hazten joan zedin nahi zuela

ematen du, eta foru gabea urrituz. Beraz, arau honekin ziurtatu nahi du aldaketek ez dutela

helburu hori kaltetuko. Halaber, hiribilduren bati erantsirik dagoen elizate izandako

udalerriren bat hiribildu horretatik banatuko balitz, orduan bai, besterik gabe,

berreskuratuko luke bere forudun izaera.

Hori bazen 1992ko legegilearen helburua, ez da ulertzen zergatik ez zuen legea norabide

horretan jarri, eremu forudun bateratua ezarriz Euskal Autonomia Erkidego osorako.

Lurralde forudunaren eremua zabaltzea nahi, baina zatiketa bermatzen jarraitu. Gero, sortu

daitezkeen disfuntzioak konpontzeko, halako arau bakanak eratu. Ez ziren beharrezkoak

izango hiribilduen eta elizateen arteko dikotomiarekin apurtu izan balitz.

Bila itzazu hiribilduak mapa honetan eta atera itzazu ondorioak euren kokapenetik.

10. ARTIKULUA

Artikulu honek zera dio: Legeria zibil orokorra ezargarri duten udalerriek Foru zibil hau

euren lurralde guztian ezar dadin aukera egin ahal izango dute, 1630eko Konkordiaren

indarrez eta Konstituzioaren erabaki gehigarrietako lehenengoan eta Euskal Herriko

Autonomia Estatutuaren 10.5 atalean agintzen denaren arabera, honakook betez gero:

Udalbatzarraren erabakia, aurkako baino aldeko boto gehiagoz.

Bizkaiko Batzar Nagusien iritzia entzutea.

Herritarrek onartzea, Udalak deitutako erreferendumean emandako

boto baliodunen gehiengoa alde izanda.

Eusko Legebiltzarraren lege bidez onartzea.

Asmo horrek aurrera egingo ez balu, bost urte iragan beharko dira berriro horri

ekiteko.

Importante acuerdo establecido entre las villas y la tierra llana de Vizcaya que contribuyó

decisivamente a atenuar la dualidad de regímenes jurídicos sancionada por las Ordenanzas de

Chinchilla, en 1487. La Concordia tendió a equiparar en lo posible ambos status jurídicos, al

readmitir desde entonces a los representantes de las villas en los órganos de gobierno del Señorío

(Juntas Generales y Regimientos). Sin embargo, esta equiparación no supuso una obligación para

las villas. A diferencia del fracasado proyecto de concordia intentado en 1628, que pretendió

suprimir el derecho de las villas en beneficio del Fuero Nuevo, la Concordia de 1630 permitió a las

villas el mantenimiento de su propio gobierno y leyes, a las que sin embargo dio la posibilidad de

renunciar, si así lo querían, en todo o en parte a su propio derecho y acogerse al Fuero Nuevo. El

resultado fue el inicio de un proceso sucesivo de integración de la villas en el Derecho general del

Señorío, todavía visible en el siglo XVIII (Elorrio) e incluso el XIX (Villaro).

La Concordia consta de 18 capítulos que además de recoger la pretensión general de convertir

todo el Señorío -tierra llana y villas- en “una república sin ninguna distinción” (cap. 4), hacen

referencia a la igualdad de los bloques en cuanto a las contribuciones fiscales, las formas de

realizar las informaciones de nobleza -decisivo al establecer el Fuero Nuevo la hidalguía de todos

los vizcaínos- (cap. 9), la equiparación entre las villas y el Señorío en cuanto a las apelaciones de

los pleitos (cap. 3), etc. Por último, el cap. 15 declaraba en suspenso todos los pleitos entonces

abiertos entre el Señorío y las villas.

Atal horrek argi zehazten du zer prozedura erabili behar den Kode Zibila aplikagarri duten

Bizkaiko biziguneak foru-zuzenbidearen mendera iragateko.

11. ARTIKULUA

Atal honen arabera, bertako herritarrek aurreko atalean zehaztutako urrats guztiekin

agerturiko borondatearen ondorioz Foru hau oso-osorik ezartzen bada Hiribildu bateko

lurralde forugabean, forudun auzotasun zibila lortuko dute zuzen-zuzen. Aurreko atalean

agindutakoaren arabera ezargarri izan dadin legeria berriak ez du aldaraziko ordura

arteko ezkontzen ondasun-eraentza, ezkontza-hitzarmenetan horrela erabakitzen ez baldin

badute behintzat. Pertsonen arteko eta oinordetza-kontuko harremanetan, aldi baterako

erabakietan agintzen dena ezarriko da. Argi daude hiru xedapenak, beraz:

Auzotasun foruduna zuzen-zuzenean jasoko dute.

Ezkontza-eraentzaren aldaketa ez da automatikoa izango.

Oinordetzari eta pertsonari buruzko xedapen iragankorrak aplikagarriak

izango dira erregimen batetik bestera igarotzeko prozedura honetan.

ARABAKO FORU ZIBILA

Arabako Foru Zibila ez da Araba osoan aplikagarri, inola ere. Lurralde historiko hori hiru

eremutan dago banatua, Zuzenbide Zibilaren aplikazioari dagokionez: AIARA, LAUDIO

eta ARAMAIO, eta beste herri eta hiribildu guztiak. Laburbilduz, hauxe da ezarpen-

eremuari buruz esan daitekeena:

AIARAKO FORUA

Aiarako Foruaren ezarpen-eremuari buruz ari dira Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legearen 131. eta 132. artikuluak. Bietarik lehenengoak, 131. artikuluak, zera dio:

Aiarako Forua, Aiara, Amurrio, eta Okondo udalerri osoetan eta Artziniega udalerriko

Mendieta, Retes Tudela, Santa Koloma eta Soxoguti herrietan ezartzen da.

Legearen 132. artikuluaren arabera, berriz, honako aurreikuspenak hartu behar dira

kontuan: 1. Udalerri bat edo batzuk batzen bazaizkio Aiarako Forua ezargarri duen

udalerriren bati, Aiarako Forua hedatuko zaio udalerri batu berriari. 2. Udalerri foru gabe

bati udalerri forudunen bat batzen bazaio edota udalerri forudunen baten zati bat banatzen

bada, horrek ez dio eragingo batutako lurraldean nahiz banatuan ezargarri zen zuzenbide

zibilari. 3. Udalerri forudunetakoren batek bat egiten badu udalerri foru gaberen batekin,

Aiarako Forua izango da ezargarri udalerri berri horretan. Aiarako Forua mantentzeko

jarritako arauak dira horiek.

LAUDIO ETA ARAMAIO

Bi udalerri horien Zuzenbide Zibil aplikagarriari buruz hitz egiten du Euskal Herriko Foru

Zuzenbide Zibilaren 146.1 artikuluak: 1. Laudio eta Aramaio udalerrietan Bizkaiko Forua

da ezargarri, Bizkaiko lurralderako bereziki ezargarri izan daitekeen lurralde-eremuaren

zehaztapenari dagozkion erabakiak salbu.

ARABAKO BESTE LURRALDE GUZTIA

Aiara, Laudio eta Aramaio kenduta, Arabako beste lurralde osoan Kode Zibila da

aplikagarri, historiak agindu bezala.

GIPUZKOAKO FORU ZIBILA

Gipuzkoa da, arlo honetan, konplexutasunik txikiena duena; izan ere, historian berezko

Foru idatzirik izan ez duenez, juridikoki ez dira elizateak eta hiribilduak hain argi bereizi,

nahiz eta praktikan desberdintasun hori izan zen. Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legearen 148. artikuluak zera adierazten du, 1999ko erreforma egin zenetik: Foru

honek Gipuzkoako lurralde historiko osoan izango du indarra, bertako arautegi zibila

denez. Beraz, badirudi Gipuzkoako lurraldean, behintzat, ez dagoela azpizatiketarik.

Lurralde osoan dela aplikagarri berezko Foru Zibila, inolako bereizketarik gabe.

Hori bai, aplikazioa murritza da kasu honetan ere. Lurralde-zatiketarik egiten ez den arren,

irizpide funtzional batek zailagotzen du 1992ko Lege horren kohesioa Autonomia

Erkidegoan. Legearen 147. artikuluak hala dio: 1.- Baserriaren eta famili ondarearen

ordenazioaren inguruan Gipuzkoan dauden ohitura zibilen indarra aitortzen da. 2.-

Ohitura horiek jaso eta garatzearren, Gipuzkoako Foru Zibila osatzen duten baserria

mortis causa eskualdatzeari buruzko ondorengo arauak xedatu dira. Ondorioz, horrela dio

Legearen 150. artikuluak: Gipuzkoan kokatutako baserria duten gipuzkoarrek foru zibil

honetan adierazitako baliabideak erabili ahal izango dituzte baserria eskualdatzeko,

elkarrekiko testamentuari buruz 172. ataleko 2. zenbakian xedatutakoaren kalterik gabe.

Arauaren efektuetarako, hona hemen Legeak baserriari buruz eskaintzen duen definizioa,

151. artikuluan: Baserria etxebizitzak berak eta hari lotutako gainerako eraikin, areto,

lursail eta ondazilegiek osatzen dute, bai eta, baserriaren ustiaketari, ustiatzen bada,

atxikitako ondasun higigarriek, aziendek eta makinek ere. Beraz, araudiaren 152.

artikuluaren arabera, baserriaren eta hari lotutako ondasunen doako eskualdaketak aurreko

atalean adierazitako guztiak hartuko ditu barruan, aurkako xedapenik ezean.

Gipuzkoako Foru Zibila, orduan, baserri baten titular direnek besterik ez dute erabiliko.

Beste eremu guztiei gagozkiola, Espainiako Kode Zibila izango zaie aplikagarri.

4.2.- Ezarpen-eremu pertsonala: auzotasun zibila

Lurralde ezarpen-eremua zehaztuta, argitu beharra dago lurralde-finkapen hori ez dela

nahikoa 1992ko Legea aplikagarria izateko, bere baitan barnebiltzen duen 1999ko

Gipuzkoako legearekin batera. Beste elementu bat bete behar da, PERTSONALA, alegia.

Aurreko atalean aipatu diren lurraldeetan aplikatuko da Legea, baina soilik FORUDUN

AUZOTASUN ZIBILA duten pertsonei, ez edozein pertsonari. Beraz, bi elementu batera

eskatzen ditu Lege horren aplikazioak, eta zenbait atalek adierazten dute bigarren elementu

horren beharra, hiru lurraldeei gagozkiola:

1.- BIZKAIA. Gure araudiaren 12. artikuluak dioen bezala, Foru Zibil honen

ondorioetarako, Bizkaiko Lurraldeko auzotasun zibila dutenak dira bizkaitarrak. Foru-

lurraldeko auzotasun zibila duena da forudun edo infantzoia.

2.- ARABA. Legearen 133. artikuluak, Aiarari dagokionez, zera dio: 1. Auzotasun

zibilak aginduko du Aiarako Forua ezartzerakoan. 2. Aiarako Forua ezartzeko orduan,

Zuzenbide arruntak arautuko du auzotasun zibila. Laudiori eta Aramaiori dagokienez,

ordea, 146.2 artikulua dugu: Bizkaiko Forua ezartzerakoan auzotasun zibilak aginduko du

Laudio eta Aramaio udalerrietan.

3.- GIPUZKOA. Legearen 149. artikuluaren arabera, Foru zibil honi dagokionez,

Gipuzkoako lurralde historikoan auzotasun zibila eskuratu duen oro da gipuzkoar.

Ikus daitekeenez, atal guztiek diote gauza bera. Foru Zibil horiek aplikagarri izan daitezen,

lurralde-ezarpenarekin batera, beharrezkoa izango da ezarpen-eremu pertsonala. Forudun

auzotasuna eduki beharko da: Bizkaian, bizkaitar foruduna; Araban, Aiarakoa, Laudiokoa

edo Aramaiokoa; eta Gipuzkoan, gipuzkoarra. Azter dezagun, baina, zer den auzotasun

zibila eta nola eskuratzen den; horretarako, jakina, Kode Zibilera jo beharko dugu.

Auzotasun zibilari buruzko araudia Estatuaren eskumen esklusiboa baita (EK-ko 149.1.8

artikuluaren arabera).

AUZOTASUN ZIBILA

1.- KONTZEPTUA

Auzotasun zibila pertsonaren egoera zibil bat da, estatus bat, Erregistro Zibilean

inskribatzen dena, eta horren arabera zehazten da espainiar naziotasuna duen pertsona bati

Estatuko zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion. Horrela, naziotasuna bada frantses

edo espainiar bati zein ordenamendu zibil aplikatu behar zaion finkatzen duen estatusa edo

konexio-irizpidea, auzotasun zibilak Espainiako estatuan indarrean dauden ordenamendu

zibiletatik zein aplikatu behar den adierazten du. Pertsonak duen auzotasun zibilaren

arabera (katalana, aragoiarra, galiziarra...), auzotasun horri dagokion legeria zibila ezarriko

zaio. Naziotasun txiki baten antzekoa da, Espainiako estatuaren barnean erabiltzen den

konexio-puntu bat (KZren 14.1, 15.1 eta 16.1.1 artikuluetan dago arautua).

Auzotasun zibila ez da nahasi behar administrazio-auzotasunarekin, hau da, udalerri edo

herri bateko auzoko izatearekin. Auzotasun zibila ez da toki batean bizitzea edo zure

egoitza herri edo hiri konkretu batean izatea, edota herri horretako erroldan inskribatua

egotea (empadronado). Auzotasun zibil bat izan dezakezu, eta beste toki batean bizi

(adibidez, ni Katalunian bizi naiteke lana dela-eta bost urtez, baina, nire auzotasun zibilari

dagokionez, bizkaitarra izan). Bereizketa hor dago; auzotasun zibilak finkatzen du zein

izango den niri aplikatuko zaidan legedia, eta adibideko kasuan, niri Bizkaiko legeria

aplikatu beharko zait, ez katalana, nahiz eta han bizi izan bost urtez. Beraz, ez dira gauza

bera.

2.- AUZOTASUNA ESKURATZEKO BIDEAK

Kode Zibilaren 14. artikuluak finkatzen ditu zein diren auzotasun zibila eskuratzeko bideak:

1.- SEME-ALABATASUNA

Kode Zibilaren 14.2 artikuluak dio jaioberriak gurasoen auzotasun zibila izango duela;

beraz, gurasoek foru-lurralde bateko auzotasuna badute, haien seme-alabek auzotasun bera

izango dute, nahiz gurasoak ezkonduak ez egon. Adoptatuak ere, bere adoptatzaileen

auzotasun zibila izango du, seme-alaben arteko diskriminazio ezaren printzipioan

oinarriturik. Gurasoetako bakarrak badu espainiar naziotasuna, seme-alabek haren

auzotasun zibila hartuko dute, besteak ez baitu. Eta seme-alabatasuna soilik guraso batekin

finkatu bada, harexek emango die seme-alabei auzotasuna. Baina zer gertatzen da gurasoek

auzotasun zibil ezberdina badute? Zeinena hartuko dute seme-alabek? [Kontuan hartu behar

da ezkontideek auzotasun ezberdina izan dezaketela, ezkondu eta gero ere]. Kode Zibilak

irtenbide batzuk proposatzen ditu kasu horietarako:

Gurasoek seme-alaba izan edo adoptatu eta sei hilabetera Erregistro Zibilean

inskribatuz, bietariko baten auzotasuna ezarri ahal izango diote umeari. Batek

bakarrik badu umearekiko guraso-agintea, oro har, berea emango dio, baina

bestearena ere aukeratu dezake. Akordiorik ez balego, epailearengana joateko

aukera egongo litzateke, baina ez dirudi oso komenigarria denik horretara

heltzea.

Ez badute aurreko aukera hautatu, seme-alabatasuna lehenengo finkatu duen

gurasoarena izango da auzotasun zibila. Gehienetan, ordea, aldi berean

finkatuko da.

Ez bada aurreko irizpideekin jadanik zehaztu, umeak bere jaioterriari dagokion

auzotasuna izango du.

Azken irizpide bezala, eta umea atzerrian jaio bada, auzotasun zibil «komuna»

izango da (hau da, foru gabea). Irizpide hori kritikatu egin izan da.

2.- TOKI ZEHATZ BATEAN JAIOTZEA

Ezin bada zehaztu umea norena den, eta horrexegatik gurasoen auzotasun zibila ezezaguna

denean, orduan umeak bere jaioterriari dagokion auzotasuna izango du. Gerora, gurasoek

seme-alabatasuna finkatzen badute, orduan, jaiotegunera arteko atzeraeraginkortasunez,

gurasoena ezarriko zaio.

3.- AUKERATU IZANA

Semeak edo alabak aukeratu dezake 14 urte dituenetik bere auzotasun zibila (emantzipatua

ez badago, guraso edo tutorearen parte-hartzea beharko du). Hautatu ahal izango du: bere

jaioterrikoa edo bere gurasoetariko bakoitzak izan duen azken auzotasuna.

4.- EZKONTZA

Ezkontzak ez du auzotasun zibila aldatzen, baina aukera dute ezkontideek, legearen arabera

banatuak ez daudenean, bikotearen auzotasuna hartzeko, hala nahi badute.

5.- BIZILEKUA

Toki batean bi urtez bizitze soilagatik, toki horri dagokion auzotasun zibila eskuratu

dezakezu, baina toki horretako auzotasuna eskuratu nahi duzula adieraziz, esanbidez, eta

Erregistro Zibilean inskribatuz. Edo bestela hamar urtez, inolako adierazpenik ez bada

egin kontrako zentzuan. Egin izan bada, ez da eskuratuko.

Ikusi dugun bezala, hauexek dira, laburki azalduak, auzotasun zibila eskuratzeko erak. Oso

garrantzitsua da, Espainiako estatuko zein ordenamendu juridiko aplikatuko zaizun

jakiteko, zure auzotasun zibila zein den jakitea. Hori da giltza, Espainiako estatuan

denetariko ordenamenduak baitaude. Askotan, jendeak ez daki zein den bere auzotasun

zibila, irizpideak zein diren ez dakielako. Horrela, EHFZZL aplikagarria izateko, honako

hau beharko du pertsona batek:

Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko, bizkaitar foruduna izan beharko duzu,

salbuespen batzuk kenduta (komisario bidezko testamentua, testamentu

mankomunatua eta tronkalitatea)

Aiarako Forua aplikagarria izateko, Aiarako auzotasun zibila izan beharko

duzu. Laudion eta Aramaion beste horrenbeste beharko da (udalerri horietan

izatea auzotasun zibila, alegia), Bizkaiko Foru Zibila aplikatzeko.

Gipuzkoako Foru Zibilak Gipuzkoako auzotasun zibila galdatzen du.

Bukatzeko, beraz, gure araudiaren egungo ezarpen-eremu biak batuta –lurraldeari eta

auzotasunari dagozkionak–, hona hemen sintesi-taula bat. Indarrean dagoen legeria aldatzea

urgentea dela islatzen duen informazioa, hain zuzen ere.

5. GAIA

EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILAREN

ITURRIAK

Gai honek Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak jorratuko ditu, Euskal Herriko Foru

Zuzenbide Zibilari buruzko 3/1992 Legearen Atariko Titulu komuneko araudi bateratua

aztertuz. Baina, lan horri ekin baino lehen, Zuzenbide Zibilaren iturriak zein diren aztertu

beharko dugu, gerora esparru horretan ikasitakoa Euskal Zuzenbide Zibilaren azterketan

islatzeko.

5.1.- Zuzenbide Zibilaren iturriak

Espainiako Zuzenbide Zibilaren iturriak aztertzean, KZren 1.1 artikuluari erreparatu behar

zaio: Espainiar ordenamendu juridikoaren iturriak legea, ohitura eta zuzenbidearen

printzipio orokorrak dira. Ondorioz, KZren 1.7 artikuluak zera dio: Epaile eta Auzitegiek,

ezagutzen dituzten auzi oro, ezarritako iturri-sistemari jarraiki ebazteko desenkusaezineko

beharra dute.

Zer da zuzenbidearen iturri izatea, baina? Doktrinak eman dituen adiera guztietatik [DE

CASTRO], Kode Zibilak bakarra erabiltzen du: zuzenbidearen iturriak dira zuzenbidea bera

ekoizteko edo sortzeko bideak, hau da, zuzenbidea nola edo nondik sortzen den erakusten

digutenak (legea, ohitura eta printzipioak). Hona hemen haien artean egiten den bereizketa:

1.- Iturri materiala. Potestas normandiari edo legeak sortzeko ahalmena duen

organoari deritzo iturri materiala, bertatik ateratzen baitira iturri formaletako batzuk

(legeak, hain zuzen ere).

2.- Iturri formala. Arau juridikoak kanpotik hartzen duen formari deritzo iturri

formala. Horien artean beste azpisail bat egin liteke, dena den:

2.1.- Iturri formal positiboa. Hasieratik du arau-balioa, eta hori ez da zalantzan

ipintzen. Zuzenbidearen iturri da, sortzen denetik. Horren paradigma legea da.

Absolutuak dira, guztientzat zabaltzen dira argitaratzen direnetik, eta epaile guztiek

ezagutu behar dituzte, auzi oro konpontzeko. Ez da frogatu behar badirela.

2.2.- Iturri formal ez-positiboa. Horien arau-balioa bereziki jaso egin behar da

iturri positibo batean; hau da, lege batek eman behar dio iturriaren balioa. Ohitura

eta printzipio orokorren kasua da hori. Iturri dira, Espainiako ordenamenduan, hala

baitio KZren 1.1 artikuluak. Erlatiboak dira, gainera, epaileek direnik ere ez

dutelako jakin behar, eta, behar izanez gero, frogatu egin beharko du interesatuak haren

aurrean.

Ikusi dugun bezala, beraz, KZren 1.1 artikuluak ITURRI PIRAMIDE bat ezartzen du

Espainiako Zuzenbide Zibilerako, eta berdintasun ezaren adierazle garbia da piramide hori.

Lehenengo iturria LEGEA izango da; ez badago gai baten inguruan legerik, orduan

OHITURA izango da erreferentziazko iturria, eta, azkenik, ohiturarik ere ez badago, orduan

printzipioetan oinarriturik konpondu beharko da arazoa. Azken batean, iturrien balioa

arazoen konponbidea aurkitzean datza. Epaile batek, arazo bat konpontzeko, legeetara joko

du lehenengo; legerik ez badago, ohiturara, eta, azkenik, printzipioetara. Ordena

hierarkikoa da, erabat. Azter ditzagun banaka.

I.- LEGEA

Legea zer den laburki azalduko dugu atal honetan; izan ere, Zuzenbide Politikoak edo Konstituzio

Zuzenbideak jorratzen baitu. Atal honetan, legea, iturritzat harturik, zeri deritzogun aztertuko dugu.

Legeak, beraz, organo eskudunek idatzi, landu eta onartzen dituzten arau juridikoak dira; ez

bakarrik Espainiako Gorte Nagusiek edo parlamentu autonomikoek onartzen dituztenak [lege

organikoak eta legeak, zentzu hertsian], baizik eta denak, baita botere exekutiboak onartzen dituen

dekretu eta erregelamenduak ere. Denak dira, iturri-sistemari begira, zuzenbidearen iturri. Denak

dira arau juridikoak, lege-tankera hartzen dutenak.

Legeak, legetzat hartzeko, hiru printzipio bete behar ditu:

1.- Legezkotasun-printzipioa. Organo eskudunak ematea, horretarako erabili behar

den prozedurari jarraitzea (tramitazioa), eta pertsona guztiei berdin eragitea, salbuespenik

gabe, diskriminaziorik gabe. Horrek ez du esan nahi legeak orokorra izan behar duenik eta

pertsona guztiei eragin behar dienik. Sektoreka edo arloka onartzen diren legeak ere

badaude. Kasu horretan, arlo edo sektore hori osatzen dutenei berdin eragitearekin beteko

litzateke aipaturiko betekizuna.

2.- Publikotasun-printzipioa. Legeek eragina izan dezaten, onartu eta gero

publikatu egin behar dira (aldizkari ofizialetan). Ez ditugu denak ezagutu behar, baina

badugu horiek ezagutzeko aukera eta eskubidea. Vacatio legisa izan dezakete legeek.

Agintariek ezer ezartzen ez badute, hogei egunekoa.

3.- Hierarkia-printzipioa. Legeen artean hierarkia bat dago, eta errespetatu egin

behar da. Beheragoko lerruna duen legeak ezin du jo goragoko lerruna duen lege baten

kontra. Guztien gainetik, Espainiako 1978ko Konstituzioa dago, jakina (KZren 1.2

artikulua).

II.- OHITURA

Kode Zibilaren 1.3 artikuluak ohitura aipatzen du zuzenbidearen iturri gisa, baina soilik

zuzenbide pribatuaren iturri gisa. Izan ere, ohitura praktikan jokabide bat errepikatzetik

sortutako arau juridiko bat da, Estatuaren egituraketa instituzionalean sartuta ez dauden

pertsona edo talde partikularrek burututakoa. Praktikarekin sortzen dute ohitura hori, eta,

ohitura horren menpe daudenez edo edukiari men egiten diotenez, ohiturari lotuta daude.

Horrenbestez, beharrezkoa da; hau da, zuzenbide bihurtzen da.

Hauexek dira, beraz, ohituraren EZAUGARRIAK:

1.- Estatuaren antolamendutik at dauden pertsonen praktikaren bidez sortzen da

ohitura. Pertsona partikularrez ari gara beti, nahiz eta kolektiboki antolatuak egon nolabait.

Dena den, Estatuarentzat lan egiten duten funtzionarioen, epaitegi edo instituzioetan

dabiltzanen praktikak ez dira ohitura, iturri-sistemari jarraiki.

2.- Iturri-sisteman duen balioa, hala ere, bigarren mailakoa da, eta subsidiarioa. Bigarren

mailakoa, bere iturri-balioa lege batek onartzen diolako (KZren 1.1 artikuluak); subsidiarioa, legea

falta denean soilik aplikatzen delako. Lege bat badago, zerbait arautzeko ez da ohitura kontuan

hartuko (Nafarroan izan ezik, contra legem ohitura onartzen baita iturri gisa, 1973ko Foru Berriaren

2. legean, hain zuzen ere).

3.- Oro har, ohitura ez da idatziz agertzen. Eta idatziz agertzen bada, soilik izan daiteke

bilduma batean, ohituraren balioa egiaztatzeko tresnak direnean. Aldiz, ohitura legeetan jasotzen

bada, jadanik ez da ohitura, lege bilakatu baita.

4.- KZren 1.3 artikuluak dioen bezala, Auzitegiek ez dute ohitura ezagutu eta ofizioz

aplikatzeko obligaziorik. Beraz, ez da ulertzen ohitura ezagutu egin behar denik. Badakigu iturri

erlatiboa dela, eta, beraz, oso nabarmena ez denean, behintzat, epailearen aurrean frogatu beharko

dela: ohitura existitzen dela eta aplikagarria den legerik ez dagoela. Bi alderdiak, positiboa eta

negatiboa.

Ohitura orok bi ELEMENTU dauzka bere barnean, gainera, halako ohitura JURIDIKOA dela

esatea ahalbidetzen dutenak:

1.- ELEMENTU MATERIALA. Praktika da elementu materiala; hau da, pertsonek

etengabe egiten dituzten egintzak edo praktikak, publikoak, denboran zehar errepikatuak. Hori da

ohiturak behar duen lehenengo pausoa: pertsona batzuek zerbait egitea, modu uniforme eta

iraunkorrean, eta luzaroan, gainera. Lurralde batean, toki batean, gremio batean... portaera hori

taldeko edo tokiko gehienek onartzea.

2.- ELEMENTU ESPIRITUALA. Tradizionalki elementu honi opinio iuris esan izan

zaio, eta, funtsean, aurrerago deskribatu dugun praktika edo portaera beharrezkotzat hartzen duen

kontzientzia-elementua da; hau da, praktika hori egiten duten pertsonek edo taldeek praktika horri

beharrezko iriztea, arautzat hartzea. Haien kontzientzietan, portaera horrekin lotura bat egotea. Ez

da, gaur egun, elementu subjektibotzat hartzen, pertsonen portaeran islatzen den datua baita. Ez da

pertsonaren kontzientzia aztertu behar, barnerantz eginez; objektibizazio-prozesu bat jasan du

elementu honek, batez ere usadio juridikoak elementu espirituala behar ez duenetik ohituratzat

hartua izateko (KZren 1.3 artikulua).

Azkenik, esan beharra dago ohiturak bi muga dituela, iturri-sistemaren bigarren ardatza den aldetik:

Moralaren aurka ez joatea (KZren 1.3 art.). Balioespen etiko bat da, arlo

horretan, arau juridikoa onartu edo ezeztatuko duena.

Ordena publikoaren aurka ez joatea. Ezin da ohitura legearen kontrakoa izan

(Nafarroan onartu egiten da, ordea). Argudiatu ezberdintasuna, onartzearen edo

ezeztatzearen alde, contra legem ohitura.

III.- ZUZENBIDEAREN PRINTZIPIO OROKORRAK

KZren 1.4 artikuluak ezartzen duenez, zuzenbidearen printzipio orokorrak lege edo

ohiturarik ez dagoenean aplikatuko dira, baina horrek ez du ahulduko printzipioek

ordenamendu juridiko osoarekiko duten izaera informatzailea. Definizio horretatik, bi

alderdi behintzat atera daitezke: iturri gisa, azkenak dira, baina, iturri izateaz gain,

informatzaile ere badira. Bi funtzio betetzen dituzte, alegia.

Definitu beharko bagenitu, zera esango genuke: Zuzenbidearen printzipio orokorrak garai

historiko batean giza komunitate baten funtsezko eta oinarrizko ideiak jasotzen dituzten

erregela zuzentzaileak dira, komunitate kideen artean sortutako arazo juridikoak

konpontzeko eta ordenatzeko egokitzat hartzen direnak. Beraz, honako ezaugarri hauek

atera daitezke:

1.- Iturri-sistemari gagozkiola, bigarren mailakoa da, subsidiarioa, ohitura bezala.

Legerik eta ohiturarik ez badago izango dira aplikagarri soilik. Eta iturri-balioa, gainera,

legeak berak ematen dio; bestela, ez luke izango.

2.- Jatorria gizartean du, geografikoki eta historikoki mugaturik dagoen komunitate

edo giza talde batean. Positibisten eta iusnaturalisten jarrera polarizatuak eta iritzi

bateratzailea lehian dabiltza haien funtsa aurkitzeko (legea, zuzenbide naturala edo biak).

3.- Ez dira arau idatziak. Idatzirik baleude, «positibatuak» egongo balira, ezingo

genituzke printzipio orokor izendatu, lege baizik. Hala ere, legeak eta ohiturak haiek sortu

baino lehenago indarra zuten printzipio edo ideien emaitza dira. Printzipioetatik eratortzen

dira, azken batean, eta horrexegatik dira ordenamenduaren informatzaile.

4.- Ez daude zerrendatuak. Ordenamenduaren parte dira, eta ordenamendua den

bezalakoa zergatik den argitzen dute. Espainiako Konstituzioak batzuk zerrendatzen ditu;

izan ere, horien ideietan eta filosofian jasota baitaude besteak. Epaileak erabiltzen badu

horietako bat, formulatu egin beharko du.

Ekitatea, justizia, askatasun zibila, oreka, proportzionaltasuna, zalantza kasuetan zordunaren alde

egitea, berdintasuna, bidegabeki aberastearen debekua, eskubidearen abusuaren debekua, fede ona,

analogia… badira makina bat. Askotan, Konstituzioak berak jasotzen ditu, giza eskubide gisa. Eta

horrek aurreko nazioarteko adierazpen-testuetatik, alegia. Besteetan, arauetatik eratortzen dira.

Horien aplikazio analogikotik. Nolabaiteko sustraia behar dute ordenamenduan, koherentzia-maila

bat ordenamendu juridiko jakin baten oinarriekin. Hala ere, denborarekin alda daitezke. Erlatiboak

dira, interpretagarriak, dimentsio-aldaketa jaso dezaketenak.

IV.- JURISPRUDENTZIA

Atal honetan azaltzen dugu zer den jurisprudentzia eta zergatik ez den zuzenbidearen iturri.

Jakin badakigu, botere-banaketaren teoriari jarraiki, botere legegile eta exekutiboaz gain,

badagoela botere judiziala, eta legegileek edota gobernukideek sortutako arau juridikoak

betearazi eta exekutatzen dituzten epaileek eta magistratuek osatzen dutela. Epaile horiek

ez dute, beraz, zuzenbidea sortzeko ahalmenik, sortutakoa interpretatzeko eta exekutatzeko

eskumena baizik.

Esparru horretan, aipatu beharra dago, beraz, JURISPRUDENTZIA. Jurisdikzio-ahalmena

dutenek beren erabakiekin sortzen duten doktrina da hori, KZren 1.6 artikuluan aipatzen

dena, hain zuzen ere. Artikuluak honela dio: Jurisprudentzia Auzitegi Gorenak, legea,

ohitura eta zuzenbidearen printzipio orokorrak interpretatu eta aplikatzean, behin eta

berriz ezartzen duen doktrina da. Horrela, Espainiako Auzitegi Gorenak bere sententzietan

legea eta ohitura interpretatzen dituenean (hau da, iturri-sistema bera), doktrinazko iritzi bat

sortzen du; ildoak, joerak... arazoak konpontzeko iturriak nola interpretatu eta aplikatu

behar diren adierazten du.

Zuzenbide Zibilaren inguruko jurisprudentzia Espainiako Auzitegi Gorenaren 1. salak ematen du,

zibileko salak (arlo penalean, 2.ak, administrazio-arloan, 3.ak, lan-arloan, 4.ak, eta militarrean,

5.ak). Badago, halaber, JURISPRUDENTZIA TXIKIA deritzona, Probintzia Entzutegiek sortzen

dutena edo, kasuan-kasuan, autonomia-erkidegoetako Justizia Auzitegi Nagusietako zibileko salek

(Foru Zuzenbidean, adibidez).

Nola ematen du Auzitegi Gorenak jurisprudentzia? Egia esanda, KASAZIO-ERREKURTSOAK

ebatziz ematen du (AZLren 477. artikulua), azken instantzian errekurtsoak aurkezten direnean

horiek ebatziz. Izan ere, ez dago instantzia gehiago gorago, eta Auzitegi Gorenak baliatzen du bere

azken epai hori, «zalantzak argitzeko» eta etorkizuneko interpretazio ildoa finkatzeko. Kasua

konpontzeaz gain, auzitegiak bere iritzia ematen du (sententziaren oinarri juridikoak ematen dituen

atalean): kasua ebazteko iturri-sistema nola interpretatu eta aplikatu duen. Ildo beretik, BI

SENTENTZIA eman direnean esan daiteke jurisprudentzia dagoela, eta auzitegiak joera bat

agertzen duela legea, ohitura eta printzipioak interpretatzean eta aplikatzean. Batzuetan, epai bakar

batek ezartzen du ildo finko eta irmoa.

Jurisprudentziaren balioa da BATASUN JURIDIKOA eta, horrekin batera, ZIURTASUN

JURIDIKOA ematea; hau da, Espainiako estatuko justiziako instantzia gorenak adierazten du

iturri-sistema nola interpretatu eta aplikatu behar den. Gainera, legeak hutsuneak dituenean

jurisprudentziak betetzen ditu (izatezko bikoteak, transexualitatea...). Hala ere, aldakorra da, eta

horrek bere balioa erlatibizatzen du. Gustu guztietako jurisprudentzia egoten da, kasu gehienetan.

5.2. Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak

Orain arte esandakoak badu islarik 1992ko Legean. Gogoratu beharra dago ATARIKO

IDAZPURUA horren inguruan aritzen dela, Eusko Legebiltzarrak hala eskatuta Legea

tramitatu zenean. Lehenengo lau artikuluak dira aztergai, ezer berririk esaten ez duten

arren. Euskal Zuzenbide Zibilaren iturriak zein diren adierazten du; iturri-sistema Kode

Zibilak ezartzen duen berbera da, baina Euskal Autonomia Erkidegoko lege, ohitura eta

printzipioei loturik, jakina. Garrantzitsua da klasean lau artikulu horiek irakurtzea, gai

horretaz esan direnak ongi barneratzeko eta finkatzeko:

1. artikulua: zein da iturri-sistema

1. Constituyen el Derecho Civil Foral de los Territorios Históricos del País

Vasco las disposiciones de esta ley, la costumbre y losa principios generales del

derecho que lo inspiran, de acuerdo con su tradición.2. La costumbre que no

sea notoria deberá ser probada.

2. artikulua: foru-jurisprudentziaren balioa

La jurisprudencia complementará el Derecho Civil Foral con la doctrina

reiterada que establezca la Sala de lo Civil del Tribunal Superior de Justicia del

País Vasco al interpretar y aplicar aquél.

3. artikulua: ordezko zuzenbidea zein den eta nola aplikatu behar den

1. En defecto de norma foral aplicable, regirá, como supletorio el Código Civil

y demás disposiciones de carácter general.2.La aplicación del Derecho

supletorio deberá acomodarse a los a principios generales del Derecho Civil

Foral.

4. artikulua: xedapenezko arauen aldeko presuntzioa

De acuerdo con el principio de libertad civil, tradicional ene l Derecho Foral vasco, las

leyes se presumen dispositivas, y la renuncia a los derechos de ellas derivados será válida

en tanto no contraríen el interés o el orden público, ni perjudiquen a tercero.

Ez da ahaztu behar, halaber, Eusko Legebiltzarrak 2003an onartu zuen Izatezko Bikoteei

buruzko Legea. Arau horren 9. artikuluak honela dio:

Régimen sucesorio.

A los efectos de la Ley 3/1992, de 1 de julio, de Derecho Civil Foral del País Vasco, las

parejas de hecho tendrán la misma consideración que las casadas. Así, en relación con el

régimen sucesorio y en función del Derecho Civil foral aplicable en cada caso:1.– Podrán

pactar que a la muerte de uno de ellos el otro pueda conservar en usufructo la totalidad de

los bienes comunes.2.–Podrán disponer conjuntamente de sus bienes en un solo

instrumento, mediante el testamento mancomunado o de hermandad, pudiendo ser

revocado o modificado por los miembros de la pareja.3.– Podrán nombrarse

recíprocamente comisario en el testamento o pacto sucesorio.

Ikus daitekeenez, beraz, izatezko bikoteak eta ezkontideak berdinduak geratzen dira,

2003tik, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legean. Ondorio guztietarako.

Xedapenean agertzen diren aukerak (gozamena, testamentu mankomunatua eta komisario

izendapena) adibideak besterik ez dira. Horiek ez dira izatezko bikoteek egin ditzaketen

mugimendu juridikoak. Ezkontideek egin ditzaketen guztiak egin ditzakete. Hiru horiek

adibideak dira soilik.

5.3. Foru-kasazioa

1. SARRERA

Honako lerro hauek kontraste-lana plazaratzea dute helburu euskal lurraldeek mendeetan

zehar foru-eraentza diziplina aniztunaren baitan izan duten sistema judizial propioaren eta

egun indarrean dagoen 1978ko Espainiako Konstituzioaren 1491.6 eta 149.1.8 artikuluek

eskaintzen duten marko juridiko murriztailearen artean. Agertoki juridikoaren ertz batetik

begiratuta, izan ginena eta gaur garena ispiluaren aurrean jartzea, alegia.

Ezin ukatu, ordea, lan honetan jorratzen diren gaiek back stage politiko argia dutela. Osagai

juridikoak ideologikoekin nahasten dituen errezeta horietako bat da, nahitaez. Horregatik,

bibliografia anitza erabili da, kolore guztietako iritziak irakurri eta txertatu dira. Nork bere

burua kokatzeko hainbat ikuspuntu atxiki dira, egungo errealitatea ahalik eta leialen

islatzeko erronkari sendo eutsiz.

2. EUSKAL LURRALDEEK MENDEETAN ZEHAR IZAN DUTEN BEREZKO

SISTEMA JUDIZIALAREN AZTERKETA XUMEA

2.1. Ikusmira orokorra

Goi Erdi Aroan, VIII. eta XII. mendeen artean, arauen sakabanaketa izan zen agertoki

juridikoaren bereizgarri nagusia: hiri-ordenamenduak ziren protagonistak, hiri bakoitzeko

biztanleentzat hainbat alderdi juridiko arautzen zituzten lehenengo testu idatziak.

Fenomeno horri lokalismo juridikoa esaten zaio, eta hirietan indarrean zeuden

ordenamenduei tokiko zuzenbideak; bestela esanda, foruak. Foru hitza da Goi Erdi Aroko

hiztegi juridikoan gehien erabiltzen denetakoa, Katalunian izan ezik, han ez baitute inoiz

ere erabili. Foru hitzak hainbat adiera ditu: izan ere, forua aparteko arautzat hartu izan da,

baina baita toki jakin batean indarrean dagoen ordenamendu juridikoa identifikatzeko

termino gisa ere. Foruaren edukia abiapuntu hartuta, foru esan izan zaio, halaber, lurralde

edo herri baten zuzenbidea biltzen duen testuari ere. Esanahi horiek lagungarriak dira

foruen artean egin beharreko bereizketa gauzatzeko.

Alde batetik, foru laburrak edo foru frankoak daude (hiri-gutunak), erregeek eta

jauntxoek hiri eta hiribilduei emandakoak, hiri horiek birpopulatzearren bertako biztanleei

eskainitako pribilegioak biltzen zituztenak. Forua, kasu honetan, aparteko araua da, berezia,

toki jakin batean indarrean dagoen euskarri juridikoa. Foru frankoen ondoan, ordea, herriak

sortu eta erregeak onartutako foruak daude, herriaren ohiturak testu idatzi batean jasotzen

dituzten berezko foruak. Forua, bigarren testuinguruan, herri edo lurralde baten

zuzenbidea jasotzen duen testua da. Kronologiari erreparatuz, aurrena foru laburrak eman

ziren hirietan, erregeak hiri bat sortzeko edo birpopulatzeko emandako tresna gisa.

Aurreragokoak dira berezko foruak, baina lotura estuagoa dute lurraldearen benetako

zuzenbidearekin, herriaren ordezkariek idatzitakoak baitira, euren ohitura zaharrei sakon

erreparatuta. Forudunen arteko elkarbizitza arautzeko berme sendoagoa eskaintzen duten

testu juridikoak dira, jada indarrean dagoen ohiturazko zuzenbide bat jasotzen baitute,

idatziz eta lege taxuz.

Euskal lurraldeetan ere oso adierazgarria izan zen fenomeno hori. Lehenengo foruak

laburrak izan ziren, XI. mendetik aurrera, zuzenki edo zeharka, hainbat erregek euskal

hiribilduei emanak, horiek birpopulatzeko edo sendotzeko. Foru frankoak ziren, burgesak:

merkataritza bultzatzeko eman ohi zituen erregeak, horrela hiribilduak sortzeko edo

indartzeko. Frankoak ziren, halaber, pribilegioak eskaintzen zituztelako, hiribildura biztanle

ahalik eta gehien erakartzeko eginikoak. Foru laburrak edo frankoak familiaka biltzen

ziren: euskal hiribilduek bere egin zituzten beste lurralde batzuetan indarrean zeudenak,

izena aldatuta. Alde batetik, Logroñoko Foru Frankoa dago (Alfontso VI.ak Logroñoko

biztanleei emana, 1095. urtean), Bilbok eta Gasteizek hartutakoa. Bestetik, Lizarrako Foru

Frankoa dago (Antso Ramirezek 1063an emandakoa), Donostiak bere egin zuena, 1180.

urtean, Antso Jakitunaren eskutik. Gainerako euskal hiribildu guztiek testu horiek

bereganatu zituzten, lurraldearen arabera, izena aldatuta.

Hiribilduek foru frankoei esker lortutako estatus pribilegiatuak erreakzioa eragin zuen,

ordea, landa-lurrean edo Lur Lauan. Bi multzo horien arteko tentsio gero eta handiagoaren

eta landa-lurreko biztanleek zuten desoreka soziojuridikoaren eraginez, euren zuzenbidea

idatziz jasotzeko grina sortu zitzaien horiei ere. Horren adibide bikaina dira euskal

lurraldeen Ohiturazko Zuzenbidea aurrenekoz idatziz jaso zuten foruak, Bizkaikoak,

Arabakoak zein Nafarroakoak; Gipuzkoak ez zuen inoiz osatu berezko forurik. Bizkaiari

dagokionez, lurraldearen egiturari erreparatuz, honako foru hauek bereiz daitezke:

Enkarterrietakoa (1394ko Avellanedako Foru Zaharra eta 1503ko Enkarterrietako Foru

Berritua); Durangokoa (data zehatza ezezaguna da, baina adituek diote Durangoko

Merindadeko Forua XIV. mendekoa dela), eta Bizkaia «nuklearra» deritzona (1452ko

Bizkaiko Foru Zaharra). Bizkaiko hiru lurralde-eremuek euren ordenamendu juridikoa

bateratu zuten 1526ko Bizkaiko Foru Berriaren bidez (Enkarterriek 1574an bere egin zuten

Foru Berria), Bizkaia osoko Lur Lauari geroztik aplikagarria izan zitzaion testu bakarra.

Orozkoko bailara 1785ean sartu zen, behin betiko, Bizkaiko lurralde-eremuan, baina ordura

arte ere Bizkaiko Forua aplikatzen zitzaion, Bizkaiko Lur Laua bailitzan. Bizkaiko

hiribilduak eta Urduñako hiria, ordea, foru haren eremutik kanpo geratu ziren, haietan

indarrean egondako foru frankoek Gaztelako Zuzenbidea beretu baitzuten, tresna juridiko

gisa eskas gelditu zirenetik gaur arte.

Arabari dagokionez, 1373ko Aiarako Forua izan zen aiararren berezko ohiturazko

zuzenbidea jaso zuen testu idatzia; gainerako arabar guztiek Gaztelako Zuzenbidea izan

zuten ordenamendu juridiko nagusitzat. Gipuzkoak ohiturazko zuzenbideari eutsi zion

egunerokoan, idatzita egon ez arren, hiribilduetatik kanpoko Lur Lauari zegokionez;

hiribilduetan, beste lurralde batzuetan bezala, Gaztelako Zuzenbidea zen aplikagarria.

1237ko Foru Zaharra izan zen nafarren berezko zuzenbidea jaso zuen lege-testua, gerora

Nafarroako Foru Orokorraren muina izango zena, 1330ean eta 1418an «hobetua».

Iparraldeko euskal lurraldeek euren ohiturazko zuzenbideak eratutako instituzioei eutsi

zieten –ingelesen eta, aurrerago, frantsesen mende–, 1789an Frantziako Iraultzak ezabatu

zituen arte. Lapurdin aipagarriak dira 1215eko Baionako Hiri Forua eta 1514ko bi bilduma

–indarrean zeuden ohitura orokorrei zegokienez, bata Lapurdirentzat eta bestea

Baionarentzat (Lapurdiren eta Baionaren arteko bereizketa argi erakusten dute hainbat

testuk)–. Zuberoari bagagozkio, berriz, aipagarria da 1520ko Ohituren Bilduma; eta

Nafarroa Behereari dagokionez, azkenik, 1611ko Foru eta Ohituren Bilduma.

Hala, Erdi Aroko panorama juridikoa argi marrazten duen mapa bat sortu zen berezko

foruak onartu zirenean, batez ere Hego Euskal Herriko lurraldeetan: alde batetik,

hiribilduak zeuden, foru frankoen bidez Gaztelako Zuzenbidea jaso zutenak (1348ko

Alcalako Ordenamenduaren eta Partiden eskutik). Bestetik, Lur Laua –Gipuzkoan eta,

Aiara kenduta, Arabako lurralde ia osoan izan ezik–, berezko foruek arautua. Euskal

instituzio publikoen eremuan, ordea, ordezkari guztiak joaten ziren lurralde bakoitzeko

Batzar Nagusietara, bai hiribilduetakoak baita Lur Laukoak ere, gai komunez aritzeko.

Batzar partikularrak ere egiten ziren, haiez gain, hiribilduen artean nahiz Lur Lauko

ordezkarien artean, batzuei eta besteei zegozkien gaiez aritzeko.

Berezko foruez gainera, ERMANDADEAK ere baziren, hau da, leinuen arteko borrokek

eragindako ondorioei aurre egiteko sortutako erakunde judizial kolektiboak. Euskal Herriko

probintzia gehienetan sortu ziren ermandadeak, XIV. mendetik aurrera (Bizkaian,

Gipuzkoan, Araban, Nafarroan eta Lapurdin), eta indar nabarmena izan zuten lurraldearen

egituran. Foruek aurreikusten zuten Zigor Zuzenbideaz bestelako zigor-araudi bat eratu zen

ad hoc ermandadeek aplika zezaten. Delitu eta zigor berriak zehaztu zituzten, leinu-gerrek

eragindako ondorioei aurre egiteko tresna eraginkor gisa. Zigor Zuzenbide berezi hori

ordenantzen bidez eratu zuten Batzar Nagusiek. Aipagarriak dira Bizkaian, oso ezagunak

direlako, 1342ko Ordenantzak edo Koadernoak, Nuñez de Lararen eskutik onartutakoak,

eta 1394koak, Gonzalo Mororen eskutik onartuak. Borroken eragin gordinari aurre egiteko,

Gaztelako Koroak ere esku hartu zuen, 1487ko Chinchillako Ordenantza hiribilduetan eta

hirietan aplikatuz, ezohiko neurri gisa, leinuen aurkako neurri oso zorrotzak jasotzen

baitzituen. Baina bizkaitarrek ez zuten testu hura begi onez hartu. Izan ere, borrokak

eteteko neurriak biltzeaz gain, hiribilduen gaineko kontrola areagotzea zekarren, besteak

beste, hiribilduak Batzar Nagusietatik aldentzeak eta Lur Lauarekiko distantzia

areagotzeak. Ordenantza zorrotz hark sortutako krisia konpontzeko, 1630eko

KONKORDIA aldarrikatu zen, zeinak hiribilduei baimentzen baitzien, prozedura jakin

baten bidez, foruak bere egitea, Gaztelako Zuzenbidea alde batera utzita.

Euskal lurraldeen foru-eraentzaren benetako dimentsioa, ordea, foruen arauek islatzen

dutenaz harago iristen da. Egia da foruak diziplina anitz biltzen dituzten testuak direla:

berezko Zuzenbide Zibilari, Administrazio Zuzenbideari, Zigor Zuzenbideari eta Prozedura

Zuzenbideari buruzko arauak jasotzen dituzte, euskaldunen ohiturazko zuzenbidea lege

idatzi bihurtuz. Baina orain, guri dagokigunez, honako hau da funtsezko datua: euskal

lurraldeek berezko egitura politikoa eta judiziala izan zuten hainbat mendez, nahiz eta

batzuek Gaztelako Koroarekin egindako itun politikoaren ondoriozkoa zela esan, eta beste

batzuek, berriz, aurretik indarrean egondako eta Gaztelako Koroaren inbasioari begira –eta

Gaztelako monarkiaren zentralizazioaren mende– erregeek hala nahi izanda (edo komeni

izan zitzaielako) euskaldunoi onartutako zenbait berezitasun edo pribilegiotzat hartu.

Edozelan ere, eztabaida garrantzitsua izan arren, azpimarratzekoa da gure iragan politikoari

eta judizialari buruz hainbat eta hainbat adituk ateratako ondorio sendo hau: euskal

lurraldeen foru-sistemak gobernu-sistema jakin batean du abiapuntua. Banakoen

eskubideak defendatzen dituen sistema da (herritarren arteko berdintasuna, kaparetasun

unibertsalean oinarritua; oinarrizko eskubideen babesa, tortura, epailearen esku-hartzerik

gabeko atxiloketak eta zorrengatiko kartzelatzea debekatzen eta etxebizitzaren

bortxaezintasuna eta akusaziozko printzipioa aldarrikatzen baititu), berezko Zuzenbide

Zibila daukana familiaren eta oinordetzaren eremuan; berezko instituzio publikoak dituena

(auzo, eskualde eta herrialdeetan banatuak), baita berezko sistema militarra, berezko

Justizia Administrazioa, berezko ogasuna (zerga-salbuespena) eta sistemaren berezko

defentsa-tresnak («foru-pasea») ere. Finean, XIII.-XVIII. mendeen artean loratu eta

trinkotutako sistema bat (Gaztelako Koroaren mende dauden beste lurraldeetan –Aragoi eta

Katalunia– gertatu bezala) eta XIX. mendetik aurrera indarrez desagerrarazia.

Foru-eraentzen abolizio-prozesua gogorra eta luzea izan zen. Filipe V.aren XVIII. mendeko

Planta Dekretuen zentralizazio-saiakera abiapuntu hartuta, mota askotako ekimenak

gauzatu ziren, XIX. mendean zehar, euskal lurraldeen foru-sistema ezabatzeko helburuak

gidatuta. Manuel Godoy espainiar ministroak lehentasunezko erronkatzat zeukan euskal

lurraldeen foru-sistema deuseztatzea, eta, horretarako, aurrera eraman zuen borroka

ideologiko antiforalista zorrotza. Ildo horretan, enkargu ofizialen babespean idatzitako

hainbat obra historiko-juridiko plazaratu ziren, foru-sistema bera inoiz existitu ez den

«mito» huts bilakatu nahian. Egun, oraindik, doktrinaren parte batek diskurtso horri eusten

dio. Edozelan ere, bestelakoak izan ziren foru-sistema desagerrarazi zuten ekimen

politikoak eta juridikoak: 1808ko Baionako Estatutua (96., 101., 116., 117. eta 144.

artikuluak); 1812ko Cadizko Konstituzioa, Espainiako 1837ko Konstituzioa, 1837ko

irailaren 16ko Legea (Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako Foru Aldundiak desegin zituen),

1839ko urriaren 25eko Legea (1. eta 2. artikuluak: Foru Aldundiak berrezarri zituen, baina

sistema judiziala ezabatu; foru-pasea debekatu zuen, eta, besteak beste, banderaren onura

galdu zuen Bilbok), 1841eko urriaren 29ko Errege Dekretua (Foru Aldundiak eta Batzar

Nagusiak desegin eta Probintzia Diputazioak indarrean jarri zituen; Estatuaren sistema

judiziala ezarri zen, Justizia Administrazio foralaren ordez; aduanak kostara eta mugetara

eraman ziren; udalak Estatuko sistemaren arabera antolatzen hasi ziren) eta Espainiako

1845eko Konstituzioa, neoforalismoa deritzonaren garaian. Estatuaren eta euskal lurraldeen

arteko tentsioa areagotuz joan zen, urtez urte (barealdi batzuk tartean, hala nola, 1871ko

urtarrilaren 25eko Errege Dekretua eta, batez ere, Espainiako I. Errepublikaren garaian,

Espainiako 1873ko Konstituzio Federalaren Proiektua), eta «negoziazioa» ezinezkoa

izanik, garaile atera zen Estatuaren zentralismoa. Prozesuaren gailurra 1876ko uztailaren

21eko Legeak irudikatu zuen, Espainiako 1876ko Konstituzio monarkikoaren babespean,

Cánovas del Castilloren eskutik emana: euskal lurraldeen foru-sistema abolitu zuten,

eremu publikoari zegokionez. Ordu arteko foru-instituzioak galdu egin ziren.

Euskaldunok foru-sistemaren defentsan hain sutsu jokatu izanak argi islatzen duela

autogobernurako nahia ondorioztatu dute adituek. Are gehiago: CLAVERO irakaslearen

hitzetan, foralismoak federalismoa ezkutatu du beti, federalismo estalia, Estatuaren

konstituzionalismo bateratuaren aurrean. Gure historian zehar, errealitate eta aldarrikapen

iraunkorra, alegia. Espainiako Berrezarkuntzaren garaiari dagokionez, federalismo birtual

horren adibidetzat hartu izan da, berez, 1878. urtetik aurrera martxan jarritako tresna

juridiko berria: kontzertu ekonomikoa edo ekonomia-ituna. Estatuko gobernuaren eta

Bizkaiko, Gipuzkoako, Nafarroako eta Arabako aldundien arteko akordioa oinarri,

kontzertua da Estatuaren eta hiru probintzien arteko harreman ekonomikoak zein

administraziozkoak arautzeko sistema konstituzionala, Estatuko legebiltzarraren kontroletik

kanpo geratzen dena eta hiru probintziek hari ordaindu beharreko kupoa muintzat duena.

Aldundiek kudeatutako finantza-autonomia antolatzeko tresna juridikoa, eremu fiskalean,

Estatuaren eta probintzien arteko «tratu»en eta «negoziazio»en esparrua sortzen duena, eta

adituen artean aldeko eta kontrako iritzi argiak eragin dituena. Lehenengo kontzertu

ekonomikoa 1878tik 1887ra arte egon zen indarrean; bigarrena, 1887tik 1894ra arte;

hirugarrena, 1894tik 1906ra arte, eta laugarrena, 1906tik 1925era arte (Liga Foral

Autonomistaren garaian, 1917an hiru aldundiek Espainiako erregeari bidalitako –eta gerora

ahaztutako– mezuaren garaian, lehenengoz euskal lurraldeen eskubide historikoak

esamoldea erabiltzen hasi zen garaian). Tartean, foru-sistema berreskuratzeko saiakerak

egin ziren: 1917ko mezuaren ildotik, 1918ko azaroaren 3an euskal diputatu abertzaleek

Espainiako Kongresuan aurkeztutako Lege Proiektua, esaterako.

Bosgarren kontzertu ekonomikoa Primo de Riveraren diktadurapean (1923-1930) onartu

zuten. 1925etik 1937ra arte egon zen indarrean. Espainiako II. Errepublikaren garaian,

itunari eutsi zitzaion, baina, 1936ko Espainiako Gerra Zibilaz geroztik, bi probintzia

euskaldunek izandako jarrera antifrankista zela eta, 1937ko ekainaren 23ko Lege

Dekretuaren bidez, sistema kontzertatua ezabatu zieten Bizkaiari eta Gipuzkoari. Kausa

frankistaren aldeko jarrera izanagatik, kontrako bidea hartu zuten Araba eta Nafarroari

zegokionez, eta eraentza bereziari eutsi ahal izan zioten. Egoera horretan heldu zen 1978ko

abenduaren 6an onartutako Espainiako Konstituzioa eta haren lehenengo xedapen

gehigarria. Araban ordu arte indarrean egondako kontzertua izan zen xedapen horren

filosofiaren eredua, baita autonomia-erkidegoa osatzean eta 1979ko Euskadiko Autonomia

Estatutuan oinarri hartutakoa ere (41. art.; zortzigarren xedapen iragankorra). Hala,

1981eko maiatzaren 13ko Legearen bidez onartu zen egun indarrean dagoen kontzertu

ekonomikoa, Bizkaiari, Arabari eta Gipuzkoari dagokienez. Berau izan da, ordu arteko eta

Espainiako Konstituzioaz geroztik Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean ezarritako

sistemaren arteko zubia, zuzenbide publikoari bagagozkio.

2.2 Euskal lurraldeen berezko sistema judizialaren ardatz nagusiak: foruak eta

Espainiako II. Errepublikaren garaiko euskal autonomia-estatutuak

Historian zehar gure lurraldeek berezko sistema judiziala izan dutela argi erakutsi dute

hainbat eta hainbat ikerketek. Gaur egun, aldiz, ez dago berezko sistema judizialik.

Hegoaldeko euskal lurraldeak Espainiako estatuaren organigrama judizialean txertatuta

daude; Iparraldekoak, ostera, Frantziako estatukoan. Hegoaldeko euskal lurraldeek berezko

sistema judizialari eutsi zioten 1876. urtera arte, zuzenbide publikoaren eremuan euskal

foruak abolitu zituzten arte. Ordutik, Espainiako 1978ko Konstituzioa aldarrikatu arte,

parentesi bakarra izan zuten lurraldeok autonomia instituzionalari dagokionez: Espainiako

II. Errepublikak ahalbidetutakoa eta, ondorioz, euskal autonomia-estatutuetan jasotakoa.

Iparraldeko lurraldeek, berriz, 1789ko Frantziako Iraultzaz geroztik ez dute berriz ere

berezko sistema judizialik izan.

2.2.1. Foruetan jasotako sistema judiziala

Aurreko atalean irudikatu dugun ibilbide historikoaren zenbait uneri argazkia ateratzea

dagokigu orain. Ikusi dugunez, Hegoaldeko euskal lurraldeek berezko gobernu-sistema ia

osoa eduki zuten 1876. urtera arte (eta Iparraldekoek, lausoagoa bada ere, 1789ko

Frantziako Iraultzara arte). Data hura da, beraz, foruen abolizioaren adierazlea; hots,

Hegoaldeko euskal lurraldeen berezko zuzenbide publikoa desagertzearen isla historiko-

juridikoa. Ordu arte, euskal lurraldeek, foru-eraentza diziplina aniztunaren baitan, izan

zuten berezko sistema judizial bat, foruek ere argi jasotzen duten moduan.

1. Bizkaia

Bizkaiko Jaurerrian, funtsezko garrantzia izan zuen berezko Justizia Administrazio foralak,

Bizkaiko foru-sistemaren ardatz diren hainbat elementu bermatzen baitzituen:

kaparetasunaren babesa, norbanakoen eskubide eta bermeei eusteko bidea, eta Bizkaiko

berezko zuzenbidea aplikatzekoa, besteak beste. Hauek dira Bizkaiko sistema judizialaren

oinarrizko ezaugarriak:

-Epaileen eta tribunalen sistema ez zen berdina Bizkaiko eskualde edo lurralde-eremu

guztietan: Durango, Bizkaia «nuklearra», Enkarterriak eta hiribilduak bereizten ziren.

Horretan ere, nabarmena zen, beraz, pluraltasuna eta barne-zatiketa.

-Auzi berak ezagutzeko eskumena zuten hainbat instantzia judizial zeuden. Hori zela eta,

sistema oso konplexua zen, oso ugariak baitziren tribunalen eta instantzien arteko eskumen-

gatazkak, batez ere bigarren auzialdian.

-Oso arrunta da, eskema horretan, helegite ugari aurkeztea instantzia bat baino gehiagotan.

Horregatik, prozesuak asko luzatzen ziren. Hori zuzentzeko, askotan, mugatu egiten zen

instantzien kopurua.

-Batez ere Durangon eta Enkarterrietan, etengabeak ziren etxekoek lehenengo udal-

instantziari eustearren korrejidoreen esku-sartzeen kontra egindako borrokak. Tirabira

horien oinarria argia zen: bizkaitarrek nahi zuten euren auziak bertako epaile eta tribunalek

ezagutzea, eta ez epaile edo tribunal arrotzek ezagutzea. Alde batetik, etxekoek beti

ezagutzen zutelako askoz ere hobeto bertako zuzenbidea, antzinako ohituretatik eratorria.

Bestalde, prozesu edo auzi bat kanpoan izateak gastuak zekarzkielako bizkaitarrei: etxetik

aldentzea eta, beraz, bertakoez zuzenean ezin arduratu izatea. Ideia hori Bizkaiko 1526ko

Foru Berriak berak jasotzen du (VII. titulua; I. legea).

-Bizkaiak, halaber, epaileen, tribunalen eta euren laguntzaileen jarduera kontrolatzeko

sistema bat ezarri zuen, baita horiek euren ekimenengatik zuten erantzukizuna ere (Foru

Berria, IV. titulua, I. eta II. legeak).

-Azpimarratu beharra dago, bestalde, Bizkaian, leinu-gerren garaian, ermandade-alkateak

zeudela, baina, borrokak amaitu bezain laster, desagertu egin zirela (XV. mendean),

Ermandadeak ez baitzuen loturarik izan jaurerriarekin. Horregatik, Foru Berriak ez zuen

organo judizial gisa jasotzen, garai batean funtzio hori bete bazuten ere.

-Azkenik, ezaugarri orokor gisa, ezinbestean aipatu beharra dago bizkaitarrek gorengo

instantzia judizialetan zuten «babes» berezia. Espainiako estatuko tribunalen historian

zehar, mota horretako kasu bakarra izan zen Valladolideko Kantzelaritzan bizkaitarrek

izandako sala bereziarena. Sala horren arduradun zen epaile nagusiak aditua izan behar

zuen Bizkaiko Zuzenbidean, eta kasu horiek soilik aztertzen zituen bere salan (Foru Berria,

XXIX. titulua, III. eta X. legeak). Epaile hori, halaber, bizkaitarrei Bizkaitik kanpo sortzen

zitzaizkien prozedura zibilak eta penalak ezagutzeko eskumenduna zen, betiere bizkaitarrek

euren kaparetasuna frogatzen bazuten. Eta froga hori izapidetzearen arduraduna ere epaile

nagusia zen (FB, I. titulua, XIX. legea).

ITURRIZAk dioenez, hauek izan ziren Bizkaiko lehenengo epaileak, IX. mendetik aurrera

eta XV. mendera arte: PRESTAMERO NAGUSIA eta Gernikako Kongresu Orokorrak

aukeratutako BOST MERINO, Bizkaiko bost merindadeetan justizia administratzeko

hautatuak. Prestameroak eskuduntzak zituen arlo zibilean eta penalean, eta jaurerri osoan

zeukan jurisdikzioa. Merinoak epaiak exekutatzeaz arduratzen ziren. Bizkaiko 1526ko Foru

Berriak, aurreko sistema horretatik abiatuta, honako hau marraztu zuen bere arauetan,

betiere epaileak eta euren laguntzaileak argi bereizita:

Epaileak

-Burdinolen alkateak. Burdinolen artean sortutako auziak ezagutzeko eskumena zuten,

baita burdinolen jabeen eta euren langileen artekoak ebaztekoa ere. Foru Berriak (II. titulua,

V. legea) burdinolen barruan gertatutako auzietara mugatzen zuen euren eskumena, eta,

horietatik kanpo gertatutakoei zegokienez, kantitate jakin bat gainditu artekoetara. Alkate

edo epaile horiek burdinolen jabeek aukeratzen zituzten, eta izendapenean zehaztutako

bailarara mugatzen zen euren jurisdikzioa; urtebeterako kargualdia zen.

-Bertako alkateak. Epaile hauek eskuduntza mugatua zuten, auziaren objektuaren balioaren

araberakoa. Foru Berriaren arabera, Arratian, Uriben eta Zornotzan zein beste elizate eta

merindade batzuetan existitzen ziren (II. titulua, IV. legea).

-Enkarterrietako udalbatzetako alkateak. Kausa zibilak eta penalak ezagutzen zituzten,

lehenengo auzialdian, Enkarterrietako udalbatza batzuetan (Gueñes, Zalla, Gordexola) eta

zibilak bakarrik beste batzuetan (Sopuerta, Karrantza, Galdames eta Turtzioz). Apelazioa

korrejidorearen aurrean egiten zuten Enkarterrietako biztanleek, eta azken auzialdia

Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Salari zegokion.

-Hiribilduetako alkateak eta Urduñako Hiriko alkatea. Lehenengo auzialdian kasu zibilak

eta penalak ezagutzeko eskumena zuten. Euren eskumenak hiri-gutun edo foru frankoetatik

eratortzen ziren, errege edo jauntxoek emanak. Eskumena esklusiboa zen, eta epaile

arrotzak baztertzen zituen. Apelazioak korrejidorearen aurrean egiten zituzten bertakoek eta

azken instantzia Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Sala zen.

-Foru-alkateak. Bizkaiko Lur Lauan kausa zibilak ezagutzeko eskumena zuten epaileak

ziren, eta euren funtzioa zen berezko zuzenbidea zaintzea eta mantentzea, ohitura zaharrak

interpretatuz eta aplikatuz. Bizkaiko Jaunak izendatzen zituen eta BOST ziren, 1526ko

Foru Berriko II. tituluko III. legearen arabera: hiru Busturia eta Zornotzako merindadeetan,

eta bi Uribekoan, Arratian eta Bedian. Euren jurisdikzioan bakarrik zuten eskumena, eta

bertakoak izatea galdatzen zitzaien, gainera. Bertakoekin lotura izatea eta bertan bizitzea.

Apelazioa korrejidorearen aurrean edo haren teniente orokorraren aurrean egiten zuten

bertako biztanleek.

-Korrejidorearen tenienteak. Tenienteak korrejidorearen ordezkariak ziren Bizkaiko

Jaurerria osatzen zuten lurralde-eremu guztietan: Durango, Enkarterriak eta Bizkaia

«nuklearra». Korrejidoreak izendatzen zituen eta izendapena errege-kontseiluak edo

erregeak berak ikuskatzen zuen. Letraduak ziren eta lehenengo auzialdian (beste alkate

batzuekin batera) zein bigarrenean zituzten eskumenak. Batez ere, azken horretan. Hiru

ziren eta euretatik garrantzitsuena teniente orokorra zen, Gernikakoa, Bizkaiko eta

Durangoko Lur Lau osoan jurisdikzioa zuena (FB, II. tituluko II. legea). Korrejidorea

ordezkatzen zuen hura ez zegoenean, elizateei bisita egiten zien eta Valladolideko

Kantzelaritzako kidea zen.

-Korrejidorea. Bizkaiko foru-eraentzan ezinbesteko figura zen korrejidorearena. Erregearen

ordezkaria zen Jaurerrian: hark izendatzen zuen eta ordaintzen zion, eta letradua izan behar

zuen (FB, II. titulua, I. eta X. legeak); zalduna edo kaparea eta odol garbikoa, Jaurerritik

kanpokoa (FB II. titulua, II. legea). Kausa penaletan zein zibiletan zuen eskumena

Bizkaiko Lur Lau osoan. Oro har, konfiantzazko politikari, militar, Valladolideko

Kantzelaritzako letradu, diplomatiko, Bizkaiko epaile nagusi edo presidente izandakoen

artean aukeratzen zen. Batez ere, apelazioetan aritzen zen.

-Bizkaiko diputatu nagusiak. Funtzio politikoez gain, korrejidoreak emandako sententzien

apelazioa ezagutzeko eskumena zuten Bizkaiko bi diputatu nagusiek, beste lurraldeetan ez

bezala.

-Bizkaiko epaile nagusia. Valladolideko Kantzelaritzako Bizkaia Salako arduraduna zen,

autore batzuen iritziz, jatorrian, Bermeoko epailea izandakoa. Azken auzialdia ezagutzen

zuen jaurerrian emandako sententzia guztiekiko, kausa zibiletan, penaletan eta

kaparetasunari buruzkoetan. XIX. mende arte iraun zuen kargu honek. Erregeak izendatzen

zuen eta hil arteko kargua zen, oro har.

Laguntzaileak

-Prebosteak. Hiribilduetako funtzionario judizialak ziren, Bizkaiko jauntxoek

izendatutakoak eta bertako sententziak exekutatzeko funtzioak zituztenak. Gaizkileak

atxilotzeko eta kartzelatzeko funtzioa ere betetzen zuten.

-Prestameroak. Korrejidoreak ordezkatu zuen arte, jaurerriko maila goreneko

funtzionarioa zen. Foru Berriaz geroztik, erregeak jaurerrian zituen hainbat eskubide

galdatzeko, kobratzeko eta jasotzeko funtzioa betetzen zuen, exekuzioa barne. Bi

laguntzaile izendatzeko ahalmena zuen, bata Durangoko merindadearen eremurako eta

bestea Bizkaia nuklearrerako.

-Merinoak. Bizkaia nuklearra merindadeetan banatzen zen, eta merindade bakoitzak

merino bat zuen (Uribekoak, bi). Foru Berriak ZAZPI merindade aipatzen ditu: Busturia,

Uribe, Arratia, Bedia, Zornotza eta Durango, eta, 1785. urtean gehitutakoa, Orozko.

2. Gipuzkoa

Gipuzkoan, XV. menderako finkatuta zegoen foru-egitura judiziala. Analisia laburtzearren,

honako alderdi hauek azpimarratuko ditugu:

a) Udaleko Justizia Administrazioa

-Epaile arbitroak. Ekitatez arazoak konpontzen zituzten arbitroak ziren, ez epaileak.

Auziko alderdiek aukeratzen zituzten euren kasua ebazteko, bide judiziala ekiditearren.

Erdi Aroan eta Aro Modernoan garrantzi handia izan zuten. Epaile «ofizial»ekin batera

arazoak ebazteko euskarri juridikoa osatzen zuten, eta batez ere arlo zibilean betetzen zuten

euren jarduera.

-Ohiko alkateak. Gipuzkoako hiribilduetan lehenengo auzialdiaz arduratzen ziren, arlo

zibilean zein penalean, korrejidorearekin batera. Udalerriko zenbait auzokoren artean

aukeratzen zituzten; hautagaiek «millarista» izan behar zuten, hau da, funts-ondasunen

kopuru jakin bat izan behar zuten, eta idazten eta irakurtzen jakin behar zuten. Epaimahai

batek eta prebosteek laguntzen zieten alkate horiei. XVI. mendetik aurrera, Batzar Nagusiei

eskaera ugari egiten zitzaizkien, korrejidoreek alkate horien lehenengo auzialdiko

eskumena errespeta zezaten.

-Auzo-alkateak. Hiribilduekiko mendekotasuna zuten herri edo auzoetako alkateak dira.

Auzo horietan aukeratzen zituzten eta zegokien ohiko alkateak izendatzen zituzten. Euren

jarduera ohiko alkateek eskuordetutako eskumen batzuk exekutatzean zetzan, Zuzenbide

Zibilaren eremuan eta kantitate txikiko auziei zegokienez. Auzo eta herriak hiribildu

bilakatu ahala, desagertu egin ziren alkate hauek.

-Alkate nagusiak eta alkate nagusien tenienteak. Hiribilduetan ohiko alkateen esku

zegoen funtzio judiziala, eta Gipuzkoan, alkate nagusiek betetzen zituzten funtziook

Alkatetza Nagusietan. Udalerriak ziren Alkatetza Nagusiak, hainbat «unibertsitatek»

osatuak, Batzar Nagusietan ordezkaritza bakarra eta bateratua zutenak (Areria, Sayaz eta

Aiztondo, adibidez). Erregeak izendatzen zituen, eta, oro har, udalerritik kanpo bizi zirenez,

tenienteak izendatzen zituzten euren izenean jarduteko.

b) Ermandadeko alkateak

Zigor-arloan jarduteko eta gaizkileak atxilotzeko sortu ziren ermandadeak lurralde askotan;

Foruetan jasotako zigor-arloko arauak indartzeko eta exekutatzeko organo judizial

kolektibo gisa, alegia. Alkate haiek epaileak ziren, beraz, ermandadearen eskumeneko

kasuak ebazteko izendatuak: indarkeria, erailketa, lapurreta, sutea eta elizetan lapurtzea.

Lurralde-eremuari bagagozkio, barrutitan banatuta zeuden. Barruti bakoitzak ermandadeko

alkate bat zeukan, ermandadearen jurisdikzioa aplikatzeko. Eurek izapidetzen zuten

prozedura oso laburra zen, eta haien epaiak oso zorrotzak eta eraginkorrak. Batzar

Nagusiek gertutik jarraitzen zieten ermandadeko alkateek emandako epaiei, eta, batzuetan,

zuzendu ere egiten zituzten. Apelazioan, ermandadeko alkateek emandako epaiak erregeak

bakarrik ezagutzen zituen, edo hark izendatutako batzordeak. XVII. mendean desagertu

ziren, beharrezko izateari utzi baitzioten.

c) Jurisdikzio bereziak

Garrantzitsuenak hauexek dira:

-Burdinolen alkateak. Urtero burdinolen jabeek euren artean izendatutakoak ziren,

inolako forma jakinik gabeko prozedurari jarraituz euren arteko gatazkak konpontzeko.

Gatazkak, oro har, zibilak ziren. Pixkanaka, figura hura ahultzen joan zen, burdinoletako

jabeek eta langileek nahiago baitzuten korrejidorearen tribunalera jotzea euren liskarrak

ebazteko. Korrejidoreak hartu zuen, beraz, alkateon tokia.

-Saka-alkatea. Hau zen Gipuzkoak zeuzkan jurisdikzio berezietatik garrantzitsuena. XV.

mendean agertu zen figura hau, erregearen errentak defendatzeko xedez sortua: atzerrira

zenbait ondasun ateratzea eta bertatik beste batzuk sartzea debekatzen zuen. Urtebeteko

kargualdia zegokion eta Batzar Nagusiek izendatzen zuten. Laguntzaileak zituen eta

mugetan egoten zen, ondasunon inportazioak eta esportazioak kontrolatzeko; baita,

nolabait, kontrabandoa ikuskatzeko ere. Azkenean, Irunen jarri zuen egoitza; kartzela

propioa ere izan zuen han, eta baita letradu baten aholkularitza ere. Haren epaiak Gaztelako

Kontseiluaren aurrean bakarrik apela zitezkeen, eta kargualdia bukatzean, Batzar Nagusien

aurrean eman behar zituen argibideak.

-Indietatik heldutakoaren epailea. Donostian zuen egoitza, eta Indietatik etorritako

itsasontzien kontrola zeraman. Haren epaiak Indietako Kontseiluaren aurrean bakarrik apela

zitezkeen. Haren funtzioa beste epaile batek bete zuen XVIII. mendearen amaieratik

aurrera: Donostiako itsas komisarioak. Saka-alkatearen funtzioak errespetatu behar zituen,

baina epailearen funtzioak hartu zituen lur- eta itsaso-kontrabandoaz aritzeko.

-Errege-armen komandantea edo kapitain nagusia. Bizkaian eta Araban ez zen

existitzen horrelakorik, baina Gipuzkoan garrantzitsua zen. Hondarribian eta Donostian

zuen egoitza. Jurisdikzio militarra zeukan. Eskumen-liskar handiak izaten zituen ohiko

epaileekin eta, 1544ko Konkordiaz geroztik, haren esku geratu zen militarren arteko auziak

konpontzeko ardura. Aldiz, militarrek zibilekin zituzten liskarrak ezagutzeko, eskumena

mistoa zen, ohiko epaileekin batera gauzatzen zuen; kasu horietan, beraz, elkarrekin jardun

behar zuten.

d) Probintziako Justizia Administrazioa

Probintzia osoan jurisdikzioa zuten kargu judizial garrantzitsuenak ziren korrejidorea eta

Batzar Nagusiak. Bizkaian ez bezala, funtzio judizialak zituzten Gipuzkoan:

-Korrejidorea. Jakina da korrejidorea erregearen ordezkaria zela probintzian; funtzio

politiko, militar eta judizial garrantzitsuak zituen bere esku, beraz. Lehenengo auzialdiko

eskumena zuen, alkateekin batera, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko, nahiz eta haren

funtzio ezagunena ohiko alkateek emandako epaien apelazioa ebaztea izan. Korrejidorearen

epaiak Valladolideko Kantzelaritzaren aurrean errekurri zitezkeen. Korrejidorearen

tribunala ibiltaria zen, Gipuzkoako lau hiribilduetan izaten zuen egoitza, txandaka:

Donostia, Azpeitia, Azkoitia eta Tolosa. Hiribildu bakoitzean tribunalak bere karguan

ematen zuen denboran ere aldaketak izan ziren, garaiaren arabera: hiru hilabete ziren

hasieran, gero sei, urtebete eta, azkenik, hiru urte.

-Gipuzkoako Batzar Nagusiak. Eskumen judizialak zituzten: a) ermandadeko alkateen

jarduera eta epaiak ikuskatzea edota zuzentzea; b) zenbait auzi ezagutzea, batez ere herri,

auzo, unibertsitate eta auzo-batzen artekoak, edo pertsona asko tartean biltzen zituztenak; c)

Gipuzkoatik kanpo gipuzkoarren kontra egindako delituak ezagutzea; d) sorginkeria; e)

kargu publikoen kontrako delituak; e) eskriturak faltsutzea. Kasu horietan guztietan

eskumen esklusiboa zuten, eta Gaztelako erregearen edota haren kontseiluko kideen

aurrean soilik errekurri zitezkeen haien epaiak.

3. Araba

Ibilbide kronologikoa abiapuntu hartuta, Arabak hainbat mendez izan zuen sistema

judiziala laburbiltzen saiatuko gara atal honetan; kontuan izan behar da beste lurraldeek

baino lehenago galdu zituela berezko ezaugarriak Arabak, Gaztelako Justizia

Administrazioa ia lurralde osoan gailendu baitzen. Azter ditzagun, laburki, ezaugarriok:

-Arriagako Kofradia. Erdi Aroan, 1332. urtera arte, Gaztelako erregearen

jurisdikzioarekin batera Arriagako Kofradiarena egon zen indarrean, bakoitza bere lurralde-

eremuan. Arriagako Kofradiaren jurisdikzio-eremuan ez zuen eskumenik erregearenak;

funtzio judiziala kofradiako jaunak betetzen zuen, zuzenean edo ordezkari bidez

(prestameroa, Arabako alkateak edo epaile unibertsalak), kasu zibilak zein penalak

ezagutzeari zegokionez. Bertako zuzenbidea aplikatzen zuten eta apelazioa Justizia

Nagusiaren aurrean egiten zen, euretariko batek baitzuen kargu hori. Kofradia 1332. urtean

desagertu zen, borondatez utzita bere burua Gaztelako Koroaren esku. Geroztik, Gaztelako

sistema judiziala aplikatu zen ia Araba osoan, Aiarako lurraldean izan ezik, berezko forua

baitzuen. Hala ere, borondatezko uzte horretan, arabarrek argi eta garbi galdatu zuten,

Gaztelako sistema indarrean jarri arren, euren kasuak epaituko zituzten epaileek bertakoak

izan behar zutela.

-Ermandadea. Araban ezinbestean aipatu behar da ermandadea. Zigor-arloan ziharduen,

batez ere, jakina denez. Arabako lurraldean garrantzi handia zuen. Ermandadeetan,

ermandadeko alkateak zeuden, funtzio judiziala zutenak ermandadearen jurisdikzioan.

Prokuradoreak eta komisarioak ere baziren, alkate horiek izendatzeko, euren jarduera

ikuskatzeko eta, beharrezkoa izanez gero, emandako epaiak zuzentzeko. Batzar Nagusiek

ere funtzio hori egikaritzen zuten, ermandadeari zegokionez. Herri bakoitzak ermandadeko

alkate bat zuen eta denak zeuden Arabako Ermandadearen barruan. Ermandadeen epaiak

diputatu nagusiaren aurrean errekurritzen ziren.

-Ohiko alkateak. Beren lurralde-eremuan lehenengo auzialdiaz arduratzen ziren: auzokoek

aukeratzen zituzten, jaurerrietan izan ezik, haietan jaunak izendatzen baitzituen zuzenean

edo, auzokoek, jaunak berretsita. Aro Modernoan, aholkulariek lagunduta ematen zituzten

epaiak.

-Alkate nagusiak, justizia nagusiak edo gobernadoreak. Arabako jaurerrietan jarduten

zuten, eta jaunak izendatzen zituen jaurerri osoan aritzeko. Jauna ordezkatzen zuten, eta

astero audientzia publikoan betetzen zuten euren funtzio judiziala, lehenengo auzialdian

zein apelazioan. Euren epaiak Valladolideko Kantzelaritzan errekurritu behar ziren.

-Diputatu nagusia. Araban ez zen korrejidorerik; beraz, diputatu nagusiari zegozkion hark

beste lurraldeetan betetzen zituen funtzioak. Ermandadeko autoritate gorena zen:

ermandadeko alkateen jarduera ikuskatzen zuen, eta euren epaien apelazioa ezagutzen.

Formazio handiko pertsona zen, bere epaiak apelatu arren exekutatzen zituena eta,

denborarekin, lehenengo auzialdia ere bere esku hartu zuena. Pribilegio gisa, haren epaiak

erregearen edo haren kontseiluaren aurrean soilik errekurri zitezkeen, ez Valladolideko

Kantzelaritzan.

4. Nafarroa

Atal honetan, Nafarroako berezko sistema judizialaz jardungo dugu, eta, SALINAS

QUIJADAren analisia abiapuntu hartuta, bi aro bereiziko ditugu:

1) Goi Erdi Aroa. Elizaren jurisdikzioa eta jurisdikzio feudala alde batera utziz, errege-

kuria zen funtsezko instituzio judiziala. Erregeak ezagutzen zituen auziak, kuriaren

laguntzaz, beste instantziek konpondu eziniko kasuetan (nobleen arteko liskarrak, eliztarren

artekoak eta mistoak, batez ere). Errege-kuria izan zen aurrerago sortutako tribunalen

sistemaren ernamuina. Kuriarekin batera, Batzar edo Asanblada Judiziala ere aipatu behar

da, Justizia Administrazioaren sistema osoaren abiapuntua, alegia. Hasieran, herritarrek

osatzen zuten; gero, erregeak edo jaunak izendatutako epaileek. Aldeen alegazioak, frogak

eta ebazpena emateaz arduratzen zen.

2) Behe Erdi Aroa eta Aro Modernoa. Mailakatuago zegoen sistema judiziala. Ikus

dezagun.

-Ohiko alkateak. Udalerrietako epaileak ziren, lehenengo auzialdiaren ardura zutenak,

garrantzi gutxiko kasu zibil eta penaletan. Erregeak izendatzen zituen, baina udalerri

batzuek euren epailea izendatzeko pribilegioa zeukaten. Alkate edo epaile horiek astean

hirutan egin behar zuten audientzia publikoa, eta epaiak erregeak onartu behar zituen.

Ohiko alkateen gainetik alkate nagusiak zeuden (jaurerrietan zuten jurisdikzioa eta jaunak

izendatzen zituen); hiribilduetako arduradunak ziren eta inguruko herri eta auzo askoren

gaineko jurisdikzioa zuten, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko.

-Errege Gortea edo Gorte Nagusia. XIV. mendean sortutako tribunala. Lau alkatek edo

epailek osatzen zuten: batek erregea ordezkatzen zuen, besteak eliza, besteak noblezia eta

azkenekoak hiribilduak. Bi salatan antolatzen zen. Lau notariok, prokuradore fiskalak eta

justizia-exekutatzaileak ziharduten haietan lanean. Ohiko alkateen eskumena gainditzen

zuten kasuak ezagutzen zituen lehenengo auzialdian, baita horiek emandako epaien

apelazioa ere. Nafarroa Gaztelaren esku jausi zenean, ia berdin jarraitu zuen gorte edo

tribunal horrek, aldaketa larregirik gabe. Gorteak emandako epaiak Errege Kontseiluaren

aurrean errekurri zitezkeen.

-Nafarroako Errege Kontseilua. Funtzio politiko garrantzitsuak betetzeaz gain, 1450eko

Erriberriko Gorteez geroztik, Nafarroako Auzitegi Gorenaren funtzioak eskuratu zituen,

hots, kasu zibil eta penal guztien azken auzialdia, alegia. Kontseilua honako kide hauek

osatu zuten: arduraduna, sei epaile eta erregeak aukeratutako lau alkate. Arduraduna eta bi

epaile erregeak izendatzen zituen, eta ez ziren nafarrak. Kontseiluak zenbait sala zituen, eta

osoko batzordea nahiz batzorde murriztua.

5. Lapurdi

Erdi Aroan, Lapurdin, Bailearen Tribunalak ezaugarritzen zuen sistema judiziala, bailea

buru zuen tribunalak, alegia. Kuriaren oinordekoa zen (hasieran, bederen, herri-

ordezkaritza zeukana), eta Uztaritzeko gaztelu parean zeukan egoitza. Zuzenbidean aditu

ziren funtzionario judizialek osatzen zuten epaitegia. Presidentea, aldiz, bailea, noble bat

izaten zen, erregearen ordezkaria eta zuzenbidean ezagutzarik gabea. Justizia-arloko

eskumenak eta eskumen militarrak zituen. Horregatik, laster utzi zituen bere eskumenak

teniente orokorraren esku; hura zuzenbidean aditua zen eta, denborarekin, instituzio

bilakatu zen bere kargua, 1493tik aurrera bera izan baitzen buru, izatez, Bailearen

Tribunalean.

XV. mendetik aurrera, bi teniente izendatu ohi zituzten, bata kasu zibilak ezagutzeko, eta

bestea kasu penaletarako. Ziur asko ez zen beharrezkoa izango Lapurdin sortzen ziren

kasuak ebazteko bi teniente izendatzea. Adituek diotenez, Frantziako monarkiak kargu

horiek salgai jartzen zituen dirua ateratzearren, eta familia ahaldunek erosi egiten zituzten;

hori bide zen bi teniente egoteko arrazoia, eta ez premia. Horregatik, 1757. urtean

bikoiztasuna desagertu eta teniente bakarra gelditu zen. Belaunaldiz belaunaldi, familia

ahaldunek izan zuten kargu hori euren esku, eta benetako epaile-dinastiak sortu ziren.

Tenientea zen, beraz, tribunalaren benetako presidentea. Erregeak izendatzen zuen

biltzarrak eskainitako hiru izenen artean. Esperientziadun abokatuen aholkularitza zuen, eta

elkarrekin egiten zituzten epaiketak. Erregearen prokuradoreak eta erregearen abokatuak

ere bazuten bertan beren funtzioa, erregearen ordezkari gisa, eta bestelako funtzionarioak

eta laguntzaileak ere biltzen zituen tribunalak. Tribunalaren eskumena lehenengo auzialdian

oinarritzen zen, kasu zibilak eta penalak ezagutzeko. Tenientearen epaiak Lanneseko

seneskalaren aurrean errekurri zitezkeen, Baionan. Eta, azken instantzia, Bordeleko

Parlamentua zen.

6. Nafarroa Beherea

Nafarroa Behereko sistema judizialari buruz jarduteko, zenbait etapa bereizi behar dira:

-1512. urteaz aurretikoa. Nafarroa Beherea, etapa honetan, Nafarroaren parte zen.

Nafarroa zen. Ez zegoen lurraldea bitan zatituta. Bakarra zen. Garai hartan, hiru jurisdikzio

zeuden, autoreen iritziz: alkate txikia edo merkatuko alkatea, herritarren auziak lehenengo

auzialdian ezagutzen zituena; alkate nagusia, beste horien epaien apelazioa ezagutzen

zuena; eta Errege Gortea, nobleen auziak ezagutzen zituen tribunala, hamabi gizon

aberatsek osatua eta Gorteko alkatea buru zuena.

-1512. urteaz geroztikoa. Nafarroako erregeek berrantolatu egin behar izan zuten sistema

judiziala, egoera berrira egokitzeko, Nafarroa Garaia Gaztelaren esku geratu baitzen. Hala,

Nafarroako Kantzelaritza sortu zuten, Iruñeko Gortearen hutsa betetzeko. Urte horretatik

hasi eta 1620. urtera arte, Pauen Nafarroako Parlamentua sortu arte, sistema judiziala

horrela antolatzen zen: bailaretan edo estatuetan (herrialdeetan) banatutako lurraldeetan,

organo judizialek gauzatzen zuten justizia-administrazioa, erregearen ordezkariak edo

euren tenienteak (herriak aukeratutakoak eta epaile batek edo bik lagunduta) buru zirela.

Lehenengo auzialdian kasu zibilak eta penalak ezagutzen zituzten, eta euren epaien

apelazioa Nafarroako Kantzelaritzan aurkeztu behar zen. Hiribilduek euren epaimahaiak

zituzten (jurats) eta nobleen arteko auziak zuzenean Nafarroako Kantzelaritzan ezagutzen

ziren. Jaurerriek, halaber, euren jurisdikzioan eskumena zuten, berezko funtzionarioek

gauzatzen zutena. Bestalde, 1611ko Foruak epaileen laguntzaile mordoa izendatu zituen:

kartzelariak, atezainak eta notarioak, nafarrak eta euskaldunak izan behar zutenak, gainera.

Azken auzialdia Nafarroako Kantzelaritzak ezagutzen zuen, esan bezala. Erregeak

izendatutako funtzionario hauek osatzen zuten erakundea: presidenteak, kantzelariordeak,

sei kontseilarik, abokatu orokorrak eta prokuradore orokorrak.

-Luis XIII.ak 1620an aldarrikatutako batasun-ediktuaz geroztikoa. Frantziako Koroak

eskuratu zituen Nafarroako eta Biarnoko lurraldeak, ediktu haren bidez. Nafarroako

Kantzelaritza desagertu eta egoitza Pauen zuen parlamentu subirano bakarrean batu zen,

Biarnoko Kontseilu Subiranoarekin. Nafarrak neurri horren aurka jardun ziren, baina ez

zuten lortu euren instituzioari eustea. Onartu zitzaien gauza bakarra parlamentu berriak

euren izena hartzea zen: Nafarroako Parlamentua. Organo hura izan zen baxenabartarren,

zuberotarren eta bearnotarren azken instantzia judiziala Frantziako Iraultzan zehar. Organo

haren sorrerarekin betiko galdu zen nafarren oinarrizko printzipio bat: nafarrak Nafarroan

epaitzea eta epaile nafarrak izatea. Paueko organo berriaren zuzendariak ez ziren

euskaldunak, eta nafarrek hara joateko beren gain hartu behar zituzten gastu guztiak.

Eragozpen horien ordain modura, Luis XIII.ak Saint-Palaiseko Seneskaltza sortu zuen,

baina azken instantzia Nafarroako Parlamentua zenez, arazoak ez ziren konpondu.

7. Zuberoa

Zuberoako tribunal ezagunena Lixarreko Gortea da, Lixarreko intxaurrondopean betidanik

bildutakoa eta, ziur asko, Bizkondearen Tribunalaren oinordekoa. Presidentea Mauleko

kapitain gaztelaua zen, eta eskumen unibertsalak zituen arlo zibilean zein penalean.

Presidentearekin batera, Zuberoako hamar jaurerri garrantzitsuenetako jaunek osatzen zuten

tribunala (zortzi egunean behin saioetara joan behar zuten), baita berrogeita hamar lurjabek

ere (lau saiotik batera joatea aski zuten). Denborarekin, presidente-lanak haren tenientearen

esku geldituz joan ziren. Notarioa ere bazen, erregeak izendatua, baita funtzio judizialak

betetzen zituzten mezulariak ere. Gortearen jurisdikzioarekin batera aipatu beharra dago,

beste jurisdikzio berezi batzuk ere bazirela, beste euskal lurraldeetan bezala.

Lixarreko Gorteak emandako epaiak apelatzeko, bi aukera zituen errekurritzaileak: Daxeko

Gortera edo Lanneseko Seneskalaren Gortera joatea. Azken instantzia ziren, horien

ondoren, Guyanako epaile nagusia (Zuberoa ingelesen mende egondako garaian) edo

Bordeleko Parlamentua (Zuberoa frantsesen mende egondako garaian). Saiakera bat baino

gehiagoren ostean, 1691n Frantziako erregeak –«Matalaz» matxinoaren altxamenduaren

ondorioz– Nafarroako Parlamentuan kokatu zuen azken instantzia. Zuberotarrek euren

ohiturak Nafarroako Parlamentuaren aurrean aldezten jarraitu zuten, 1731n Frantziako

Koroak debekatu zituen arte, eta «Cartas Patentes» zeritzenak nahitaez aplikarazi. Foruen

kontrako erasoak lortu zuen Lixarreko Gortea deuseztatzea, azkenean.

2.2. Espainiako 1931ko Bigarren Errepublika: euskal autonomia-estatutuak

XX. mendeko hirugarren hamarkadak beste dimentsio bat eman zion Hegoaldeko euskal

lurraldeen autogobernuaren desioari. Helburua argia zen, autore gehienen iritziz:

autogobernu horren isla izango zen autonomia-estatutu bat lortzea Bizkaia, Gipuzkoa,

Araba eta Nafarroarentzat. Ez zuten nahi zenbait eskumen ekonomiko eta administratibo

biltzen zituen testu bat, ekonomia-itunak ordurako zehaztuta zuenaren jarraipen soila.

Autonomia politikoaren bila abiatu ziren Hegoaldeko euskaldunak etapa hartan, lau

lurraldeen berezitasunak errespetatuko zituen instituzio komun bat lortu nahian. Erregimen

«neoforal»aren eta «kontzertatu»aren dimentsioa nabarmen gaindituko zuen egoera politiko

bat irudikatu nahi zuten, alegia. Espainiako estatuaren eta euskaldunen arteko hainbat

mendetako liskar politikoari konponbidea topatzea zen erronka nagusia, egun indarrean

dagoen autonomia-estatuaren aurrekari hurbilena.

Primo de Riveraren diktadura amaitu eta monarkia baztertuta, Espainiako II. Errepublika

aldarrikatu zen. Hegoaldeko euskal lurraldeen estatutua lortzeko bidean hainbat urrats egin

ziren hurrengo urteetan. Lehenbizi, azpimarratu beharra dago Eusko Ikaskuntzak

aurkeztutako Euskal Estatutuaren Aurreproiektua, Eusko Ikaskuntzak 1931ko maiatzaren

31n onartutakoa. Lehenengo aldiz erabili zen testu horretan «País Vasco» esamoldea,

Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa herri gisa batuta azaltzeko. Espainiako estatuaren

barruan lau lurraldeek estatu autonomo bat osatzen dutela aldarrikatzen zuen estatutuak, eta

lurraldeen arteko autonomia nabarmentzen zuen, era berean. Espainiako estatuarekiko

harremanetan eredu federala, beraz, eta Hegoaldeko lau euskal lurraldeen artean, egitura

konfederala. Foru-berrezarkuntzaz harago joko zuen planta berriko eredua marraztu zuen

Estatutuaren Aurreproiektuak, Suitzako ereduari jarraituz.

Botere judizialari bagagozkio, Estatutuaren II. tituluko 4. artikuluak Euskal Herriko

Auzitegi Gorenaren sorrera aurreikusten du, eta, harekin batera, Euskal Kidego Judiziala

azpimarratzen du, euskal epaile eta magistratuek osatua. Orobat, testuaren III. tituluko II.

kapituluak botere judizialaren antolaketari buruz dihardu, 14. artikuluan, hain zuzen ere.

Batik bat, hemen nabarmendu behar duguna zera da: Estatutuaren Aurreproiektuak apustu

argia egiten du berezko Euskal Botere Judiziala eraikitzearen alde, euskal estatu berriak

antolatutako boterea, alegia. Proposamen horrek erabat aldatzen zuen Espainiako estatuko

botere judizialaren egitura, berezko antolaketa argia proposatzen baitzuen: 1) Auzo-

epaitegiak ezabatzea. 2) Lehenengo auzialdiko epaitegiak eta instrukzio-epaitegiak

aldatzea. 3) Bilbon lurralde-audientzia bat ezartzea eta Iruñekoa mantentzea. 4) Probintzia-

auzitegiak mantentzea. 5) Euskal Auzitegi Gorena sortzea, hiru salarekin: zibila,

administrazioarekiko auzietarakoa eta lan-zuzenbidearen arlokoa. Auzitegi horren

eskumenen artean, 14.5 artikuluak esanbidez aipatzen zuen kasazio-helegitea, Zuzenbide

Zibilaren eta Merkataritza Zuzenbidearen aplikazioari dagokionez: …creación de un

Tribunal Supremo Vasco, con tres Salas, una de lo Civil, otra de lo Contencioso

Administrativo y otra del Trabajo y Reforma Social, que entenderán: la primera, en los

recursos de casación relativos a la aplicación del Derecho civil y Mercantil, y recursos

gubernativos contra las calificaciones de los Registradores de la Propiedad de las cuatro

Provincias…; 6) Justizia-administrazioan jarduten dutenei, notarioei eta bestelako

funtzionarioei euskararen ezagutza galdatzea, ezinbesteko eskakizun gisa. 7) Euskal Kidego

Judiziala osatuko duten kideak Euskal Auzitegi Gorenak aukeratzea eta izendatzea.

Estatutuaren Aurreproiektuak eztabaida sakonak eragin zituen euskaldunon artean, batez

ere, Nafarroari buruzkoak eta akonfesionaltasunari buruzkoak. Eztabaida horien ondorioz,

bi bloke nagusi sortu ziren alderdi politikoen artean, eta bakoitza bere testuarekin aurkeztu

zen estatuko Gorte Konstituziogileetarako hauteskundeetara. Ezkerreko alderdiek

proposatutako testua Aurreproiektukoaren oso antzekoa zen; eskuineko alderdiek

aurkeztutakoa, ez hainbeste. Azkenean, Alkateen Mugimenduak antolatutako asanbladak

beste testu bat hautatu zuen Lizarran, 1931ko ekainaren 14an: Lizarrako Estatutua, Eusko

Ikaskuntzaren aurreproiektua eskuinekoen, nazionalista konfesionalen eta karlisten gustura

aldatuz eratutako testua. Udalerri asko falta izan ziren asanblada horretan, eta ordezkatuta

zeudenek aldaketa nabarmenak egin zizkioten Eusko Ikaskuntzak aurkeztutako

aurreproiektuari. Garai bateko terminologiari heldu zion, berriro ere, Lizarrako Estatutuak;

foru-berrezarpena aldarrikatu zuen eta Aurreproiektuak proposatutako eredu federala alde

batera utzi. Adituen iritziz, Espainiako estatuaren errealitate konstituzionalarekin bat

egiteko aukerak nabarmen gutxitu zituen horrek. Eskubide historikoen esamoldearen

eraikuntzan oso elementu interesgarriak ditu Lizarrako testuak, egun erabiltzen diren

formulen aitzindaria baita. Eusko Ikaskuntzaren Aurreproiektuak hainbeste zaintzen zuen

euskaldunen arteko adostasunik ez zuen lortu Lizarrakoak, hala ere. Hori du, askoren

iritziz, akatsik larriena. Botere judizialari bagagozkio, orobat, Lizarrako testuak ez zuen

aldaketarik ekarri Aurreproiektuan jasotako diseinuari buruz.

Hainbat estatutu-proiektu proposatu ziren, baina Espainiako II. Errepublikako 1931ko

Konstituzioa onartuta eta urte bereko abenduaren 8ko Dekretuari jarraituz, Espainiako

estatuko behin-behineko gobernuak argi utzi zuen nork eratu behar zuen euskaldunon

nahien euskarri juridiko-politikoa, hots, estatutu berria: lau diputazioetako batzorde

kudeatzaileek, Espainiako Gobernuak aukeratu eta kontrolatuta. Lau diputazioetako

batzordeek idatzi zuten estatutuaren proiektua, 1932ko martxoaren 21erako. Baina

Nafarroako eskuindarren estrategiak Nafarroa prozesutik kanpo utzi zuenez (nafar

udalerrien bi herenen baietza galdatzeko klausula onartzea lortu zuen, eta bozketan ez zen

ehuneko horretara iritsi), eta Kataluniako Estatutua 1932ko irailaren 9an onartuta, beste

proiektu bat jarri zuten martxan Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako diputazioen batzorde

kudeatzaileek. Azkenean, 1933ko azaroaren 5ean erreferenduma egin zen. Parte-hartzea

oso altua izan zen, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan, eta aise lortu zen Espainiako

Errepublikako Konstituzioak galdatutako ehunekoa. Espainiako estatuko hauteskundeak

egin ziren handik bi astera, eta eskuina garaile atera zenez, bertan behera gelditu zen

estatutua.

Hala ere, aipagarria da batzorde kudeatzaileen 1933ko testuan botere judizialari 19.10

artikuluan egiten zaion erreferentzia: Un fiscal asistido del personal dependiente que se

estime preciso ejercerá en el Tribunal Superior las funciones propias de su Ministerio, con

extensión en todo el País Vasco en orden a la vigilancia para el exacto cumplimiento de las

leyes promulgadas por el mismo y a la intervención que le corresponde en los negocios

judiciales que hayan de ser resueltos en todas sus instancias, y por virtud de los recursos

de casación y revisión exclusivamente por la Judicatura Vasca.

Ikus daitekeenez, Eusko Ikaskuntzaren Estatutuaren Aurreproiektuak (14.5 art.), Lizarrako

Estatutuak (14.5 art.) eta Batzorde Kudeatzaileen 1933ko Estatutuak (19.10 art.) botere

judizialaren antolaketari buruz ari direnean argi aipatzen dute Euskal Auzitegi Gorenaren

edo Auzitegi Nagusiaren eskuduntza dela kasazio-helegitea ezagutzea; azken testuan,

berrikuspen-helegitearekin batera. Hala agertzen da Espainiako II. Errepublikaren bukaeran

onartutako 1936ko Euskal Estatutuaren 3.3 artikuluan ere: El Tribunal Superior Vasco que

será nombrado conforme a la legislación interior, tendrá jurisdicción propia y facultades

disciplinarias en las materias civiles y administrativas cuya legislación exclusiva

corresponda al País Vasco, conociendo de los recursos de casación y revisión que sobre

tales materias se interpongan. Testu horrek, 1936ko Estatutuak, 1933an onartutakoa hartu

zuen abiapuntu, eta 1936ko martxoaren 1eko hauteskunde orokorren bigarren itzuliko

emaitzei esker onartu zen, Indalecio Prietoren babespean. Ezkerreko estatutua zen, EAJren

hauspoari esker ere sortutakoa, batez ere, Agirreren laguntzari esker. Hasieran 53 artikulu

zeuzkan, 9 titulutan bilduta, eta, bukaeran, bost titulu eta 14 artikulu soilik.

Gerra Zibilak bi zatitan banatu zuen Hego Euskal Herria: Arabak eta Nafarroak, gehiengo

tradizionalista eta katolikoa zutenez, Altxamenduarekin bat egin zuten; Bizkaiak eta

Gipuzkoak, gehiengo abertzalea eta ezkertiarra edukita, Errepublikarekin bat egin zuten.

Gerra Zibilean, Espainiako Errepublikako Gobernuak, egoera zail hari aurre egitearren,

Euskal Estatutua onartu zuen, 1936ko urriaren 6ko Legea zela medio. Hurrengo egunean,

Madrileko Gacetak argitaratu zuen testua. Testu hori ez zuten herritarrek onartu, ez baitzen

erreferendumik egin Espainiako Gorteek onartu baino lehen, 1933an ez bezala. Garai

haietan estatutu hura izatea ezer ez izatea baino hobea dela uste zuten gure ordezkari

gehientsuek, batez ere EAJren buruek, 1936ko hauteskundeetan emaitza onak izan

baitzituzten. Azken testua beren nahia baino nabarmen apalagoa zen, eta gabezia teknikoak

zituen, gainera. 1936ko testua ez zen herriak herriarentzat onartutako testua; «emandako

karta»ren tankera zuen, gehiago: ezabatuta geratu ziren eskubide historikoen, foruen eta

euskal estatuaren erreferentzia oro, eta ez zuen aipatzen Nafarroaren etorkizuneko

integrazioa ere.

Euskal lurraldeek berezko sistema judiziala galdu zuten. Estatuak kendu zien, alegia,

justizia-administrazio bakar eta zentralizatuaren aldeko apustua burura eramanda.

Iparraldeko lurraldeetan, erabat ezabatuta gelditu zen 1789ko Frantziako Iraultzarekin;

Hegoaldekoei zegokienez, berriz, 1876ko uztailaren 21eko Legea zela medio, Bizkaiko,

Arabako, Gipuzkoako eta Nafarroako Foruak agortu egin ziren, zuzenbide publikoari

zegokionez. Espainiako II. Errepublika aldarrikatu zenean, lau lurraldeok aukera izan zuten

euren sistema judiziala berriro antolatzeko, Eusko Ikaskuntzaren 1931ko Estatutu

Aurreproiektutik hasi eta 1936ko Euskal Estatutua onartu zenera bitartean. Francoren

altxamendu militarrak, ordea, ezerezean utzi zituen prozesu haren emaitzak, 1937ko udan,

eta egoerak ez zuen beste aldaketarik izan hura hil eta 1978an Espainiako Konstituzioa,

gaur egun indarrean dena, aldarrikatu arte.

Euskal lurraldeek izandako justizia-administrazioko sistema guztien ezaugarri komun eta

garrantzitsu bat ardatz hartuta egingo dugu hurrengo atalerako jauzia: herritarren arteko

liskar juridikoak herriko epaile batek epaitzea izan da beti euskaldunen nahia eta, oro har,

lorpena. Toki jakin bateko zuzenbidea zuzen interpretatzeko eta aplikatzeko ezinbesteko

baldintza izan da, mendeetan zehar, funtzio horren gaineko ardura duenak bertako

ordenamendua ondo ezagutzea. Hala, maiz atea itxi izan zaie epaile arrotzei. Eta ideia hori

dago gaur egungo agertoki judizialaren oinarrian, neurri batean bada ere; izan ere, egun,

euskal lurraldeek berezko justizia-administraziorik ez duten arren, Hegoaldeko lau

herrialdeek badute euren zuzenbide zibila «etxean» interpretatzeko eta aplikatzeko aukera,

estatuko ordenamenduak autonomia-erkidego batzuen Auzitegi Nagusiei esleitzen dien

kasazio-helegitea baita hainbat mendetako ibilbide hari eusteko zirrikitu bakarra.

3. ESPAINIAKO 1978ko KONSTITUZIOA: ESTATU AUTONOMIKOA. EUSKAL

AUTONOMIA ERKIDEGOKO AUZITEGI NAGUSIAREN ESKUMENA,

KASAZIO- ETA BERRIKUSPEN-HELEGITEEI DAGOKIENEZ

3.1. Abiapuntua: marko juridiko orokorra

Indarrean dagoen Espainiako 1978ko Konstituzioaren 149.1 artikuluak estatuaren eskumen

esklusiboak aipatzen ditu. Arau horren 6. atala honela mintzo da, prozedurazko legegintzari

buruz: El Estado tiene competencia exclusiva sobre las siguientes materias: (…). 6ª.

Legislación mercantil, penal y penitenciaria; legislación procesal, sin perjuicio de las

necesarias especialidades que en este orden se deriven de las particularidades del

derecho sustantivo de las Comunidades Autónomas.

Araua argia da. Zenbait autonomia-erkidegok prozedura-arloko «berezitasunak» dituzte,

beharrezkoak diren heinean eta euren berezko zuzenbide substantiboan oinarrituak diren

neurrian. Datu horrek beste baieztapen bat egitera garamatza, halabeharrez: zuzenbide

substantibo eta prozedurazko berezitasun horien euskarri den berezko ordenamendu

juridiko zibila dute zenbait autonomia-erkidegok, hain zuzen ere, Espainiako

Konstituzioaren 149.1.8 artikuluak hala baimentzen duelako: El Estado tiene competencia

exclusiva sobre las siguientes materias: (…). 8ª. Legislación civil, sin perjuicio de la

conservación, modificación y desarrollo por las Comunidades Autónomas de los

derechos civiles, forales o especiales, allí donde existan. En todo caso, las reglas relativas

a la aplicación y eficacia de las normas jurídicas, relaciones jurídico-civiles relativas a las

formas de matrimonio, ordenación de los registros e instrumentos públicos, bases de las

obligaciones contractuales, normas para resolver los conflictos de leyes y determinación

de las fuentes del Derecho, con respecto, en este último caso, a las normas de derecho

foral o especial.

Aipatu berri ditugun bi arauak lotzea da, orain, gure erronka. Horretarako, egin dezagun

azalpena atalka.

3.2.- Espainiako Konstituzioaren 149.1.8 artikulua: Zuzenbide Zibila, forala edo

berezia

Ikusi dugunez, EKren 149.1 artikuluak estatuaren eskumen esklusiboak adierazten ditu;

horien artean, Zuzenbide Zibileko legeak egiteko ahalmena (EKren 149.1.8 artikulua). Hala

ere, Zuzenbide Zibilaren eremuan, atal honek Estatuaren eskumenaren gainetik –

lehentasunezkoa baita– jartzen du berezko foru-zuzenbidea duten lurraldeen eskumena,

zuzenbide hura kontserbatzeari, aldatzeari eta garatzeari dagokionez, zehazki. Eskumen

hori onartzea, ordea, ez da beharrezkoa, hautazkoa baizik. Autonomia-erkidego bakoitzaren

esku geratzen da hura bere egitea, betiere, ezinbestez errespetatuta arauak zerrendatutako

estatuaren eskumen esklusiboak.

EKren 149.1.8 artikuluak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoei hura

kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko aitortzen dien eskumena dela eta, ordea, eztabaida

handia sortu da azken urteotan doktrinan, garatu terminoaren zentzuari buruz. Izan ere, ez

da gai makala: zenbateraino garatu dezake autonomia-erkidego batek bere Zuzenbide

Zibila? Ba al du horretarako mugarik? Galdera horiei erantzun dieten adituen artean, hiru

ildo edo iritzi bereizten dira: zabala, murriztailea eta erdibidekoa, azken hori Espainiako

Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian berretsia. Ikuspegi zabalak EKren 149.1.8 artikuluak

zerrendatzen dituen estatuaren eskumen esklusiboak jotzen ditu muga bakartzat;

murriztaileak, berriz, Konstituzioa aldarrikatu aurreko konpilazioen araudia hartzen du

nahitaezko helmugatzat; erdibidekoa, bere aldetik, araudi konpilatu horiekin erlazio zuzena

duten instituzioak ere garatzeari lotuz.

Zenbait autonomia-erkidegok, EKren 149.1.8 artikuluaren babespean eta 88/93 Epaiak

ezarritako mugaren baitan, eskumena jaso dute autonomia-estatutuan beren Zuzenbide

Zibila kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko. Gogora dezagun, berez, eskumen hori ez

dela ezinbestean bete beharrekoa, hautazkoa baizik. Eskumena bere egin arren, ordea,

autonomia-erkidego horiek guztiek ez dute foru-zuzenbidea deritzonaren gaineko lege

autonomikorik egin, honako hauek baizik: Katalunia, Aragoi, Balear Uharteak, Galizia,

Nafarroa eta Euskal Autonomia Erkidegoa. Guri dagokigunez, zehazki Euskal

Autonomia Erkidegoari dagokionez, uztailaren 1eko Euskal Herriko Foru Zuzenbide

Zibilari buruzko 3/1992 Legean jasota dago bizirik dirauen euskal foru-zuzenbidea

(Nafarroak indarrean du, oraindik, 1973ko Foru Berria). Lege horiek arautzen ez dituzten

esparruetan, Kode Zibila da ordezko araudia, jakina denez.

Hala ere, ezin aipatzeke utzi, puntu honetan bertan, Valentziaren kasua. Bitxia da

Espainiako Konstituzioak gai bakar batean diskriminatzea autonomia-erkidegoak, hain

zuzen ere, Zuzenbide Zibilean, edo, hobeto esanda, legegintza zibilean. Izan ere,

Espainiako Konstituzioak foralismoa hartzen du irizpide nagusitzat, 149.1.8 artikuluan

ageri den eskumena aitortzeko. Eskumen hori bide azkarra erabili zuten erkidegoentzat

zen, berez, haien estatutuetan eskumen hori aitortzen eta onartzen zutenentzat, alegia. Baina

Aragoiren eta Balear Uharteen kasuan, bide azkarreko autonomiak izan ez arren eta beren

estatutuetan 149.1.8 artikuluko eskumena ez jaso arren, Estatuak ez du horien legeen aurka

jo, historikoki lurralde forudunak izan baitira. Valentziak ere luzaroan izan zuen indarrean

bere ordenamendua, eta, gainera, haren estatutuaren 31.2 artikuluan bere egiten du EKren

149.1.8 artikuluko eskumena. Hala ere, bere Errendamendu Historikoen Legearen aurka

egin zuen Estatuak, antza, Valentziako foru-zuzenbidea ez zegoelako bizirik Konstituzioa

aldarrikatu zenean (bai, aldiz, aurreko bi erkidegoetan). Hala ere, Estatuak onartu egin

behar izan du, 121/1992 Sententziaz geroztik, Espainiako Auzitegi Konstituzionalak (EAK)

hala ezarririk, EKren 149.1.8 artikuluak aurreikusten duen foru-zuzenbidea edo zuzenbide

berezia garatzeko eskumena ez dagokiela konpilazioa izan zuten lurraldeei bakarrik, baita

Konstituzioa aldarrikatu zenean berezko ohitura pribatua bizirik zutenei ere. Eremu

horretan (mugatua, hala ere) kokatu da Valentziako legea; bere ohituraren garapen

konstituzionalaren barnean, alegia. Gerora ere egin izan ditu ezkontza-eraentza

ekonomikoari buruzko Legea eta elkarrekin bizi ez diren gurasoen eta seme-alaben arteko

egoera juridikoari buruzkoa. Biak Konstituzioaren kontrakoak izateagatik errekurrituak

daude, izatez, Testu Gorenaren 149.1.8 atala urratzeagatik, alegia.

Nolanahi ere, ez da uste bezain argia Espainiako Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian bere

eginiko erdibideko garapen-irizpideak berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-

erkidegoetako legebiltzarrei ezartzen dien muga hori. Are gutxiago, ikuspegi politikotik

aztertuta, Estatuaren eta autonomia-erkidegoen arteko eskumenen banaketan edota

banaketa horren exekuzioan adostasunik ez badago. Esan nahi baita, EKren 149.1.8

artikuluan oinarrituta, eskumena duten autonomia-erkidegoak maiz saiatu direla EAKren

88/93 Epaiak jarritako muga gainditzen edo urratzen. Eta Estatuak erantzun egin duela:

batzuetan, garapenok Konstituzioaren kontrakoak direla eta helegiteak aurkeztuz, eta beste

batzuetan –inguruabar politikoen arabera–, berriz, berak jarritako muga gainditzeari aurre

ez eginez. Kontua ez da azalekoa. Eta horren adibide garbia dira berezko zuzenbide zibila

duten autonomia-erkidegoek gauzatu dituzten legedi-ibilbide arras ezberdinak.

Batetik, eta garapen maila gorena islatuz, Katalunia dago; nolabaiteko eredu «federal»ari

jarraiki Kode Zibil propioa aldarrikatuz, Estatuaren eskumen esklusiboetan eskua sartu

gabe [nahiz eta Kataluniako Autonomia Estatutuari buruzko Espainiako Konstituzio

Auzitegiaren 31/2010 Epaia, testu katalanaren 129. artikulua interpretatuz, autonomia-

erkidegoen Zuzenbide Zibilen neurririk gabeko garapena oztopatzen saiatu, «materia

konexuak», «berrikuntza», «hazkunde organikoa» eta antzeko termino lausoak erabiliz].

Bigarren lerroan Aragoi legoke, bere orotariko lege zibilak kodetzeko nahiak bultzatuta,

erritmo mantsoagoan eredu katalanerantz luzatuz begirada. Hirugarren kate-mailan Galizia

jarri beharko genuke, izan duenaren eta egun duenaren arteko jauzia kontuan hartuz,

Espainiako Konstituzio Auzitegian aurkeztutako konstituzio-kontrakotasun arazoek arnasa

lasai hartzen uzten ez badiote ere. Hain justuki, Nafarroaren kontrako kasua: hain

Zuzenbide Zibil oparoa izan du mendeetan zehar, ezen haren garapenaren beharra urriagoa

izan baita. Balear Uharteak eta Euskal Autonomia Erkidegoa kokatzen dira, egun,

egoera kaxkarragoan; bi erkidegoek jasaten duten gehiegizko barne-zatiketak zailagotzen

baitu, zoritxarrez, euren legeriaren garapen sendoa. Valentziak, finean, ateak nahiko itxiak

dauzkala ematen duen arren, 2009tik geldituta daukan Oinordetzari buruzko Legearen

aldarrikapenarekin «mehatxu» egiten dio EKren 149.1.8 artikuluaren interpretazio

fosilizatuari.

Gauzak horrela, egun zabal-zabalik dago lerro hauetan zuzenean jorratzen ari garen

gaiarekin zeharo loturiko dikotomiaren gaineko eztabaida: Foru Zuzenbidea versus

Zuzenbide Zibil autonomikoa. Zer da, bada, Zuzenbide Zibil autonomikoa eta zer Foru

Zuzenbidea? Luze hitz egin dute adituek gai honi buruz, eta ugariak dira posizio juridikoak,

batera edo bestera. Argi dago eztabaidatutakoa ez dela, bederen, gako terminologiko hutsa:

badu, atzetik, esangura juridiko eta politiko bat, eta, beraz, halako edo bestelako ondorio

juridikoak zein politikoak. Edozelan ere, oinarrizko arazo terminologikoari eutsiz, honako

esamolde hauek topatzen ditugu aztergai diren testu garrantzitsuenetan. Esaterako: (1)

Espainiako Konstituzioaren 149.1.8 artikuluan, derechos civiles, forales o especiales

esamoldea; (2) Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatutuaren 10.5 artikuluan,

ostera, derecho civil foral y especial. Azken batean, arazoa terminologikoa dela dirudien

arren, ondorio jakin batzuk ditu eskumenaren oinarri bat ala bestea hautatzeak.

Zuzenbide Zibilean, lehenengo atalean azaldu dugunez, foruak eta pribilegioak berdintzeko

joera gaindituta, Foru Zuzenbidea aipatzen denean, ez da adierazi nahi egoera berezi eta

pribilegiatua edo irizpide bereizlea dagoenik. Askatasunean oinarritutako ohituretatik sortu

eta pilatu diren arau juridikoek osatzen dute Foru Zuzenbidea; berezitasunen bat

aipatzekotan, bilakaera historikoak hala eraginda, kodetze-prozesurik jasan ez duen

zuzenbidea dela esan daiteke. Sortu diren lurraldeetan lege orokorrak dira foru-arauak,

legeak egiteko gaitasuna zutenean garatu ziren tokian tokiko arauak. Foru-zuzenbideak,

berez, lurralde bateko foru-arauak eta erakunde propioak biltzen ditu, eta, hortaz, bere

baitan hartzen du lurralde jakin batzuetako zuzenbide osoa. Baina, azken bi mendeetan,

foru-jatorria duen zuzenbide pribatuarekin berdindu izan da foru-zuzenbidea. Horregatik,

euskal foru-ondaretik bizirik iraun duten bertako erakunde zibilek osatutako multzoari

deritzo foru-zuzenbidea. Ildo horretan, Espainiako Konstituzioak foru-zuzenbide hori

berezia dela esatea formazko akatsa edo erredundantzia soila dela diote aditu batzuek.

Espainiako Konstituzioak, 149.1.8 artikuluan, zenbait autonomia-erkidegori haien

zuzenbide zibila, forala edo berezia kontserbatzeko, aldatzeko eta garatzeko eskuduntza

edo ahalmena ematen die, betiere Konstituzioa aldarrikatu zen unean zuzenbide horiek

bizirik bazituzten («allí donde exista»). Eta bitxia da, gainera, konpetentzia hori legedi

zibilari dagokiola, foru-zuzenbideak zuzenbide zibil osoa bilduko balu bezala; hau da,

foru-zuzenbiderik ez duten autonomia-erkidegoek zuzenbide zibilari loturiko legerik egin

izango ez balute bezala. Hori ez dela egia frogatu da; hots, tradizioz foru-zuzenbidearen

barne sartu izan dena ez dela zuzenbide zibil osoa. Beste hainbat esparru kokatzen dira

Zuzenbide Zibilaren baitan, eta autonomia-erkidegoek legeak egin dituzte horiei buruz,

149.1.8 artikuluaren eskuduntzatik at. Eta ez bakarrik berezko foru-zuzenbidea ez duten

erkidegoek, badutenek ere egin dituzte Zuzenbide Zibilari buruzko legeak.

Argi ikus daiteke aurreko paragrafoan baieztatutakoa Euskal Autonomia Erkidegoko

Autonomia Estatutuaren 10. artikuluan. Bertan jasotzen dira esklusiboki Euskal Autonomia

Erkidegoari dagozkion eskuduntzak; egia esan, Zuzenbide Zibilarekin zuzenki erlazionatuta

daude horietariko asko, eta legeak sortuz gauzatu dira. Alor ugari sartzen dira Zuzenbide

Zibilaren esparruan, nahiz eta beste eremu batzuetako araudiarekin bateratua egon,

Administrazio Zuzenbidearekin, adibidez: 1. Mendi-basoak, oihanen erabilera eta

zerbitzuak, abelbideak eta bazka-larreak; 2. Barne-uretako arrantza, itsaski-bilketa eta

arrain-hazkuntza, ehiza eta ibai-aintziretako arrantza; 3. Irakaskuntzari, kulturari, arteari,

ongintzari, ardura sozialari eta antzekoei laguntzeko fundazio eta elkarteak, baldin eta

beren funtzioak ia erabat Euskal Herrian betetzen badituzte; 4. Adingabeen babes eta

tutoretza, haiek kartzelatzeko eta bergizarteratzeko erakunde eta etxeen antolaketa; 5.

Kontsumitzaile eta erabiltzaileen defentsa; 6. Jabego intelektuala eta industriala. Askotariko

legeak egin dira, Zuzenbide Zibilaren esparruan, Euskal Autonomia Erkidegoaren baitan,

Eusko Legebiltzarrak onartuak, alegia. Adibide gisa, hauek: Fundazioen 3/1998 Legea,

otsailaren 12koa, Elkarteen 7/2007 Legea, ekainaren 22koa, Kooperatiben 1/2000 Legea,

ekainaren 29koa (4/1993 Legea, ekainaren 24koa, aldatzen duena), edo Izatezko Bikoteei

buruzko 2/2003 Legea, maiatzaren 7koa.

Aurreko lerroetan esandakoak, beraz, iradokitzen digu, nolabait, Euskal Autonomia

Erkidegoan –eta, noski, foru-zuzenbidea duten besteetan ere bai– zuzenbide autonomiko

bat dagoela, erkidegoak berak sortua, Estatuak lagatzen dizkion eskuduntzetatik eratorria,

alegia. Zuzenbide autonomiko horren barne, Zuzenbide Zibila dago, beste arlo batzuekin

batera. Zuzenbide Zibil hori, ordea, EKren 149.1.8 artikuluko eskuduntzatik etor daiteke

(1992ko Legea edota Izatezko Bikoteei buruzko Legea, adibidez) edo beste eskuduntza-

tituluetan oinarritua, EKren 148. artikuluan aipatzen diren eta autonomia-estatutu bakoitzak

esklusiboki bere egiten dituenetan oinarritua. Batzar Nagusietan onartzen ziren foruek

bidea ireki diete autonomia-erkidegoko legebiltzarrak aldarrikatzen dituen lege lerruneko

arauei. Garaiak aldatu egin dira.

Orain arte azaldutakoak, esan bezala, badu ondorio praktikorik. Adibide gisa, Euskal

Autonomia Erkidegoko Auzitegi Nagusiak 2004ko abenduaren 10ean emandako autoa aipa

daiteke. Auzitegiak bere eskumena aztertzen du auto horretan, kasazio-helegitea onartu ez

izanagatik prozedurako alde batek aurkeztutako kexa-helegiteari erantzunez. Helegitea

Kooperatibei buruzko Euskal Legean oinarritzen da, ekainaren 29ko 1/2000 Legean.

Auzitegiak kasazioa ezagutzeko eskumena ezeztatzen du, kasu horretan, organo

eskumenduna Espainiako Auzitegi Gorena dela eta. Erabaki hori arrazoitzeko emandako

argudioen artean, bereziki aipatzekoak dira honako hauek:

La competencia de la Sala de lo Civil y Penal del Tribunal

Superior de Justicia para conocer, como Sala de lo civil,

del recurso de casación, queda ceñida, según resulta de lo

dispuesto por el artículo 73.1.a) de la Ley Orgánica del

Poder Judicial, al “que establezca la ley contra

resoluciones de órganos jurisdiccionales del orden civil con

sede en la comunidad autónoma, siempre que el recurso se

funde en infracción de normas del derecho civil, foral o

especial, propio de la comunidad, y cuando el

correspondiente Estatuto de Autonomía haya previsto esta

atribución.

No dudamos que a los términos foral y especial no cabe

atribuirles, en todo caso, una misma significación. Pero

tampoco nos ofrece duda, ya sea lo infringido derecho foral

o derecho especial, que debe tratarse, en todo caso, de

derecho civil propio de la comunidad, pues la competencia

tan sólo corresponde a la Sala de lo Civil y Penal del

Tribunal Superior de Justicia, como Sala de lo Civil, cuando

de tal derecho se trata, ya sea la infracción de norma de

derecho civil foral o de norma de derecho civil especial.

Lehenago esandakoari eutsiz, arestian aztertutako arazo terminologikoaren ondorioen

dimentsioa nabarmendu daiteke auto horretan. Kooperatibei buruzko Euskal Legeak ez du

Zuzenbide Zibilaren eremua bakarrik ukitzen, Merkataritza Zuzenbidearen esparruan ere

sartzen da. Baina, Kooperatibei buruzko Euskal Legea Euskal Autonomia Erkidegoan

sortutakoa da, eta, beraz, hemengo berezko Zuzenbidea. Eta gainera, hein batean, zibila.

Zuzenbide Zibilaren eremuko lege-testuek ez dute zertan eduki eskumen-oinarria,

halabeharrez, EKren 149.1.8 artikuluan. Beste eskumen-eremu batzuetatik eratorriak izan

daitezke, eta, Zuzenbide Zibil autonomikoa osatzen duten heinean –ez foru-zuzenbidea,

ezta zuzenbide berezia ere–, kasazioan Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi

Nagusiak ezagutu beharko lituzke, orain eta etorkizunean. Gauza bera gerta daiteke

denbora gutxi barru, Izatezko Bikoteen 2003ko Legeari buruzko auziei buruz Auzitegi

Nagusiak kasazioan aritu beharko duenean. Lege horrek ez du Zuzenbide Zibila soilik

jorratzen, baina Zuzenbide Zibilarekin zerikusia duten hainbat eta hainbat elementu biltzen

ditu, eta zuzenean Foru Zuzenbidearen eremuan sartzen ez bada ere, bada Zuzenbide Zibila

eta, gainera, autonomikoa. Arriskua, beraz, argia da. Kasazio-helegitea dela medio, Justizia

Auzitegi Nagusiak badu berezko Zuzenbide Zibila berrindartzeko aukera, baldin eta hori

bada helburua. Orain arte Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak

emandako jurisprudentzia oso urria da (2007ko maiatzaren 15eko Epaira arte, 36 epai

soilik). Epai horiek aztertu dituztenen arabera, foru-kutsu nabarmena dute, eta ez dira

bideratu autonomia-erkidego osoan komuna izan behar duen ordenamendu zibila sortu eta

indartzera. Gainera, oro har, Kode Zibilera jotzen dute epaiok, auziak ebazteko. Hala ere,

nondik hasi ordenamendu zibil komuna sortzen, oraindik ere ez badago EAEko lurralde

osora hedatuta berezko araudi zibila? Kontuan izanik, EAEko Legebiltzarrak horretarako

eskumena baduela, Autonomia Estatutuaren 10.5 artikulua dela medio.

Beharrezkoa da, oso, EKren 149.1.8 artikuluak apropos marrazten duen foru-zuzenbidearen

esparru mugatuaren ordez zuzenbide zibil autonomikoa ezartzea eta, behingoz, zalantzan

jartzea Espainiako Konstituzio Auzitegiak emandako 88/93 Epaia eta, noski, hartatik

harago jotzea, Kataluniak Autonomia Estatutuaren 129. artikuluaren tankerara.

Ordenamendu juridikoen pluraltasunak dakarren aberastasuna errespetatuz eta sustatuz.

Bestela ere, inguruabar politikoek hala eskatu izan dutenean ere egin izan da, isilbidez.

Hala erakusten du, esaterako, Espainiako Gobernuak, EKren 149.1.8 artikuluak zehazten

duen eskumen-antolaketa gainditzen zuela eta Izatezko Bikoteei buruzko Euskal Legearen

kontra aurkeztutako konstituzio-kontrakotasuneko helegitea gerora Espainiako Gobernuak

berak bertan behera utzi izanak, Nafarroaren kontrakoa ez bezala, era honetako arrazoiak

argudiatuta: La decisión cuenta con el criterio favorable del Ministerio de Justicia y se

enmarca dentro del objetivo del Gobierno de reducir la alta conflictividad acumulada

entre el Estado y las comunidades autónomas, en un "nuevo entorno de cooperación y

normalidad institucional” entre las Administraciones. Argudio berak susta lezake beste

edozein aldaketa juridiko-politiko.

3.3. Espainiako Konstituzioaren 149.1.6 artikulua: prozedurazko berezitasunak.

Kasazio- eta berrikuspen-helegiteen marko juridiko orokorra

Espainiako 1978ko Konstituzioak –Francoren diktadura eta Espainiako II. Errepublikako

esperientzia oraindik denen oroimenean zela onartuak– berriro zehaztu zuen euskal

lurraldeen Foru Zuzenbidearen eta Prozedurazko Zuzenbidearen arteko erlazioa, 148.1.6

artikulua dela medio. Gogora dezagun artikulu horrek prozedurazko legegintza estatuaren

eskumen esklusiboa dela aldarrikatzen duela, sin perjuicio de las necesarias especialidades

que en este orden se deriven de las particularidades del derecho sustantivo de las

Comunidades Autónomas. Konstituzioak, beraz, adierazten du zenbait autonomia-

erkidegok beren berezko zuzenbide substantiboak hala galdatzen duenean (149.1.8 art.)

prozedurazko berezitasunak izan ditzaketela, hots, prozedurazko berezko araudia sor

dezaketela (149.1.6 art.). Berezitasun horiek, hala ere, beharrezkoak eta autonomia-

erkidego horien berezko zuzenbidearen partikulartasunetatik eratorriak izan behar dute,

gainera. Ildo horretatik, besteak beste, Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia

Estatutuaren 10.6 artikuluak bere egiten du eskumen hori, berezko zuzenbidearen

berezitasunetatik eratorritako prozedurazko arauei dagokienez.

Baina EKren 149.1.8 artikuluarekin gertatzen den bezala, honako atal honek interpretazio-

arazoak eragin ditu. Eusko Legebiltzarrak 1992an Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko Legea aldarrikatu zuenean. Espainiako Konstituzio Auzitegiak, beste atal batzuen

artean, Legearen 102.2.2, 123.2 eta 123.3 artikuluei buruzko konstituzio-kontrakotasuneko

helegitea izapidetu zuen. Helegitea Espainiako Gobernuak jarri zuen eta, EKren 161.2

artikuluaren bertutez, errekurritutako arauak esekitzea eskatzen zion Auzitegiari. Hark

eskaera onartu zuen eta, helegitea ebatzi bitartean, errekurritutako arau guztien indarra

etena gertatu zen. Espainiako Gobernuak helegitean zioen arauok prozedurazkoak zirela eta

prozedura-arloko arauak sortzea estatuaren eskumen esklusiboa zela. Autonomia-

erkidegoek bakarrik izango dute legeztatzeko aukera hori, beren arau substantiboen

partikulartasunetatik eratorritako prozedurazko berezitasunak diren heinean. Helegitean,

Espainiako Gobernuak dio berezitasun horiek Foru Zuzenbidearen beharrezko ondorioak

izan behar dutela EKren 149.1.6 artikuluaren markoan sartzeko, prozedurazko defentsaren

ikuspuntutik nahi eta nahi ez ondorioztatzen direnak. Hala ere, 1993ko martxoaren 30eko

autoan, Espainiako Konstituzio Auzitegiak arauok berriz indarrean jartzen ditu, eta 1993ko

abenduaren 1eko autoan Espainiako Gobernuak adierazten du bertan behera uzten duela

konstituzio-kontrakotasuneko helegitea.

Doktrinan, Espainiako Gobernuak aurkeztutako konstituzio-kontrakotasuneko helegiteen

aurkako iritziak daude, hain justuki, Gobernuak errekurritutako arauak «beharrezkoak» ez

direla adieraztearen aurkakoak. Egia da, iritzi horiek diotenez, EKren 149.1.6 artikuluaren

arabera, autonomia-erkidegoek izango dituzten prozedurazko berezitasunek euren

zuzenbide substantibotik eratorriak izan behar dutela eta, gainera, beharrezkoak. Hala ere,

«beharrezkoa» izatea galdatzea erlatiboa da: ez da ari, izatez, behar metafisiko bati buruz

EKren araua, bestela ez luke ezertarako balioko. Justiziak eta ekitateak gomendatzen

dituzte errekurritutako arau horiek, arau substantiboari prozedurazko trataera egokia

eskaintzeko, auzipetuei erraztasunak emateko, eta, oro har, Bizkaiko Zuzenbidearen

berezitasunak errespetatzeko eta kontuan hartzeko.

Azaldutakoaren harira, beraz, Espainiako 1978ko Konstituzioa aldarrikatu zenetik,

birkokatu egin da Prozedurazko Zuzenbidea. Alde batetik, PZLren 1. artikulua aipatu

beharra dago: Principio de legalidad procesal. En los procesos civiles, los tribunales y

quienes ante ellos acudan e intervengan deberán actuar con arreglo a lo dispuesto en esta

Ley. Artikulu hori bat dator EKren 149.1.6 artikuluarekin, prozedurazko legegintza

Estatuaren eskumen esklusibotzat aitortzen baitu EK-k, jakina denez. Hala ere, zenbait

autonomia-erkidegori euren prozedurazko arauak sortzea baimentzen die, betiere, euren

zuzenbide substantiboaren berezitasunek beharrezkotzat dituztenean. Ildo horretan koka

daiteke, Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, 1992ko EHFZZLren 1.1 artikulua:

Lege honetako xedapenek, ohiturak eta bere tradizioaren arabera mamitzen duten

zuzenbide-oinarri orokorrek osatzen dute Euskal Herriko Lurraldeen Foru Zuzenbide

Zibila.

Artikulu horrek Euskal Autonomia Erkidegoko Foru Zuzenbidearen iturriak aipatzen ditu.

Beraz, EKren 149.1.6 artikulutik abiatuta, eta PZLren 1. artikuluaren osagarri gisa,

EHFZZLren 1. artikuluak lege hori bera, ohitura eta printzipio orokorrak kokatzen ditu

Autonomia Erkidegoaren Foru Zuzenbidearen iturri gisa, bai Zuzenbide Zibilari gagozkiola

baita Prozedurazko Zuzenbideari bagagozkio ere. Hala, EHFZZL da lehenengo iturria,

Euskal Autonomia Erkidegoaren Foru Zuzenbideari eta, ondorioz, hartatik eratorritako eta

beharrezko prozedurazko «berezitasun»ei dagokienez. Ohitura eta printzipio orokorrak

legearen atzetik, baina haren baitan kokatuta, noski. Berezko Zuzenbide Zibila eta,

ondorioz, horrek behar dituen prozedurazko berezitasunak sortzeko eta ordenamendu

juridiko autonomikoek oraina eta geroa izateko, oso beharrezko jotzen da, nola ez, berezko

iturri-sistema bat edukitzea, Estatuaren eskumen esklusiboen gainetik errespetatu beharko

dena, EKren 149.1.8 artikuluak adierazten duenari jarraituz. Beraz, lehentasunez aplikatu

beharko dira, Euskal Autonomia Erkidegoaren Zuzenbide Zibilari buruzko auzietan,

bertako iturri-sistema osatzen duten elementuak (substantiboak eta prozedurazkoak),

ordezko zuzenbidearen gainetik. Eta ordezko hori aplikatu behar bada ere, berezko iturri-

sistema errespetatuz aplikatu beharko da, Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten

lurraldeentzat komuna izanik (EHFZZLren 1.-4. art.).

Iturri-sistema horren osagarria da, halaber, Euskal Autonomia Erkidegoko Auzitegi

Nagusiak emandako jurisprudentzia. Hala adierazten du EHFZZLren 2. artikuluak:

Jurisprudentziak osatuko du Foru Zuzenbide zibila, berau ulertu eta ezartzerakoan Euskal

Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiko Zibileko Salak emandako jarraituzko

irizpideekin. Jurisprudentzia-doktrina hori, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi

Nagusiak emandakoa, iturri-sistemaren osagarri gisa ageri da EHFZZLren 2. artikuluan,

kasazio-helegitea eta berrikuspen-helegitea ebazterakoan sortutakoa, alegia. Estatuarentzat

bezala, logikoa da berezko Zuzenbide Zibila eta beharrezko prozedurazko berezitasunak

dituzten autonomia-erkidegoek ere euren ordenamendua interpretatzerakoan eta

aplikatzerakoan sortutako berezko jurisprudentzia-doktrina edukitzea. Nolabait, datu hori

litzateke hainbat mendez gure lurraldeek izandako berezko justizia-administrazio haien

filosofiatik gelditzen den hondarra: berezko ordenamendua lurraldean bertan interpretatzea

eta aplikatzea.

Hauexek dira foru-kasazioaren eta berrikuspen-helegitearen marko juridiko orokorra

kokatzen duten aurretiazko legezko xedapenak: EKren 152. artikulua, Euskal Autonomia

Erkidegoko Autonomia Estatutuaren 14. artikulua, Botere Judizialaren Kontseilu

Nagusiaren Legearen (BJKNL) 70.-73. artikuluak eta Prozedura Zibilaren Legearen 478.

artikulua. Espainiako 1978ko Konstituzioak 152.2 artikuluan onartzen ditu autonomia-

erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiak, Espainiako II. Errepublikaren garaiko Euskal

Herriko eta Kataluniako auzitegi nagusiak aitzindari dituztenak, garai hartako

Konstituzioak eta bi autonomia-estatutuek jasotzen duten bezala. Euskal Autonomia

Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusia 1989an sortu zuten, urte horretako maiatzaren 10eko

Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Akordioaren bidez, hain zuzen ere. EAEko

Justizia Auzitegi Nagusia ez da berezko justizia-administrazioaren isla, hala ere, II.

Errepublikaren garaian ez bezala. Estatuan, botere judiziala bakarra da, jurisdikzio-batasuna

duen heinean. Autonomia-erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiak hari egokitzeko

organoak dira, Espainiako Konstituzioaren adierazpenen oinarrian eta haren mendean

sortutakoak, eta inola ere ez justizia-administrazio paralelo eta bereizi bat artikulatzen

dutenak. Espainiako Konstituzioaren 2. artikuluak marrazten duen estatu autonomikoaren

isla besterik ez dira, Administrazioaren deszentralizazioarena. Hala jasotzen du Euskal

Autonomia Erkidegoko estatutuaren 14. artikuluak ere. Espainiako Konstituzioak eta,

ondorioz, Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Legeak aurreikusten dituzten

eskumenen garapenerako sortutakoak dira, alegia. Horregatik, Espainiako Konstituzioaren

araudian, autonomia-erkidegoetako auzitegi nagusien erreferentzia ez dira botere judizialaz

ari diren artikuluak, autonomia-erkidegoen antolakuntzaz ari direnak baizik.

Hiru atal edo sala dauzka EAEko Auzitegi Nagusiak: (1) Zibila eta Penala, (2)

Administrazioarekiko auzi-prozesuena, eta (3) Lan-arlokoa. Gure gaiari dagokionez, beraz,

bi eskumen garrantzitsu dauzka, Zibileko eta Penaleko Atalak edo Salak: (1) kasazio-

helegitea ezagutzea, Autonomia Erkidegoko gainerako organo judizialek emandako epaien

kontra, betiere, helegiteok berezko Zuzenbide Zibila urratzeagatik ezarriak badira; (2)

berrikuspen-helegitea, epai irmoak berrikusteaz arduratzen dena, Autonomia Erkidegoko

gainerako organo judizialek emandako epai irmoen kontra, betiere, helegiteok berezko

Zuzenbide Zibila urratzeagatik ezarriak badira. Kasazioa ebazteko eskumena du Justizia

Auzitegi Nagusiko Zibil eta Penal Ataleko presidenteak, aldi berean Justizia Auzitegi

Nagusiko presidente ere badenak (Botere Judizialaren Mugape eta Antolaketari buruzko

38/1988 Legearen 13.2 art.). Artikulu horrek dioenari jarraituz, autonomia-erkidegoko

legebiltzarrak aurkeztutako hautagaien artetik aukeratuko dira atala edo sala osatzen duten

beste magistratuetatik bat (bi badira) edo bi (lau badira), justizia-ministroak aurkeztutako

Errege Dekretu bidez (BJLOren 316. art.), Botere Judizialeko Kontseilu Nagusiaren

proposamena dela medio (BJLOren 330.4 art.: En las Salas de lo Civil y Penal de los

Tribunales Superiores de Justicia, una de cada tres plazas se cubrirá por un jurista de

reconocido prestigio con más de 10 años de ejercicio profesional en la comunidad

autónoma, nombrado a propuesta del Consejo General del Poder Judicial sobre una terna

presentada por la Asamblea legislativa; las restantes plazas serán cubiertas por

magistrados nombrados a propuesta del Consejo General del Poder Judicial entre los

que lleven 10 años en la categoría y en el orden jurisdiccional civil o penal y tengan

especiales conocimientos en derecho civil, foral o especial, propio de la Comunidad

Autónoma).

4. EUSKAL ZUZENBIDE ZIBILARI BURUZKO PROZEDURA JUDIZIALAK,

EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO JUSTIZIA AUZITEGI NAGUSIAN:

KASAZIOA ETA BERRIKUSPENA

Kasazio-helegitea ezohiko helegitea da. Ezohikoa da, ebazpen errekurrigarriak mugatuak

direlako eta ebazpenok aurkatzeko kausak esanbidez legegileak berak aurreikusten

dituelako. Kasazio-helegitearen helburua da ebazpenak baliogabetzea, baldin eta arauren

bat urratzen badute, materiala edo prozedurazkoa; baina helegitea ezagutu behar duen ad

quem organoak ez du aukerarik egitateak eta frogak berriro balioesteko, lehenengo eta

bigarren auzialdiko organoei baitagokie hori.

Tradizioz, kasazio-helegitearen funtzioa «nomofilaktikoa» izan da, hots, legebiltzarrak

Estatu osorako onartutako legeen aplikazio zuzena bermatzea. Espainiako Konstituzioaren

123.1 artikuluak Espainiako Auzitegi Gorenari esleitzen dio eskumen hori. Frantziako

estatuan sortu zen auzitegi gorenaren figura –Errege Kontseilua aitzindari duena–, hain

zuzen ere, estatu osorako legeen aplikazio zuzena bermatzeko; horretarako, beheko

instantzietako organoek emandako epaiak «kasatzeko» edo «apurtzeko» ahalmena du.

Funtzio nomofilaktikoarekin batera –auzipetuak babesteko funtzioaz gain–, kasazio-

helegitearen bitartez legeen interpretazio uniformea eta bateratua bilatzen da, Auzitegi

Gorenaren jarraikako epaiek sortutako jurisprudentzia-doktrina dela medio. Autoreen

iritziz, funtzio horren bidez EKren 9.3 eta 14. artikuluek, hurrenez hurren, aldarrikatzen

dituzten ziurtasun juridikoa eta berdintasun-printzipioak bermatzen dira. Beheko

instantziako organo judizialek ez badiote Auzitegi Gorenak ezarritako jurisprudentzia-

doktrinari jarraitzen, ezberdintasunak sortuko dira auzipetuen artean eta, hori eragozteko,

Auzitegi Gorenak epaiok baliogabetu ditzake. Praktikan, hala ere, oso luzea izaten da

kasaziora arteko bidea, eta Auzitegi Gorenak ezin izaten dio auzi-bolumenari garaiz

erantzun. Hori dela eta, ugaritu egin dira Konstituzio Auzitegiaren aurrean aurkeztutako

babes-helegiteak, Espainiako Konstituzioaren 14. artikuluan jasotzen den berdintasun-

printzipioa urratzea argudiatuz ezarriak.

Ezohikoa da, halaber, gaur egun, kasaziokoarekin eta babes-helegitearekin batera,

prozedurazko arau-hausteagatiko helegitea. Izatez, 1881eko PZLn kasazio-helegiteak bi

modalitate zituen: arau-hauste materialagatikoa eta prozedurazko arau-hausteak

eragindakoa. Indarrean dagoen 2000ko PZLk bi helegite atera ditu aurretiazko bi modalitate

haietatik: arau-hauste materialari kasazio-helegitea dagokio (477.-489. art.) eta

prozedurazko arau-hausteari berariazko helegitea (468.-476. art.). Araudi horretan jasota

dago autonomia-erkidegoetako justizia-auzitegi nagusiek bi helegite horiek ezagutzeko

duten eskumena (468. eta 478. art.), baina, oraindik, ez zaie onartu auzitegioi prozedurazko

arau-hausteagatiko ezohiko helegitea ezagutzeko eskumena.

Eskumenik eza dela eta, Espainiako Senatuan Talde Popularrak aurkeztutako 306.

emendakina onartuta, PZLren 16.2 azken xedapenak behin-behineko prozedurazko eraentza

biltzen du ezohiko helegiteei buruz, egun aplikagarria dena, BJLOren erreforma gertatu

bitartean. Espainiako Auzitegi Gorenaren Lehenengo Salak, halaber, 2000ko abenduaren

12an, zenbait irizpide onartu zituen kasazio-helegiteen zein ezohiko prozedurazko arau-

hausteengatiko helegiteen izapidetzeari dagokienez, PZLren 16.2 azken xedapenak jasotzen

duena barne. Azter ditzagun irizpideok eta behin-behineko eraentza hori, betiere lan honen

muina dugun gaiari lotuta.

4.1. Kasazio-helegitea

4.1.1. Eskumen funtzionala

Kasazio-helegite zibila ezagutzeko eskumena bi organok dute: Espainiako Auzitegi

Goreneko Lehengo Salak (BJLOren 56.1 eta PZLren 478.1 art.) eta autonomia-

erkidegoetako justizia-auzitegi nagusietako arlo zibil eta penaleko salek; autonomia-

erkidegoetakoek, betiere kasazio autonomikoari dagokionez, hots, autonomia-erkidegoak

duen berezko ordenamendu zibila urratzetik eratorritako helegiteei dagokienez (BJLOren

73.1 a) art.; PZLren 478.1.II art.). Errekurritutako epaiak urratutako arau juridikoaren

araberakoa izango da, beraz, bi organoen arteko eskumen-banaketa: estatu osorako

komunak diren arauak urratu badira, merkataritza-arlokoak zein zibilak, EAGk izango du

eskumena; aldiz, Zuzenbide Zibil autonomikoa osatzen duten arauak urratu badira, edo

horietakoren bat, komunak diren beste batzuekin batera, justizia-auzitegi nagusiei dagokie

eskumena. Azkenik, urratu den araua Konstituziokoa bada, eskumena, betiere, EAG izango

da. Eskumen funtzionala jasotzen duten arauak ez dira xedagarriak.

Errekurtsoa dagokion probintzia-auzitegian aurkeztu beharko da eta organo horrek egingo

du helegitearen instrukzioa. Gero, arestian aipatutako organoetako batek ebatziko du

errekurtsoa, probintzia-auzitegiak bigarren instantzian emandako epaiaren kontra.

4.1.2. Ebazpen errekurrigarriak eta errekurritzeko kausak

1881eko PZLk –dagoeneko derogatu denak– kasazio-helegitearen kausa edo arrazoi hauek

arautzen zituen: batetik, arau materiala haustea («in iudicando»), eta bestetik, formazko

akatsak («in procedendo»). Baina gaur egun indarrean dagoen PZLk hautsi egiten du

binomio hori eta beste errekurtso batera bideratzen du bigarren kasazio-modalitatea, jakina

denez: prozedurazko arau-hausteagatiko ezohiko helegitera. Beraz, egun indarrean dagoen

legediari begira, arau material bat urratuz gero soilik jar daiteke kasazio-helegitea, izan

komuna edo autonomikoa. Beraz, kasazio-helegiteak dagokion probintzia-auzitegiak

emandako epaia errekurrituko du, hura baliogabetzea eskatuz, betiere errekurtso horretan

epaileak arau materiala zehaztean, interpretatzean edo egitateei aplikatzean izandako

akatsak adierazita (PZLren 477.1 art.). Prozedurazko arauak ere izan daitezke

errekurtsoaren arrazoiaren parte, baina betiere kasazio materialarekin batera aurkezten

badira, hots, arau materialak urratzearekin lotuta. Bestela ez da kasazio-helegitea onartuko.

Izatez, PZLren 16.1.1 azken xedapenak zehazki aurreikusten du autonomia-erkidegoetako

justizia-auzitegi nagusiek ezagutu behar dituzten kasazio-helegiteetan posible dela

prozedurazko arau-hausteengatiko ezohiko helegitea gehitzea, nahiz eta horrek, printzipioz,

BJLOren 56.1 artikuluaren xedapena urratu. Praktikan, beraz, prozedurazko arau-hausteak

ere ikus ditzake JANk, betiere kasazio materialarekin batera aurkezten badira (PZLren 469.

artikuluak zerrendatzen dituen kausak oinarri hartuta). Eta, guri dagokigunez, urratutako

prozedurazko arauek berezko zuzenbide autonomikoa osatzen badute, EKren 149.1.6

artikuluari jarraituz.

Printzipio orokor gisa, kasazio-helegitea dela medio, errekurrigarriak dira bigarren

auzialdian probintzia-auzitegiek emandako epaiak; ez, aldiz, autoak edo auto gisa atera

beharko liratekeenak, lehenengo auzialdian emandakoaren arabera. Epai errekurrigarri

haien baliokide izango dira atzerriko epaiak onartzearen eta exekutatzearen kontrako

errekurtsoen ebazpenak, 1968ko abenduaren 27ko Bruselako Hitzarmenaren arabera. Baina

probintzia-auzitegiek apelazioan emandako epai guztiak ez dira kasazioan errekurrigarriak

izango. Hala, PZLren 477.2 artikuluan aipatzen diren hiru kausetariko batek egon

behar du helegitearen oinarrian: (1) oinarrizko eskubideen babes judiziala bermatzeko

prozesuetan ematen badira, EKren 24. artikuluan jasotakoa kenduta; (2) auziaren

objektuaren kantitateak 150.000 euro gainditzen baditu [autonomia-erkidegoek kasazio

gutxiago ezagutzeko neurria edo filtro argia, berezko zuzenbide zibila osatzeko eta

berrindartzeko traba teknikoa, alegia]; (3) helegitea ebazteak kasazio-interesa agertzen badu

[Justizia Auzitegi Nagusiaren jurisprudentzia urratzen badu; probintzia-auzitegien

jurisprudentzia-batasuna hausten badu, edo bost urte baino gutxiago indarrean daramaten

arauak badira errekurritutako epaiak urratutako arauak (PZLren 477.3 artikulua)]. Hiru kasu

horiek ez dira bateragarriak. Errekurritzekotan, hiru arrazoietatik bakarra hautatu beharko

du interesdunak eta, aukera eginik, auzitegiak ezin izango du beste batez ordezkatu edo

beste kausa batera bideratu. Zuzenbide autonomikoaren corpusa osatzen duten

prozedurazko arauak ere errekurri daitezke ezohiko prozedurazko arau-hausteagatiko

helegitearen bidez, baina betiere kasazioz errekurrigarriak diren epaiak badira, hots, arau-

hauste material bati lotuta badaude.

Zailtasun eta traba hauekin guztiekin, ulergarria da egun Euskal Zuzenbide Zibilean aritzen

diren eragile juridikoek Probintzia Entzutegiek emandako epaietara jo behar izatea

auzitegiek gure legeria nola interpretatzen eta aplikatzen duten jakiteko, oso kasu gutxi

heltzen baitira Justizia Auzitegiaren eskuetara.

4.2. Berrikuspen-helegitea

Bukatzeko, ikus dezagun zein den berrikuspen-helegitearen funtsa eta helburua, dagoeneko

bai baitakigu Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegiak baduela helegite hori

ezagutzeko eskumena (EAEAEren 10.6 art.).

Berrikuspen-helegitea da epai irmo bat baliogabetzeko helegitea. Espainiako Konstituzioak

1. artikuluan aldarrikatzen duen justiziaren balio gorena gauzatzearren kaltedunak

aurkezten duen helegitea da, eta PZLren 510.1-4 artikuluan zerrendatutako arrazoietatik

batek edo batek baino gehiagok gidatua behar du izan, hau da: 1) Prozeduran aurkeztu ezin

izan ziren egitate batzuk ezagutu ez zituelako eman badu epaileak dagokion epaia, eta,

beraz, epaia bidegabea bada. Egitateak prozeduraren garaikoak dira, baina ez badira

ezagutzen, ezinbesteko kasua dela-eta edo alderdi baten fede txarra dela medio.

Erabakigarriak izan beharko dute, epaiaren eta prozeduraren bidea baldintzatzeko

modukoak. 2) Arlo penalean faltsutzat jotako egitateen oinarrian eman badu epaileak epaia.

3) Borondatezko akatsen eraginpean eman badu epaileak epaia.

Justizia materiala bilatzen du benetan helegite horrek. Arrazoia duenari eman diezaiotela

arrazoia, eta ez fede txarrez aritu denari. Epaiak kondenatutako alderdi kaltedunak izango

du, beraz, helegitea jartzeko legitimazio aktiboa. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia

Auzitegi Nagusiak izango du eskumen funtzionala, kasu honetan ere, kasazio-

helegitearekin gertatzen den bezala, aplikagarria den zuzenbidea erkidegoko berezko

ordenamendua bada eta eskumena bere autonomia-estatutuan jaso badu. Hala ere, autore

batzuen ustetan, eskumena esleitzeko argudio hori ez da zuzena, zuzenbide aplikagarriari

dagokionez. Euren ustetan, edozein autonomia-erkidegotako justizia-auzitegiek izan

beharko lukete beren lurralde-eremuan emandako epai irmoak berrikusteko eskumendunak

–betiere beren autonomia-estatutuan eskumen hori jasota badago–, eta ez bakarrik berezko

ordenamendu zibila dutenek.

5. ETORKIZUNERAKO ERRONKAK

Azterketa honen ondorio gisa eta, batez ere, etorkizunera begirako erronka modura

formulatuta, honatx ideia nagusiak:

5.1. Eremu teknikoago bati dagokionez:

-Kasazio-helegitea mesedetzearren eta, hala, gure ordenamendu juridiko zibila

berrindartzeari begira, Justizia Auzitegiaren jurisprudentzia-doktrinan sakonduz, Aragoik

eta Galiziak 2005ean onartutako legeen filosofia gure egitea eta gutxieneko kantitateari

begirako kasazio-kausa ezabatzea.

-Euskal Autonomia Erkidegoko Zuzenbide Zibilaren lurralde-eremua berraztertzea eta

zabaltzea –euskal auzotasun zibil bakarra eratuz–, gaur egun kanpoan geratzen diren

biztanle-guneak barnebiltzeko (biztanleriaren % 68,2).

-Autonomia-erkidego gisa dagozkigun prozedurazko eskumenak baliatzea eta gauzatzea,

horretarako borondatea sustatuz. Bai prozedurazko arauak sortzeari dagokionez bai Justizia

Auzitegi Nagusiarentzat ahalik eta eskumen gehiago galdatzeari dagokionez, 2004ko

proposamenari jarraitzea, horretarako.

5.2. Eremu politiko-juridikoari dagokionez:

-EKren 149.1.8 artikuluari buruz Espainiako Konstituzio Auzitegiak 88/93 Epaian

egindako irakurketa murriztailea gainditzea.

-Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren irizpidea aldatzea, Foru

Zuzenbidetik Zuzenbide Zibil autonomikora jauzi egitearren. Arlo horretan inplikatuta

dauden eragile guztien borondatea eta jarrera ezinbestekoa da, gurea dena behar bezala

egokitzeko eta garatzeko.

-Euskal Autonomia Erkidegoko Legebiltzarraren ekimena, prozedurazko berezko araudia

zein araudi substantibo propioa osatzen eta garatzen joateko, betiere Zuzenbide Zibil

autonomikoaren ikuspegitik, eta ez PZLren euskarrien egokitzapen soilera mugatuta. Eredu

gisa balio dute Katalunian eta Aragoin etengabe lanean diharduten Zuzenbide Zibila

garatzeko batzorde tekniko pluralek, euren pluraltasuna eta lortutako akordioen ahobateko

onarpena kontuan hartuta.

BIBLIOGRAFIA

-AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, J.: «Ohizko foru sistema eta Hego Euskal

Herriko liberalen portaera ideologikopolitikoak», Jornadas sobre la actualización de

los Derechos Históricos Vascos, UPV/EHU, Bilbo, 1986, 83.-101. or.

-ALKORTA IDIAKEZ, I. eta KARRERA EGIALDE, M.: Euskal Zuzenbide zibilaren

oinarriak, EHU, 2007 (argitalpen elektronikoa).

-ALLENDE SALAZAR, A.: «El dualismo en la legislación civil de Vizcaya», RGLJ,

54, 1879, 60. or. eta hurrengoak.

-ALONSO OLEA, E.: El Concierto Económico (1878-1937). Orígenes y Formación de

un Derecho Histórico, IVAP, Oñati, 1995.

-ALONSO, M. P.: «El proceso penal en el Fuero de San Sebastián», El Fuero de San

Sebastián y su época, Eusko Ikaskuntza, Donostia, 1982, 397. or. eta hurrengoak.

-ÁLVAREZ CONDE, E.: «La Constitución Española de 30 de junio de 1876:

cuestiones previas », Revista de Estudios Políticos, 3 (1978), 79.-99. or.

-ANGOITIA GOROSTIAGA, V.: El usufructo poderoso de Ayala, Gasteiz, 1999.

-ANGULO LAGUNA, D.: Derecho privado de Vizcaya, Bilbo, 1903.

-ANGULO Y DE LA HORMAZA, J. M.: La abolición de los fueros e instituciones

vascongadas, Auñamendi, Donostia, 1976.

-ARBELOA, V. M.: «Navarra ante el Estatuto Vasco (1932)», Historia 16, Madril, 52

(1980), 19.-28. or.

-ARECHEDERRA ARANZADI, L. I.: «Testar a la Navarra; Derecho consuetudinario

guipuzcoano o descodificación», RJNav, 1, 1986.

-AREITIO Y MENDIOLEA, D.: «Apuntes sobre el derecho foral de procedimiento»,

Boletín de la Comisión de Monumentos de Vizcaya, III-C 1, 1911, 51. or. eta

hurrengoak.

-ARGUINZONIZ, A. M.: Sinopsis histórica de la Villa de Durango y noticia biográfica

de sus hombres más célebres, Museo de Arte e Historia, Durango, 1989.

-AROSTEGUI SÁNCHEZ, J.: «El carlismo y los Fueros vasconavarros», Historia del

pueblo vasco, III. liburukia, Donostia, 1979, 71.-135. or.

-ARRESE, G.: El País Vasco y las Constituyentes de la Segunda República, Gráficas

Modelo, Madril, 1932.

-ARTECHE, A.: «El Fuero de Vizcaya en el Infanzonado», Euskalerriaren alde,

1912ko ekaina, 1974ko faksimile-edizioa.

-ARVIZU Y GALARRAGA, F.: La disposición “mortis causa” en el Derecho español

de la Alta Edad Media, Iruñea, 1977.

-ASENJO ESPINOLA, M.: Funcionamiento y organización de la Real Chancillería de

Valladolid. Sala de los Hijosdalgo. Catálogo de todos sus pleitos, expedientes y

probanzas, Valladolid, 1920-1922.

-ASUA GONZÁLEZ, C. I., GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J.:

«Situación actual y perspectivas de futuro del Derecho civil vasco», Derechos Civiles

de España, I, Rodrigo BERCOVITZek eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek

zuzendua, Aranzadi, Iruñea, 1999.

-ASUA GONZÁLEZ, C. I.: «Las formas de designar sucesor en bienes. El art. 27 de la

Ley de Derecho Civil Foral del País Vasco», RJNav, 22. zk., uztaila-abendua, 1996,

209. or. eta hurrengoak.

-AYERBE IRIBAR, M. R.: «La administración de justicia en los territorios vascos»,

Boletín de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País, LVI-1, 2000, 5.-51. or.

-BALPARDA Y DE LAS HERRERÍAS, G.: El Fuero de Vizcaya en lo civil, Bilbo,

1903.

-BASALDUA, P.: El Estatuto Vasco y la República Española, Buenos Aires, 1952.

-BASAS FERNÁNDEZ, M.: «La importancia de las Villas en la estructura histórica del

Señorío de Vizcaya», Edad Media y Señoríos: El Señorío de Vizcaya. Simposium

celebrado los días 5, 6 y 7 de marzo de 1971, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia eta

Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, 1972.

-BAZÁN, I.: «La territorialización de la justicia en el País Vasco en la Baja Edad

Media», Temas medievales (Buenos Aires-Argentina), 5, 1995, 101. or. eta hurrengoak.

-BELDARRAIN GARÍN, M.: «El Concierto Económico como confrontación de un

sistema de financiación autónoma», RVAP, 15, 1986, 27.-49. or.

-BELLO JANEIRO, D.: El ejercicio de la competencia en materia civil por la

Comunidad Autónoma Gallega: La Ley 4/1995, de 24 de mayo, Montecorvo, Madril,

1999.

-BEOBIDE EZPELETA, I. M.: «Prieto y la autonomía vasca: Un problema de Estado»,

Estudios de Deusto, XXX/1, 1982, 9.-69. or.

-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Casación foral», Aranzadi Civil, 12/2005,

Iruñea, 2005.

-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «Derecho Civil Foral», Aranzadi Civil,

18/2001.

-BERCOVITZ RODRÍGUEZ-CANO, R.: «La conservación, modificación y desarrollo

de los derechos civiles forales o especiales allí donde existan», Derecho Privado y

Constitución, 1, 1993, 15.-82. or.

-BONET NAVARRO, A.: «La reforma de la casación. Efectos en la función casacional

de los Tribunales Superiores de Justicia», Revista Aragonesa de Administración

Pública, 1993, 3. or. eta hurrengoak.

-CASTELLS ARTECHE, J. M. eta ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: Historia de los

Estatutos Vascos de Autonomía, Comisión de Cultura Vasca de la Interprofesional de

Estudios y Publicaciones, Zarautz, 1977.

-CASTELLS ARTECHE, J. M.: «La aplicación autónoma del primer Gobierno Vasco»,

Reflexiones sobre la autonomía vasca, IVAP, Oñati, 1986, 89.-114. or.

-CASTELLS, J. M.: «El Derecho público vasco desde 1876 hasta el Estatuto de

Gernika. Conciertos Económicos y Autonomía», Euskal Herria, Caja Laboral Popular,

Donostia, 1985.

-CELAYA IBARRA, A.: «El Fuero de Vizcaya y Álava, adelantado de las modernas

legislaciones», La Gran Enciclopedia Vasca, I. liburukia, Bilbo, 1966.

-CELAYA IBARRA, A.: «El Poder Judicial y los Estatutos de Autonomía», Simposium

sobre el Estatuto Vasco de 1936, IVAP, Oñati, 1988, 719.-768. or.

-CELAYA IBARRA, A.: «País Vasco, de los Fueros a los Estatutos», Cuenta y Razón,

86, 1994, 93.-100. or.

-CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones forales,

Manuel Albaladejok eta Silvia Díaz Alabartek zuzenduak, XXVI, Ley sobre el Derecho

Civil Foral del País Vasco, Madril, Edersa, 1997.

-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Bilbo, 1994.

-CELAYA IBARRA, A.: Tradición y Modernidad. De los Fueros a los Estatutos,

Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1994.

-CHALBAUD Y ERRAZQUIN, L.: La troncalidad en el Fuero de Bizcaya, Bilbo,

1898.

-CLAVERO SALVADOR, B.: «Fuero en tiempos de Constitución: una suerte de

federalismo», Jornadas sobre la actualización de los Derechos Históricos Vascos,

UPV-EHU, Bilbo, 1986, 237.-251. or.

-CLAVERO SALVADOR, B.: Fueros vascos. Historia en tiempos de Constitución,

Ariel, Bartzelona, 1985.

-CORCUERA ATIENZA, J.: «La constitucionalización de los derechos históricos.

Fueros y Autonomía», Revista Española de Derecho Constitucional, 11, 1984, 9.-38. or.

-CORCUERA ATIENZA, J.: Orígienes, ideología y organización del nacionalismo

vasco 1876-1904, Siglo XXI argitaletxea, Madril, 1979.

-CORONAS GONZÁLEZ, S. M.: Manual de Historia del Derecho español, Tirant lo

blanch, Valentzia, 1996.

-DE LA QUADRA SALCEDO, F.: El Fuero de las Encartaciones, Bilbo, 1916.

-DELGADO ECHEVERRÍA, J.: «Los derechos Civiles Forales en la Constitución»,

RJC, 3, 1979, 145. or. eta hurrengoak, eta «Doctrina del Tribunal Supremo sobre la

competencia legislativa autonómica en materia de Derecho Civil», Revista Aragonesa

de Administración Pública, 4, 1994, 361. or. eta hurrengoak.

-DESTREE, La Basse Navarre et ses institutions. De 1620 a la Revolution, Paris, 1954,

127.-135. or.

-DÍEZ DE UNZUETA, I.: «Comentario jurídico al Fuero Antiguo de la Merindad de

Durango», Cuaderno de Historia Duranguesa, Bizkaiko Aurrezki Kutxa, Bilbo, 1983.

-ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J. eta J. C.: «La estructura foral-judicial de Vizcaya en el

Antiguo Régimen», II Congreso Mundial Vasco, Congreso de Historia de Euskal

Herria, III, Txertoa, Donostia, 1988, 51.-61. or.

-ESCARZAGA, E.: Avellaneda y la Junta General de las Encartaciones, Bilbo, 1927.

-ESPARZA LEIBAR, I. eta MARTÍN OSANTE, L. C.: «El “Recurso Extraordinario”

de Revisión Civil y Los Tribunales Superiores de Justicia: Situación actual y

perspectivas», Revista Vasca de Administración Pública, 1991, 43. or. eta hurrengoak.

-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «Génesis del Estatuto General de Estado Vasco de

Eusko Ikaskuntza», Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak, Zuzenbidea, 4, 1989, 97.

or. eta hurrengoak.

-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «Inter-nos. ¿Qué derechos históricos?», Deia,

1985eko uztailaren 23a.

-ESTORNÉS ZUBIZARRETA, I.: «La construcción de una nacionalidad vasca. El

autonomismo de Eusko Ikaskuntza (1918-1931)», Eusko Ikaskuntza, Saileko

Koadernoak, Historia eta Geografia, 14 (1990).

-ETXEBARRIA MIRONES, J. eta T.: Tradiciones y costumbres de las Encartaciones,

Bilbo, 1997.

-FERNÁNDEZ ESPINAR, R.: Manual de Historia del Derecho español, I. liburukia, 1.

argit., Centro de Estudios Ramón Areces, Madril, 1989.

-FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, T. R.: «Los derechos históricos de Navarra», AA. BB.,

Diez años del Amejoramientos del Fuero (1982-1992). El Estado de las Autonomías y

Navarra, Nafarroako Legebiltzarra, Iruñea, 1994.

-FERRANDO, J.: La primera República Española, Madril, 1973.

-FUSI AIZPURUA, J. P.: El problema vasco en la Segunda República, Turner, Madril,

1979.

-GACTO FERNÁNDEZ, E., ALEJANDRE GARCÍA, J. A, eta GARCÍA MARÍN, J.

M.: El Derecho histórico de los pueblos de España, Complutense Unibertsitatea, 3.

argit., Madril, 1984.

-GALICIA AIZPURUA, G.: Legítima y troncalidad: la sucesión forzosa en el Derecho

de Bizkaia, Madril, Marcial Pons, 2002.

-GALÍNDEZ SUÁREZ, J.: La legislación penal de Vizcaya, Bilbo, 1934.

-GALLO MEZO, J.: «Derecho procesal en el Fuero Viejo de Vizcaya de 1452»,

Estudios Vizcaínos, III, 6. zk., 1972, 391. or. eta hurrengoak.

-GARCÍA CANTERO, G.: «Por una interpretación del artículo 10.5 del Estatuto

Vasco», Primer Congreso de Derecho Vasco: Actualización del Derecho civil,

celebrado de 16 al 19 de diciembre de 1982, Oñati, 1983.

-GARCÍA DE CORTÁZAR, F. eta MONTERO, M.: Historia de Vizcaya, I. liburukia,

Los orígenes, la Edad Media y el Antiguo Régimen, Donostia, 1980.

-GARCÍA DE CORTÁZAR, J. A., ARIZAGA BOLUMBURU, B., RÍOS

RODRÍGUEZ, M. L. eta DEL VAL VALDIVIESO, I.: Bizcaya en la Edad Media, IV.

liburukia, Donostia, 1985.

-GARCÍA DE CORTÁZAR, J. A., ARIZAGA, B., MARTÍNEZ OCHOA, R. M, eta

RÍOS, M. L.: Introducción a la Historia Medieval de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya en

sus textos, Txertoa, Donostia, 1979.

-GARCÍA DE VALDEAVELLANO, L.: Estudios medievales de Derecho privado,

Sevillako Unibertsitatea, 1977.

-GARCÍA ESCUDERO, J. Mª.: Crítica de la Restauración liberal en España, Ateneo

de Madrid, Madril, 1952.

-GARCÍA PELAYO, M.: «El proyecto constitucional y los derechos históricos», El

País, 1978ko irailaren 24a, 12.-13. or.

-GARCÍA-GALLO, A.: «Del testamento romano al medieval: las líneas de su evolución

en España», AHDE, 47. liburukia, 1977.

-GETE-ALONSO eta CALERA, Mª. C.: «La Codificación civil», Manual de Derecho

Civil, I, Introducción y Derecho de la persona, 3. argit., Marcial Pons, Madril, 2001.

-GIL RODRÍGUEZ, J. eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J.: «Prólogo» a la Ley del Derecho

civil foral del País Vasco, 2. argit., Tecnos, Madril, 1999.

-GIL RODRÍGUEZ, J.: «Qué son los Derechos civiles forales», La Tierra de Ayala,

Actas de las Jornadas de Estudios Históricos en conmemoración del 600 Aniversario de

la construcción de la Torre de Quejana, Arabako Foru Aldundia, 2001, 285. or. eta

hurrengoak.

-GIMENO SENDRA, V.: Derecho procesal civil, I, El proceso de declaración. Parte

general, Colex, 2004, Madril.

-GÓMEZ RIVERO, R.: «Alcalde» Ahotsa, Diccionario Enciclopédico Vasco,

Auñamendi, XXI, Donostia, 1986, 442. eta 443. or.

-GÓMEZ RIVERO, R.: «Breve síntesis histórica de la administración de justicia en los

Territorios Históricos Vascos y en el Reino de Navarra», Revista Vasca de Derecho

Procesal, I-1, 1987, 25. or. eta hurrengoak.

-GOTI ORDEÑANA, J.: «La cláusula eclesiástica en el Estatuto de Estella», La

Sociedad de Estudios Vascos y el Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko Ikaskuntza,

Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 4, 1989, 115.-151. or.

-GOYHENECHE, E.: «Fueros e instituciones de Zuberoa», Amigos del País hoy,

Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, Bizkaiko Batzordea, Bilbo, 1982, 35.-37. or.

-GOYHENECHE, E.: Le Pays Basque. Soule, Labourd, Basse-Navarre, Societe

Nouvelle d’ Editions Regionales et de Difusión, Pau, 1979.

-GOYHENECHE, M.:

-«Consideraciones político-constitucionales sobre el Parlamento vasco y las

Juntas Generales tras la Constitución», Jornadas sobre Cortes, Juntas y Parlamentos

del Pueblo Vasco, Eusko Ikaskuntza, Zuzenbide Koadernoa, 6, 1986.

-«Foru Orokorraren berrikuntza esta estatu hazkundearen zentzu modernoa Goi-

Nafarroan eta Baxenabarren XVI-XVII mendeetan», Eusko Ikaskuntza, Saileko

Koadernoak, Zuzenbidea, 3 (1986), 163.-173. or.

-«Goi Nafarroatik Behe Nafarroara», Eusko Ikaskuntza, Historia-Geografia

Koadernoak, 11 (1989), 33.-38. or.

-«Historicismo y positivismo ante la conceptualización de los derechos históricos

vascos», Jornadas de estudio sobre la actualización de los derechos históricos vascos,

UPV/EHU, Bilbo, 1986, 274.-275. or.

-«Les institutions de la Monarquie navarraise en la genese du For moderne de

Basse Navarre», Eusko Ikaskuntza, Jornadas sobre Cortes, Juntas y Parlamentos del

Pueblo Vasco, Saileko Koadernoak, Zuzenbidea, 6 (1989), 103.-107. or.

-«Los Derechos Históricos como Constitución sustancial del Pueblo Vasco», II

Congreso Mundial Vasco. Congreso sobre los derechos históricos vascos, IVAP, Oñati,

1988.

-«Una contribución capital para ‘aprehender’ el significado de la Disposición

Adicional Primera de la Constitución», Revista de Estudios Políticos, 75, 1992.

-LABAYRU Y GOICOECHEA, E. J.: Historia General del Señorío de Bizcaya, II.

liburukia, Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca, Bilbo, 1968.

-LACARRA, J. M. eta MARTÍN DUQUE, A. J.: Fueros de Navarra. Fueros derivados

de Jaca, I. liburukia, Estella-San Sebastián, Aranzadi, Iruñea, 1969.

-LACOMBA, J. A.: La Primera República. El Trasfondo de una revolución fallida,

Guadiana, Madril, 1973.

-LAGREZE, La Navarre Francaise, II.

-LALINDE ABADÍA, J.: «El sistema normativo vizcaíno», Congreso de Estudios

Históricos. Vizcaya en la Edad Media (Bilbao, 17-20 diciembre 1984), Eusko

Ikaskuntza, Donostia, 1986.

-LALINDE ABADÍA, J.: «La foralidad de francos», Actas de la Reunión Científica “El

Fuero de Logroño y su época” (Logroño 26-28 abril 1995), Logroño, 1995.

-LALINDE ABADÍA, J.: Iniciación histórica al Derecho español, 3. argit., Bartzelona,

Ariel, 1983.

-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Contribución a una Teoría de los Derechos

Históricos Vascos, Eusko Jaurlaritza, Bilbo, 1997.

-LARRAZABAL BASAÑEZ, S.: Derecho público de los territorios forales, IVAP,

Oñati, 2004.

-LARRONDE, J. C.: El nacionalismo vasco, su origen y su ideología en la obra de

Sabino Arana-Goiri, Txertoa, Donostia, 1977.

-LECANDA MENDIETA, M.: Memoria de las instituciones civiles de Vizcaya,

Liburutegi Judizialean Bizkaiari dagokion liburukian argitaratua, Madril, 1888.

-LLORENTE, J. A.: Noticias históricas de las tres provincias vascongadas en que se

procura investigar el estado civil antiguo de Álava, Guipúzcoa y Vizcaya y el origen de

sus fueros, 5 liburuki, Imprenta Real, Madril, 1806-1808.

-LÓPEZ BASAGUREN, A.: «Errepublika garaiko Euskal Herriko Autonomiaren

ezaugarriak eta 1979ko Estatutua», Revista Vasca de Administración Pública, 11, 1985,

133.-188. or.

-LÓPEZ CORDÓN, M. L.: La revolución de 1868 y la Primera República, Madril,

1976.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Derecho procesal y foralidad vasca», Revista Vasca

de Derecho Procesal y Arbitraje, 1996, 8. liburukia, 3. koadernoa, iraila, 396.-403. or.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: «El poder judicial en el Estatuto General del Estado

Vasco», La Sociedad de Estudios Vascos y el Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko

Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 4, 1989, 197.-201. or.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Foralidad Vasca y Derecho Procesal», Revista Vasca

de Derecho Procesal y Arbitraje, 6. liburukia, 3. koadernoa, 1994, 571.-575. or.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: «Hacia la construcción metodológica de un Derecho

Procesal Vasco», Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 1989, 4, 275.-

281. or.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: «La revisión de sentencias firmes en Derecho foral

vasco. Su justificación técnica», Revista Vasca de Derecho Procesal y Arbitraje, 9.

liburukia, 3. koadernoa, iraila, 1997, 481.-483. or.

-LORCA NAVARRETE, A. M.: El Derecho procesal en el Fuero Vasco, Dykinson,

Madril, 1995.

-LUCAS MURILLO DE LA CUEVA, E.: «El poder ejecutivo en el Proyecto de

Estatuto de la Sociedad de Estudios Vascos», La Sociedad de Estudios Vascos y el

Estatuto de Estado vasco de 1936, Eusko Ikaskuntza, Saileko Koadernoak. Zuzenbidea,

4, 1989, 181.-195. or.

-MAÑARICUA, A. E.: Vizcaya, siglos VIII a XI; los orígenes del Señorío, Biblioteca

de Historia del Pueblo Vasco, Bilbo, 1984.

-MARTÍN OSANTE, L. C.: El régimen económico matrimonial en el Derecho vizcaíno,

Madril, Marcial Pons, 1996.

-MARTÍN RODRÍGUEZ, J.: «La figura histórico-jurídica del Juez Mayor de Vizcaya»,

Anuario de Historia del Derecho Español, XXXVIII, 1968, 641. or. eta hurrengoak.

-MARTÍNEZ DE AGUIRRE ALDAZ, C.: «Notas para la interpretación del inciso

“...allí donde existan” del artículo 149.1.8 de la Constitución», Primer Congreso de

Derecho Vasco: Actualización del Derecho Civil, celebrado de 16 al 19 de diciembre

de 1982, Oñati, 1983.

-MONASTERIO ASPIRI, I.: «Los Tribunales de Bizkaia en el antiguo régimen a la luz

de los textos legales y de los procesos civiles», Echano Basaldua, J. I. (koord.), Estudios

Jurídicos en memoria de José María Lidón, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 2002,

1.151. or. eta hurrengoak.

-MONREAL ZIA, G.: «Desarrollo histórico de las Juntas Generales del Señorío de

Bizkaia hasta 1841», AA. BB., Las Juntas Generales de Bizkaia, Bizkaiko Batzar

Nagusiak, Bilbo, 1986, 36. or. eta hurrengoak.

-MONREAL ZÍA, G.: «La crisis de las instituciones forales públicas vascas», II

Congreso Mundial Vasco. Congreso de Historia de Euskal Herria, III. liburukia, Eusko

Jaurlaritza, Gasteiz, 1988.

-MONREAL ZIA, G.: «La evolución histórica de la Administración de Justicia en los

Territorios Vascos Occidentales», in Tamayo Salaberria (koord.): Justicia y

Autogobierno. Jornadas Internacionales celebradas en Donostia el 11 y 12 de febrero

de 2000, Donostia, 2001, 64.-84. or.

-MONTERO, M.: «El Gobierno vasco. 1936-37: Un Gobierno para el nacionalismo»,

Cuadernos de Alzate, 8, 1988, 63.-75. or.

-MORENO CATENA, Derecho Procesal Civil, Madril, 1997.

-NAVAJAS LAPORTE, A.: «Aproximación a la historia de la formación del Derecho

territorial del País Vasco», Saileko Koadernoak. Zuzenbidea, 1, Eusko Ikaskuntza,

Donostia, 1984, 17.-32. or.

-NAVAJAS LAPORTE, A.: La ordenación consuetudinaria del caserío en Guipúzcoa,

Donostia, 1975.

-ORTEGA GALINDO, J.: «Importancia del Corregidor en la historia del Señorío de

Vizcaya», Estudios de Deusto, XIV, 1966, 93. or. eta hurrengoak.

-ORUETA, J.: Fueros y Autonomía, Donostia, 1934, 172.-189. or.

-PÉREZ ARRAIZ, J.: El Concierto Económico: evolución, caracteres y fundamento de

la financiación vasca, IVAP, Oñati, 1994.

-PÉREZ-BUSTAMANTE, R.: Historia del Derecho Español. Las fuentes del Derecho,

Dykinson, Madril, 1994.

-PLAZA Y SALAZAR, C.: Actas de las sesiones celebradas por la Comisión Especial

de Codificación de Vizcaya, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia, 1902.

-PORTILLO VALDÉS, J. M.: «Momento preconstituyente, debate constitucional: las

Provincias exentas y la Monarquía Hispana en la crisis del Antiguo Régimen»,

Materiales para el estudio de la Constitución de 1812, Tecnos eta Andaluziako

Legebiltzarra, Madril, 1989, 647.-658. or.

-PUIG I FERRIOL, L.: «El denominado problema foral desde la perspectiva de un

Centenario», Centenario del Código Civil (Asociación de Profesores de Derecho Civil),

II, Madril, 1990, 1.205.-1.229. or.

-RODRÍGUEZ BESNÉ, J. R.: «Observaciones sobre la administración de justicia local

en Guipúzcoa durante el Antiguo Régimen», AA. BB, Estudios dedicados al Prof. L. M.

Díez de Salazar, I, UPV/EHU, Bilbo, 1992, 517. or. eta hurrengoak.

6. GAIA

TRONKALITATEA

6.1. Kontzeptua, ideia nagusiak, ikuspegi historikoa

Tronkalitate terminoak, Zuzenbide Zibilaren eremuan, jatorriz familiakoak diren

ondasunen eta odolaren arteko lotura-printzipio bat adierazten du. Enborretik

datorrena enborrean gera dadila agintzen du, nolabait. Odol-familia batetik datorren

ondasunak bertan iraun dezala; ez dadila beste familia batera igaro, alegia. Printzipio horren

arabera, beraz, juridikoki ahalbidetzen da ondasun horiek familia horren barruan irautea

edo jatorriko enborrera itzultzea. Eta hala izango da bai oraingo ondasunen titularra hiltzen

denean (mortis causa oinordetzaren esparruan), bai eta titular horrek ondasun haien gaineko

besterentze-egintzak gauzatzen dituenean ere (inter vivos eskualdaketen eremuan).

Terminoaren definizio labur horrek gainditu egiten du tronkalitate-printzipioari ematen

zaion ohiko adiera. Izan ere, ohiko adiera horrek testamenturik gabeko oinordetzara

mugatzen du tronkalitatearen eraginkortasuna. Sarritan, ab intestato oinordetza

informatzeko irizpide huts bat besterik ez balitz bezala hartzen da tronkalitatea;

testamenturik egin gabe hiltzen den defuntuak familiatik jasota zeuzkan ondasunak beren

jatorriko lerroan dauden ahaideen artean bakarrik esleitzeko erregela soil bat izango

bailitzan. Beraz, bigarren bertsio horren arabera, tronkalitate-printzipioa baliatuko litzateke,

batetik, kausatzailea delakoak bere azken borondaterik adierazten ez badu, eta, bestetik,

hark ondorengorik izango ez balu; izan ere, ondorengoek aldi berean aitaren eta amaren

lerroa ordezkatzen dutenez, horiek egon ezean bakarrik gerta daiteke

beste odoleko ahaideak oinordetzara biltzea.

Hala eta guztiz ere, oso estua eta zorrotza da tronkalitatea ulertzeko bigarren modu hori;

edo, gutxienez, hala ematen du ikuspegi historikotik aztertuz gero behintzat. Jakina denez,

ondasunak eta, horien artean, bereziki, onibarrak, familiari lotzeko erregela, Erdi Aroko

ordenamendu askoren zuzenbide pribatuaren oinarria izan zen, batik bat Pirinioetako

ordenamendu juridikoetan. Oinarri horren indarrak, ordea, ez zuen soilik testamenturik

gabeko oinordetza harrapatzen; harantzago joanez, ondasun higiezinak inter

vivos eta mortis causa xedatzeko eraentzak ere ukitzen zituen. Hain zuzen ere, hainbat

lurraldetako iturriak laburki arakatzetik atera daitekeen ondorio bat da hori, bereziki

Bizkaiko, Nafarroako, Iparraldeko eta baita Aragoikoak aztertuz gero.

Horietatik guztietatik, agian Bizkaikoan azaltzen dira argien aipatutako joera, oinarri eta

erregela horiek. Bada, 1452ko Foru Zaharrak oinarrizko irizpide haren gainean eraiki zuen

bere sistema pribatu osoa: jatorriz leinutik zetozen ondasun higiezinak («abolengoko»

onibarrak) jabearen familiari lotuta geratzen ziren, erlatiboki bazen ere. Azpimarratu behar

da, hala eta guztiz ere, uztardura horrek ez zuela sortzen tronkaleko ondarearen gaineko

titulartasun-kidetzarik etxeko kideen artean. Ezin da, foru-erregimenari begira, jabetza

kolektibo bati buruz hitz egin. Ez zen familia bera ondasun zehatzaren jabe. Jabetza

banakakoa zen, indibiduala. Baina bazuen familiaren interesa babesteko funtzioa, izaera.

Horregatik, tronkaleko ondasunaren titularrak hainbat muga jasaten zituen bere jabetza

eskubidean, batik bat jabetza hura osatzen zuen xedatzeko ahalmenaren gainean

ezarritakoak. Ezin zion ondasun hori edonori besterendu. Ezin zituen, finean, tronkaleko

senideen eskubideak urratu. Muga horrek zekarren zurruntasun hori konpentsatzeko,

bestalde, eskema foralean, titularraren aldeko neurri bat ematen zen: ondasun higigarriak

eta arrotzengandik jasotako higiezinak erabateko askatasunez xeda zitezkeen, edonolako

ahaidetasun-loturatik kanpo uzten baitziren. Aipatutako trataera desberdin horrek bazuen,

noski, bere arrazoia: foru-ordenamenduarentzat, begirune juridiko ezberdina merezi zuten

ondasun mota batek eta besteak. Gizarte nahiz familia taldearentzat, Bizkaiko Zuzenbidean,

lurrak zuen garrantzi ekonomikoak jabearen botere-eremua murrizten zuen egituraketa

eskatzen zuen; hain zuzen ere, XIV. eta XV. mendeetan zehar, Lurralde Historiko horren

ekonomiak bizi-iraupen hutsean laburbildu zuen bere garapena, ardatz hartuta abeltzaintza

(mendiak eta basoak ustiatuz) eta, hein txikiago batean, nekazaritza eta artisautza.

Autohornikuntzan oinarritutako ekonomia horrek berekin zuen familia-egitura sendo bat:

hain justu, ahaideek osatutako taldea enpresa gisa egituratzen zen. Enpresa eta familia,

praktikan, gauza bera ziren eta, horregatik, juridikoki erraz lotzen ziren ondasunak eta

odoleko familia: norbaitek, doako edo kostuzko tituluz, ahaide jakinetatik zetozen

higiezinak eskuratzen bazituen, horiekin batera, askoren lan eta ahalegin komunaren

ondorioz lortutako eta, agian, handitutako balio bat ere eskuratzen zuen. Ondasun horiek

arrotzen eskuetara pasatzeak, beraz, beren jabearen leinuko kideek egindako lanaren bidez

erdietsitako aberastasuna eta gainbalioa kanpotarrengana eramatea ekarriko zukeen.

Lurraren gaineko titulartasuna aldatzeak familiari zeharka sortzen zizkion eraginak eta

bizitzeko behar ziren baliabideak familiaren baitan gorde eta zaintzeko beharrak eskatuta,

tresna juridiko egokiak artikulatzen ziren, honako premisa hau jarrita oinarrian: Foruak

maila pribilegiatua eta lehentasunezkoa ematen zien higiezinen titularraren ahaideei,

ondasun horien jabetza-eskubidea eskuz aldatzen zen kasuetan, eta, aldi berean, horien

gain jabeak zuen boterearen irismena moldatzen zuen. Azken batean, kostuzko edo doako

tituluz zenbait ahaideengandik jasotako onibarren gain jabetza mota berezi bat eratzen

zen.

Hortaz, foruan bertan, leinu komunetik zetozen higiezinen gaineko jabetza eskuz aldatzen

zen kasuetan hurbilekoek zuten posizio pribilegiatua antolatzeko, kontuan hartzen ziren

ahaidetasun-gradua eta lerroa (ondorengoei lehentasun guztia emanez), eta intentsitate

desberdinekoa zen ondasunaren titularrak egin zitzakeen xedatze-egintzen arabera. Bi

aldagai horietatik lehenengoa bazterrean utziz, bigarrenari dagokionez, honako hauek ziren,

foruaren araudiaren arabera, lehentasun hura gauzatzeko mekanismo juridikoak:

ondasuna inter vivos eta kostuzko tituluz besterentzen bazen, nahitaezkoa zen saldu nahi

zen onibarra lehenik ahaideei eskaintzea, horiek hura eskuratzeko interesik izan

zezaketelako (83. eta 91. kapituluak), bestela salmenta suntsiaraztea eska baitzezaketen

(ondasuna berentzat irabaziz) inolako publikotasunik gabe eginez gero (83. kapitulua); inter

vivos eta doako tituluz besterentzeko aukerari buruz, berriz, debekatu egiten zen foruak

zehaztutako ahaide multzotik kanpoko norbaiten alde familiako higiezinak dohaintzan

ematea (113. kapitulua); eta, azkenik, beste horrenbeste ezartzen zen mortis

causa oinordetzan: de cuius delakoak beren ondorengoei eta, horiek egon ezean,

onibarraren lerro berdinekoak ziren ahaideei utzi behar zizkien tronkaleko («abolengoko»)

onibarrak (104. eta 125. kapituluak). Gainera, titularra testamenturik gabe hiltzen bazen,

onibarrak beren jatorrizko leinura itzultzea aurreikusten zen (105. kapitulua).

Aitzitik, askatasunez xeda zitezkeen ondasun higigarriak eta arrotzengandik eskuratutako

higiezinak: ondasun horiek jabearen ondare pertsonalean sartu izana haren langintzaren

emaitza gisa hartu behar zenez, jabeak bere kabuz bakarrik sortutako aktibotzat jo behar

zen eta, ondorioz, askatasunez besterendu zitzakeen, hasiera batean inolako mugarik ez

baitzitzaion ezartzen (110., 111., 133. eta 125. kapituluak, besteak beste). Arau orokor

horrek salbuespen bakarra zuen, 1452ko Foruan. Garrantzitsua, ordea. Foru horren egileek,

ordura arte indarrean zen Zuzenbidea aldatuz, hau ezarri zuten: familiatik kanpoko

pertsonengandik jasotako onibarrak lotuta geratzen ziren jabearen ondorengotzara; hau da,

leinutik eskuratutako ondasunak izan balira izango lituzketen muga berdinetara lotuak

geratu ziren (111. kapitulua). Foru-testu berak adierazitako esapidearen

arabera, dominus delakoa seme-alaben aurrean luzeki lotuta egotearen arrazoia zen,

zehazki, xedatzeko askatasuna –ordura arte zutena, «auian por uso e costumbre»–

onartzeak ondorengoei egin ziezaieken kaltea (gran perjuizio): onartzen zen guraso orok

bazuela asistentzia eman beharra bere ondorengoei eta, zeregin horretan, lurrak berebiziko

garrantzia zuela taldeak bizirik irauteko; horra hor, beraz, aurreikuspen «berriaren» zergatia

eta funtsa.

Oraintxe aipatu diren oso antzeko premisak –seguru asko faktore sozioekonomiko

berdintsuak izan zituztelako– topa daitezke inguruko ordenamenduetan: Iparraldean,

Nafarroan edo –harantzago joanez– Aragoin, eta, beraz, lurralde horietako iturrietan.

Horrela, Nafarroako Foru Orokorrak (XIV. mendea) eta Oskako (Huescako) Kodeak beren

sistema juridikoa artikulatu zuten; «abolorioko» higiezinak familiari atxiki, eta aldi berean

eskuratutako (edo «konkistatutako») onibarrak eta higigarriak xedatzeko askatasun zabala

ezarri zuten.

Aragoiko De inmensis et prohibitis donationibus foruak baieztatzen zuen umeek bazutela

herentzia itxaroteko eskubidea, objektutzat familiako in susbstantia onibarrak zituena,

eta, mortis causa xedatzeko ahalmena estutzeaz gain, inter vivos xedatzeko ahalmena ere

mugatzen zuena. Bere aldetik, Nafarroako Foru Orokorrak oinordetzari buruzko arauak

ematen zituen infantzoientzat eta hirikoentzat, baina «abolorioko» onibarrak ondorengoen

artean nola banatu agintzeko besterik ez (3,19,1 eta 3,19,2 kapituluak), ondasun horiek

haien alde uztartuak baitzeuden. Aldiz, askoz ere zabalagoa zen ondasun higigarriak eta

«konkistatutako» higiezinak xedatzeko askatasuna; horixe ondoriozta zitekeen, esaterako,

Nafarroako Foru Orokorreko 1,4,2, 1,4,8, 3,19,1, 3,19,2 eta 3,20,6 kapituluetatik; hau da,

«abolorioko» ondasunak bakarrik zeuden uztartuta. Orain, ez ziren hor bukatzen Bizkaiko

Zuzenbidearekin zeuden antzekotasunak, aipatutako iturri horietan, nahitaezko oinordetza

sistema horrekin batera, lehentasunez eskuratzeko eskubidea ere aurreikusten baitzen

ahaideen alde, balia zezaketena onibarrak besterentzen baziren. Hala jasotzen zen Foru

Orokorreko III. liburuaren XII. tituluko 14., 15. eta 20. kapituluetan eta Aragoiko bi

foruetan, izenburu berdinpean: De communi dividundo. Mapa osatzeko, gogoratu behar da

ordenamendu horietan ere testamenturik gabeko oinordetza tronkalitate-printzipioaren

arabera arautzen zela. Joera hori zuten Nafarroako Foru Orokorreko 2,4,6, 2,4,13, 2,4,26

eta 2,4,21 kapituluek, eta baita Aragoiko foru hauek ere: De natis ex damnato coitu, De

rebus vinculatis, De succesoribus ab intestato eta De testamentis.

Beren aldetik, Lapurdiko (1514) eta Zuberoako (1520) ohiturek agintzen zuten «avitins»

edo «papouaux» delako ondasunak mortis causa lotzea, kasu horretan objektua higiezinek

nahiz higigarriek osatzen bazuten ere; hau da, aipatutako termino horiek biltzen zituzten

hala etxea bera esanahi hertsian, nola hari zegozkion osagarriak eta aretoak, nekazaritzako

tresnak, ganadua eta etxeko abereak, eta abar, beti ere horiek leinutik zetozen ondasunak

baldin baziren. Gainera, ondasun horien gain atzera eskuratzeko eskubide familiakoa edo

jentilizioa ezartzen zen, zeinaren arabera ahaideek, ondasunak bizidunen artean

besterentzen ziren kasuetan, horiek eskuratzeko lehentasun guztia izango baitzuten.

Aitzitik, titularrak berak eskuratutako ondasunak («acquêts»), berriak zirelako, inolako

mugapenik gabe xeda zitzakeen jabeak. Bukatzeko, Nafarroa Behereko foruek eta ohiturek

(1681) odoleko atzera eskuratzeko eskubideari buruzko eraentza berezi bat ere aurreikusi

eta arautzen zuten.

Laburbilduz, aurrekari historikoen arabera, baiezta liteke testamenturik gabeko oinordetzan

jatorriz familiakoak diren ondasunak itzultzeko arau soil bat ez ezik, Pirinioetako sistema

juridiko gehientsuenak argitzen zituen benetako printzipio juridikoa zela tronkalitatea

iraganean. Horren ondorioz, ondasun horien gaineko jabetza-estatutu berezia sorrarazten

zen; hau da, familiako ondasunak eskuz aldatzeko egintzetan, oro har, parte hartzeko

bokazioa dute ahaideek, eta horretarako zenbait eskubide, ahalmen eta botere juridiko

emango zaizkie, testamenturik gabeko oinordetzaren eremutik harantzago beste eremuetan

ere balia ditzaketelarik eskubide, ahalmen eta botere horiek.

6.2. Tronkalitatea, gaur

Bizkaiko Zuzenbideak agertzen duen egoera berezia kenduta, bistakoa da azaldutako

ikuspegia ez dagoela indarrean gaur egun, bere horretan, beste ordenamendu juridikoetan.

Lurralde bakoitzaren bilakaera politikoak eta ekonomikoak bideratu dute, edo higiezinak

familiari atxikitzeko printzipioaren aplikazio-eremua murriztea, edo hura zuzenean

ezabatzea. Bilakaera historikoan, zalantzarik gabe, tronkalitatearen iraupena oztopatu duten

elementu asko egon izan dira: alde batetik, ezein garapen ekonomikok eskatzen duen

jabetza zatitu eta mugatu beharrarekin bat ez etortzeagatik; eta, bestalde, XIX. mendean

liberalismoak hartu eta orduko kode zibiletan jaso zen jabetza oso eta erabatekoaren

kontzeptuaren kontrakoa zelako, hein handi batean bederen.

Dena den, emandako azalpenak badu bertute bat; hain justu, Pirinioetako ordenamendu

zibiletan oraindik jasotzen diren erakunde bakartu batzuen jatorria eta funtsa azalaraztea.

Tronkalitate-printzipioari lotuta ulertzen dira, gaur egun, oraindik legeria batzuetan

indarrean dauden hainbat eta hainbat instituzio bakan. Horixe da, jakina, atzera eskuratzeko

eskubide jentilizio, familiako edo odolekoaren kasua, Nafarroako Foru Berriaren (1/1973

Legearen) 452.-459. legeetan arautua, edo tronkaleko ondasunak legezko oinordetza bidez

jasotzeko kasua, 305.-307. legeetan arautua. Beste hainbeste esan liteke Aragoiko

Konpilazioan (15/1967 Legean), 149.-152. artikuluetan araututako «abolorio» edo saka-

eskubideari buruz, edo, legezko oinordetzan, Aragoiko 1/1999 Legeak, otsailaren 24koak,

hiltzeagatiko oinordetzari buruzkoak bere 211.-213. artikuluetan jasotzen duen aldaera

«tronkalitate»ari buruz. Egun, 2011n onartu zen Aragoiko Foru Zuzenbidearen Kodearen

524. artikuluan eta hurrengoetan jasotzen da «atzera eskuratzeei eta tronkaleko

oinordetzari» dagozkien araudiak. Orain, tronkalitate-printzipioa modu horretan ezarri eta

murriztu ostean, ez da harritzekoa testamenturik gabeko oinordetza ukitzen duen

irizpidetzat hartzea gehienek; oinordetzako itzultze-arau gisa hartzen da, zerikusi gutxi

duena lehentasunez eskuratzeko eskubide familiarrekin (atzera eskuratzeko eskubide

jentilizioekin).

Tronkalitateak, egun, Bizkaiko ordenamenduan bakarrik irauten du bere distira osoarekin;

izan ere, 1452ko Foru Zaharrean jasotako figura eta instrumentu guztiak kasik aldaketarik

gabe pasa dira Jaurerriarenak izan diren ondorengo gorputz juridikoetara: hasteko, 1526ko

Foru Berrira, eta hortik 1959ko uztailaren 30eko Konpilaziora, azkenik egun indarrean den

3/1992 Legera iristeko (EHFZZLren uztailaren 1eko Legea, Euskal Herriko Foru

Zuzenbide Zibilari buruzkoa). Bada, tronkalitatea bere jatorrizko adieran Bizkaian bakarrik

denez indarrean, araudi oso eta zehatz batez hornitua, azken araudi horretan jasotako

diziplina aztertzeko izango dira datozen lerroak, baina aipamenik egingo zaio, azalpenen

harian, Nafarroako foru-eraentzari ere, testamenturik gabeko tronkaleko oinordetza eta

atzera eskuratzeko eskubide jentilizioa aipatzeko.

6.3. Tronkalitatea, Bizkaian

Izenburuak adierazitako gaia aztertzen hasi aurretik, komeni da zerbait gogoratzea eta beste

zerbait zehaztea: lehenik, kontuan izan Bizkaiko Foru Zibilaren indarra ez dela lurralde

osora iristen, Lur Lauan bakarrik baitu eragina –Arabako Laudio eta Aramaio udalerrietan

duenaz aparte–, eta beraz foru gabeko hirietan «legeria zibil orokorra» aplikatuko da

(EHFZZLren 5., 6. eta 146. art.); bigarrenik, berriz, azpimarratu behar da ez dela posible

orain tronkalitateari atxikitako erakunde guztien azalpen zorrotz bat egitea (hots, foru-saka,

nahitaezko oinordetza, testamenturik gabeko oinordetza eta baita foru-komunikazioa

ezkontzako eraentza ekonomiko gisa). Horregatik, orain emango diren azalpenak, bereziki,

eremu objektiboaren eta subjektiboaren zertzeladak adieraztera zuzenduko dira. Horiek

1992ko Legearen 17.-26. artikuluetan jasotako arauen arabera zehazten dira (Legeko

I. liburuaren III. titulua). Hurrengo gaietan agertuko dira tronkalitate-printzipioak beste

erakundeetan duen garrantzia eta eragina.

6.3.1. Tronkalitatea eta jabetza: EHFZZLren 17. eta 24. artikuluak

Lehenengo atalean adierazitako deskribapen laburrak balio izan du tronkalitatearen azken

esanahia agertzeko, hain zuzen ere, lotutako higiezinen gaineko jabetza-eskubidea

eratzen eta zehazten duela. Jabetza berezi bat eratzen da printzipio horren oinarrian,

alegia. Printzipio hark, bere helburu nagusia betetzeko –hau da, familiaren interesa

babestea–, xedatzeko ahalmenak murrizten dizkio onibarren jabeari, horrela bermatuko

baita onibarra ahaideen eremuan gordetzea, familiaren interesa eremu horretan kokatzen

dela ulertzen baita tradizioz.

Bizkaiko Foruaren eremuan, noski, EHFZZLk 17. artikuluaren lehen lerroaldean biltzen du

aipatutako mami historikoa: batetik, onibarren jabetzari buruz bakarrik aldarrikatzen

da tronkalitatea; bestetik, printzipio horrekin lortu nahi den xedea da, hain zuzen

ere, etxaguntza –ondarea– familia barruan gordetzea. Ondareak familia-izaera duela dio

17. artikuluak. Beraz, aurreko lerroaldean azaldutako efektua tronkalitateari atxikita dagoen

zerbait da: artikulu horren bigarren zenbakiak ezartzen duenez, tronkalitatearen indarrez,

onibarren titularrak, tronkaleko ahaideen eskubideak errespetatuz bakarrik xeda ditzake

onibar horiek, hala kostu bidez besterentzearen eremuan (EHFZZLren 112.-127. art.: foru-

saka eta tronkaleko ahaideek familiaren kariaz lehentasunez eskuratzeko dituzten

eskubideak), nola doako tituluz inter vivos edo mortis causa xedatzen den kasuetan

(EHFZZLren 24. artikuluaren arabera, kanpoko arrotz baten alde edo eskualdatzen duenari

dagokion lehentasun-lerrokoa ez den ahaide baten alde egiten bada horietako egintzaren

bat, zuzenbide osoz deuseza izango da berau).

6.3.2. Tronkaleko ondasunak: EHFZZLren 17., 18. eta 19. artikuluak

Ezein higiezin edo onibar ez da izango tronkalitatearen objektu, hauek bakarrik baizik:

lurra eta lur gainean eraiki, landatu edo ereindako edozer eta elizetako sepulturak (EHFZZLren 19. art.). Azken horiek aipatzea da tradizioari keinu bat egitea (Foru Berriko

XX. titulua, XII. legea) eta, gaur egun, ez dauka inolako garrantzi praktikorik. Beraz,

aipatutako bi multzo horietatik lehenengoa bakarrik aztertuko dugu lerro hauetan.

Bertan, lehenik, naturako higiezin edo onibar nagusia sartzen da, hau da, lurra; noski,

tronkalitatearen mugak lurrari aplikatu ahal izateko, lehenik bereizi edo banandu egin behar

da lurra, hain zuzen ere, Jabetza Erregistroan jasota dagoen finka bakarrik izan baitaiteke

eskubideen objektu eta, ondorioz, jabetza-eskubidearen objektu. Konturatu lurra terminoa

esanahirik hertsienean erabiltzen duela EHFZZLren 19. artikuluak, hau da, lurrazala

bakarrik, ez lur azpian edo zorupean dagoena, aurrekari historikoek hala adierazten baitute:

1959ko Konpilazioa arduratu zen bazterketa hori gauzatzeaz, beldur baitzen ez ote ziren

tronkaleko ondasuntzat hartuko meatzeak, zeinak, autore eta auzitegien erabateko iritziz,

urrun baitzeuden tradizioz ezarritako ondasunak familiari lotzeko printzipioaren eragin-

eremutik.

Lurraren azaleraz gain, tronkalitateak barnean biltzen du lur gainean eraiki, landatu edo

ereindako edozer ere, hau da, higiezinak edo, beste modu batera esanda, lurrari atxiki edo

lotutako onibarrak. Zehaztasun horren arabera, finkaren tronkalitatea zabaldu eta bere

gainean eraiki, landatu edo ereindakoa harrapatzen du. Hala ere, jasotzeko dauden fruituak

eta landareak, lurretik bananduta eskualdatzen badira, eta zuhaitzak, berriz, ebakitzeko

besterentzen badira, tronkalitate-printzipioak ez ditu ukitzen; elementu horiek, berez,

etorkizuneko ondasun higigarriak dira, halako gisan besterenduak.

Bukatzeko, EHFZZLk agintzen duenez, onibartzat hartuko dira, tronkalitatearen

eraginetarako, aipatu berri diren ondasunei lotutako edo batutako higigarriak ere.

Lehenengoei deritze helburuagatik higiezinak ere, hau da, ondasuna izaeraz higigarria

izanik ere, legegileak hala aginduta eta kontrakorik adierazi ezean, higiezindu egiten dira,

nolabait, izaeraz higiezina den ondasunarekin batera joateko, (berau eskualdatzen denean)

beronen osagarriak direnez, horrekiko duten mendekotasun edo zerbitzu-erlazioa dela eta

(esate baterako, ustiaketak sortutako beharrak asetzen ditu). Horregatik, lotutako higigarri

horiek, banatuta edo aparte eskualdatzen ez diren bitartean bakarrik joko dira onibartzat.

Bestalde, batutako izenondoak aditzera ematen duenez, tronkalitatean biltzen dira eransketa

bidez onibarrak osatzeko dauden ondasun higigarriak.

Labur esanda, aipatu berri diren onibarren gaineko titulartasuna bakarrik harrapatzen du

tronkalitate-printzipioak. Baina, EHFZZLk, 18. artikuluan, beste betekizun osagarri bat

eskatzen du familia-loturak benetako eragina izan dezan: delako onibarrak Lur Lauan

kokatua egon behar du (edo, bere kasuan, Arabako Laudio eta Aramaio udalerrietan).

Tronkalitateak izango duen eremu objektiboa mugatzeko orduan, Bizkaiko ordenamendu

historikoetako aukera egonkor bat errepikatzen du EHFZZLk: onibarren gain bakarrik du

eragina tronkalitate-printzipioak. Hala ere, kontuan izan, gaur egun, 19. artikuluak

emandako eduki zehatza duela terminoak, eragin horietarako. Ondorioz, familiari lotzeko

aukeratik kanpo geratzen dira, beti, ondasun higigarriak eta 19. artikuluan jasotako

zerrendan sartzen ez diren higiezinak (meatzeak, adibidez).

6.3.3. Tronkaleko ondasunen eta tronkaleko ahaideen arteko lotura:

EHFZZLren 22. artikulua

Segidan egin beharrekoa hau da: zehaztu ea zein inguruabar bildu behar diren onibar bat

ahaide konkretu baten tronkaleko ondasuntzat hartzeko, hain zuzen. Beste era batera

esanda: edozein ahaiderengandik eskuratutako ondasunak lotzen dira, edo

norbaitengandik jasotakoak bakarrik?

Bizkaiko Zuzenbide Historikoan, norbaitek bere «abolengo»tik jasotako onibarrak

bakarrik izango ziren, seguruenik, izaeraz tronkalekoak, ondasun horiek lotzen baitziren

nahitaezko oinordetzara, 1452ko Foru Zaharrak zioenez (125. kapitulua). BRAGA DA

CRUZek erakusten duenez, termino hark esanahi berezia zuen tronkalitatea jaso zuten Erdi

Aroko ordenamenduetan; izan ere, norbaiten «abolengoa», hitzaren adiera zorrotz eta

etimologikoaren arabera, bere aitona-amonekin lotzen duen ahaidetasuna besterik ez baita;

hau da, auolengoko onibarrak lirateke inork dituen lau aitona-amonetako batenak izandako

ondasunak. Orduan, Bizkaiko Foruak, hitz hori erabiltzean, tronkalitatearen elementu

erreala finkatu zuen, ziur aski, ingurune jakin eta seguru bat esleitzeko: norbaiten ondarean

zeuden ondasunak familia-jatorria non zuen jakiteko, ez zen joan behar titularraren aitona-

amonengandik harantzago; alegia, ez zen beharrezkoa argitzea aitona-amona hark zein

beste aurre-ahaiderengandik edo arrotzengandik eskuratu zuen ondasuna. Foru-

ordenamenduaren arabera, aitona-amona hura zen, ondorio orotarako, jabearen familiaren

barruan ondasun horren lehen edukitzailea; hau da, auolengo hitzak, berez, muga jartzen

zion ondasunen jatorriaren ikerketari: jabearen abolengoa zen familiako higiezinetatik

tronkalitatera zein menderatu behar ziren zehazteko mementoan kontuan hartu behar zen

punturik urrunena. Baina, gainera, hitz horrek barnebiltzen zituen, isil bidez bazen ere,

familian lehen aldiz egungo titularraren gurasoen bidez sartu ziren onibarrak, gero

haiengandik eskuratu zituenak, noski. Ondasun horiek eta haiek eraentza berdinera

menderatuko ziren eta, horregatik, abolengo hitzak, loturaren gehienezko eremua definitzen

zuenez, bi higiezin-kategoria horiek barnebiltzen zituen. Foru Zaharrean, laburki,

tronkalitate-printzipiora uztartutako onibarrak ziren titularrak zuzenean bere

gurasoengandik eta aitona-amonengandik jasotakoak, doako tituluz –mortis causa edo inter

vivos–, edo kostuzko tituluz, familiaren kariaz lehentasunez eskuratzeko duen eskubidea

baliatu izanaren ondorioz. Alboko ahaideengandik zetorren ondasunari dagokionez,

familiara lotuta zegoela ulertuko zen baldin eta, ondasuna eskualdatzen zuen alboko

ahaidearena izan aurretik, jabearen gurasoek edo aitona-amonek eduki izan bazuten, kasu

horretan, hain zuzen, bere auolengoko ondasuna izaten segituko baitzukeen: titularraren

auolengokoa zen osabarengandik oinordetzaz jasotako finka, beti ere, osabak, aldi berean,

bere aitarengandik jaso izan bazuen, hau da, titularraren aitonarengandik, baina ez arrotz

bati erosi izan bazion. Azken ondasun hori familiari atxikitzeak ez zuen zentzurik, jatorriz

ez baitzen auolengokoa. Anaiarengandik oinordetzaz jasotako finka, berriz, auolengokoa

zen, hark, bere aldetik, bien aitarengandik jaso izan bazuen (aitonak ondasuna inoiz eduki

ez izan arren), baina ez arrotz bati erosi izan bazion. Azken kasu horretan, ezin zen ebatzi

ondasunaren jatorria gurasoengandik; hau da, onibarrak ez zuen menpekotasun-lerrorik.

Onibarra ez bazen izaeraz auolengokoa, askatasunez xeda zitekeen, beti ere ondorengorik

ez bazegoen, bestela horiek eskuratu behar baitzuten oinordetzaz (Foru Zaharreko 111.

kapitulua). Antzeko eskemak iraun zuen 1526ko Foru Berrian (XX. titulua, XVI. legea):

titularraren higiezina familiara lotzen zen, baldin eta berau ouiesse auido de patrimonio y

abolengo.

Aipatutako adierazpenetan besterik gabe oinarrituz, agian, ausart samarra izan liteke esatea

Bizkaiko Foruetan abolengoko muga aplikatzen zela. Baina, aurreko argudio hori osatzeko,

bada beste argudio sendo bat: Bizkai inguruko beste ordenamenduetan ere printzipio

berbera gordetzen eta betetzen zela (garrantzi gutxiko desberdintasunak badauden arren).

Horietatik, berriro, Nafarroako eta Aragoiko Erdi Aroko iturriak aipatu behar dira, hau da,

Nafarroako Foru Orokorra eta Oskako Kodea. Lehenaren arabera, atzera eskuratzeko

eskubide jentiliziora (3,12,15) eta nahitaezko oinordetzara (2,4,3 eta 4) menperatutako

onibarrak ziren avolorio eta ondarekoak; aipatze bidez, hau agintzen zen: ninguno por

razon de parentesco non puede demandar heredamiento ninguno si non de avuelo ata

primo cormano, el avuelo et el primo cormano dentro seyendo (2,4,15). Oskako Kodeak,

era berean, abolorioko ondasunak lotzen zituen bere De inmensis et prohibitis

donationibus foruan; arau horretatik ondorioztatzen da abolengoko muga aplikatzen zela

eta, BRAGA DA CRUZen arabera, De rebus vinculatis forutik ere bai. Aragoiko De

inmensis et prohibitis donationibus foruaren antzeko araua jasotzen zuen Donostiako

Foruak ere (3,6,5); berau, gero, Gipuzkoako kosta guztian zehar zabaldu zen XIV. mendean

ondo sartu bitartean. Arabako Aiaran ere abolorioko muga ezagutu zen, 1373tik 1487ra

indarrean egon zen foruak bere 91. kapituluan hartu baitzuen, «fixosik» ez zegoenean

ondasunak itzuli egin behar zirela agintzeko. Azkenik, Lapurdiko (V. titulua, VII. artikulua)

eta Zuberoako (XVII. errubrika, V. artikulua) Foruetan ere, aitona-amonengandik

datozenak bakarrik ziren uztartutako ondasunak –avitins delakoak–.

Hala eta guztiz ere, behin XIX. mendera iritsi ostean, Bizkaian, ez jurisprudentziak ez

eta doktrinak ere ez zuten abolengoko printzipioaren oihartzunik jaso, onibarretatik

tronkalekoak zein ziren erabakitzeko irizpide gisa. Auzitegi Gorenak bere ebazpenen

batean erabili zuen termino hori, baina erabili ere esanahi berezirik gabeko errepikapen huts

moduan, edo bere erretorika egiteko baliabide soil bat bailitzan, beste garrantzirik gabe.

Aldiz, «tronkaleko» izenondoari eman beharreko adierari buruz, bestelakoa zen autore eta

auzitegiek zuten iritzia: higiezina edo onibarra izaeraz tronkalekoa zen, baldin eta

tronkaleko senide komun batek eduki izan bazuen noizbait, hau da, oinordetzaz jaso (edo

foru-sakaz eskuratu) nahi zuen ahaidearen eta oinordetzaren kausatzailearen (edo

dohaintza-emailearen edo saltzailearen) aurreko ahaide komun batek, alegia. Bestela

esanda: onibarrak familiara uztartutzat jotzeko, beharrezkoa zen titularrak hura jasotzea

aurreko ahaide edo albo-ahaide batengandik, azken horrek, aldi berean, aurreko ahaide

komun batengandik jaso izan bazuen; beraz, ondasun bat tronkaleko izateko, gutxienik

behin, beherako lerro zuzenean emana izan behar zuen. Apurtu egiten da ondasunaren

jatorria arakatzeko muga abolengoko printzipioak jartzen zuela esaten zuen tesia; ordutik,

uztardura ez da mugatuko soilik gurasoengandik edo aitona-amonengandik jasotako

ondasunetara, harantzago joan eta ezein aurreko ahaiderengandik datorren ondasunetara

ere zabaltzen baita, urrunekoena izan arren.

Laburbilduz, «tronkaleko» hitzaren irudizko adiera oinarritzat hartuz, tronkalekoa dela

ulertuko da ezein aurreko ahaiderengandik (zuzenean edo zeharka) datorren onibarra.

Horregatik, familiara atxikia geratuko da ahaiderik baden bitartean, «enbor» beretik

sortutakoa izan eta ondasuna eskuratzeko legitimazioa duten familia taldeko kide baldin

bada. Aldiz, beste ezein subjekturengandik lortutako onibarra, arrotzengandik etorria joko

da eta, ondorioz, askatasunez xeda daitekeena tronkalitatearen ondorioetarako. Ohartu

arrotzengandik datorren onibarra izan daitekeela bai titularrarekin odoleko loturarik ez duen

pertsonari eskuratua, bai ezein ahaiderengandik jasotakoa, baldin eta horrek –titularrak– ez

balu onibarra eduki tronkaleko senide moduan, orduan arrotz «gisa» eta arrotz

«batengandik» eskuratuko baita. Foru Zaharrak, berau eman bitartean indarrean zen

Ohiturazko Zuzenbidean, salbuespen bakar bat sartu –gero errepikatuko dena– eta arau

orokorra aldatu zuen: jabearen ondorengoek, tronkalitatearen arabera, beren alde atxikita

dituzte Lur Lauan kokatutako onibar guztiak, inolako salbuespenik gabe. Kasik ez dago

esan beharrik ere tesi hori –hau da, «tronkaleko» hitzaren ustezko adieran oinarritua–

gailendu dela hain justu Bizkaian tronkalitateak barnebiltzen duen objektua zehazteko, ez

bakarrik 1959ko Konpilazioan (9. art.), baita gaur egun indarrean den EHFZZLn ere.

Hain zuzen, legearen 22. artikuluak, lehenik, azken salbuespen hura (historikoa

bestalde) gordetzen du, agintzen duenaren arabera tronkalekoak baitira, beherako

belaun-lerroari dagokionez, Lur Lauan kokatutako onibar guztiak, edozein tituluz

eskuratuak izan direla ere eta arrotzengandik eskuratuak izan badira ere. Gainera,

tronkalitatearen elementu erreala zehazteko garaian, doktrinak eta jurisprudentziak

sendotutako gainerako arrastoak ere jasotzen ditu arau horrek berak bere bigarren

zenbakian; izan ere, agintzen duenaren arabera, gorako eta alboko belaun-lerroei

dagokienez, Lur Lauan egon eta oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren enbor

berekoak diren onibar guztiak ere tronkalitateak sortutako uztardurara menderatuko

dira. EHFZZLren 22.2 artikuluak, ostera, bukaerako argibide bat eransten dio adierazitako

proposizioari, beronen esanahia osatzeko, aurrekarietan horrelakorik agertzen ez bada ere:

gorako eta alboko belaun-lerroei dagokienez, tronkalekoak dira aipatutako ondasunak,

noski, baina hala izango dira nahiz eta titularrak arrotzengandik eskuratuak izan. Hitz

multzo horrek, doktrinak eta jurisprudentziak erabilitako tronkalitatearen kontzeptua

zabaltzen du, inolako bereizketarik gabe ezein ondasun uztartua geratzen baita, jabeak hura

arrotzengandik eskuratu izan arren (hau da, pertsona horrekiko ez odoleko loturarik, ez eta

tronkaleko ahaidetasunik izan ez arren), beti ere oinordekoaren eta oinordetza kausatu

duenaren enbor komunekoak izan badira noizbait.

Esaldiaren hitzez hitzeko adierak bideratzen duenez, egungo titularraren tronkaleko

familiatik kanporatzearen ondorioz tronkalitatea galdu zuten ondasunek «berreskuratu»

egingo dute izaera hori, eta tronkalekotzat joko ditu ahaideekiko inoiz halakoak izan ez

diren zenbait ondasun. Dena den, kontuan izan behar da, EHFZZLren 17.1 artikuluak

agintzen duenez, ondarearen izaera familiarra babestea duela helburutzat tronkalitate-

printzipioak, eta nekez aldarrika daiteke «izaeraz» horrelakoak direla onibarrak, aurre-

ahaide «komun» batek eduki izan arren, titularraren tronkaleko familiaren interesak de

facto ez baditu bete. Beraz, orain iruzkintzen ari garen arauak tronkalitate-printzipioaren

«espiritua» errespetatzea nahiko balitz, aipatutako lehen objektu multzora bakarrik mugatu

beharko luke bere irismena, eta, gainera, kasu bakoitzeko familiaren zuzeneko belaun-

lerroan beherantz ondasuna behin bederen eskualdatu izana galdatu behar da betiere.

Bizkaiko Zuzenbidean gertatutakoarekin alderatuta, Nafarroako Foru Berriak gorde du,

muinean, «abolengo» (edo «abolorio») delako irizpidea familiara atxikitako ondasunak

zehazteko, atzera eskuratzeko eskubide jentilizioari edo odolekoari buruzko araudian

bakarrik gorde badu ere (453. legea). Testamenturik gabeko oinordetzan, ordea, baztertu

egin da, eta laugarren maila arteko edozein ahaiderengandik datorren higiezina

tronkalekotzat hartzen da, beti ere kausatzaileak doako tituluz eskuratu izan badu (306.

legea). Hala eta guztiz, legezko oinordetzan ere gordetzen zen abolengoaren muga, bere

zuzenbide historikoan.

Ezein onibar bere titularraren ondorengoen alde uztartu ostean, ez luke garrantzi berezirik

izango ondasuna titularraren ondarean zein mekanismo juridikoren arabera sartu den

aztertzeak; izan ere, uztardura hura aipatu den oharpenarekin agintzerakoan EHFZZLren

22.1 artikuluak aditzera ematen duenez, xede horretarako ez du axola zein izan den

eskuratze-titulua.

Gainera, iraganean seguruenik jazo ohi ez zen bezala, antzeko zerbait gertatzen da, gaur

egun, jabearen aurrekoen eta albo-ahaideen aitzinean tronkalekotzat hartzen diren

ondasunekin, aurreko kasuarekin alderatuz beste arrazoi bategatik bada ere: oraintxe

egiaztatu izan ahal denez, oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren aurreko ahaide

komunak eduki zuen onibar oro tronkalekoa baldin bada (betekizun horri foru-tradizioak

eskatutako beste betekizun inplizitua gehituz: zuzeneko belaun-lerroan beherantz ondasuna

behin bederen eskualdatu izana), kontuan hartu gabe tronkaleko gisa egindako bidea apurtu

izan den ala ez, orduan begi-bistakoa da legeari ez zaiola batere axola titularra zein tituluz

bihurtu den jabe; hau da, izaeraz edonolakoa izanda ere –mortis causa edo inter vivos,

kostuzkoa edo doakoa–, inguruabar hura egoteagatik, besterik gabe, uztartuta geratuko da

onibarra.

Bere aldetik, EHFZZLren 22.3 artikuluaren arabera, izaeraz tronkalekoa da, baita ere,

onibarra eskuratu izan bada truke bidez edo kostuzko beste titulu bidez eta Lur Lauan

kokatutako beste ondasun batek subrogatu badu tronkaleko ondasuna. Arauak

subrogazio errealaren printzipioa deritzona jasotzen du Zuzenbide Zibilean: trukearen

baliabidea erabiliz (ondasun baten ordez beste bat jasoz), tronkaleko ondasun bat familiatik

ateratzeak ez du esan nahi erabat, edo hein batean behintzat, bere balioa galdu denik, ezen

onibar berriak besterenduaren lekua hartu baitu izaera horretan. Hala ere, higiezin berriak,

atera denak bezala, Lur Lauan kokatua egon behar du, tronkalitatearen eragin-eremua, hain

zuzen, esparru geografiko horretara mugatzen baita (EHFZZLren 18. art.). Bestela (edo

tronkaleko finka trukean eman bada ondasun higigarriaren ordez, edo 19. artikuluaren

zerrendaren arabera onibarra ez den higiezinaren ordez), tronkaleko ahaideak, sekula

guztian, aukera izango du lehentasunez eskuratzeko eskubide familiarra baliatzeko,

EHFZZLren 125. artikuluak lehen zenbakian xedatzen duenez.

Arauak aurreikusitako ebazpidea, gainera, subrogazioa eragiten duen kostuzko ezein

tituluri aplikatuko zaio. Esate baterako, hirigintza-alorrean, Administrazioaren esku

hartzeak eragin lezakeenari aplikatuko zaio; eta hala, desjabetze-kasuetan, balioespena

ordaintzeko esleitzen diren lursailek jasoko lukete desjabetzea jasan duten lurrek zuten

tronkalitatea.

6.3.4. Tronkaleko ahaideak: EHFZZLren 20. eta 21. artikuluak

Bizkaiko ordenamenduaren arabera, hauek dira hurbileko ahaide tronkalekoak:

ondorengoak, aurrekoak eta albokoak. Azken bi kasu horietan, eta EHFZZLk argitzen

duenez, «onibarrak jatorria duen» belaun-lerroko ahaidea baldin bada bakarrik, jakina.

Enbor berekoa bada. Legea, ostera, zerrenda hori ezartzearekin batera, tronkaleko

ahaidetasun horren hedadura zehazteaz arduratzen da bere 21. artikuluan.

Ondorengoak

EHFZZLren 20. artikuluak dioenez, tronkaleko ahaide dira, beherako belaun-lerroan,

umeak eta gainerako ondorengoak, baita adopziozkoak ere. Ondoren, horiei buruz hau

xedatzen du 21. artikuluak: tronkaleko ahaidetasun hori gradu-mugarik gabe luzatzen da.

Hurbileko tronkalekoen zerrendan adopziozko umeak aipatze bidez sartu izana azpimarratu

behar da; izan ere, 1959ko Konpilazioak ez zuen deus ere esan izaera horretako

ondorengoei tronkaleko familiaren barruan dagokien estatusari buruz. Bada, 1992ko

Legeak bete du hutsune hura, eta bete ere ordenamendu zibil desberdinetan gehien zabaldu

den irizpidea jarraituz, hau da, filiazio mota desberdinak erabat parekatzera joz ondorio

juridikoei begira. Euskal legelariak berak halaxe adierazi du EHFZZLren Zioen

Adierazpenean, «Eusko Legebiltzarrak emandako 6/1988 Legearen zentzu berdina» jarraitu

nahi baita, zeinak, hain zuzen ere, umeen erabateko berdintasuna ezarri baitzuen, kasu

horretan «oinordetzaren efektuetarako [...], kontuan izan gabe umeen jatorria». Bestalde,

EHFZZL arduratzen da filiazio naturalaren eta adopziozkoaren artean zalantzarik gabeko

baliokidetasuna argi uzteaz, Espainiako Konstituzioan 1978tik ageri diren berdintasun-

printzipioei jarraiki. Zehazki, zera agintzen du 20. artikuluaren azken lerroaldeak:

adopziozko umeen tronkaleko ahaidetasuna zehaztuko da; gorako eta alboko belaun-

lerroan, adopzio-hartzailearen berezko umea bailitzan hartuko da adoptatua; hau da,

testuek aditzera ematen dutenaren arabera, guraso adopzio-hartzailearen eta ume

adoptatuaren artean dagoen ahaidetasun mota hartzeaz gain, tronkaleko familia guztira

zabaltzen da. Beste modu batera esanda: adopzioak, batetik, berau formalizatu dutenak

ukitzen ditu eta, bestetik, tronkaleko ahaidetasuna sortzen du adoptatuaren eta adopzio-

hartzailearen familiaren artean.

Aurreko ahaideak

Inolako bereizketarik gabe, EHFZZLren 20. artikuluak tronkaleko ahaidetzat hartzen ditu,

gorako belaun-lerroan, onibarrak jatorria duen [aitaren nahiz amaren] belaun-lerroko

aurreko ahaideak. Arauaren hitzak bere horretan hartu arren, bistakoa da ezin dutela

tronkaleko ahaide izan ondasunak bere jatorria duen adarrekoak diren aurreko ahaide

guztiek, tronkalitatearen elementu errealari (edo objektuari) buruz lehentxeago azaldu

denari erreparatuz gero: beherako lerroan gertatu ohi ez den bezala, de cuius delakoaren

ondorengoentzat, Lur Lauan egon eta oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren

enbor berekoak diren onibarrak bakarrik dira tronkalekoak (22.2 art.). Beraz, onibarra

izaeraz «tronkaleko» jotzen bada aurreko ahaideei begira bakarrik, eta aurreko hori, aldi

berean, beste aurreko ahaide komunaren ondorengoa bada, logikaz, hau ondorioztatzen da:

gorako lerroan, tronkaleko ahaidetasuna onibarra lehenengoz 'eduki' zuen aurrekoan

bukatzen da (EHFZZLren 21.2 art.). Goragokoak, beraz, ez dira tronkalekoak; izaera hori

dute, bakarrik, lehen tronkaleko ahaide hark eta haren ondorengoek.

Bestalde, guraso biek ezkontzak iraun bitartean erosi edo irabazitako onibarrei buruz

zehaztasun bat sartzen du 1992ko Legeak: ondasun horiek, behin foru-komunikazioaren

eraentza kitatu ostean, hildako ezkontidearengandik beren ume komunek jaraunsle gisa

jaso balituzte, ezkontide alarguna tronkaleko ahaide bihurtuko da ondasun horiekiko

(EHFZZLren 20.3 art.). Arau horrek, 108. eta 110.3 artikuluek adierazten dutenez,

ezkontideek beren ezkontzak iraun duen bitartean eskuratu dituzten eta jatorriz familiakoak

ez diren onibarrak barnebiltzen ditu. Funtsean, ondasunaren titularrak guraso biak izan

badira, onibarrak bietan du bere jatorria, biak dira enbor, alegia. Baina, ezkontide

alargunak, azkenean, bere ondorengoarengandik eskuratzen badu ondasuna doako tituluz,

orduan, gero berriro ezkontzen bada edo hildako ezkontidearena ez den umerik izaten

badu, ondasuna erreserbatzeko obligazioa izango du transmititzailearen eta lotura

bikoitzeko bere senideen alde, edo horietako edonoren ondorengoen alde (EHFZZLren 85.

art.).

Albokoak

Alboko belaun-lerroan, EHFZZLren 20.4 artikuluak agintzen duenez, tronkalekoak dira

onibarrak jatorria duen aitaren nahiz amaren belaun-lerrokoak diren ahaideak (bi aita eta

bi ama egon daitezkeela kontuan hartu behar den arren). Baina, aurreko ahaideei buruz

ñabardura egin den bezala, ondasunak jatorria duen belaun-lerrokoa izatea ez da betekizun

bakarra alboko ahaidea tronkalekotzat jotzeko, ezen, gainera, kasuko onibarra eduki duen

aurreko ahaide komuna izan behar baitute egungo titularrak eta alboko ahaideak; beronek

aurreko horren ondorengoa izan behar du. Horixe ondorioztatzen da tronkalitatearen eduki

objektiboari buruz egin den deskribapenetik. Gogoratu, alboko (eta gorako) lerroari

dagokionez, hauek direla uztartutzat joko diren ondasun bakarrak: Lur Lauan egon eta

oinordekoaren eta oinordetza kausatu duenaren enbor berekoak diren onibar guztiak (22.2

art.). Esate baterako, de cuius delakoak aitaren aldetik duen osaba ez da tronkaleko ahaidea

kausatzaileak gurasoengandik eskuratutako onibarrekiko, beti ere gurasoek ondasuna

arrotzengandik eskuratu badute, orduan sartu baita ondasuna familian lehen aldiz; eta hala

da, nahiz eta osaba hura ondasunak jatorria duen aitaren lerrokoa izan berez.

Hala eta guztiz ere, alboko tronkaleko ahaidetasunak badu muga: «iritsiko» da

odolkidetasunezko laugarren gradu zibileraino, berau barne. Beraz, hortik aurrera,

albokoek ez dute izango ezertarako aukerarik tronkalitatearen eremuan.

Odoleko ahaidetasuna aipatzeak badu zentzua; izan ere, argitu egin behar da ez dela

kontuan hartzen ezkontza bidezko ahaidetasunez den ahaidea, noski, baina de

cuius delakoaren alboko ahaideetatik ezin direla baztertu adopzio bidez ahaide izatera iritsi

direnak. Jadanik adierazi denez, hau ohartarazten du 20. artikuluko azken lerroaldeak:

adopziozko filiazioak tronkaleko ahaidetasuna eragiten du gorako eta alboko belaun-

lerroan, eta adopzio-hartzailearen berezko umea bailitzan hartuko da adoptatua. Adibidez,

titularraren anaiak adoptatutako umeak, hark bezala, tronkaleko ahaidetasuna izango du

bere aurreko ahaide («berri») komunak eduki izan eta orain titularrak bere ondarean dituen

onibarrei dagokienez.

Alboko lerroan laugarren graduan muga jartzea 1452ko Foru Zaharretik (84. kapitulutik)

hasi eta behin eta berriz jaso izan da Bizkaiko Lur Lauan, hurrenez hurren indarrean izan

diren lege-testu guztietan. Badirudi mugaren jatorria lehen aipatu den abolengo-

printzipioan bilatu behar dela. Hain justu, BRAGA DA CRUZek ohartzen duenez,

printzipio hori irizpide erabakitzailea zen Zuzenbide Historikoan, batetik, uztartutako

ondasunak eta, bestetik, ondasun horiek eskuratzeko legitimazioa zuten ahaideak

zehazteko; hau da, ondasunen jatorria arakatzeko eragiketari azken muturra jartzen zion,

bai kausatzailearen eta bai oinordekoaren lerroan. Ildo horretan, familiako higiezinak

herentziaz (edo atzera eskuratzez) jasotzeko legitimazioa zuten alboko

ahaide bakarrak zehazteko, aldi berean, beren abolengoko ondasunak baziren ikusiko zen;

hau da, gehienez ere egungo titularrarekin komunean zuten aurreko ahaide baten bilobak

bakarrik izan zitezkeen tronkalekoak, beti ere ondasuna aurreko horrek eduki izan bazuen

egungo titularrak jaso aurretik.

Bi ikuspegi horiek bateratuz, hau litzateke alboko lerroan tronkaleko izan daitezkeen

ahaideen eremua: a) Higiezinak stricto sensu abolengokoak baldin badira, hau da,

titularraren aitona-amona batek edukitakoak, haren lehengusua litzateke haiek eskuratzeko

legitimazioa izango lukeen alboko ahaide urrunena, lehen edukitzailearen biloba. Haren

osaba-izebak ere hurbileko tronkalekoak dira, noski, ondasunaren titular izandako aitona-

amonaren umeak baitira. Hurbilagokoak eta legitimatuak daude anai-arrebak ere, egungo

titularra bezala, ondasunak jatorria duen aitona-amonaren bilobak baitira. Azkenik,

ondasunak jaso ditzakete ilobek ere, abolengoko higiezinak titularraren ondarera iritsiko

baitira, gehienetan, gurasoen bitartez; eta horiek, azken batean, haien aitona-amonak dira.

Hala ere, aitona-amonarengandik zuzenean edo alboko (osaba-izeba edo lehengusu) baten

bitartez zeharka jaso balitu ere higiezinak, itxaropenari eutsi egin behar zaio, hipotesi hori

oso salbuespenezkoa den heinean. Titularraren aitona-amonaren albokoak, kasu guztietan,

baztertuak geratzen dira (hurbilenekoak barne: aitona-amonaren anai-arrebak), ondasunen

jatorria zehazteko aitona-amonetaraino bakarrik ailega baitaiteke; ondorio guztietarako

lehen edukitzailetzat hartzen bada, ezin da esan sekula ere ondasun horiek bere

«auolengokoak» direnik. Beste hainbeste esan behar da lehengusuen umeei eta iloba txikiei

buruz; horientzat, dominus delakoaren aitona-amonak edukitako higiezinak, gutxienik,

bisabolengokoak baitira. b) Higiezina lehen aldiz gurasoetako batek sartu badu familiara

(ondareko ondasuna), nabarmenki murrizten da tronkalekoen taldea: kanpoan geratuko dira

beti titularraren osaba-izebak eta lehengusuak, haientzat ondasun horiek ez baitira

abolengokoak. Ahaide tronkalekoak izango lirateke anai-arrebak (jatorriaren umeak) eta

ilobak (jatorriaren bilobak) bakarrik.

Azken batez, abolengoko higiezin familiarrak beren jatorriko belaun-lerrokoak diren

hurrengo alboko ahaideen alde xedatu behar ditu jabeak; bigarren mailan, anai-arrebak

(alboko ahaide hurbilenak); hirugarren mailan, ilobak eta osaba-izebak; eta laugarren

mailan, atzena, lehengusuak (alboko ahaide urrutikoenak). Gurasoak arrotz batengandik

eskuratu eta, gero, dominus delakoari eskualdatu izan balio ondasuna, izaeraz tronkaleko

izango lirateke horren anai-arrebak eta ilobak. Beraz, laugarren mailako muga horrek

erlazio oso estua gorde behar du abolengoko printzipioarekin: printzipio horrek jarritako

ahaide-eremua ikusiz gero, kausatzailearen lehengusua da familiako higiezinak jasotzeko

legitimazioa duen urrutieneko ahaidea, hau da, alboko belaun-lerroan laugarren mailan

dagoena, alegia. Dena den, abolengoko printzipioa bere modurik zorrotzenean aplikatuko

balitz, ikusten da laugarren graduaren barruan daudela ahaide tronkalekotzat hartu ezin

direnak ere: aitona-amonaren anai-arrebak eta iloba txikiak. Hala eta guztiz ere, ez zaio

eman behar inolako garrantzirik balizko muga-gainditze horri, nagusiki arrazoi hauengatik:

1. Abolengoko printzipioa sinplifikatu izanaren emaitza hutsa besterik ez da «laugarren

gradua» irizpide gisa hartu izana; ez da ikusten bestela jatorria zein den, hori ez bada. 2.

Ondasunak eskuratzeko legitimazioa, beraz, aipatutako laugarren graduraino zabaltzeak

xede bakar bat zuen, besterik ez: ondasunaren jatorriko belaun-lerrokoak diren titularraren

lehengusuak ere legitimatzea. 3. Abolengoko printzipioak muga jartzen zion ondasunen

jatorria zehazteko ikerketari, hala oinordekoaren nola kausatzailearen belaun-lerroan:

aitona-amonaren anai-arrebak baztertuta geratuko dira beti, foru-ordenamenduak ez baitu

kontuan hartzen ondasunaren jatorri urrunagokoa; hau da, legeak ez du uzten argitzen

aitona-amonak ondasuna beste aurreko ahaide batengandik edo arrotz batengandik eskuratu

duen eta, horregatik, hark eduki izan dituen higiezinak inoiz ez dira «abolengokoak» izango

bere anai-arrebentzat.

Sinplifikatze-prozesu bertsua gertatu ohi zen, segur aski, Nafarroako Zuzenbidean: lehen

adierazi denez, Foru Orokorrak (2,4,25) aipatze bidez ezartzen zuen abolengoko muga, eta

debekatu ezein lursail erreklamatzea, ez bada «de avuelo ata primo cormano». Nafarroako

Bilduma Txit Berriak, 1600. urtean, familiako higiezinen jaraunsletzat hartu zituen

ahaideak «dentro de el quarto grado» eta, gaur egun, indarrean den Foru Berriak ere, 453.

legean, abolorioko edo ondareko ondasunen gaineko atzera eskuratzeko eskubide jentilizioa

egikaritzeko legitimazio aktiboa ematen die alboko ahaideei «dentro del cuarto grado».

Ordenamendu horietan, oinarrizko segurtasun juridikoa gordetzen laguntzen du abolengoko

printzipioak. Alde batetik, familiako ondasun higiezinen jatorriari buruzko ikerlan

gogaikarria saihesten da; bestetik, abolengoko mugak badu beste abantaila handi bat, aldi

berean, oinordekoaren belaun-lerroari aplikatzen denean: familiako higiezinak euren jatorri

bereko belaun-lerrokoak diren ahaideengana berriz itzultzeko asmoa gauzatu dadin,

nahikoa da de cuius delakoaren ondarean bereiztea, besterik gabe, aitarengandiko

ondasunak eta amarengandiko ondasunak; eta salbuespenezko kasuetan bakarrik zen

beharrezkoa zehaztea belaun-lerro horietako bakoitzean zein aitona-amonak eduki zituen.

Adibidez, kausatzailearen aitaren belaun-lerroko osaba-izebei edo lehengusuei ondasunak

esleitzeko, ez dago argitu beharrik aitaren aldeko aitona edo amona izan zen horien titular;

izan ere, haiek azken horien ondorengoak izanik, belaun-lerro bietakoak dira. Hipotesi

bakar batean zen nahitaezkoa bereiztea: oinordetzan alde bakarreko ahaideak biltzen

zirenean; esaterako, de cuius delakoaren osaba, aitaren aldeko aitonak bigarren ezkontzan

izandako semea, bizi bada; osaba horrek, orduan, aitonarengandik datozen higiezinak

bakarrik jaso ditzake oinordetzaz, ez baitu aukerarik aurrez hildako aitaren aldeko

amonarenak ziren ondasunak jasotzeko. Berdin gertatuko zaio osaba haren ondorengo

lehengusuari. Anai-arrebei eta lehengusuei dagokienez, berriz, ez dago ondasunak horrela

bereizi beharrik, baldin eta haien artean batzuk odolekoak eta besteak umetokikoak ez

badira.

Noski, behin Bizkaiko tronkalitatetik abolengoko printzipioa baztertu eta gero, galdu egiten

da onibarren egungo titularrak dituen aitona-amonaren anai-arrebak eta iloba txikiak

familia-eremutik kanporatzen zituen argudioa; lehenengoei dagokienez, ondasunen jatorria

zehazteko aitona-amonengandik harantzago joan daiteke eta, beraz, horien anai-arrebak

izaeraz ahaide tronkalekoak izango dira, esaterako, beren gurasoek, hau da, jabearen

birraitonak edo birramonak eduki izan zituen higiezinekiko; eta, bigarrenei dagokienez,

kontuan izanda abolengoko muga ez dela oinordekoaren belaun-lerroan aplikatzen,

hurbileko tronkalekoen taldean sartutzat jo behar dira. Horrela, ahaide mota horiei

dagokienez, zeharka muga berri bat (erabatekoa ez bada ere) ezartzen zaio higiezinen

jatorria zehazteko ikerlanari, ezen, deituak izango diren subjektuen eremua laugarren

gradura mugatuz, argi baitago, hipotesirik ohikoenean, ez dela beharrezkoa izango ikerlana

egitea egungo dominus delakoaren bisabolengotik harantzago.

6.4. Tronkalitatea eta auzotasun zibila: EHFZZLren 23. eta 25.

artikuluak

Jakina da tronkalitatea lurralde-printzipio bat dela. Bizkaiko Lur Lauan dauden onibarrak

bakarrik lotzen ditu, ez eremu horretatik kanpo daudenak. Horregatik, zalantza sortzen da

legearen aplikazio-eremu pertsonalari dagokionez: tronkalitate-printzipiotik eratortzen

diren mugak soilik aplikatzen zaizkie auzotasun zibil foruduna duten bizkaitarrei? Lur

Lauan dauden onibarrei buruz bagabiltza, titularrak eta tronkaleko senideek ere

bizkaitar forudunak behar dute izan?

Zalantza argitzearren, kontuan har dezagun EHFZZLren 23. artikuluak xedatzen duena:

Tronkalekotasunetik eratortzen diren eskubide eta betebeharrak Bizkaiko auzotasun zibila

duten guztiei dagozkie, bizkaitar diren heinean. Tronkalekotasunaren izaeragatik, bizkaitar

auzotasuna galtzeak ez ditu murriztuko haren bertutez eskuratutako eskubideak edo

hartutako betebeharrak. Printzipioz, beraz, bizkaitar orori dagokio tronkalitate-printzipioa

errespetatzea. Ez bakarrik bizkaitar forudunei, foru gabeei ere bai. Bizkaitar diren heinean,

orduan, eta Bizkaiko Lur Lauan dauden onibarrei dagokienez. Hori bai, bizkaitar auzotasun

zibila beste bategatik aldatzen badu tronkaleko ondasun baten titularrak, ez dira

desagertuko, horregatik, tronkalitate-printzipiotik eratortzen diren eskubideak eta

betebeharrak.

Tronkaleko ahaideek ez dute bizkaitarrak izan behar, ez forudunak ez foru gabeak.

Printzipioz, beraz, inoiz bizkaitarra izan ez den norbait Bizkaira badator bizitzera eta Lur

Lauan dagoen etxebizitza bat eskuratzen badu, ez da tronkalitate-printzipioaren mende

geratuko; baldin eta tronkaleko ahaide bizkaitarrak ez baditu, behintzat. Titular berri horrek

tronkaleko ahaide bizkaitarrak baditu, orduan, 1992ko Legeak titularrari ezartzen dizkion

xedapen-mugak errespetatu beharko ditu. Horietako ahaideetariko batek bizkaitar

auzotasuna lortu badu, bizkaitarra ez den titularrak ondasuna eskuratu eta gero, ez da

harekiko tronkaleko loturarik jaioko.

Ikus daitekeenez, lurralde-printzipioa ez da erabatekoa. Lur Lauan egon behar du onibarrak

tronkalitatea aplika dadin. Baina, horrez gain, beharrezkoa izango da konexio-puntu

pertsonala ere. Elementu subjektiboren batek auzotasun zibil bizkaitarra izan beharko du

(titularrak edo tronkaleko ahaideek).

BIBLIOGRAFIA

ANGOITIA GOROSTIAGA, V., eta GALICIA AIZPURUA, G.: «Las legítimas y la

libertad de disposición en la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco», in Derechos

civiles de España, Rodrigo BERCOVITZ eta Julián MARTÍNEZ-SIMANCASek

zuzendua, I. lib., Aranzadi, Iruñea, 2000, 373. or eta hurr.

BRAGA DA CRUZ, G.: O direito de troncalidade e o regime jurídico do património

familiar, I. eta II. lib., (A exclusão sucessória dos ascendentes), Livraria Cruz, Braga,

1941-1947.

BARBER CÁRCAMO, R.: «Antecedentes históricos del retracto gentilicio (Estudio

paralelo de las fuentes castellanas y navarras)», Revista Jurídica de Navarra, 9. zk.,

1990, 99. or. eta hurr.

BARBER CÁRCAMO, R.: El retracto gentilicio, Montecorvo, Madril, 1991.

BARBER CÁRCAMO, R.: «Comentario a las leyes 305 y 306 del Fuero Nuevo»,

in Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, Manuel ALBALADEJO eta

Silvia DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXXVII. lib., 2.zk., Edersa, Madril, 2001.

BARBER CÁRCAMO, R.: «Comentario a las leyes 452 y 453 del Fuero Nuevo», in

Comentarios al Código civil y Compilaciones forales, Manuel ALBALADEJO eta Silvia

DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXXVIII. lib., 1. zk., Edersa, Madril, 2002.

CELAYA IBARRA, A.: Derecho foral y autonómico vasco, I. lib., Derecho foral,

Publicaciones Universidad de Deusto, Bilbo, 1993.

CELAYA IBARRA, A.: Comentarios al Código Civil y Compilaciones Forales, Manuel

ALBALADEJO eta Silvia DÍAZ ALABARTek zuzendua, XXVI. lib., Ley sobre el

Derecho Civil Foral del País Vasco, Edersa, Madril, 1997.

GALICIA AIZPURUA, G.: Legítima y troncalidad. La sucesión forzosa en el Derecho

de Bizkaia, Marcial Pons, Madril, 2002.

GALICIA AIZPURUA, G.: Breves reflexiones acerca de la sucesión forzosa en el

Derecho vasco. Perspectivas de futuro, 2008ko maiatzaren 22ko aurkezpena Eusko

Legebiltzarrean.

GALICIA AIZPURUA, G., eta GIL RODRÍGUEZ, J.: «Patrimonio y troncalidad», El

patrimonio familiar, profesional y empresarial. Sus protocolos, koord. M. GARRIDO

MELERO eta J. M. FUGARDO ESTIVILL, II. zk., Bartzelona, 2005, 502.-513. or.

LACRUZ BERDEJO, J.L.: «El régimen matrimonial de los Fueros de Aragón», Anuario

de Derecho Aragonés, III, 1946, 17. or. eta hurr.

LAFOURCADE, M.: «El Derecho privado de Iparralde en el Antiguo Régimen: la

organización de la familia», Los derechos históricos vascos, HAEE/IVAP, Oñati, 1988,

213. or. eta hurr.

7. GAIA

FORU-KOMUNIKAZIOA

7.1- Erregimenaren ideia orokorrak: ezkontideei eta izatezko bikoteei

aplikagarri

Dakigunez, egun indarrean dago Eusko Legebiltzarrak onartutako 3/1992 Legea, Euskal

Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoa (aurrerantzean EHFZZL); lurralde-aplikazio

eremua mugatua du, Bizkaiko zati handi bati eta Arabako zenbait udalerriri zuzendua. Lege

hori 1999ko azaroaren 26ko Legeak osatu zuen, Gipuzkoako araudia jasoz. Hala ere, kontuan

hartu behar da Gipuzkoan ez dagoela ezkontzaren eraentza ekonomikoari buruzko berezko

araurik. Hori dela eta, Gipuzkoan Kode Zibila aplikatuko da ezkontzaren eraentza

ekonomikoari dagokionez.

Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbidean, ondasunen foru-komunikazioa da ezkontideen

ordezko eraentza ekonomikoa. Instituzio hori Bizkaiko Jaurerriko Foruetan jaso zen XV. eta

XVI. mendeetan (Foru Zaharra eta Foru Berria, hurrenez hurren). XX. mendean, eranskinen

egitasmoak Bizkaian eta Araban kale egin eta gero, 1959an Bizkaiko eta Arabako Foru

Zuzenbide Zibilari buruzko Konpilazioa onartu zen, eta han ere aztertzea dagokigun

instituzioa arautu zen, 1526ko Foru Berriak ezarritakoari jarraiki. Gaur egun, EHFZZLren 93.-

111. artikuluetan arautzen da. Nahiz eta instituzio horiek arautzen dituen Legeak Euskal

Herriko Foru Zuzenbide Zibila aipatu, Bizkaiko eta Arabako Zuzenbideak araututako berezko

figura da ondasunen foru-komunikazioa, Bizkaiko Lur Lauan aplikagarri suertatzen dena

(Kode Zibilpean geratzen diren hiribilduak kanpo utziz, adibidez, Bilbo), eta baita Arabako

udalerriak diren Laudion eta Aramaion ere (Legearen 5. art. eta hurrengoak; eta 146. art.).

Argitu behar da, hala ere, Bizkaiko Lur Lauan Legeak ordezkotzat ezartzen duela erregimen

hori. Horrek ez du esan nahi beste edozein bikotek ezin duela erregimen hori aukeratu. Egin

dezake, ikusiko dugun bezala. Baina ez badu egiten, legezko ordezko erregimen gisa ez zaio

foru-komunikazioa egokituko, Bizkaiko auzotasun forudunarekin konexiorik ez badago.

Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbide Zibilaren eremupean jasotako arauen aplikagarritasuna,

ezkontzaren ondarezko ondorioei dagokienez, Kode Zibilaren 9.2 artikuluak ezarritakoak

bideratzen du. Arau hori Espainiako Nazioarteko zuzenbide pribatuko xedapena da, eta

Espainian indarrean dauden ezkontza-eraentza ekonomikoen aplikagarritasuna finkatzen du;

baita beste herrialdeetan arautzen direnena ere. Hala ere, euskal legegileak gai hau

erregulatzen du EHFFZLren 94. artikuluan [Itunik ez dagoenean, hurrengo kasuotan ulertuko

da ezkongaiak foru-komunikaziopean ezkontzen direla: biak bizkaitar forudun direnean; biok

auzotasun hori ez dutenean, batera bizitzeko aukeratu duten lehenengo ohiko bizilekua lur

lauan badago; eta egoitza hori ez badute, lur lauan ezkondu badira]. Azken arau horren

edukia KZren 9.2 artikuluarenaren antzekoa da, baina badaude ezberdintasunak bien artean.

KZren 9.2 artikuluak ahalbidetzen du ezkontideek (auzotasun zibila ezberdina badute)

erabakitzea (muga batzuekin), «agiri autentikoan», euren ezkontzari aplikagarria izango zaion

araudia. Aukera hori ez du EHFZZLren 94. artikuluak aurreikusten, baina, hala ere, aplikatzen

zaie hemengo bikoteei ere: aukeratu ahal izango dute ezkontza-kapitulazioetan nahi duten

erregimena, hemengoa ez bada ere. Eta bikote esaten dugunean, zentzu zabalean esaten dugu.

Izan ere, mendeetan zehar ezkontideei erreserbatutako eremua izan bada honako hau, Euskal

Autonomia Erkidegoan, 2003ko Izatezko Bikoteei Buruzko Legea onartu zenetik, horiek ere

badute aukera, 1992ko Legearekiko eman den asimilazio-berdintze agindua dela-eta (9.

artikulua), Kode Zibilak arautzen dituen erregimenez gain foru-komunikazioa hautatzeko

(inskribatuak badaude, jakina). Hala agertzen da jasoa, gainera, izatezko bikoteen erregistroan

bertan, erregimen bakoitzarekiko inprimaki bat baitago eskuragarri.

Bizkaian, Foru Zuzenbidepean eta Kode Zibilpean dauden lurraldeen arteko gertutasun

geografikoa dela eta, ezkontza «mistoak» sortzen dira maiz (ezkontide batek auzotasun

foruduna dauka eta besteak foru gabea). Kasu horietan, erabaki beharra dago aplikagarria

izango den legedia. Arazoak barne edo kanpo mailakoak izan daitezke, baldin eta Espainian

indarrean dauden ordenamendu zibilekiko eremuan edota atzerriko ordenamenduekiko ematen

baldin bada aipatutako dikotomia. Barne-mailako arazoei gagozkiola, gatazkak erkidego

barnekoak edo erkidegoen artekoak izan daitezke, baldin eta autonomia-erkidego beraren

baitan dauden ordenamenduen artean edo autonomia-erkidego ezberdinetan indarrean

daudenen artean sortu badira.

7.2. Ezkontza-eraentza ekonomikoaren printzipioak Bizkaiko Zuzenbide

Zibilean

Foru-komunikazioa bera aztertzen hasi baino lehen, ezkontideen (edo bikotekideen) arteko

ondarezko harremanei buruzko printzipio orokorrak aipatu behar dira. Eremu horretan, hauxe

da printzipio garrantzitsuena: ezkontideek duten askatasuna ondasunen eraentza

finkatzeko. Printzipio horren arabera, ezkontideek ezkontzari aplikagarri suertatuko zaion

eraentza aukera dezakete, ezkontza ospatu aurretik edo ostean, EHFZZLren 93.1 artikuluaren

arabera. Aukera hori egikaritzeko, beharrezkoa da ezkontza-kapitulazioak erabiltzea (93.1 eta

93.2 art.). Horrek esan nahi du Bizkaiko eta Arabako Foru Zuzenbidepean dauden pertsonek

ez dutela, nahitaez, foru-komunikazioa aukeratu behar, komunitate-eraentza izaki.

Irabazpidezko eraentza edo banaketakoa hauta dezakete, baina, orduan, Kode Zibila

aplikatuko zaie ordezko araudi den heinean, EHFZZLk ez baitu horrelako eraentzarik

erregulatzen. Inskribatutako izatezko bikoteekin, gauza bera. Ez dute nahitaez erregimen bat

aukeratu behar eta, aukeratzekotan, ez dute, nahitaez, foru-komunikazioa hautatu beharko

bizkaitarrak badira. Nahi badute egin dezakete, askatasun osoz. Inprimakia bete eta

inskripzioan jasoko da zein den eurek, bikote moduan, duten erregimena. Ondorioz,

disolbatzerakoan ere, bikote-harremanaren alde ekonomikoa likidatu beharko da hautatutako

erregimenaren bitartez.

Halaber, alda daitezke foru-komunikazioaren alderdi batzuk. Hala, ezkontideek

komunitatearen eremutik atera ditzakete ondasun bat edo batzuk, edota legez ezarrita dagoen

likidazio-sistema aldatu.

Legeak bakarrik jaso egiten du ezkontza-eraentza askatasunez aukeratzeko printzipioa, baina

askatasun horrek baditu muga zehatzak. Muga horietariko batzuk arau bakanetan jasotzen dira,

bai Euskal Legean baita Kode Zibilean ere (ezkontideen arteko berdintasun printzipioaren

errespetua, adibidez); eta beste batzuk ezkontzaren eraentza ekonomikoaren egiturari

erreparatuta antzematen dira, bai orokorrean bai foru-komunikazioari soilik begiratuta ere.

7.3.-Ondasunen foru-komunikazioaren elementuak

Ondasunen foru-komunikazioa definitzekotan, esan beharra dago ezkontzaren eraentza

ekonomikoa dela, zeinaren bidez komunitate bat eratzen baita ezkontideen ondasun guztien

gainean, ondarezko masa ezberdinez osatua, batera kudeatua, eta sistema alternatibo bati

lotutakoa disoluzio, likidazio eta partizio fasean, funtsean, aktiboari dagokionez.

Ezkontzaren eraentza ekonomikoa den heinean, hiru elementu bereiz daitezke ondasunen

foru-komunikazioaren baitan:

a) Komunitate-eraentza da. Ezkontideen ondasunek ondarezko masa bakarra osatzen dute,

eta biei dagokie masa horren titulartasuna, ondasunen komunitate gisa konfiguratzen baita,

nahiz eta sozietatearen berezko ezaugarri batzuk izan. Zehazki, ezkontza-lotura indarrean

dagoen bitartean, komunitate unibertsal baten funtzionamendua dauka foru-komunikazioak,

berezitasun batzuekin, sui generis komunitate unibertsala baita.

b) «Unibertsaltasun»aren aldeko joera dago. Aipaturiko komunitate unibertsalean

ezkontideen ondasun guztiak sartzen dira, EHFFZLren 95.1 artikuluak dioenari jarraiki: Foru-

komunikazioaren bidez ezkontideek erdi bana izango dituzte ondasun mugiezin edo

mugikor guztiak, ondasunon jatorria dena delakoa dela, batenak zein bestearenak izan,

berdin ezkontzara bakoitzak ekarritakoak zein ezkontzan zehar irabazitakoak, ondasunok

dauden lekuak zerikusirik ez duela.

c) «Alternatibotasun» faktorea ere badago. Ezkontza ospatzen den mementotik aurrera

sortzen den komunitate unibertsalak ez du modu berean funtzionatzen ezkontzak dirauen

bitartean. Izan ere, ezkontzak biziko dituen inguruabarren arabera, komunitate ezberdinen

aurrean aurki baitaitezke berau osatzen duten ondasun kopuruari begira:

a’) Eraentza finkatzen da. Ezkontza-lotura disolbatu egiten bada ezkontide bat hil

delako, seme-alaba komunak egonik, komunitateak izaera unibertsala izango du; hau da,

ezkontideen ondasun guztiak, bai kostubidez eskuratutakoak (soldatak, enpresazko

irabaziak, etab.), baita doan eskuratutakoak ere (oinordetzak, dohaintzak, etab.)

komunitatean sartuko dira, eta erdi bana zatituko dira ezkontide alargunaren eta hildako

ezkontidearen oinordekoen artean. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi

Nagusiaren 1994-4-12ko Epaiak zioen bezala (RJ 1997/2732), ezkontide bati doan

emandako ondasunek (kasu hartan, balio handiko dotea) foru-komunikazioa osatzen

dute, ezkontza ondorengotza edukita disolbatzen bada.

b') Eraentza ez da finkatzen. Aldiz, ezkontza ezkontide baten heriotza dela eta

disolbatzen bada, ondorengorik gabe, edo beste kausa bat dela medio amaitzen bada

lotura, adibidez banaketa edo dibortzioa dela eta, irabazitako ondasunetara mugatuko da

komunitatea, ezkontide bakoitzak ezkontzara ekarritako ondasunak eta dohainik

eskuratutakoak kanpo utziz. Dibortzio kasuetarako, ez dago ezkontideen artean inolako

parte-hartzerik elkarbizitzarekin inolako harremanik ez duten ondasunei dagokienez,

«familiako ondasun»en kasua, esaterako.

Alternatibotasun hori, badiogu, disoluzio eta likidazio faseetan gertatzen da; baina badu

garrantzia eraentzak indarrean dirauen bitartean, bi likidazio moduak ahalbidetu behar baitira.

7.4.-Ondasun-masak ezkontza-eraentzaren baitan

1. Ondarezko masak

Nahiz eta, printzipioz, ezkontideen ondasun guztiak komunitate bakar baten baitan bildu,

horrek ez du esan nahi ondasunen arteko ezberdintasun guztiak ezabatzen direnik, eraentza

finkatzen den ala ez kontuan hartuta, posible baita berau zatitzea. Horregatik, ezkontza-loturak

indarrean dirauen bitartean, esan dezakegu sui generis komunitate unibertsal baten aurrean

gaudela. Legearen 97. artikuluak aurreikusten du ondasun-masak ezberdintzea: Foru-

komunikazioan, irabazitako eta ezkontide bakoitzak ekarritako ondasunen arteko

bereizkuntza, legeria zibil orokorrak irabazpidezko ondasunetarako eta bakarrekoetarako

ematen dituen arauei jarraituz egingo da. Finean, eraentza indarrean dagoen bitartean, hiru

ondasun-masa bereizten dira, eta Kode Zibilak irabazpidezko ondasunen eta ondasun

pribatiboen artean egiten duen bereizketa berak zehazten du euren konposaketa: 1)

Irabazitako ondasunak. 2) Ezkontide baten ondasun pribatiboak. 3) Beste ezkontidearen

ondasun pribatiboak.

Zergatik bereizten dira hiru ondasun-masa, ordea, komunitate unibertsal baten aurrean

bagaude? Erantzuna ulergarria da dibortzioaren hipotesia abiapuntu hartuta. Kasu honetan,

esan dugun bezala, komunitatea irabazpidezkoa balitz bezala egiten da eraentzaren

likidazioa. Ezkontide bakoitzak berreskuratzen ditu ezkontzara ekarritako ondasunak eta

doan eskuratutakoak. Eragiketa hori egiteko, beharrezkoa da ezkontzak indarrean dirauen

bitartean ere ondasun mota ezberdinak bereiztea. Bestela, likidazio fasean ez genuke

jakingo ondasun bakoitzak zein izaera duen, pribatiboa ala irabazpidezkoa. Gainera,

ezkontzak indarrean dirauen bitartean, eta likidazio- eta banaketa-sistema posibleak

kontuan hartuz, kudeaketari eta zorrengatiko erantzukizunari buruzko arauak ez dira

berdin-berdinak izango irabazitako ondasunei edota pribatiboei bagagozkie.

2. Komunitatetik baztertutako ondasunak

Printzipioz, jakina da komunitateak «unibertsaltasun» joera daukala. Hala ere, aipatu beharra

dago ondasun zehatz batzuk komunitatetik kanpo geratzen direla (nahiz eta komunikazioa

finkatu eta ezkontideen ondasun «guztiak» bertan bildu). Bazterketa hori bi arrazoi dela medio

gerta daiteke: lehenik, ondasun batzuen izaerak berak ekiditen du beroiek komunitate baten

baitan kokatzea (kasu honetan, komunitate unibertsala). Ondasun horiek pertsonari

atxikitakoak dira; adibidez, nortasunaren ondasun bat urratzeagatik jasotako kalte-ordaina.

Bigarrenik, kontuan hartu behar da interesdunen borondateak (ezkontideenak zein hirugarren

pertsonenak) ahalbidetu dezakeela ondasun batzuk komunitatetik kanpo geratzea. Posible da,

beraz, ezkontideek ezkontza-kapitulazioetan ituntzea, adibidez, ezkontide batek oinordetza

bidez eskuratutako etxebizitza haren ondare pribatiboan geratzea, nahiz eta gerora eraentza

finkatua gelditu.

Foru-komunikazioari dagokionez, bizitza-aseguruaren arazoa jartzen da mahai gainean. Zein

puntura arte da onargarria bizitza-aseguru baten bitartez ezkontideen ondasun guztien gainean

legez ezarritako banaketa-eraentza ekiditea edo desbideratzea? Neurri batean, bizitza-aseguru

bat kontratatzeak, ezkontide bat onuraduna izanik, ekar dezake banaketatik erdi bana ondasun

batzuk baztertzea, foru-komunikazioaren eraentzaren ideia orokorraren aurka. Hala ere,

badaude pisuzko argudioak bizitza-aseguruak onargarriak direla estimatzeko, beti ere,

ezkontideek familiari ziurtasun ekonomikoa eskaintzearren gauzatzen badituzte. Bizitza-

asegurua aurreikuspeneko egintza gisa eratzen da, baina ez luke efektu hori lortuko

eraentzaren banaketan sartu beharko balitz ezkontide alargunak –aseguruaren onuradun gisa–

jasotako ordaina.

7.5. Komunitatearen kudeaketa bateratua

1. Printzipio orokorra

Foru-komunikazioaren eraentzan, abiapuntu gisa hartzen da ezkontideen ondasunak

kudeatzeko bion baimena galdatzea, ondasunok irabazitakoak nahiz ezkontide bakoitzak

ekarritakoak izan. Legegileak printzipio hori era zabalean jasotzera jo du, EHFZZLren 99. eta

101. artikuluek islatzen duten bezala. Bereziki esanguratsua da ezkontideenak diren ondasunak

xedatzeko nahitaez bion baimena behar izatea (99.1 art.). Horrek esan nahi du bi ezkontideen

baimena beharko dela, baita ere, ezkondu aurretik ezkontide batenak ziren ondasunak eta

gerora berak doan jaso dituenak xedatzeko. Bi ezkontideen baimena galdatzen duten egintzen

artean, ezkontide bakar baten ondasun bat erosteko aukera baten emakida egongo litzateke,

Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren 1995-9-7 Epaiak adierazi zuen

bezala (RJ 1997/2873). Hala ere, onartu egiten da ezkontide batek bestea ordezkatuz jardutea

edota ezkontide batek besteak eginiko egintzak «ondoren» berrestea.

2. Ezkontideek bakarka jarduteko dituzten esparruak

Nahiz eta foru-komunikazioaren ardatza kudeaketa bateratua izan (bai irabazitako ondasunen

gainean administrazio-egintzak gauzatzeko, baita ondasun guztien gaineko xedapenezkoak

egiteko ere), aitortu egiten zaizkie ezkontideei bakarka aritzeko zenbait esparru: 1) Ezkontide

bakoitzaren ondasunen administrazioa (100. art.). 2) Dirua eta balio higikorrak xedatzeko

egintzak (99.3 art.). 3) Mortis causa xedatzeko egintzak. 4) Ondasunak eta eskubideak erostea

eta eskuratzea. 5) Ezkontide bakoitzaren kreditu-eskubideak norberak egikaritzea. 6) Enpresa-

jarduera baten eremupean ondasunak xedatzea, gutxienez komertzioari dagokionez (MKren 6.

art.). 7) Ezkontide baten onuran eskainitako jaraunspena onartzea eta dagozkion banaketa-

eragiketak egikaritzea, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren 1999-7-7

Epaiak dioen bezala (RJ 1999/5607).

7.6.- Ezkontideen zorrak

1. Zor komunak eta banakako zorrak komunitatean

Ezkontideen zorrei gagozkiela, ez da zorrotz jarraitzen jarduera bateratuaren printzipioa.

Euren askatasun pertsonala eta ondarezkoa egikaritzean, edozein ezkontidek eraman ditzake

aurrera, bere kabuz, zorrak dakartzaten egintzak. Adibidez, ezkontide batek delitu bat

egiten badu, bere gain sortuko da erantzukizun zibila, nahiz eta beste ezkontidearen baimenik

gabe jokatu. Garrantzitsuena, beraz, egintza juridiko horietatik eratorritako ondorio juridikoak

dira, hots, zorrak sortu ostean, eurekiko ezkontideen zein ondasunek erantzungo duten

zehaztea.

Bizkaiko eraentzan, hainbat irizpide hartu behar dira kontuan komunitatearen pasiboa zein den

zehazteko, ezkontideei dagozkien zorrak egituratzearren. Irizpide horien artean, bi aipa

daitezke: lehenik, zorra bakarka edo batera sortu den; eta, bigarrenik, zorra zein motatako

gastuari dagokion. Bi irizpideok konbinatuta, bost motatako zorrak aurki daitezke:

1) Ezkontzaren kargak, esanbidez EHFZZLren 98. artikuluak aipatzen dituenak.

2) Bi ezkontideek batera sortutako zorrak.

3) Bakarka sortutako irabazpidezko zorrak.

4) Ezkontide bakoitzaren zor pribatiboak.

5) Ezkontza ospatu aurretik sortutako zorrak edo dohaintza zein oinordetza dela medio

sortutakoak.

1) Ezkontzaren kargei (edo familia-kargei) dagokienez –EHFZZLren 98. artikuluan

arautuak–, esan beharra dago ez dituela definitzen 1992ko uztailaren 1eko Legeak. Horregatik,

nahitaezkoa suertatzen da Ordezko Zuzenbidera jotzea, eta, bereziki, Kode Zibilaren 1362.1

artikuluak dioenera. Doktrinaren iritziz, artikulu horrek jasotzen du ezkontzaren edo

familiaren kargen kontzeptua. Ez dira ezkontideen zor komun guztiak, baizik eta elkarbizitzari

zuzenki lotuta agertzen direnak. Hori dela eta, legegileak erantzukizun-sistema zorrotza ezarri

du zor horien aurrean (elikadura, heziketa, telefonoa, ura, argia, berogailua…).

Erantzukizun-maila bi daude ezkontzaren kargei dagozkien zorren aurrean: irabazitako

ondasunen erantzukizun zuzena eta ezkontide bakoitzarenak diren ondasun pribatiboen

ordezko erantzukizuna, komunak nahikoa ez direnean. Ezkontide bakoitzaren ondarearekiko

proportzionala da, gainera, azken horien erantzukizuna. Beraz, ondasun gehiago dituen

ezkontideak gehiago ordainduko du zor horien aurrean. Sistema horrek zuzena dirudien arren,

agerikoak dira dakartzan zailtasun praktikoak, frogari dagokionez.

2) Bigarren taldeko zorrak dira ezkontideek batera edo batak bestearen

oniritziarekin sortutakoak. Euskal Legeak ez ditu aipatzen. Hala ere, honako hau izango da

zor horien gaineko erantzukizun-sistema: ezkontideen ondasun guztiek erantzungo dute euren

aurrean. Bi ezkontideek sortu badituzte zor horiek, logikoa da biek erantzun behar izatea.

Hartzekodunaren aurrean, solidarioa izango da erantzukizuna. Barne-mailan, ordea,

erantzukizuna erdi bana izango da. Hartzekodunari gehiago ordaindu dion ezkontideak

besteari erreklamatu ahalko dio dagokion zatia ordaintzea.

3) Betebeharren hirugarren multzoa osatzen dute ezkontide bakar batek sortutako

zor komunek. Dirudienez, EHFZZLk ez ditu zor hauek aurreikusten eta, Legearen 102.

artikuluari jarraiki, pentsa genezake, gainera, zor horiek eragin dituen ezkontidearen zor

pertsonalak direla, beste ezkontidearen baimenik gabe egindako zorrak eta betebeharrak

aipatzen baititu arauak. Euskal Legearen azaleko analisi bat egingo balitz, pentsa liteke

Bizkaiko Zuzenbideak faktore subjektiboa bakarrik hartzen duela kontuan, hau da,

ezkontideetatik zeinek eragin duen zorra. Hala, ezkontide bakar batek bere kabuz sortu

badu zorra, erantzukizuna ez da izango zor komunentzat aurreikusitakoa. Era berean,

zorraren sorreran soilik bi ezkontideek parte hartzen dutenean izango du hark izaera

komuna. Ondorio hori ez da zuzena. Jo dezagun ezkontide bat dentista dela. Komunitate-

eraentzaren eraginez, bere jarduera profesionaletik jasotako irabaziak komunak egingo dira,

ondasun-irabaziak baitira. Beraz, bere lanbidea alokatutako pisu batean egikaritzen badu eta

atzeratutako errentak ordaindu behar baditu, ez litzateke logikoa izango zor hori komuna

izatea? Hipotesi horri eta beste batzuei «ubi emolumentum ibi onus» latinezko esapidea

aplikatu beharko litzaieke. Euskal Legearen 102.2 eta 109.3 artikuluetatik zera ondoriozta

daiteke, beraz: familiaren interesa ukitzen duten esparruetan, komunak izango dira ezkontide

bakar batek eragindako zorrak. Bestalde, aipatu beharra dago Legearen 98. artikulua,

ezkontzaren kargei buruzkoa; izan ere, arau horrek ez baititu nahitaez lotzen zor komunak

soilik bi ezkontideek eragindakoekin. Are kontrakoa. Arau horretatik bi ondorio atera

daitezke: lehenik, ondare komuna lotzeko ez dela beharrezkoa bi ezkontideek batera jardutea;

eta, bigarrenik, gastuaren kausari erreparatu behar zaiola erantzukizun-sistema zein izango den

zehazteko. Irizpide subjektiboa eta objektiboa uztartuz. Gogoeta horiek kontuan hartuta, beraz,

adieraz daiteke irabazpidezko sozietatearen baitan zor komunak direnak foru-komunikazioan

ere zor komunak izango direla. Talde honetan barnebiltzen dira komertzioa egikaritzetik

eratorritako zorrak ere.

4) Laugarren taldea osatzen dute ezkontide bakoitzaren zor pertsonalek, hurrengo

atalean sakonago aztertuko ditugunak.

5) Bosgarren eta azken taldea zor pertsonal mota «berezi» batzuek osatzen dute:

ezkondu aurretik ezkontide batek eragindako zorrak eta oinordetzak zein dohaintzak

grabatzen dituztenak. Printzipioz, zor horiek ez dute komunitatean eraginik izango eta,

horregatik, ezkontide bakoitzaren zor pertsonaltzat har daitezke. Adibidez, jo dezagun

ezkontide batek mailegu bat eskatu zuela Zuzenbide ikasketak burutzeko, ezkongabea zenean.

Komunitatea gerora sortu denez, zor hori eragin zuen ezkontidearena izango da soilik. Gauza

bera esan daiteke ezkontide bat ukitzen duen oinordetza grabatzen duten zorrei buruz.

Printzipioz, izaera pertsonala dute.

2. Ezkontide baten zorrengatiko erantzukizuna (EHFZZLren 102. art.)

Konplexua da Euskal Legearen 102. artikulua. Ezkontide baten zor pertsonalei aurre egiteko

kanpo-erantzukizun sistema bat diseinatzen du, funtsean, zor pertsonalengatiko

erantzukizuna mugatzea helburu izanik. Zailtasun praktiko gehien sor ditzakeen afera dugu

hau, Legeak iluntasun nahiko uzten baititu agerian eta kasu oso gatazkatsua baita.

Zehaztu beharreko lehenengo kontzeptua zor pertsonalei dagokie. EHFZZLk ez digu esaten

noiz gauden mota honetako zor baten aurrean. Legegilea mugatzen da adieraztera 102.

artikuluak aurreikusten duen sistema ezkontide batek bestearen baimenik gabe eragindako

zorrari aplikatuko zaiola. Baina, ikusi dugun bezala, irizpide subjektiboa ez da nahikoa

zorraren izaera zehazteko; hala azpimarratzen du Bizkaiko Probintzia Entzutegiak 1992-5-15

Epaian (AC 1992/680). Zehaztea, beraz, bazterketaren bidez gauzatuko da; zor komunak edo

irabazpidezkoak zein diren definitu ondoren, nahikoa izango da beste guztiak zor pertsonalak

direla adieraztea. Azken horien adibide dira honako hipotesi hauek: delitu batetik eratorritako

erantzukizuna, administraziozko urratze batetik sortutakoa, kontratuz kanpoko zorrak –beti

ere, komunitateari onurarik ez badakarkiote–, edo interes pertsonal soilak gidatuta

eragindakoak, adibidez, masaje-etxe batean eginiko gastuak.

Indarrean dagoen sisteman, 102. artikuluko lehenengo erregelak zera dio: Zorpetu ez den

ezkontidearen ondasunak beti geratuko dira erantzukizunetik kanpo. Horrek esan nahi du

ezkontide baten zor pertsonalengatik ez dutela inoiz beste ezkontidearen ondasun

pribatiboek erantzungo: hau da, ezkondu aurretik zituenak edota dohaintza zein oinordetza

bidez eskuratutakoak.

Artikulu horren arabera, zorduna ez den ezkontideari jakinarazi behar zaio zor

pertsonalengatiko bahitura. Honek hiru aukera ditu eskura: 1) Lehenik, bahitura eta

ondasunen exekuzioa baimendu dezake, dena delakoa izan bere izaera eta kopurua. 2)

Bigarrenik, ondasunen foru-komunikazioa disolbatzea eska dezake. 3) Eta hirugarrenik, nahiz

eta aukera hau eztabaidagarria den, eska dezake zorpeko ezkontidearen ondasun pertsonalen

eta irabazitako ondasun guztien balioaren erdira murriztea bahitura. Arauak, izatez,

«zorpekoaren erdi komunikatua» aipatzen du erantzukizunari buruz aritzean. Erregela horiek

Prozedura Zibileko Legearen 541. artikuluak aurreikusten duenarekin lot daitezke, artikulu

horrek zorpekoa ez den ezkontideari eskaintzen baitio ezkontza-eraentza disolbatzeko aukera,

zor pertsonalengatik ondasun komunak bahitzen diren kasuetarako. Kasu horretan, auzitegiak,

ezkontideei entzun ondoren, ondarearen banaketari buruz dagokiona ebatziko du, eta, bere

kasuan, Lege honek xedatzen duenaren arabera burutzea erabakiko du, bitartean ondasun

komunen gaineko exekuzioa etenaz. Xedapen horrek konpondu gabe uzten ditu 1881eko

Prozedura Zibileko Legepean sortutako zalantzak.

Prozedurari berari bagagozkio, printzipioz, posible da komunitatearen likidazioa eta banaketa

egitea: 1) Prozesuari gehitutako ezkontideen akordio bidez. 2) Kontrako kasuan, Prozedura

Zibileko 806.-810. artikuluak aplikatuko dira, edozein komunitatezko ezkontza-eraentza

ekonomiko banatzeko prozedura finkatzen dutenak. Logikoena litzateke exekuzioa daraman

epailearen aurrean hastea prozedura hori, eta honek ezkontideei luzatzeko maniobrak

atzemango balie, berau bukatutzat jo lezake, ondasun komunen gaineko bahitura mantenduz.

7.7. Komunitatearen disoluzioa, likidazioa eta partizioa

Ikuspegi metodologiko batetik, Kode Zibilak araututako figura batzuen eta Foru Zuzenbide

Zibilak jasotako beste baten arteko harremana da ezkontza-krisialdi deitutakoen (banaketa,

dibortzioa edo deuseztasuna) eta foru-komunikazioaren arteko harremana. Hala, aipatu

beharra dago oso antzekoak direla zuzenbide komunean eta Bizkaiko Zuzenbidean planteatzen

diren arazoak eta horiei eskaintzen zaizkien konponbideak. Lehenik, jakina den bezala, Kode

Zibilean jasotzen da banaketa, deuseztasuna eta dibortzioari buruzko araudia, EHFZZLk ez

baitu halakorik arautzen, Espainiako Konstituzioak ezarritako eskuduntza-banaketari jarraiki.

Bigarrenik, foru-komunikazioa bera irabazpidezko sozietate gisa eratzen da banaketa,

deuseztasun eta dibortzio kasuetan. Kode Zibila aplikatuko zaio hipotesi horiei, Espainiako

ordezko zuzenbide orokorra den heinean.

Foru-komunikazioak aurkezten duen berezitasunik nabarmenena, ziur asko, fase honetan

agertzen den alternatibotasuna da. Eraentza disolbatzeko kausaren bat existitzen denean,

inguruabarren arabera, bi modu daude eraentza likidatzeko eta banatzeko: lehenengoa,

komunitate unibertsal gisa, eta bigarrena, irabazpidezko sozietate soil gisa.

1. Eraentza disolbatzeko kausak

Komunitatezko beste edozein ezkontza-eraentza ekonomiko disolbatzen den kausengatik

disolbatzen da foru-komunikazioa ere. Kausen zerrenda Legearen 95.2 eta 95.3 artikuluetan

jasotzen da: ezkontza-krisialdiak (banaketa, deuseztasuna eta dibortzioa), ezkontza-

kapitulazioak esleitzea eraentza aldatuz, eta judiziozko adierazpen zuzena ezkontide batek,

ezkontza-ekonomiarentzat anormalak diren egoeretan, luzatutako eskaeraren ondorioz (beste

ezkontidearen ezgaitasuna, izatezko banaketa, etab.). Kausa horiei gehitu beharko litzaieke

ezkontide baten heriotza eta 102. artikuluan aurreikusten den zor pertsonalengatiko exekuzioa.

2. Disoluzioaren efektuak

a) Komunitatea amaitzea

Disoluzio-kausek eraentza amaitzea eragiten dute. Foru-komunikazioa arautzen duten

xedapenak ez dira jada aplikatuko. Ezkontideek (edo euren oinordekoek) data horretatik

aurrera eskuratzen dituzten ondasunak ez dira komunikatuko, euren titulartasuna pribatiboa

izango baita. Disoluzio-data da, beraz, komunitatean ondasun eta zor berriak sartzen ez direla

erabakitzen duen inflexio-puntua. Disoluzioaz geroztik sortzen den egoeran garrantzi handia

dute, hala ere, kasuan izaten diren betekizun zehatzek. Aplikazio orokorreko erregelak ezarri

badaitezke ere, pisu handia izango dute kasu bakoitzean aurkezten diren berezitasunek,

printzipio orokorrak moldatzeko adinakoa. Inguruabar horien artean, azpimarragarria da foru-

komunikazioa finkatzea edo ez finkatzea, baita komisarioaren existentzia, disoluzio-kausa

bera, ezkontza-ondarearen konposaketa, etab.

b) Foru-komunikazio ondorengo komunitatea

Disoluzioaz geroztik, ondare komuna osatzen duten ondasunak ez dira automatikoki ezkontide

bakoitzaren (edota bere oinordekoen) ondare pertsonalera igarotzen. Lehenago, likidazio eta

banaketa fase irekia egin behar da. Eragiketa horiek bukatu arte (maiz atzeratu egiten dira,

adibidez, ezkontide alarguna hil arte), komunitate egoera juridikoa mantendu egiten da,

nahiz eta izaera pertsonala eduki disoluzio-datatik aurrera ezkontideek (edo euren

oinordekoek) eskuratzen dituzten ondasunek. Egoera horri foru-komunikazio ondorengo

komunitatea deritzo, eta foru-komunikazioa arautzen duten arauak ez diren beste batzuek

erregulatuko dituzte haren kudeaketa eta zorrengatiko erantzukizun-sistema.

3. Komunitatea likidatzea eta banatzea

Aipatutako alternatibotasunari jarraiki, bi sistema ezberdinen arabera egingo da ondasunen

foru-komunikazioaren likidazioa eta banaketa, eraentza bera finkatzen den ala ez kontuan

hartuta: finkatze-sistema edo ez finkatze-sistema. Edozein kasutan, banatuko dena

komunitate bat izango da, baina ez du hedadura bera izango eraentza finkatzen bada edo ez

bada finkatzen. Eraentza finkatzen bada komunitatea unibertsala izango da, eta eraentza

finkatzen ez bada mugatua. Horregatik, gauzatu beharreko eragiketak eta aplikagarri

suertatzen diren printzipioak ere berberak izango dira bi hipotesietan, berezitasun esanguratsu

batzuk kenduta.

Banaketa-eragiketei dagokienez, aplikatuko zaizkie, lehenbizi, foru-komunikazioaren arau

espezifikoak. Bigarrenik, Euskal Legearen 102.2 eta Kode Zibileko 1410. artikuluek agintzen

duten bezala, aplikagarri suertatuko zaizkie jaraunspen-komunitatearen banaketa erregulatzen

duten xedapenak. Ulertu beharra dago igortze hori Kode Zibileko arau substantiboei egina

dagoela (EHFZZLk ez baitu halako xedapenik, 58., 63. eta 64. artikuluetan jasotakoa

salbuetsiz). Prozedurazko arauei bagagozkio, kontuan hartu behar da Prozedura Zibileko

Legean (806. art. eta hur.) badagoela ad hoc prozedura bat ezkontza-eraentza ekonomikoa

banatzeko, foru-komunikazioari erabat aplikagarria suertatzen zaiona. Prozedurak ondo

bereizitako bi fase ditu (jaraunspenaren banaketan baino bereiziagoak): lehenengo fasea,

inbentarioa zehazteko, eta bigarrena, ondasunak banatzeko.

Hala ere, ezkontideek alda ditzakete legegileak komunitatea likidatzeko eta banatzeko

aurreikusten dituen arauak. Adostasunean oinarritutako bide horrek ahalbidetuko du kasu

konkretuari hobeto egokitzen zaizkion soluzioak aurkitzea.

Ezkontza-eraentza ekonomikoaren eremuan, hainbat modu daude ezkontideen adostasunak

antolatzeko: 1. Ezkontza-kapitulazioak dira akordio horiek plazaratzeko tresna erabiliena,

ezkontza-lotura egoera normal batean dagoenean. 2. Ezkontza-krisialdietan, berriz, hitzarmen

arautzailea, zeinaren parte bat ezkontza-eraentza ekonomikoaren likidazioari buruz aritzen

baita. 3. Ezkontideen arteko kontratuak, zeinen bidez era guztietako eragiketa ekonomikoak

egin baitaitezke (adibidez, ondasun baten salerosketa, dohaintza bat, etab.). 4. Foru-

komunikazioaren likidazio eta banaketa-eragiketak; izan ere, ezkontideek eurek askatasunez

banatzen eta esleitzen dituzte ondasunak, adostutakoaren arabera.

a) Komunitatea finkatzea: komunitate unibertsala

Komunitatea soilik finkatzen da ezkontza-lotura ezkontide baten heriotzagatik disolbatzen

bada eta, gainera, ezkontideen seme-alaba komunak badaude. Alternatibotasuna Bizkaiko

Tradiziozko Zuzenbidean tronkalitateak duen garrantzian oinarritzen da. Tronkaleko onibarren

titulartasuna eskuratu dezaketen seme-alabak daudenean soilik izango da onargarria ezkontza-

ondasunen komunitate unibertsala. Seme-alabak daudenean, nahiz eta ondasun guztiak

komunikatu, tronkalitatearen eraginkortasunak eta senipartearen malgutasunak galarazi egiten

dute ondasunak familiatik kanpo irtetea, ezkontza dela medio ondasunok beste familia-lerrora

igarotzea ekidinez. Alde batetik, tronkalitatearen bertutez, tronkaleko onibarrak behin betiko

ezkontza horretatik sortutako seme-alaben eskuetan erori behar dira, haiek baitira

lehentasunezko lerroko senitartekoak. Bestetik, Bizkaiko Zuzenbidean arautzen den lau

bosteneko senipartearen bitartez –Foru Berritik gaur egun arte etenik gabe indarrean egon

dena–, alargunaren ondasun zatia seme-alabei zuzentzen zaie. Finean, Bizkaiko

Zuzenbidearekin bat dator komunitate unibertsala seme-alabak daudenean, baina ez da horrela

gertatuko beste hipotesi guztietan. Horregatik bereizten dira kasuok.

Ezkontideen ondasunen banaketa, foru-komunikaziotik at geratu direnak salbuetsiz, erdi bana

gauzatzen da euren artean. Erregela horrek likidazioan dagoen ondare osoaren balioan du

oinarria, eta ez ondasun bakoitzaren balioaren erdian –funtsean, Legearen 108. artikuluari

jarraiki, baita banaketaren arrazionaltasun-irizpideari erreparatuta ere, ez baita gomendagarria

ondasun zehatz bat pertsona ezberdinen artean banatzea–.

Tronkalitateak ondasun higiezinei ematen dien izaerak ezkontza indarrean dagoen bitartean

dirau, baita hura disolbatzen denean ere. Tronkalitatea babesten duten arauek, onibarrak

familiari lotuz, bat egiten dute ezkontza-eraentza ekonomikoa arautzen duten erregelekin.

Sistemaren ardatza tronkalitatea arautzen duten erregelek osatzen dute, eta posible den heinean

ezarritako ezkontza-eraentza ekonomikoari dagozkion xedapenak mantentzen dituzte. Hala,

Legearen 108. artikuluak ezkontza-komunitatearen aktiboa esleitzeko eraentza ezartzen du,

tronkalitatea mantentzea helburu izanik.

Zor pertsonalak ordaintzeko barne-ekarpenari eta behin betikoari bagagozkio,

ondasunen foru-komunikazioak arau bereziak aurkezten ditu, beste komunitatezko eraentzekin

alderatuz. Komunitate unibertsala disolbatzeko kausa dena delakoa izanik, ezkontide

bakoitzaren zor pertsonalak ez dira komunikatzen, zorpeko ezkontidearen erantzukizunpean

geratzen dira. Foru-komunikazioa ez bada finkatzen eta irabazpidezko sozietate gisa likidatzen

bada, logikoa da horrela izatea, Kode Zibilak berak arautzen duenari jarraiki. Hala ere,

eraentza finkatzean, ondasun guztiak komunikatzen diren arren, ez da gauza bera gertatzen zor

pertsonalekin, eta zorpeko ezkontideak berak jasan beharko ditu. Ondorio hori ateratzen da

102. artikuluko azken paragrafotik eta 108. artikuluko azken paragrafotik, bi xedapenek

likidazio-eragiketetan ezkontide baten zor pertsonalengatik ordaindutakoa kontuan hartzea

galdatzen baitute. Legegilearen aburuz, zor horiek ezkontidearen interes pertsonal soilean

oinarrituta eragin badira, komunitateari onurarik ekarri gabe, honek ez ditu zertan jasan.

b) Komunitatea ez finkatzea: irabazpidezko sozietatea

Komunitatea ez da finkatuko ezkontide bat hiltzean seme-alaba komunik ez badago.

Horregatik, ez da komunitatea finkatzen ezkontza-loturaren krisialdi-egoeretan, akordio

gehigarririk gabeko ezkontza-hitzarmenen kasuan, arrazoizko kausa dela eta ezkontide batek

disoluzioa eskatzen duen hipotesietan eta ezkontide baten heriotza gertatuta seme-alabarik ez

dagoenean, eta ezkontza-eraentza ekonomikoa irabazpidezko sozietatearen araudiari jarraiki

likidatu beharko da. Konpilazioa indarrean zegoenean (testuan ez baitzen esanbidez jasotzen),

eztabaidatu egin zen dibortzioak zein motatako likidazioa eragiten zuen, komunitate unibertsal

gisakoa edota irabazpidezko sozietateari zegokiona. Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia

Auzitegi Nagusiaren 1991-2-28 Epaiak (RJ 1992/10281) bigarren aukera onartu zuen.

Finkatzen ez den foru-komunikazioaren likidazioari dagokionez, EHFZZLk ez du araudi zibil

orokorraren aldeko igorpenik egiten fase hori arautzeko. Testuaren 109. artikuluak jasotzen

ditu likidazio- eta banaketa-erregela guztiak. Hala ere, logikoa da ulertzea ordezko araudi

bezala, Kode Zibilak aurreikusitakoa aplikatuko dela irabazpidezko sozietateari gagozkiola.

BIBLIOGRAFIA

-ASÚA GONZÁLEZ, C. I., GIL RODRÍGUEZ, J., eta HUALDE SÁNCHEZ, J. J., «El

ejercicio de la competencia en materia civil por parte de la Comunidad Autónoma del País

Vasco», Derecho Privado y Constitución, 2, 1994, 9.-34. or.

-CELAYA IBARRA, A.: Comentario a la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco, Tomo

XXVI de los Comentarios al Código Civil y Compilaciones Forales, M. ALBALADEJOk

zuzenduak, EDERSA, Madril, 2005.

-CELAYA IBARRA, A.: Derecho civil vasco, Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 1998.

-GARCÍA CANTERO, G.: «La comunicación foral como régimen supletorio en la Ley del

Parlamento Vasco de 1 de julio de 1992», Revista Jurídica de Navarra, 16, 1993, 45.-60. or.

-MARTÍN OSANTE, L. C.: El régimen económico del matrimonio. La comunicación foral de

bienes, Eusko Jaurlaritza - Marcial Pons, Madril, 1996.

-MARTÍN OSANTE, L. C.: «Conflictos de leyes en materia de régimen económico del

matrimonio desde la perspectiva del Derecho Vizcaíno», Conflictos de leyes en el desarrollo

del Derecho Civil Vasco, Bilbo, Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País, 1999,

199.-260. or.

-SEISDEDOS MUIÑO, A. eta MARTÍN OSANTE, L. C.: «La troncalidad y el régimen

económico del matrimonio en la Ley del Derecho Civil Foral del País Vasco», Derechos

Civiles de España, II, Madril, Banco Santander Central Hispano, S.A. Asesoría Jurídica del

Negocio - Editorial Aranzadi, 2000, 235.-275. or.

8. GAIA

NAHITAEZKO OINORDETZA

8.1. Senipartea: oinarrizko ideiak, Espainiako Kode Zibilaren

ereduari jarraiki

Gure lurraldeek duten nahitaezko oinordetza-sistema banaka aztertu baino lehen, oro har,

senipartearen kontzeptua eta ezaugarriak barneratzeko, Espainiako Kode Zibilak ezartzen

duen ereduari erreparatuko diogu, eremu honetan ia denontzat balio baitu. Kode Zibilak

arautzen duen oinordetza-sistema ez da kausatzaileari bere jaraunspena askatasun osoz

xedatzeko baimena ematen dion horietakoa. Guztiz kontrakoa, izatez. Kode Zibilak sakonki

arautzen du senipartea. Testu horren 806. artikuluak dioenaren arabera, beraz, legítima es

la porción de bienes que el testador no puede disponer por haberla reservado la ley a

determinados herederos, llamados por esto herederos forzosos. Egia esan, artikuluak

dioena ez da erabat zuzena, Kode Zibilaren sistema osoa kontuan hartuta:

1.-Alde batetik, esan beharra dago seniparteak ez diola testamentugileari bere

xedatzeko askatasuna murrizten hasieratik. Hark nahi duen bezala antola dezake bere

oinordetza: ez die nahitaezko oinordekoei zati bat gorde behar bere testamentuan. Horrela,

testamentugileak ez badie gordetzen dagokiena nahitaezko oinordekoei bere jaraunspenaren

antolaketan, legea kargutzen da senipartedun horiei dagokiena eskatzeko bideak

eskaintzeaz. Ikus dezagun, bestela, KZren 815. artikuluak xedatzen duena: el heredero

forzoso a quien el testador haya dejado por cualquier título menos de la legítima que le

corresponda, podrá pedir el complemento de la misma. Beraz, senipartea ez da

testamentugileari ezartzen zaion xedatzeko debeku bat, betebehar bat baizik. Ez badu

bere kabuz betetzen, legeak senipartedunei eskaintzen die senipartea eskatzeko tresna

juridikoa. Baina testamentua ez da deuseza izango seniparterik ez badago bertan, gerora

onuradunek eskuratu dezaketen zerbait baita, hartzekodunak bailiran.

2.-Bestalde, 806. artikuluan senipartedunak nahitaezko jaraunsle gisa aipatzen dira,

eta hori ere ez da zuzena. Senipartedunek jaraunsle tituluz jaso dezakete haiei dagokiena,

eta kasu horretan jaraunsle izango dira. Legatudun gisa ere jaso dezakete dagokiena, eta

baita kausatzailea bizirik zegoenean jasotako inter vivos dohaintzen bidez ere. Beraz,

senipartedunak nahitaezko oinordekoak dira, ez nahitaezko jaraunsleak, halabeharrez.

Senipartedunak, Kode Zibilaren araudiaren arabera, kausatzailearen jaraunspenaren

hartzekoduntzat jotzen dira: jaraunspena kitatu ostean geratzen den ondare likidoaren zati

bat hartzeko eskubidea dute, bakoitzari dagokion proportzioan (ondorengoek aurrekoek

baino gehiago jasotzeko eskubidea dute, adibidez). Pars bonorum izaera du seniparteak,

printzipioz; hau da, jaraunspenaren ondasunekin ordaindu behar zaie senipartedunei haiei

dagokiena, nahiz eta Kodeak berak pars valoris diren kasuak ere arautu, hots,

senipartedunei dagokien balioa ordaintzeko beharra ezarriz, baina jaraunspena osatzen ez

duten beste ondasun batzuekin ordaintzeko aukera emanez (KZren 1056.2 art.).

Senipartedunek, beraz, aktibo likido bat jasotzeko eskubidea izango dute, behin

jaraunspenaren zorrak ordainduta. Zorrek ez badute aktibo likidorik utzi, orduan ez dute

dagokiena jasoko, dirurik ez baita egongo jaraunspenean. Halaber, ez dute zorren aurrean

erantzuten senipartedunak izateagatik; baina jaraunsle tituluz izendatuak izan badira

testamentuan, orduan erantzungo dute, baina ez senipartedunak direlako, jaraunsle direlako

baizik.

Kode Zibilaren 807. artikuluak argi ezartzen du, lege-testu honen eremuan, senipartedunak

nor diren: Son herederos forzosos: 1º. Los hijos y descendientes respecto de sus padres y

ascendientes. 2º. A falta de los anteriores, los padres y ascendientes respecto de sus hijos y

descendientes. 3º. El viudo o viuda en la forma y medida que establece este Código. Beraz,

senipartedunak dira ondorengoak, aurrekoak eta ezkontide alarguna. Aurrekoak ez dira

senipartedunak izango, ordea, ondorengoak baldin badaude. Gainera, ondorengo bat hilik

badago, desjaraunstua izan bada edo ezduina bada, ordezkatze-eskubidearen poderioz, bere

oinordekoak jarriko dira bere tokian, kausatzailearen jaraunspenarekiko, soilik seniparte

hertsian. Ordezkatze-eskubidea ematerik badago, lehentasuna izango dute ordezkatze-

eskubidearen bertutez senipartedun bilakatzen diren ondorengo horiek, aurrekoen aurrean.

Ondorengorik ez badago izango dira senipartedun aurrekoak, beraz, edo ordezkatze-

eskubidea ezin denean eman. Ezkontide alarguna beti izango da seniparteduna

(ondorengoekin edo aurrekoekin batera badoa ere, bere eskubidea galtzeko arrazoirik ez

badago, noski):

1.-Seme-alabak eta ondorengoak, ordezkatze-eskubidea kontuan hartuta.

2.-Ez badago ondorengorik, gurasoak eta aurrekoak.

3.-Ezkontide alarguna, aurrekoekin ala bakarrik egonda ere.

KZren 808. artikuluak eta hurrengoek zehazten dute, baina, senipartedun talde bakoitzari

dagokion senipartea. Azter ditzagun banaka.

1.-Ondorengoen senipartea

Kode Zibilaren 808. artikuluak zehazten du zenbatekoa den ondorengoei dagokien senipartea:

Constituyen la legítima de los hijos y descendientes las dos terceras partes del haber

hereditario del padre y de la madre. Sin embargo, podrán éstos disponer de una parte de

las dos que forman la legítima, para aplicarla como mejora a sus hijos o descendientes.

Cuando alguno de los hijos o descendientes haya sido judicialmente incapacitado, el

testador podrá establecer una sustitución fideicomisaria sobre el tercio de legítima

estricta, siendo fiduciarios los hijos o descendientes judicialmente incapacitados y

fideicomisarios los coherederos forzosos. La tercera parte restante será de libre

disposición. Ondorengoen artean, hala ere, gradu hurbilenekoek bidea itxi egiten diete

hurrengo gradukoei; hau da, kausatzailearen seme-alabak dauden bitartean, horien seme-

alabak ez dira senipartedunak izango, ez bada ordezkatze-eskubidez.

Seniparte

Hertsia Hobekuntza Parte

Askea

Ondorengoak daudenean, beraz, kausatzaileak hiru herenetan dauka zatitua jaraunspena,

halabeharrez. Bi herenek seniparte zabala osatzen dute. Horietatik heren bat nahitaez

senipartedunen artean banatu behar da, zati berdinetan eta ordezkatze-eskubidea kontuan

izanik. Beste herena, nahi izatekotan, hobekuntza gisa erabil lezake testamentugileak, bere

ondorengoen artean (seniparteduna izan ala ez) bat edo batzuk bereizteko, alegia, besteei

baino gehiago utziz. Azken herena xedatzeko parte askea da, eta kausatzaileak horrekin

nahi duena egin dezake.

2.-Aurreko ahaideen senipartea

Kode Zibilaren 809. artikuluak zehazten du zenbatekoa den aurreko ahaideei dagokien

senipartea: Constituye la legítima de los padres o ascendientes la mitad del haber

hereditario de los hijos y descendientes, salvo el caso en que concurrieren con el cónyuge

viudo del descendiente causante, en cuyo supuesto será de una tercera parte de la

herencia. Aurreko ahaideen artean banatzeko, zera dio Kodearen 810. artikuluak, gainera:

La legítima reservada a los padres se dividirá entre los dos por partes iguales; si uno de

ellos hubiere muerto, recaerá toda en el sobreviviente. Cuando el testador no deje padre ni

madre, pero sí ascendientes, en igual grado, de las líneas paterna y materna, se dividirá la

herencia por mitad entre ambas líneas. Si los ascendientes fueren de grado diferente,

corresponderá por entero a los más próximos de una u otra línea.

Ezkontide alargunarekin batera badira senipartedunak, aldiz, honako hau izango da

banaketa:

Banatzeko era ere ezartzen du, ikusi dugun bezala, KZren 810. artikuluak:

1.-Senipartearen erdi bana guraso bakoitzari. Bat hilik badago edo ezgaia bada,

besteari dagokio dena, ez baitago ordezkatze-eskubiderik goranzko lerroan.

Seniparte

Hertsia Parte Askea

Seniparte

Hertsia Parte Askea Parte Askea

2.-Ez badago gurasorik, baina bai aurreko gehiago gradu berekoak badira, lerro

bakoitzeko erdi bana.

3.-Gradu ezberdinekoak badira, ordea, hurbilen daudenek jasoko

dute dena.

Arau orokor horiek ezarri eta gero, gogoratu bi erakunde horien eragina aurreko ahaideen

senipartearen gain:

(1) Erreserbatzeko obligazioak. El ascendiente que heredare de su descendiente bienes que

éste hubiese adquirido por título lucrativo de otro ascendiente, o de un hermano, se halla

obligado a reservar los que hubiere adquirido por ministerio de la ley en favor de los

parientes que estén dentro del tercer grado y pertenezcan a la línea de donde los bienes

proceden (KZren 811. art.); erreserbei buruzko ikasgaian azalduko da.

(2) Atzera-itzultze bidez jasotzeko eskubideak. Los ascendientes suceden con exclusión de

otras personas en las cosas dadas por ellos a sus hijos o descendientes muertos sin

posteridad, cuando los mismos objetos donados existan en la sucesión. Si hubieren sido

enajenados, sucederán en todas las acciones que el donatario tuviera con relación a ellos,

y en el precio si se hubieren vendido, o en los bienes con que se hayan sustituido, si los

permutó o cambió (KZren 812. art.).

3.-Ezkontide alargunaren senipartea

Kode Zibilaren 834. artikuluan eta hurrengoetan zehazten da zertan datzan eta zenbatekoa den

dagokion senipartea.

Ezkontide alargunak seniparte-eskubidea izateko, honako betekizun hauek eskatzen dira:

ezkontza baliozkoa izatea eta kausatzailea hiltzean oraindik irautea, eta, gainera, banandu gabe

egotea, judizialki edo egitatez. Hain zuzen ere, zera dio Kodearen 834. artikuluak: El cónyuge

que al morir su consorte no se hallase separado de éste judicialmente o de hecho. Gero,

hurrengo artikuluak erregimena osatzen du: Si entre los cónyuges separados hubiera

mediado reconciliación notificada al Juzgado que conoció de la separación de

conformidad con el artículo 84 de este Código, el sobreviviente conservará sus derechos.

Ezkontide alarguna banantzeko epaia eman aurretik hiltzen bada, epaia atera arte itxarongo

da (KZren 835. art). Baina banaketa-prozedura hasita ez badago, oinordekoek ezingo lukete

prozedura martxan ipini haien kabuz, akzioa pertsonalegia baita, ezkontideei soilik dagokie.

Hainbat artikulutan aipatzen da zertan datzan alargunaren senipartea: gozamen-eskubidea

(KZren 834., 837. eta 838. art.: derecho al usufructo). Alargunaren senipartea berezia da

izaeraz, eskubide erreal mugatua delako eta legeak sortzen duelako (KZren 468. art.). Gainera,

horregatik, ez da jaraunslea ezkontide alarguna, gozamena legatu baten edukia delako,

printzipioz.

Alargunaren senipartea zehazteko, kontuan hartzen da nor dituen oinordekide:

1.- Si concurre a la herencia con hijos o descendientes, tendrá derecho al usufructo del

tercio destinado a mejora (KZren 834. art.).

2.-No existiendo descendientes, pero sí ascendientes, el cónyuge sobreviviente tendrá

derecho al usufructo de la mitad de la herencia (KZren 837.1 art.).

3.-No existiendo descendientes ni ascendientes, el cónyuge sobreviviente tendrá derecho al

usufructo de los dos tercios de la herencia (KZren 838. art.).

Ezkontide alargunaren aldeko gozamen-eskubidea eratzen bada, kommutatzeko eskubidea

ematen zaie jaraunsleei (gozamen-eskubidearen balioa dirutan edo beste ondasunekin

ordaintzea, alegia, trukatzea); kausatzaileak ezarri beharrik izan gabe, legeak ezartzen du

eskubide hori. Kommutazio orokorra Kodearen 839. artikuluak arautzen du: Los herederos

podrán satisfacer al cónyuge su parte del usufructo, asignándole una renta vitalicia, los

productos de determinados bienes, o un capital en efectivo, procediendo de mutuo acuerdo

y, en su defecto, por virtud de mandato judicial. Mientras esto no se realice, estarán

afectos todos los bienes de la herencia al pago de la parte de usufructo que corresponda al

cónyuge. Helburua banaketa erraztea da, ondasunen jabetza-eskubidea zamarik gabe uzten

baita gozamena kommutatuz; alegia, banaketa egin aurretik egikaritu beharreko ahalmena

da, eskubide horiek (hala dagokionean, gozamen-eskubide erreala) izaeraz behin betikoak

izan behar baitute jaraunspena banatu eta bakoitzari eskubideak eman ostean. Ikuspegi

subjektibotik, gozamena jasaten duen edozein jaraunslek eska dezake eta, bat baino gehiago

badira, erabakia aho batez hartu beharko dute; objektibotik, berriz, gozamen osoa

kommutatu beharko dute. Honela egingo da: biziarteko errenta, ondasun jakinen ekoizpena

edo diru kopurua ematea; eskubide erreala iraungi eta kreditu-eskubidea sortzen da.

Alargunak errespetatu beharra dauka kommutatzeko erabakia, baina, moduarekin ados ez

badago, baimen judiziala eskatu beharko da.

Bukatzeko, aipatu beharra dago senipartearen kalkulua, ikusmira orokorra osatzearren.

KZren 818. artikuluak ezartzen du senipartea kalkulatzeko oinarri juridikoa: para fijar la

legítima se atenderá al valor de los bienes que quedaren a la muerte del testador, con

deducción de las deudas y cargas, sin comprender entre ellas las impuestas en el

testamento. Al valor líquido de los bienes hereditarios se agregará el de las donaciones

colacionables. Senipartedun bakoitzari dagokiona kalkulatzeko, beraz, lehenengo kalkulu

osoa egin beharko da, hau da, zer da senipartedun guztien artean banatu beharrekoa.

Bi balio atera behar dira, halabeharrez: RELICTUM eta DONATUM. Relictuma osatzen dute

kausatzailearen oinordetza irekitzean dauden ondasun guztiek, horiei zorrak eta kargak

kenduta (baina ez testamentuan kausatzaileak ezarritako kargak). Balio likido bat ateratzea

da Relictumaren helburua; zorrak kenduta, banatzeko geratuko litzatekeena. Ondasunak

jaraunspena kitatzen denean balioetsi behar dira, KZren 847. artikuluak dioen bezala. Gero,

behin Relictuma kalkulatu eta gero (caudal relicto), balio hari Donatuma gehitu behar zaio,

hau da, kausatzaileak bizirik zegoenean egin zituen dohaintza guztien balioa,

senipartedunei egindakoak eta senipartedunak ez direnen alde egindakoak, senitartekoak ez

direnei egindakoak barne. Dohaintza guztiak gehitu behar dira, kausatzaileak egin lezakeen

maula ekiditeko, alegia. Senipartea kalkulatzeko, dohaintza horien guztien balioa kontatu.

- =RELICTUM

= SENIPARTEA

kalkulatzeko oinarria

=SENIPARTE

ZEHATZAK

Hiru eragiketa horiek, beraz, jaraunspena likidatzeko mementoan gauzatzen dira, eta

ezinbestekoak dira, batez ere, bi datu lortzeko:

1.-Senipartedunei zenbat zor zaien jakiteko, baita parte askea zenbatean geratzen

den jakiteko ere.

2.-Jaraunsle tituluz, legatu bidez edo dohaintza bidez kausatzaileak utzi duena

gehiegizkoa den jakiteko, hau da, seniparteak kaltetzen dituzten jakiteko. Hori horrela

bada, murriztu egin beharko dira, seniparte guztiak errespeta daitezen, gero ikusi ahal

izango dugun bezala.

JARAUNSPENA

OSATZEN DUTEN

ONDASUNEN

BALIOA LIKIDAZIO

UNEAN

ZORRAK ETA

KARGAK (ez

testamentuan

ezarritakoak)

RELICTUM

DONATUM

SENIPARTEA

KALKULATZEKO X ZATIKIA

OINARRIA

[R+D]

8.2. Bizkaiko erregimena

Bizkaian, nahitaezko oinordetzari bagagozkio, bi elementu daudela aipatu beharra dago

lehenik eta behin. Kausatzailearen mortis causa xedatzeko askatasunari bi muga jartzen

zaizkio Bizkaian: tronkalitatea eta senipartea. Baina biek ez dute eragin bera Bizkaiko

lurralde forudunean eta eremu foru gabean:

Zonalde foru gabean, Kode Zibilak arautzen duena izango da senipartea

(hiribilduetako eremu foru gabean eta Bilbon, alegia). Bai subjektu onuradunei,

bai proportzioei, bai kalkuluari gagozkiola. Hala ere, tronkalitatea aplikatuko

zaio auzotasun foru gabea duen kausatzaileari ere tronkaleko ondasun bat baldin

badago bere jaraunspenean. Ondasun horrekiko, dakigunez, erregimena

ezberdina izango da. Tronkaleko senideak badauzka, euren eskubideak

errespetatu beharko dira (EHFZZLren 24. art.).

Aldiz, eremu forudunean, EHFFZLk arautuko ditu bi muga horiek. Senipartea

ez da Kode Zibilean dagoena izango, jakina. Eta, gainera, uztartu egin beharko

da tronkalitate-printzipioak ezarritako mugekin.

Bigarren sistema horri ekingo diogu orain, jada aztertu baititugu Kode Zibilarena eta

tronkalitatetik datorrena.

1992ko Legearen 53. artikuluak adierazten du nor diren Bizkaiko eremu forudunean

senipartedunak, hasteko: La sucesión forzosa, sin perjuicio de lo dispuesto para la

troncalidad, se defiere por el siguiente orden: 1. A los hijos, incluso los adoptivos, y demás

descendientes. 2. A los padres y demás ascendientes. Arau horrek lehenengo ezberdintasun

garrantzitsu bat agertzen du Espainiako Kode Zibilarekiko. Ondorengoen artean gradu

hurbilekoek ez diete atea ixten gradu urrunagokoei. Ondorengo guztiak izango dira

senipartedun, mugarik gabe, ezberdintasunik gabe. Loba eta semea kausatzailearen

senipartedunak izango dira, biak batera, ez ordezkatze-eskubidearen bertutez. Hala ere,

lehentasunezko senipartedunak eta lehentasunezkoak ez direnak ere badaude, teknikoki,

ondorengoen artean. Bai abintestato oinordetzan baita nahitaezko oinordetzan ere, biak

legeak agintzen baititu. Hala, senipartea parte berdinetan bere oinordekoei uzten diela badio

kausatzaileak bere testamentuan, seme-alabei uzten diela ulertuko da, eta ordezkatze-

eskubidearen bertutez ilobak gurasoen ordez arituko dira. Baina egia da testamentugileak

esan dezakeela seniparte guztia iloba bati uzten diola, seme-alabei ezer ere utzi gabe.

Aukeratzeko eskubidea badu, beraz, kausatzaileak, EHFZZLren 54. artikuluaren arabera: El

testador podrá distribuir libremente losa bienes que integran la sucesión forzosa entre los

sucesores comprendidos en cada una de las líneas a que se refiere el artículo anterior, o

elegir a uno solo de ellos, apartando a los demás, e incluso preferir al de grado más

remoto frente al de grado más próximo. Los sucesores forzosos podrán ser excluidos sin

fórmula especial de apartamiento, siempre que conste claramente la voluntad del testador

de separarlos de su sucesión. Los descendientes de otro descendiente no apartado

representan a éste en la sucesión del ascendiente. En otro caso, la preterición no

intencional dará derecho al preterido a reclamar una cuota igual a la del sucesor de igual

grado menos favorecido.

Kausatzaileak, beraz, askatasun osoa dauka ondorengoen eta aurreko ahaideen artean

horiei, talde gisa, dagokien senipartea banatzeko. Badakigu inter vivos bana dezakeela

seniparte hori onuradunen artean; mortis causa ere gauzatu dezake banaketa hori.

Askatasunez utz diezaioke dena bakar bati, besteak apartatuz. Taldeak jaso behar du

seniparteari dagokion kuota osoa, baina ez senipartedun bakoitzak. Ez dago banakako

eskubiderik Bizkaiko eremu forudunean, senipartedunen alde. Taldearen gain jausten da

eskubidea, alegia. Kausatzaileak norbait apartatu nahi badu adierazi egin beharko du, nahiz

eta formula berezirik ez dagoen horretarako. Apartatzeko borondatea argia izan beharko da

(Los sucesores forzosos podrán ser excluidos sin fórmula especial de apartamiento,

siempre que conste claramente la voluntad del testador de separarlos de su sucesión).

Apartatzea ez da, hala ere, desjaraunstea. Ez da, Bizkaian, zigor bat. Apartatuak ez du

galtzen senipartedunaren maila. Justuki desjaraunstua izan denak, aldiz, bai (KZren 848.

art). Apartatuek abintestato oinordetzan parte har dezakete; justuki, desjaraunstuak ez,

ordea.

Zer gertatzen da, orduan, preterizioa dagoenean? Kausatzaileak apropos aipatzen ez baditu

bere lehentasunezko senipartedun guztiak (nahita egindako preterizioa), aipatu ez direnak

apartatuak direla ulertu beharko da. Preterizioa, ordea, nahi gabekoa izan bada, ordezkatze-

eskubidea egongo da ondorengoen artean (Los descendientes de otro descendiente no

apartado representan a éste en la sucesión del ascendiente). Lehentasuna duen

senipartedun bat aipatu ez bada, nahi gabe, la preterición no intencional dará derecho al

preterido a reclamar una cuota igual a la del sucesor de igual grado menos favorecido.

Gutxien jaso duenak ez badu ezer ere jaso, hori izango da ahaztua izan denak jasoko duena.

Bakar bati utzi badio dena kausatzaileak, hark jaso duenaren erdia jasoko du ahaztuak.

Nahitaezko oinordeko guztiak ahaztu baditu kausatzaileak, orduan, gehiegizkoak diren

dohaintzak hutsaltzetik etorriko da horiei dagokiena berreskuratzeko bidea.

Senipartedunen proportzioak ezagutuko ditugu orain.

Ondorengoak

Printzipioz, ondorengoen senipartea jaraunspenaren lau bostenak osatzen du, beste bostena

parte askea izango baita, kausatzaileak nahi bezala banatzekoa, alegia. Hala ere, bosten

aske hori posiblea izango da, beti ere, berau betetzeko tronkalekoak ez diren ondasun

nahiko badago. Puntu horretan uztartzen dira, izatez, senipartea eta tronkalitatea.

Seniparteak agintzen du ondasunen lau bosten, gutxienez, ondorengoen artean banatzea.

Baina, bere aldetik, tronkalitateak agintzen du tronkaleko ondasunak, beti, salbuespenik

gabe, ondorengoen artean banatzea lehenengo. Askatasuna baldin badago ere taldearen

barruan nahi bezala banatzeko (senipartean eta tronkalitatean), taldeak jaso behar du

proportzio osoa edota tronkaleko ondasun kopuru osoa. Beraz, kausatzaileak parte askea

izango du, soilik, berau betetzeko tronkalekoak ez diren ondasun nahiko baldin badu

(EHFZZLk 66. artikuluan aurreikusten duen mantenu-eskubidea errespetatuz, jakina).

Aurrekoak

Hauek ere, denak dira senipartedunak, ondorengorik ez badago, jakina. Baina denek ez dute

lehentasun bera izango, ondorengoekin esan genuen bezala. Kausatzaileak badio bere

testamentuan, ondorengorik ezean, bere jaraunspena parte berdinetan banatzeko aurreko

ahaideen artean, gurasoak izango dira lehenengo onuradunak, aitita-amamak baino lehen.

Gainera, aurreko ahaideen artean ere badago banatzeko eskubidea: kausatzaileak bat

aukeratu dezake eta besteak apartatu. Talde gisa, beraz, jaraunspenaren erdia izango dute

seniparte bezala, beste erdia parte askea izango baita. Hori bai, parte askea izango da

tronkalekoak ez diren ondasun nahiko badago zati hori betetzeko. Bestela, parte aske hori

ez da posible izango. Hala ere, badakigu, tronkaleko ondasunak egonik, ez dela zati

berdinetan banatuko aurreko ahaideen artean. Kontrakoa: ondasunaren enborrari so egin

beharko zaio. Gerta liteke, beraz, senipartea aita eta amarentzat izatea, erdi bana. Baina

tronkaleko ondasuna amak bakarrik eskuratzea, bere enborrari badagokio. Argi geratu da,

orduan, bi oinordetza-sistema uztartu behar ditugula. Ondorioz, senipartedunak diren

aurreko ahaideak badaude, baina ez badago tronkaleko ondasun bat eskuratzeko eskubidea

duen aurrekorik, orduan alboko ahaideek jasoko dute eskubide hori, aurrekoen senipartea

albokoen tronkaleko eskubideekin uztartuz.

Baina senipartedun bi talde horiekin batera, ondorengoak eta aurreko ahaideak, bada

senipartedun trinko bat: ezkontide alarguna (edo inskribatutako eta bizirik dirauen izatezko

bikotekidea, 2003ko Izatezko Bikoteei buruzko 9. artikuluaren arabera). Beti ere, banatua

edo dibortziatua ez badago lehenagotik kausatzailearekin (61. art). EHFZZLren 58.

artikuluak, beraz, hala dio: El cónyuge viudo tendrá el usufructo de la mitad de todos los

bienes del causante, si concurriere con descendientes o ascendientes. En defecto de

ascendientes o descendientes, tendrá el usufructo de dos tercios de todos los bienes. El

usufructo recaerá en último lugar sobre los bienes troncales de ambas líneas del causante,

en proporción al haber de cada una de ellas. Podrán los tronqueros conmutar el usufructo

del cónyuge viudo, en cuanto afecte a los bienes troncales, por un capital en efectivo que

será de su libre disponibilidad y no estará sujeto a reserva ni a devolución en los supuestos

de extinción a que se refiere el párrafo siguiente. El derecho de usufructo del cónyuge

viudo se extinguirá en el caso de ulteriores nupcias o de unión marital de hecho, o de que

tuviere durante el matrimonio, o con posterioridad al mismo, un hijo no matrimonial, salvo

que el testador haya dispuesto otra cosa. Gozamen-eskubide bat, beraz, jaraunspenaren

erdiaren gainean (ondorengoekin batera deitu bada) edo bi herenen gainean (aurreko

ahaideekin batera deitu bada). Gozamen horrek ez ditu grabatuko kausatzailearen

tronkaleko ondasunak, tronkalekoak ez diren ondasun nahiko badago eskubide hori

asetzeko. Tronkaleko ondasunak ukituko balitu, orduan tronkaleko senideek kommuta

liezaiokete ezkontide alargunari bere gozamen-eskubidea diru kantitate baten truke,

tronkaleko ondasunak kargatik askatzearren, alegia. Hala ere, Bizkaian legegileak

kausatzaileari baimena ematen dio ezkontide alargunari gozamen unibertsala emateko, hots,

jaraunspen guztiarena (60. art.). Kommutazio-eskubiderik ez da hor egongo, eta hipotesi

horren aurka ezin izango dute ezer egin beste senipartedunek ezta tronkaleko senideek ere.

Gainera, kausatzailearen familiaren baserrian bizi bazen bikotea, ezkontide alargunak

bertan urtebete eta egun batez bizitzeko eskubidea izango du hura hil ondoren.

8.3. Aiarako erregimena

Aiarako erregimena ezaguna da, hain zuzen ere, Nafarroako erregimena bezala (nahiz eta

hemen badagoen aurreko ezkontza batetik sortutako seme-alaben eta ezkontide alargunaren

aldeko zenbait nahitaezko betekizun substantibo), kausatzaileak mortis causa xedatzeko

duen askatasun osoagatik. Ez dago seniparte formalik. Ez dago inoren eskubidea

errespetatzerik. Kanpoan utz daitezke ahaideak, beraz. Horrela dio, izatez, EHFZZLren

134. artikuluak: 1. Los que ostenten la vecindad foral podrán disponer libremente por

testamento, manda o donación, a título universal o particular, apartando a sus herederos

forzosos con poco o con mucho, como quisieren o por bien tuvieren. 2. Se entenderá por

herederos forzosos los descendientes, ascendientes y el cónyuge, en los casos establecidos

en el Código civil. Denak aparta daitezke, beraz, ez dago inolako talde-eskubiderik, ezta

banakako eskubiderik ere. Eta edozein tresna erabilita ere, askatasun bera dauka

kausatzaileak (testamentu mankomunatua, oinordetza-ituna, oinordetza-fiduzia edo

testamentu arrunta).

Apartamentuari gagozkiola, zera dio EHFZZLren 135. artikuluak: 1. El apartamiento

podrá ser expreso o tácito, individualizado o conjunto. 2. Se considerará apartamiento

tácito la preterición intencional y la desheredación justo o injusta. 3. El apartamiento

conjunto de los herederos forzosos comprenderá a todos los existentes en el momento del

fallecimiento del causante. Praktikan, ez da apartamenturik egiten formula zehatz batekin.

Ez da beharrezkoa. Horregatik, isilbidezko apartamentua zilegi da legegilearen esanetan.

Azken hori nahita egindako preterizioarekin parekatzen da, baita zuzen edo bidegabeki

egindako desjaraunspenarekin ere. Banakakoa izan daiteke edota talde gisa egindakoa ere

bai. Taldekoa bada apartamentua, kausatzailea hiltzen denean dauden guztiak barnebiltzen

dituela ulertuko da. Zalantza kasuetan, preterizioa nahita egindakoa izan dela

susmatuko da. Presuntzioak iuris tantum izaera izango du. Presuntzio horri babesa

eskaintzen diote talde-apartamentua egiteko aukerak eta, finean, Aiaran dagoen erabateko

mortis causa xedatzeko askatasunak.

Legegileak nahi gabeko preterizioa dauka kontuan, salbuespen gisa, aurreko hipotesiak

mugatuz. Hala dio EHFZZLren 137. artikuluak, aurreko ahaideak edo ezkontide

alarguna nahi gabe ahaztu den kasuetarako: El heredero forzoso preterido no

intencionalmente podrá reclamar su legítima. La institución de heredero y demás

disposiciones testamentarias se reducirán en cuanto perjudiquen a dicha legítima.

Erreklamatu ahal izango duten senipartea Kode Zibilak ordezko zuzenbide gisa ezartzen

duena izango da. Azken arau hori beste batek osatzen du, EHFZZLren 138. artikuluak, hain

zuzen ere, ondorengoak direnean nahi gabe ahaztuak: Cuando la preterición afecte a todos

los descendientes, éstos tendrán derecho a la legítima larga. Cuando afecte a alguno de

ellos tendrá derecho a recibir tanto como el menos favorecido de los demás legitimarios no

preteridos y, como mínimo, la legítima estricta. Bigarren kasu hori zorrotzagoa da,

legegilearentzat larriagoa baita ondorengoak ahaztea aurreko ahaideak edo ezkontide

alarguna ez aipatzea baino. Soilik ondorengo bat izan bada ahaztua, honek izango du

eskubidea erreklamatzeko (eta jasotzeko) aipatu ez diren senipartedunetatik gutxien jaso

duenak eskuratu duena; eta, gutxienez, seniparte hertsia (Kode Zibilak ezartzen duena

ordezko zuzenbide gisa). Ondorengo guztiak izan badira aipatu gabeak, orduan, seniparte

zabala jaso ahal izango dute horiek.

8.4. Gipuzkoako erregimena

Gipuzkoan, printzipioz, Kode Zibilean ezartzen den nahitaezko oinordetza-sistema

aplikatzen da. Aitortu behar da, hala ere, Espainiako Kode Zibilaren nahitaezko oinordetza-

sistemaren oinarri diren bi elementuk oztopatu egiten dutela, Gipuzkoan, baserria edo

familia-ustiapena, osotasunean, ondorengo bakar baten alde xedatzea: 1) lehentasunezko

ondorengoen artean, seniparte hertsia parte berdinetan zatitu beharra; 2) senipartea, arau

orokor gisa, jaraunspenaren ondasunekin ordaindu beharra. Estatuko legegileak arazo horiei

aurre egiteko azken urteetan eskaini dituen konponbideak eskasak dira gipuzkoarren ustez

(1056.2; 841.-847. art.). Gipuzkoan, mendeetan zehar bizirik iraun du baserria edo familia-

ustiapena ondorengo bakar bati mortis causa lagatzeko ohiturak. Ohitura hori lege bilakatu

zen, azkenean, 1992ko Legea aldatzeko Eusko Legebiltzarrak onartu zuen 3/1999 Legeari

esker. Izatez, ohitura hori arautzea izan zen, batez ere, 1999ko erreformaren helburua. Ordu

arte Gipuzkoan erabiltzen ziren oinordetza antolatzeko tresna batzuek legezko babesa jaso

zuten lehenengo aldiz (oinordetza-ituna, testamentu mankomunatua eta oinordetza-fiduzia).

Baina, batez ere, Kode Zibileko senipartea nolabait ekiditea izan zuen helburutzat

legegileak, baserria ondorengo bakar bati mortis causa eskualdatzea ahalbidetuz. Helburu

hori lortzeko, senipartea kalkulatzeko ondaretik atera zuen baserria.

Hala, Gipuzkoan kokatuta dagoen baserri baten titular direnek besterik ez dute aukera hori

izango; hots, euren oinordetza antolatzeko orduan, baserria ondorengo bakar baten alde

xedatu nahi izanez gero, senipartearen kalkulutik berau baztertzeko, alegia. Beste gipuzkoar

guztiei Espainiako Kode Zibila aplikatuko zaie. Baita baserri baten titular diren

kausatzaileei ere, baserriaz aparte duten ondasunekiko. Salbuespena, beraz, baserria

bakarrik da. Hala dio, zehazki, EHFZZLren 150. artikuluak: Aquellos guipuzcoanos que

sean titulares de un caserío sito en el territorio histórico de Gipuzkoa podrán servirse de

los instrumentos que disciplina el presente Fuero Civil en orden a su transmisión, sin

perjuicio de lo que, en relación al testamento mancomunado, establece el apartado 2 del

artículo 172. Legegileak, helburu hori aurrera eramateko, baserria zer den ere definitu zuen,

Legearen 151. artikuluan: Se entenderá por caserío el conjunto formado por la casa

destinada a vivienda y cualesquiera otras edificaciones, dependencias, terrenos y

ondazilegis anejos a aquélla, así como el mobiliario, semovientes y máquinas afectos a su

explotación, si fuere objeto de ésta. Deskribapen arau hori osatzeko, beste bat eskaintzen du

legegileak, mortis causa eskualdatzearen objektua zehaztearren, Legearen 152. artikuluan:

La transmisión a título gratuito de un caserío y sus pertenecidos comprenderá, salvo

disposición en contrario, el conjunto descrito en el artículo anterior.

1992ko Legearen 153. eta 154. artikuluetan jasotzen da Euskal Autonomia Erkidegoko

legegileak Gipuzkoarako onartu zuen sistemaren oinarria. Erregela orokorra argia da:

Gipuzkoan, printzipioz, Espainiako Kode Zibilak ezartzen duen nahitaezko oinordetza

sistema aplikatzen da. Salbuespena ere, beraz, argia da: Gipuzkoan kokatua dagoen baserri

bat osotasunean ondorengo baten alde xedatu nahi izanez gero, hautsi egingo da erregela

orokor hura. Nola hautsiko da? Ondorengo edo aurreko onuradunak jasotzen duen baserria

bera, senipartedun guztiei dagokien kuota kalkulatzeko oinarri den ondare-masatik kenduta.

Baserri horretan kausatzaileak izendatutako onuraduna edo onuradunak bakarrik izango

dira oinordeko (hau da, kausatzailea hiltzean zuzeneko lerroan nahitaezko oinordeko

direnak, Kode Zibilaren 807. artikuluaren arabera, Euskal Legearen 156. artikuluari

jarraiki). Ez beste inor. Hori bai, kausatzailearen ondarea, orotara, askoz ere handiagoa

balitz, baserria jaso duenari kontuan hartu beharko zaio eskualdatze hori, bere seniparte

osoa ase dagoela jakiteko. Agian, baserriarekin bakarrik ez baitu bere seniparte-kuota

aseko. Ikus dezagun:

153. artikulua: Rigen en el territorio histórico de Gipuzkoa las limitaciones que a la

libertad de disposición por causa de muerte impone el Capítulo II, Título III, Libro III del

Código civil, a salvo las determinaciones que recogen los artículos siguientes en pro de la

ordenación indivisa del caserío guipuzcoano.

154. artikulua: 1. Si el causante dispusiere del caserío y sus pertenecidos a favor de alguno

o, en proindivisión, a favor de algunos de los herederos forzosos mencionados en los dos

primeros números del artículo 807 del Código civil, se entenderá que el beneficiario o

beneficiarios suceden en él con exclusión de cualesquiera otras personas. 2. En tal caso, y

salvo que el causante estableciera expresamente lo contrario, el valor del caserío y sus

pertenecidos no se computará en el caudal que, para el cálculo de las legítimas, determina

el artículo 818 del propio Código civil. 3. No obstante lo dispuesto en el apartado anterior,

el valor del caserío y sus pertenecidos deberá imputarse en la legítima que, sobre el resto

del patrimonio del causante, corresponda al heredero o herederos forzosos que hayan

sucedido en el mismo, a los solos efectos de procurar la satisfacción de aquélla. 4. Si los

favorecidos fuesen hijos o descendientes con derecho de representación, se circunscribirá

la imputación a su legítima estricta, incluida la parte que les corresponda en el tercio de

mejora que no haya sido empleada en mejorar. 5. La porción así satisfecha incrementará

proporcionalmente la cuota legitimaria de los demás herederos forzosos.

Euskal legegileak erregela orokorrari egiten dion salbuespen horren efektuak, beraz, argiak

dira, Legearen 157.1 artikuluaren arabera: Si procediese la exclusión del valor del caserío y

sus pertenecidos del cómputo legitimario, la atribución al beneficiario o beneficiarios

quedará a salvo en todo caso de la reclamación del heredero forzoso que solicite el

complemento de su legítima, de la del preterido y de la del injustamente desheredado. Hala

ere, Legearen 158.1 artikuluaren arabera: Los descendientes y ascendientes que ostentaren

la condición de herederos forzosos y que, como consecuencia de la exclusión del caserío y

sus pertenecidos del cómputo legitimario, quedaren en situación legal de pedir alimentos,

podrán reclamárselos al beneficiario o beneficiarios de aquél, en proporción a cuanto

éstos hubieren recibido del causante.

Hori bai, Legearen 162. artikuluaren arabera, baserria jaso dutenek badute betebehar

garrantzitsu bat: 1. Si el causante hubiere dispuesto del caserío y sus pertenecidos en la

forma prevista en el artículo 154, el beneficiario o beneficiarios que lo hayan recibido no

podrán alterar, durante un plazo de seis años, el destino para el cual lo empleó aquél, ni,

en su caso, solicitar la división de la comunidad. 2. De otro modo, el beneficiario o

beneficiarios deberán abonar a sus coherederos forzosos, o a los herederos de éstos, una

cantidad igual a la diferencia existente entre todo los que estos últimos percibieron del

causante y lo que hubieran debido de percibir en concepto de legítima si no hubiese

procedido la exclusión del valor del caserío y sus pertenecidos del cómputo legitimario.

Baserriaren edo ustiapenaren helburua eta funtzioa aldatuz gero, edota onuradunen arteko

komunitatea disolbatuz gero, kausatzailea hil eta lehenengo sei urteak baino lehen, nolabait

seniparteen kalkuluan sartuko da berriz ere baserria, horrek dakartzan ondorioekin beste

senipartedunen alde, horien kuota murriztu egin bazen baserria kalkulutik baztertzeagatik.

Bukatzeko, kontuan hartu beharko da Euskal Legearen 159. artikuluak ezkontide alargunari

eskaintzen dion baserrian bizitzeko eskubidea, senipartedun gisa dagozkion eskubideez

gain: 1. En caso de que procediere la exclusión del valor del caserío y sus pertenecidos del

cómputo legitimario, el cónyuge viudo ostentará un derecho de habitación sobre la casa o

la parte de la misma que constituyere la vivienda familiar. 2. Gozará de este derecho de

habitación el cónyuge que al morir su consorte no se hallare separado por sentencia firme

o separado de hecho por mutuo acuerdo que conste fehacientemente, y lo perderá si

contrajere nuevo matrimonio o si pasare a vivir maritalmente de hecho con otra persona.

3. El causante podrá privar de este derecho a su consorte si hubiere incurrido en alguna de

las causas de desheredación contempladas en el artículo 855 del Código civil.

9. GAIA

OINORDETZA ANTOLATZEKO TRESNAK

9.1. Sarrera: oinordetza antolatzeko tresnak, oro har

Tronkalitate-printzipioa, ondasunen foru-komunikazioa eta nahitaezko oinordetzari

dagokion azpisistema bakoitza aztertu ondoren, heldu da gure araudiaren altxorra ikasteko

txanda. Oinordetza antolatzeko kausatzaileak eskura dauzkan tresnak ikusiko ditugu gai

luze honetan. Bera hil ondoren bere ondasunak nola banatuko diren aurreikusteko balio

duten tresnak edo bideak, alegia. Horien bidez diseina daiteke, aurretik, hil osteko

ondarezko agertokia. Horiek dira, aberastasun handiarekin, kausatzailearen diseinua

ahalbidetzen duten euskarri juridikoak.

Eremu honetan, aberatsak dira Zuzenbide Zibil autonomikoak. Batez ere, gurea. Guk

Espainiako Kode Zibilak debekatzen dituen hiru tresna arautzen ditugu, eta Kode Zibilak

arautzen duen banakako testamentua erabiltzeko aukera mantentzen dugu. Hori da,

zalantzarik gabe, gure altxorrik handiena. Nahitaezko oinordetza-sistemak estutzen duena

formazko inposiziorik gabe egiteko aukera. Bi pertsonak batera, norberak berea edo

hirugarren baten bidez. Hil osterako eraginkortasunarekin soilik ala berehalako efikaziaz

hornitua. Familia-ondarea zatiezin mantentzeko ezinbesteko tresnak, Erdi Aroko Foruetatik

eratortzen zaizkigunak, eta gaur bizirik dirautenak.

Funtsean, hauexek dira borondatez oinordetza diseinatzeko tresnak, hurrengo ataletan

banaka aztertuko direnak, ordena honetan:

HILBURUKO TESTAMENTUA. Bizkaian bakarrik arautzen da eta bertako

forudunei bakarrik zaie aplikagarri. Heriotza-arriskua dagoenean, kausatzaileak

inguruabar berezietan bere azken borondatea emateko aukera eskaintzen duen

testamentu-modalitatea, alegia.

TESTAMENTU MANKOMUNATUA. Hiru lurraldeetan posible dena (Bizkaia,

Aiara eta Gipuzkoa), baina bakarrik Bizkaian eta Gipuzkoan arautua (Bizkaiko

foru gabeentzat ere bai). Era ezberdinean, gainera. Ezkontideek edo

inskribatutako izatezko bikoteek batera egiletsi dezaketen testamentu mota.

OINORDETZA-FIDUZIA. Hiru lurraldeetan forudunek (eta Bizkaian foru

gabeek ere bai) eskura duten tresna da, Aiaran figura bereziago batekin

eskaintzen dena, gainera. Hiru araudi, funtsa bera. Kausatzaileak hirugarren

pertsona bati botere bat ematea, hura hiltzean komisarioak edo boteredunak

haren oinordetza antolatzeko. Oinordetzaren antolaketaren izaera txit pertsonala

hautsi egiten du, horregatik ez dago onartua Espainiako Kode Zibilean,

salbuespenak salbuespen.

OINORDETZA-ITUNA. Itun edo kontratu bat da. Hiru lurraldeetan onartzen

dena, baina bakarrik Bizkaian eta Gipuzkoan arautzen dena. Ituna ondasun baten

titularraren edo titularren eta izendatutako oinordekoaren artean egiten da,

normalean. Printzipioz errebokaezina da, kontratuan bertan edo legean

aurreikusitako kausengatik ez bada. Ziurtasun handia eskaintzen dio

oinordekoari.

LEGEZKO OINORDETZA. Banakako testamenturik edota aurreko lau

tresnetatik bat ere erabiltzen ez bada, hots, kausatzaileak bere borondatea

adierazten ez badu, legea arduratzen da ondasunen etorkizuna marrazteaz. Gure

kasuan, Bizkaiak besterik ez ditu jasotzen halako arauak. Beste bi lurraldeak,

beraz, Espainiako Kode Zibilaren arabera arituko dira eremu honetan.

9.2. Testamentua

Espainiako Kode Zibilak honako hau dio 658. artikuluan: La sucesión se defiere por la

voluntad del hombre manifestada en testamento y, a falta de éste, por disposición de la ley.

Oinordetza bere borondatez antolatzeko aukera ematen dio kausatzaileari legegileak, nahiz eta

Kode Zibilaren sisteman testamentua den onartu eta arautzen den mortis causa negozio

bakarra [mortis causa dohaintzarekin batera, noski, KZren 620. art.], oinordetza-fiduzia eta

oinordetza-itunak debekatuta baitaude. Testamentuarekiko lehentasun-argia erakusten du,

gainera, 1889ko legegileak, abintestato edo legezko oinordetza hartuz azken aukera gisa.

Borondatezko eta legezko oinordetza-antolaketaren artean, orduan, lehenengoa hobesten du

legegileak: kausatzaileak bere asmoa adieraztea, bere oinordetza diseinatzea bere nahien

arabera. Hori egiteko tresna bakarra du eskura: testamentua.

Kodeak 667. artikuluan esaten du testamentua zer den: El acto por el cual una persona

dispone para después de su muerte de todos sus bienes o de parte de ellos, se llama

testamento. Honako elementu hauek osatzen dute definizio hori:

1.- Egintza. Kodeak termino hori erabiltzen du, hain zuzen ere, dohaintzaren

definizioaren pareko bat emateko (KZren 618. art.). Hala ere, egokiagoa litzateke esatea

testamentua negozio juridikoa dela, egoera juridiko bat arautzera zuzentzen baita.

Jurisprudentziak, berriz, egintza edo negozio juridikoa dela adierazten du, epaiaren arabera.

Negozio juridiko hori, izaeraz, aldebakarrekoa da, elementu eratzailea, funtsezkoa eta

gidatzailea, kausatzailearen borondatearen isla delako. Bere diseinuaren adierazpen formala.

Beraz, batetik, testamentua azken borondatea adieraztea da; baina, bestetik, borondate-

adierazpen hori jasotzen duen dokumentuari ere testamentua esaten zaio, kasu guzti-guztietan

azken borondatea dokumentuz islatzen ez bada ere (heriotza-arriskuan, ikus KZren 702. art.).

2.-Pertsona fisikoak emana, juridikoek ezin baitute beren azken borondatea adierazi

(KZren 39. art.).

3.-Xedatzeko borondatea. Kausatzaileak, bere borondatea agertu eta, mandatuak edo

aginduak ezartzen ditu bere ondasunak xedatzeko. Aholkuak ematera edo erreguak egitera

mugatzen bada, ez dago testamenturik; gauza bera gertatzen da zirriborro bat besterik ez bada

edo, ildo berean, iocandi causa egindako adierazpena bada. Bestalde, borondate-deklarazio

horretan ez dago erreserba mentalik, ez eta simulaziorik ere, horiek frogatzea ezinezkoa

delako kausatzailea hil eta gero; gainera, errebokatzeko aukerak konpon litzake bi arazo

horiek, testamentugileak berak atzera egin baitezake nahi izanez gero eta nahi bestetan.

4.-Heriotza da egitate juridikoa. Berez, testamentuaren kausa da eta testamentuak

eragina izateko epea: egintza, noski, bizi den bitartean egin behar du testamentugileak, baina

egilea hiltzen denean hasiko da eraginak sortzen. Eztabaidatu daiteke ea zer den testamentua

testamentugilea hil bitartean. Pentsa daiteke proiektu soil bat besterik ez dela, edozein

mementotan egileak alda dezakeena eta, beraz, oraindik burutu gabe dagoena; edo, beste

muturretik hartuta, egiten den unetik baliozkoa eta erabat burututako negozioa dela (horren

erakusle litzateke KZren 741. art.), nahiz eta efektuak post mortem izan. Azken hori litzateke

ildo argiena: testamentua negozio juridiko perfektua da legegileak arautzen dituen formaltasun

guztiekin egiten bada, nahiz eta errebokagarria izan eta testamentugileak nahi duen testamentu

beste egin hil arte.

5.- Ondasunak. Ondareari buruzko negozio juridikoa da, batez ere. Definizioaren

arabera, ondasunei buruzko xedapenek osatzen dute testamentuaren edukia, nahitaez. Hala ere,

ez da beharrezkoa ondasun guztiei buruzko xedapenak egitea. Xedatzen ez diren ondasunak

abintestato oinordetzaren bidez helduko dira oinordekoengana. Badago defendatzerik, hala

ere, ondareari buruzko xedapenik jaso ez arren, testamentua mortis causa negozioa

litzatekeela, Kode Zibilaren 741. artikulua oinarritzat hartuz gero, beste mota bateko

xedapenak dituenean bere baitan: kausatzailearen seme-alabentzat tutore bat izendatzea, seme-

alaba bat onartzea, albazea baten izendapena, eta abar. Gerta liteke, beraz, ondarezko edukia

izatea testamentuak, ondarezkoa ez den edukia gordetzea edota mistoa izatea, ondarezko

xedapenak eta ez-ondarezkoak barnebiltzea, alegia.

Age 1958/11/24 (raj 3800): El testamento, en nuestro Derecho Civil Común, es un

acto o negocio jurídico solemne, en principio, unilateral y esencialmente revocable,

otorgado por persona capaz con la intención seriamente declarada de producir,

para después de la muerte de su autor, consecuencias eficaces en derecho, con

mandatos inequívocos para regular la sucesión ante posibles divergencias de los

interesados, deducidos por el intérprete de la voluntad real del causante que suele

coincidir, en la generalidad de los casos, con la externamente manifestada para el

exacto conocimiento de todos, y por ello, es obvio que las admoniciones, ruegos o

consejos, no elevados por el de de cuius al rango de normas de la delegación

hereditaria y de obligado acatamiento para los herederos, no producen acciones

viables en justicia en orden a su estricta ejecución, ya que de otro modo se

equipararía el mero deseo de índole sentimental o efectivo con las disposiciones

testamentarias en sentido propio descansando aquellos ruegos más en la

conciencia que en la protección jurídica, confiriéndose a los favorecidos con ellos

simples esperanzas de adquisición.

Testamentuak honako ezaugarri hauek biltzen ditu:

1.-Aldebakarreko egintza edo negozio juridikoa da. Testamentugilea bera nahikoa

da egintza hori gauzatzeko, beste inoren parte-hartzerik gabe. Beste kontu bat da jaraunsleek

onartu beharra oinordetza eskuratzeko eta, beraz, horretarako testamentuaren berri izatea;

egitate horrek ez du testamentuaren baliozkotasuna ukitzen.

2.-Ez da inori helarazi beharreko negozioa. Oinordetza irekitzen denean, berez

hedatzen dira bere efektuak, inork testamentuaren berri ez badauka ere. Horregatik, halaber,

jaraunsleak jaraunspena onartzea aldebakarreko negozio juridikoa da, testamentuan eraginik

ez duena; balioko du jaraunspena eskuratzeko, baina ez du inolako eraginik testamentuko

adierazpenetan.

3.-Unipertsonala da. Bakoitzak bakarrik egiten du bere testamentua; alegia, bi

pertsonek edo gehiagok ezin dute beren azken borondatea testamentu berean agertu.

Horregatik, Kodeak ez ditu onartzen hala testamentu mankomunatua (KZren 669. eta 733.

art.), nola oinordetzako kontratua (KZren 1271.2 art.).

4.-Izaeraz txit pertsonala da. Kodearen 670. artikuluak zera baitio: El testamento es

un acto personalísimo: no podrá dejarse su formación, en todo ni en parte, al arbitrio de un

tercero, ni hacerse por medio de comisario o mandatario. Hala ere, zenbait ahalmen beste

norbaiten esku utz daitezke (KZren 671., 831. eta 1057.1 artikuluak); eta, ordezpen pupilarrez

edo kuasi-pupilarrez, aurreko ahaideek bere ondorengoen ordez testamentua egiteko aukera

ematen da, baina batik bat salbuespen gisa (KZren 775. eta 776. art.). Orobat, oinordetza-

fiduzia debekatua dagoela esan nahi da. Hirugarren batek ezin duela, Kode Zibilaren eremuan,

kausatzailearen oinordetza antolatu hau hil ondoren eta bere enkarguz. Zuzenbide Zibil

autonomiko batzuetan, aldiz, gurean barne, elementu oso garrantzitsua da oinordetza-fiduzia.

5.-Formala eta solemnea da, Kode Zibilaren 687. artikuluak argi uzten duen bezala:

Será nulo el testamento en cuyo otorgamiento no se hayan observado las formalidades

respectivamente establecidas en este capítulo. Azken borondatea adieraztea egintza

garrantzitsua eta erabakigarria da; horregatik, hainbat formalitate eskatzen dira borondatea

bermatzeko eta, ahal den neurrian, zalantzak uxatzeko edo argitzeko.

6.-Errebokagarria da, Kodearen 737. artikuluak agintzen duenez: Todas las

disposiciones testamentarias son esencialmente revocables, aunque el testador exprese en el

testamento su voluntad o resolución de no revocarlas. Izaeraz errebokagarria izateak badu

arrazoi bat, ez baitu eragin juridikorik harik eta emailea hil arte; beraz, nahi adina alda daiteke

eta azken testamentuak bakarrik zehaztuko du kausatzailearen borondatea. Testamentugileak

ezin dio testamentuari errebokagarritasun hori ezabatu. Baina nahi badu, egindako testamentua

bizirik manten dezake, beste berririk egin gabe. Bere aukera da.

7.-Librea da. Será nulo el testamento otorgado con violencia, dolo o fraude (kz 673.

art.); el que con dolo, fraude o violencia impidiere que una persona, de quien sea heredero

abintestato, otorgue libremente su última voluntad, quedará privado de su derecho a la

herencia, sin perjuicio de la responsabilidad criminal en que haya incurrido (KZren 674.

art.).

Ez dira beharrezkoak, eta, beraz, ez dira ezaugarriak honako hauek:

(1) Liberaltasuna edo doakotasuna: jaraunsleak onartze soila egiten badu galerak izan ditzake,

beraz, testamentuak ez du beti aktiboa kudeatzen eta irabazia suposatzen oinordekoentzat.

(2) Ez dago jaraunslea izendatu beharrik (KZren 764. art.): legatudunak bakarrik izenda

daitezke jaraunspen osoan, hala nahi badu kausatzaileak.

Testamentuaren mamiari begira, edukiz nahitaezkoa dela esan behar da [nahitaez betearazi

behar dena, kausatzailea hil ostean]; izan ere, emailearen mandatuak eta aginduak jasotzen

ditu, hiltzen denerako eta bere ondasunei buruz; lehenago ere adierazi denez, erreguak eta

aholkuak bakarrik jasoko balitu, ez litzateke testamentua izango.

Testamentuak, normalean, honelako xedapenak jasotzen ditu (adibide gisa balio dezaten, ez

baitago inolako nahitaezkotasunik):

(1) Ohiko adierazpen tipikoak, alegia, legearen barruan daudenak:

(1.1) Nagusiak: izendapenak (jaraunsleak edota legatudunak) eta baldintzak

(etengarriak edota suntsiarazleak), edota kargak.

(1.2) Osagarriak: aurreko testamentuak errebokatu, administratzeari buruzko erabakiak

aurreikusi, jaraunspena banatu, albazea izendatu, eta abar.

(2) Aparteko adierazpenak, alegia, ohikoak ez direnak:

(2.1) Tipikoak: ezduinak onartu, filiazioa aitortu, eta abar.

(2.2) Atipikoak: fundazioak eratu, bere gorpuarekin eta idazkiekin zer egin adierazi,

eta abar.

(3) Egintza juridiko soilak (borondatea agertu baino, adierazpenak egitea): zorrak aitortu,

ondasunak norenak diren adierazi (KZren 861. artikuluaren eraginetarako edo ezkontzako

eraentza ekonomikoa kitatzeko), eta abar.

Testamentuaren azalpen orokorrarekin bukatzeko, ikus ditzagun testamentu motak.

Sailkapena legeak berak ezartzen du, Kode Zibilaren 676. artikuluan eta hurrengoetan. Lehen

artikulu horrek honako hau dio: El testamento puede ser común o especial; el común puede

ser ológrafo, abierto o cerrado.

1.-Testamentu arrunta da inguruabar berezirik ez duena. Testamentu arrunta izan

daiteke:

1.1.-Holografoa: Se llama ológrafo el testamento cuando el testador lo escribe

por sí mismo en la forma y con los requisitos que se determinan en el artículo 688

(KZren 678. art.).

1.2.-Irekia: Es abierto el testamento siempre que el testador manifiesta su

última voluntad en presencia de las personas que deben autorizar el acto, quedando

enteradas de lo que en él se dispone (KZren 679. art.).

1.3.-Itxia: El testamento es cerrado cuando el testador, sin revelar su última

voluntad, declara que ésta se halla contenida en el pliego que presenta a las personas

que han de autorizar el acto (KZren 680. art.).

2.-Testamentua berezia izango da zenbait inguruabar berezitan egiten bada.

Funtsezko elementua inguruabar berezi hori izanik, testamentu horretaz baliatu nahi duenak

inguruabar hori frogatu beharko du, eskatzen diren formaltasunak betetzeaz gain.

2.1.-Kode Zibilaren 677. artikuluak inguruabar bereziei lotutako honako

testamentu hauek aipatzen ditu: Se consideran testamentos especiales el militar, el

marítimo y el hecho en país extranjero:

(a) Militarra: En tiempo de guerra, los militares en campaña, voluntarios,

rehenes, prisioneros y demás individuos empleados en el ejército, o que sigan

a éste (KZren 716. art.).

(b) Itsasoan eginikoa: Los que durante un viaje marítimo vayan a bordo

(KZren 722. art.).

(c) Atzerrian egindakoa: Los españoles podrán testar fuera del territorio

nacional (…); también podrán testar en alta mar durante su navegación en un

buque extranjero (KZren 732. art.).

2.2.-Horiez gain, honako hauek ere bereziak dira:

(a) Hiltzeko arriskuan egindakoa: Si el testador se hallare en peligro

inminente de muerte (KZren 700. art.).

(b) Izurrite-aldian egindakoa: En caso de epidemia (KZren 701. art.).

Testamentu mota horiek indarrean daude Espainiako estatu osoan. Hau da, edozein

kausatzailek erabil ditzake bere oinordetza antolatzeko. Zalantzarik gabe. Euskal Autonomia

Erkidegoko eta Nafarroako notaritzetan testamentu irekiak eta itxiak egiten dira, Kode

Zibilaren arauei jarraiki. Guk ez daukagu testamentu arrunten gaineko araurik. Baina, aldiz,

badauzkagu bi testamentu berezi, Kode Zibilak arautzen ez dituenak. Eta horiek aztertzeko

erabiliko dugu atal hau:

Kontzeptua eta izaera

Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko 3/1992 Legeak, uztailaren 1ekoak, 29.

artikuluan hau xedatzen du Bizkairako: Legeria zibil orokorrean araututako testamentu-

moduez gain, 'hil-buruko' testamentua ere onartzen da lurralde forudunean. Beraz,

testamentua egiteko modu berezi bat da hura, Bizkaiko Zuzenbideak berezkoa duena. Bere

ezaugarria da, funtsean, notarioaren parte hartzerik gabe eman daitekeela testamentua:

hiltzeko zorian dagoenak hilburuko testamentua egin dezake, besterik gabe hiru lekukoen

aurrean, bai ahoz bai idatziz (EHFZZLren 31. artikulua).

Hilburuko testamentua, izaeraz, testamentu irekia edo nuncupativus da. Horrekin,

testamentua egiteko moduetako bat adierazi nahi da Zuzenbide Zibilean; izan ere, egintzan

parte hartzen dutenek (lekukoek eta, bere kasuan, notario egilesleak) kausatzailearen azken

borondatea ezagutzen dute, haien aurrean «modu irekian» adierazi baita. Aitzitik,

borondatearen edukia ezkutuan edo sekretuan geratzen bada, testamentua itxia da, gutun-

azal itxian aurkezten baitu testamentua bere egileak fede-emaile publikoaren eta lekukoen

aurrean. Hilburuko testamentua irekia da, beraz. Baina baita berezia ere, inguruabar

zehatzak baititu oinarri gisa (EHFZZLren 31. art.): El que se hallare en peligro inminente

de muerte podrá otorgar testamento ante tres testigos, bien en forma escrita o de palabra.

Este testamento quedará ineficaz si pasaren dos meses desde que el testador haya salido

del peligro de muerte. Cuando el testador falleciese en dicho plazo, también quedará

ineficaz el testamento si no se adverase dentro de los tres meses siguientes al fallecimiento,

en la forma prevenida por las leyes procesales. En el caso de que, habiendo salido el

testador del peligro de muerte, quedase incapacitado para otorgar un nuevo testamento, el

plazo de adveración será de tres meses contados desde su otorgamiento. Adverado

judicialmente el testamento, se procederá a su protocolización notarial.

Ohartarazi behar da Bizkaiko Zuzenbidea ez dela mota horretako testamentua arautzen

duen ordenamendu bakarra: hilburuko testamentuaren kasik berdina da Espainiako Kode

Zibilak 700. artikuluan arautzen duen hilzorian egindako testamentua ere, baliozkoa izateko

manamendu hark lekuko gehiago egotea eskatzen badu ere, hain zuzen ere bost. Baina,

parrokoaren aurrean egindako testamentua eta lekukoen aurrean egindakoa ere oso

antzekoak dira izaeraz; biak Nafarroako Foru Berrian arautzen dira, hurrenez hurren, lehena

HILBURUKO TESTAMENTUA

189. legean eta bigarrena 190. legean: norbait hiltzeko arrisku bizian baldin badago eta

notariorik egotea ezin bada lortu, hark testamentua egin dezake tokiko parrokoaren (edo

presbitero ordenatutako beste elizgizonaren) eta bi lekukoren aurrean edo, parrokoa lortu

ezean, hiru lekukoren aurrean. Beste ordenamendu autonomikoetan ere arautu egiten da,

Aragoin eta Katalunian, besteak beste.

Aurrekari historikoak

Bizkaiko doktrinak 1452ko Foru Zaharraren 127. kapituluan eta 1526ko Foru Berriaren

XXI. tituluko IV. legean kokatzen du hilburuko testamentuaren jatorria, arautzen baitute

«sin escrivano» egindako testamentua. Arau biek, Bizkaia oso menditsua dela eta

biztanleak bata bestearekiko urrun bizi direla adieraziz, hau aurreikusten zuten: inor bizi

bazen halako lekuan («los tales logares de montanna»), testamentua egin zezakeen («hacer

testamento, y postrimera voluntad») lekukoen aurrean («dos omes buenos e una muger»).

Berezitasuna ez dago, zehazki, lekukoen aurrean besterik gabe –eskribauaren parte

hartzerik gabe– testamentua egiteko aukeran; izan ere, horrelako testamentua egin zitekeen,

oro har, Bizkaiko Lur Lauan subsidiarioki aplikatzen zen zuzenbidearen arabera, hau da,

Gaztelako Zuzenbidea baliatuz: 1348ko Alcaláko Ordenamenduaren XIX. tituluko I. legeak

(geroago 1567ko Bilduma Txit Berriaren X. liburuko XVIII. tituluaren I. lege izango

denak) testamentua nuncupativus egiteko aukera jasotzen zuen, bi modu hauetatik

ezeinetan: edo eskribau publikoaren eta hiru lekukoren aurrean, edo eskribaua egon gabe

bost lekukoren aurrean; are gehiago, ez eskribaurik ez eta bost lekuko presente egotea

posible izango ez balitz, onartzen da hiru lekukoen aurrean bakarrik egindako testamentu

irekia. Baina, aipatutako Bizkaiko lege haiek badute berezitasun bat: testamentuan, lekuko

gisa, emakumeak onartzen dira. Aukera hori erabat debekatzen zen Gaztelako

ordenamenduan, gai horri buruz Erromako Zuzenbidean jasotakoa aplikatzen baitzen

zintzo-zintzo. Horregatik, emakumeak ezinezkoa du «asistir como testigo en los

testamentos, aunque puede serlo en las demás cosas, porque los testigos del testamento

representaban entre los Romanos la asamblea o junta del pueblo, que era la única que

podía hacer leyes, cuales eran los testamentos: ley 17, título 16, Partida 3ª, y ley 1ª, título

1º, Partida 6ª». Bistan denez, zalantzarik gabe, toki bakartietan behar adina lekuko

aurkitzea zaila izanik, pentsa daiteke Bizkaiko foruen idazleek debeku hura baztertzearen

alde egin zutela, debekua zentzu eta arrazoirik gabea baitzen, bestalde.

Denbora joateak eta notarioen funtzio publikoa sendotzeak bakarrik ekarri zuten, arian-

arian, lekukoen aurrean emandako testamentua, egiteko maiztasun eta ohikotasunaren

arabera, izaeraz salbuespenezkoa izatea, aparteko inguruabarretan bakarrik erabiliko dena;

hau da, fede-emailearen parte-hartzeak testamentuari ematen dion segurtasun juridikoa

baztertzeko –eta, horrekin batera, hark ez parte hartzeak sor dezakeen maula edo abusuen

arriskua ekiditeko– ezinbestekoa izango da behar larria egotea. Eta, premiazko edo

presazko kasuen artean, testamentua notarioaren parte-hartzerik gabe egiteko, ba al da

kausatzailea hiltzeko zorian egotea baino kasu larriagorik? Hain zuzen ere, gai horri

buruzko araudiak norabide-aldaketa bizi izan zuen bai Bizkaiko ordenamenduan, bai

legeria zibil orokorrean, eta aurrerantzean hilzorian egotea ezinbesteko betekizuna izango

da lekukoen aurrean bakarrik emandako testamentuak baliozkotasuna izan dezan. Legeria

zibil orokorrera menperatutako probintzia eta lurraldeentzat hala xedatu zuen Espainiako

Kode Zibilaren 700. artikuluak eta, Bizkaian hilburuko testamentuarentzat, 1959ko

Konpilazioaren 14. artikuluak.

Nafarroaren kasuan, ordea, doktrina adituenak azpimarratzen duenez, oso antzinakoa da

norbait hiltzeko zorian aurki daitekeen hainbat kasutan testamentua emateko aurreikuspena;

izan ere, tokiko zenbait forutan jadanik jasotzen zen –Lizarrakoan, Tuterakoan, eta

abarretan–, eta, halaber, Foru Orokorrean eta Foru Laburtuan. Parrokoaren edo

elizgizonaren aurrean eman zitekeen testamentua, baina baita eskribaurik eta eskriturarik

gabe ere, «con cabezaleros que darán testimonio de lo que el testador ordene», Foru

Laburtuak zioenez. Baina, gai horri buruz Foru Orokorreko xedapenek interpretazio-

zalantzak sortzen zituztela eta, Iruñeko Gorteek lege bat aldarrikatu zuten 1604. urtean,

onartzen ziren testamentua egiteko moduen artean lehentasunezko honako hurrenkera hau

ezartzeko, hain justu: lehenik, eskribau publikoaren aurrean bi lekukoren parte-hartzearekin

egindako testamentua; bestela, eskribaurik egon ezean, testamentua parrokoaren edo beste

elizgizon baten aurrean egin zitekeen, bi lekukoren parte-hartzearekin; eta, azken finean,

elizgizonik ere egon ezean, hiru lekukoren aurrean egin behar zen testamentua, horiek

tokiko auzokoak izan eta jaraunsleen edo pertsona interesatuen ahaideak edo morroiak ez

badira (NAGORE YARNOZ).

Betekizunak

Aurreko lerroetan esandakotik ondoriozta daitekeenez, testamentu irekia egiteko modu

arrunta, gaur egun, hala Bizkaian nola Nafarroan ere, notario aurrean ematea da.

Ordenamendu batak zein besteak ulertzen duenez, azken borondatearen legezko egia

bermatzea da testamentua emateko eskatutako betekizunen helburua eta, borondate hura

asetzeko modurik egokiena da fede emaile publikoak parte hartzea. Gai horretan, ez

EHFZZLk ez eta NFBk ere ez dute eraentza berezirik ezartzen testamentua egiteko modu

horri buruz; aitzitik, horren arauketa zehazteko, legeria zibil orokorrera igorpena egiten

dute biek esanbidez (lehenak 29. artikuluan eta bigarrenak 188. legean). Beraz, lurralde

bietan (Bizkaiko Lur Lauan eta Nafarroan) Kode Zibilaren 694tik 699ra bitarteko

artikuluak eta horiekin bat datozenak aplikatuko dira, hor arautzen baita notario aurreko

testamentu irekia (notarioari lagundu behar dioten lekukoei buruzko aurreikuspen bereziren

bat kontuan izanda: EHFZZLren 30. artikulua eta NFBren 188. legea).

Aitzitik, hilburuko testamentuak, Nafarroan parrokoaren eta lekukoen aurrean edo lekukoen

aurrean bakarrik emandakoak bezala, badu, notario aurrekoak ez bezala, aparteko izaera,

hura egiteko eskatzen baitira inguruabar jakinak egotea eta, betiere, hainbat betekizun

burutzea (EHFZZLren 31. artikuluan aurreikusiak guztiak). Horiek argituko dira segidan

datozen lerro hauetan, aldi berean Nafarroako legeria zibilean aurreikusitako zenbait gauza

ere azaltzearekin batera (189tik 191ra bitarteko legeak):

Lehena. Hiltzeko zorian egon behar du testamentugileak, eta hori gerta daiteke, ez

gaixotasun-egoeretan bakarrik, baita beste zenbait kasutan ere, hala nola ustekabeko eraso

edo istripu batean. Baina, lehenengo kasu hari buruz, kontuan izan behar da hiltzeko

«zorian» egoteak ez duela bide ematen hilburuko testamentua (edo Nafarroan parekoak)

egiteko testamentugilea eritasunak jota baldin badago, besterik gabe, larri egon arren:

betekizun horretaz gain, bestalde, Kode Zibilaren 700. artikulua aplikatzeko Auzitegi

Gorenak emandako jurisprudentziaren arabera, testamentugilea premiazko, berehalako eta

muturreko egoera batean egotea eskatzen da, zoritxarreko amaiera laster gertatuko den

susmoan (1957ko urriaren 4ko Epaia).

Bigarrena. NFBren kasuan, notario bat presente egotea lortu ezin denean bakarrik egin

daiteke parrokoaren aurreko testamentua, eta, bere aldetik, lekukoen aurrean egin daiteke

testamentua, baldin eta ezin bada lortu garaiz fede-emaileak edo «parrokoaren nahiz

presbitero ordenatutako beste elizgizon» batek parte hartzea (190. legea). Hala ere,

ezinezkotasun hori ez da erabatekoa edo guztizkoa: hau da, betekizuna bete dela jotzeko,

nahikoa da egiaztatzea, zentzuzko balorazioaren bidez, notarioa edo aipatutako parrokoa

agertu baino lehen, testamentugilea hiltzeko edo bere gaitasuna galtzeko arriskurik badela.

Bizkaiko Foruak, ordea, ez dio horrelako hertsadurarik jartzen hilburuko testamentuari.

Dena den, posible al da EHFZZLren 31. artikuluan isilbidez sartua dela ulertzea? Alegia,

uler al daiteke testamentua egiteko modu berezi horrek ere eskatzen duela notarioak parte

hartzeko ezinezkotasuna egotea?

Baietz erantzuteko badaude hainbat argudio: lehenik, aurrekari historikoek diotena; izan

ere, 1959ko Konpilazioaren 14. artikuluak ezartzen zuenez, horrelako testamentua egiteko

beharrezkoa da testamentugilea egotea «alejado de población y de la residencia de Notario

público»; eta, bigarrenik, hilburuko testamentuaren aparteko izaera bera, euskal legelariaren

buruan testamentua egiteko modu nagusia notario aurrean egitea baita zehazki. Hain justu,

argudio hori erabili du Auzitegi Gorenak, Kode Zibilaren 700. artikulua aplikatzeko

garaian, horrek ezer ez esan arren, hor araututako testamentua egiteko betekizun hau

gaineratzeko: zuzenbide komuneko testamentua –hiltzeko zorian bost lekukoren aurrean

egindakoa–, osatua, baliozkoa eta eraginkorra da, baldin eta frogatuko balitz, edo ezinezkoa

gertatu zela notarioa presente egotea, edo, gutxienez, notarioa presente egoteko aukera ez

zela baztertu «de una manera discrecional o voluntaria, sino en función de la premura del

tiempo disponible, de las circunstancias de alejamiento, de la dificultad en las

comunicaciones, o de la no localización inmediata»; alegia, hau frogatu eta justifikatu

behar da: «una conducta razonablemente explicativa, que será distinta en cada caso

concreto» (2000ko ekainaren 27ko Epaia). Azken batean –hitz gutxiko esapide bat erabiliz–

, hau ere frogatu behar da: «que no pudo encontrarse al Notario o que era difícil obtener su

concurrencia» (2005eko ekainaren 10eko, 1959ko abenduaren 19ko, 1962ko azaroaren

3ko, 1957ko urriaren 4ko eta 1945eko maiatzaren 12ko epaiak). Ondorio horri eusteko,

Auzitegi Gorenak, gainera, argudio hau erabiltzen du: Kode Zibilaren 700. artikuluak

aurreikusitako testamentuan, funtzionariorik ez dagoelako, «fidagarritasunaren bermeak

urriak» dira eta, horregatik, beharrezkoa da hartzea «fuertes cautelas (...) por los órganos

judiciales, para evitar que en la práctica se extienda a situaciones que no correspondan

con la que excepcionalmente contempla (la norma)» (2000ko ekainaren 27ko Epaia).

Hala eta guztiz ere, ez litzateke zuzena izango doktrina hori hilburuko testamentuari

aplikatzea, oinarrizko bi arrazoi hauengatik: lehenik, EHFZZLren 31. artikuluaren bigarren

lerroaldean aurreikusitako denboraldi luzeagatik, zeinaren arabera, aurrerago ikusiko denez,

horrela egindako testamentuaren eragina atertu egiten baita testamentugilea hilzoritik irten

eta bi hilabete iragan ostean: ondoriozta daitekeenez, sensu inverso, interesatuak hiltzeko

trantzea gainditu ostean ere, hilburuko testamentuak eragin juridikoak sortzen ditu

aipatutako denboraldi horretan; eta bat etorri behar da bi hilabete denbora nahikoa eta

gehiegi dela fede-emaile publikoaren parte hartzea eskatzeko, hurbilenekoa oso urrun egon

arren; bigarrenik, Kode Zibilaren 700. artikuluaren arian Auzitegi Gorenak hartutako

konponbidea hilburuko testamentuari aplikatzeak bere izaera erabat aldatuko lioke, azken

batean, euskal legegileak izan duen asmo argiaren aurka baitoa, zeinak salbuespenezko

inguruabarrak ikusita (hiltzeko zoria), testamentua modu arruntean emateko zailtasunak

gainditzeko, erraztasun handiagoak eman nahi baititu testamentua egin ahal izateko; hain

zuzen ere, xede hori argi eta garbi utzi izan du legegileak, Bizkaiko konpilazioak ezartzen

zuen eskakizuna kendu egin baitu; alegia, jadanik ez da eskatzen interesatua herritik eta

fede-emaile publikoaren egoitzatik urrun egotea.

Esandakoa laburbilduz, testamentugileak hilburuko testamentua egiteko, hiltzeko arriskua

egotea nahikoa da besterik gabe, hots, notarioari deitu beharrik izan gabe.

Hirugarrena. Hilburuko testamentua hiru lekukoren aurrean eman behar da. Lekukoek

presente egon behar dute testamentugileak borondatea adierazten duenean eta, gainera –

EHFZZLren 31. artikuluak aipatzen ez badu ere–, gaiak (egokiak) izan behar dute.

Bereziki, lekuko moduan aritzeko gaitasunik ez dute ezein testamentu motatan –hau da, ez

dira «gai»– adinez txikiek, itsuek, erabat gorrek edo mutuek, testamentugilearen hizkuntza

ulertzen ez dutenek eta adimen onean ez daudenek, Lur Lauan aplikagarri den Kode

Zibilaren 681. artikuluak xedatzen duenez. Baina, gainera, testamentu irekia izanik –izaeraz

hilburukoa hala da–, ezein azpikeria ekiditeko edo azken borondatea ez desitxuratzeko,

lekuko gisa ezin dute parte hartu hauek ere: testamentuan izendatutako jaraunsleak eta

legatudunak, horien ezkontideak, eta horien ahaideak odolkidetasunezko izanik laugarren

gradukoa bada eta ezkontza-ahaidetasuna izanik bigarren graduko bada. Debekutik kanpo

geratzen da legatuduna -eta horren ezkontide edo ahaidea- balio gutxiko higigarria edo

kopurua baldin bada legatuaren objektua (Kode Zibilaren 682. art.).

Nafarroan ere, parrokoaren aurrean –bi lekukorekin– edo hiru lekukoren aurrean bakarrik

egindako testamentuetan, lekuko horiek ere gai izan behar dira. Horretaz gain, beste

betekizun osagarri bat eskatzen zaie, erregukoak izan behar baitira, hau da, esanbidez

lekuko izateko eskaera jaso dutenak (185. legea).

Kasu guztietan, lekukoek testamentugilea ezagutu behar dute –bestela, identifikatu egin

beharko baitute– eta testamentua emateko gaitasunik baduela segurtatu ahal duten heinean

(Kode Zibilaren 685.II art., indarrean Lur Lauan, eta NFBren 186.1 legea), hau da,

baieztatu hamalau urte badituela eta buru-adimena erabiltzeko moduan dela (Kodearen 663.

art. eta NFBren 184. legea). Azken baieztapen horrek garrantzi berezia du hilburuko

testamentuan eta horren pareko diren Nafarroakoetan; izan ere, testamentu horiek egiten

diren inguruabarren egoera muturrekoa ikusita, garrantzi berezia hartzen baitu

testamentugilea buruz eta zentzuz erabateko prestutasunean dagoela ziurtatzeak.

Laugarrena. Testamentuzko negozio juridikorik badela erabakitzeko, egileak bere azken

borondatea emateko asmoa serioski eta nahita eman duela ikusi behar da (1881eko

Prozedura Zibilari buruzko Legearen –PZLren– 1953. art.). Zera esan nahi da, emaileak

etorkizunean testamentua nola egingo duen bakarrik adierazten badu, hori ez da testamentu;

inolako zalantzarik utzi gabe testamentua egiteko borondatea adierazi behar du, hau da,

bere oinordetza zuzentzera bideratua; azken finean, argi utzi behar du testamentua emateko

erabakia hartu duela. Hain zuzen, hala ulertu behar da NFBren 191. legeak bere lehen

lerroaldean dioena: parrokoaren edo lekukoen aurrean emandako testamentua idatzi egin

behar da, «en el mismo acto o inmediatamente después que el testador haya declarado con

palabras dispositivas su última voluntad».

Bosgarrena. Egiteko formari dagokionez eta EHFZZLren 31. artikuluaren arabera,

hilburuko testamentua eman daiteke bai ahoz bai idatziz. Beraz, zalantzarik gabe

komenigarri den arren, ez da beharrezkoa lekukoek azken borondatea dokumentu batean

jasotzea, nahikoa baitute adierazitako hura buruan gordetzea. Idatziz jasotzea erabakiko

balute, berriz, nahikoa izango lukete testamentugilearen mortis causa xedapenak bakarrik

jasotzea, notarioaren aurrean egindako testamentu irekiari Espainiako Kode Zibilak

eskatzen dizkion betekizun zorrotzak bete behar izan gabe: hark sinatzea ez da beharrezkoa

(jarri ahal izango balu ere), ez eta orduaren eta tokiaren berri jasotzea (ezinbestekoa

notarioaren aurrean egiten bada), fede ematea ere ez (ikus Kodearen 696. art.), eta abar.

Hala ere, agian ezinbesteko elementutzat jo beharko litzateke lekukoek berek sinatzea,

azken batean horren bidez ados agertzen baitira dokumentuaren edukiarekin eta berresten

baitute bat datozela horren eta testamentugilearen borondatea.

Aurreko puntuan ikusi den bezala, Nafarroako ordenamendua Bizkaikoa baino askoz ere

zorrotzagoa da gai honetan, NFBren 191. legeak (lehen lerroaldean) parrokoaren edo

lekukoen aurrean egindako testamentua idatziz jasotzea eskatzen baitu, egiten den

mementoan bertan edo testamentugileak bere azken borondatea adierazi eta berehala;

adierazi behar dira, gainera, eguna, hilabetea eta urtea (tokia ez, ordea). Hortik ondoriozta

daitekeenez, behin testamentu-emailea hil ostean ere bada aukera dokumentua idazteko,

betiere testamentua eman eta idazten den unearen artean denbora neurriz gain iragan ez

bada behintzat. Halaber, testamentua sinatu egin behar dute, hala testamentugileak, nola

parte hartzen duten pertsonek ere (parrokoak eta lekukoek). Horietakoren batek sinatzen

jakin ez edo sinatu ezin badu, dokumentuan bertan adieraziko da inguruabar hori (191.2

legea). Idatziz jarri behar hori baliozkotasunaren betekizuna denez, sine qua non bestalde,

NFBk (186.III legeak) hau galdatzen du: parrokoaren aurrean egindako testamentuan,

lekukoetatik batek irakurtzen eta idazten jakitea, eta lekukoen aurrean egiten bada,

horietatik bik jakitea. Burutu ostean, parrokoak, elizgizonak edo, bere kasuan, lekukoek

dokumentua gorde behar dute, edo hura zaintzea eskatu behar diote notarioari (gordailu-

akta bidez: 191.3 legea).

Iraungitzea

Hala EHFZZLren 31. artikuluak, hilburuko testamentuarentzat, nola NFBren 191.4 legeak,

parrokoaren edo lekukoen aurreko testamentuentzat, xedatzen dutenez, horiek indarrik gabe

geratuko dira egilea hiltzeko arriskutik atera eta bi hilabetera.

Iraungitze-epe horrek bere arrazoia du testamentu-xedapenak emateko orduan agertzen

ziren salbuespenezko inguruabarretan; bestalde, gainera, testamentu horiek izaeraz

iraunkorrak direla ulertuko balitz, testamentu arruntei dagokien izaera emango litzaieke eta,

funtsean, berez, apartekoak dira: gogoratu nola testamentua egiteko modu «arruntak»,

legegilearen buruan, notarioaren baimena eskatzen duela eta, horregatik, behin

salbuespenezko trantzea gainditu ostean, erregela orokorra itzuli behar da, apartekoa

gailenduz. Beraz, testamentugilea bizirik atera eta hark iraungitzearen eraginak saihestu

nahiko balitu, testamentu berria egin beharko luke ohiko modu arruntean.

Espainiako Kode Zibilaren kasurako bezala (haren 703. artikuluak arau berbera jasotzen

baitu) egoki adierazi denez, «arriskutik ateratzeak» esan nahi du berehalakoa izateari uzten

diola arriskuak, gaixo jarraitu eta egun gutxira berriz ere berehalako arriskua etorri eta

testamentugilea gero hiltzen bada ere; horrela, hobeto zegoenetik bi hilabete iragan osteko

egunen batean hiltzen bada (berriz gaixotzearen ondorioz izan arren), testamentua eraginik

gabe geratu da jada. Testamentu horren araudiak ezarritako forma berezi horien helburuak

eta epea izaeraz iraungitzezkoa izateak konponbide hura sostengatzen dute eta, beraz, ez

dago etenik bi hilabeteko kontaketan. Testamentugileak zuen gaixotasuna sendatzeak,

berriz, ez du berez testamentua iraungiarazten eta, ondorioz, testamentua baliozkoa da

gaixotasun hura ez beste kausa batez hiltzen bada ere testamentugilea, betiere epea iragan

aurretik (LACRUZ BERDEJO, GONZÁLEZ PORRAS).

Hala eta guztiz ere, aipatu berri den iraungitzeari buruzko arauak badu xehetasun

garrantzitsu bat hilburuko testamentuari dagokionez; izan ere, EHFZZLren 31. artikuluak

bere hirugarren lerroaldean dioenaren arabera, testamentugilea heriotza-arriskutik

ateratzeaz geroztik, testamentu berri bat emateko ezgaitua geratzen bada, baliozkoa izango

da orduan aldarte horretan egindako testamentua. Araua berez oso egokia da, gerta

baitaiteke berehala hiltzeko egoera larria gainditzea testamentugileak, baina, jasandako

gaixotasunaren ondorioz, hark zentzua edo burua galtzea eta orduan testamentua egiteko

gaitasunik ez izatea: Kode Zibilaren 663.2 artikuluak (zeina Lur Lauan ere aplikatzen baita)

testamentua egiteko debekua ezartzen dio ezeini, baldin eta berau «habitual o

accidentalmente no se hallare en su cabal juicio». Baina, foru-arauaren xedea hori izan

balitz, logikoena litzateke, ondoren, testamentua judizialki egiaztarazteko (edo ziurtatzeko)

prozesua burutzeko denbora lauso eta zabala ematea eta, denbora hura kontatzen hasteko,

hiltzeko arriskutik atera den eguna hartzea edo, oraindik eta egokiago, hiltzeko arriskutik

ateratzeaz geroztik aipatu den bi hilabeteko epea iraungi osteko hurrengo eguna hartzea.

Hala eta guztiz ere, ez bata ez bestea ez da gertatzen, EHFZZLren 31. artikuluak, bere

hirugarren lerroaldean, hau adierazten baitu kasu horretarako: «egiaztarazteko epea hiru

hilabetekoa izango litzateke».

Egiaztaraztea eta protokolizatzea

Bizkaiko hilburuko testamentua eta NFBn aurreikusitako parrokoaren edo lekukoen aurrean

egindako testamentuak erabateko eraginik izan dezaten, ez da nahikoa heriotza-arriskutik

atera zenetik kontatuta bi hilabeteren barruan testamentugilea hiltzea; beharrezkoa da,

gainera, auzitegi eskudunaren aurrean agertu eta testamentua egiaztaraztea edo «ontzat

ematea». Zehazki, espediente judiziala burutu behar da, zeinaren bidez ziurtatuko baita

testamentugilearen borondatea benetakoa dela eta, ondorioz, testamentuan jasotakoa ere

bai, gero fede emango duen dokumentu publikoa egiteko. Izapide horiek beharrezkoak dira,

testamentuak –fede ematen duen funtzionarioaren parte hartzerik gabe egin baita– berme

nahikorik ez baitu: orduan, legeak ardura hartzen du bat datozela segurtatzeko

dokumentuaren edukia edo testamentugilearen ahozko adierazpenak eta benetan nahi zuena

(GONZÁLEZ PORRAS).

Hilburuko testamentuaren kasuan, hiru hilabeteren buruan aurkeztu behar da testamentua,

interesatua hil zenetik kontatuta –edo, bizirik atera bada, testamentua egiteko ezgai geratu

denetik kontatuta: EHFZZLren 31.II eta 31.III artikuluak–. Nafarroako NFBk, berriz,

epealdi luzeagoa aurreikusten du (urtebete eta egun bat), testamentugilea hil zenetik

kontatuta (191.5 legea). Kontuan izan epe horiek luzaezinak direla, hau da, behin igarota,

testamentua ez bada aurkeztu gainbehera etortzen da. EHFZZLk ezarritako hiru hilabeteko

epeari dagokionez, berriz, azpimarratu behar da bai ahozko bai idatzizko testamentuentzat

balio duela. Dena den, agian egokiagoa izango litzateke legegileak hipotesi bakoitzari

epealdi desberdina ezarri izan balio; izan ere, testamentua ahozkoa denean, epea luzeegia

dela dirudi: pentsatu behar da, hain zuzen ere, testamentu-xedapenen edukia, kasu horietan,

lekukoen buruan bakarrik eta ez beste inon jasota dagoela, hortik etor daitezkeen arazoekin.

Borondatezko jurisdikzioko egintza hori izapidetzeko organo judizial eskuduna, hala

Bizkaian nola Nafarroan, testamentua eman den lekuari dagokion lehen instantziako epailea

da (1881eko PZLren 63.22 art. eta NFBren 191.5 legea).

Testamentua egiaztaraztea ezein pertsonak eska dezake, interes legitimorik frogatzen badu

(1881eko PZLren 1943. eta 1944. art. eta NFBren 191.5 legea), hala nola testamentuan

onuradun direnak (jaraunsleak eta legatudunak), albazeak (balego), abintestato jaraunsleak,

eta abar. Dena den, idatzizko testamentua bere esku duen pertsonak ere badu egiaztaraztea

eskatzeko legitimazioa eta, are gehiago, eskatzeko obligazioa du, NFBk esanbidez dioenez.

«Ontzat ematea» eskatu eta jarraitu behar diren prozesu-izapideak 1881eko PZLk arautzen

ditu, 1943tik 1955era bitarteko artikuluetan. Horien arabera, epaileak lekukoei (eta, bere

kasuan, parrokoari) deituko die ager daitezen, banan-banan bakoitza aztertzeko. Horiek

adierazitakotik ondorioztatzen bada azken xedapenak emateko asmo serio eta jakinen

gainekoa zuela testamentugileak, azken borondateko adierazpen gisa hartzea nahi zuen

xedapen guztiak haren ahotik aldi berean entzun zituztela lekukoek eta legeak eskatutako

bezainbat zirela –egokiak izateaz gain–, orduan «el Juez declarará testamento lo que de

dichas declaraciones resulte [...] y mandará protocolizar el expediente» (1881eko PZLren

1953. art.). Organo judizialak, ordea, ez du kontuan hartuko adostasunik gabe adierazten

den guztia. Aldiz, azken borondatea idatziz jaso izan bada, dokumentutik ondorioztatutakoa

hartuko da testamentutzat, betiere lekukoak ados baldin badaude idatzi zen papera berdina

dela (1881eko PZLren 1954. artikulua).

Behin egiaztatu edo «ontzat eman» eta gero, testamentua protokolizatzea aginduko du

epaileak. Ondorioz, dagokion notarioaren erregistroetan (protokoloetan) jasoko da

(1881eko PZLren 1955. art.) eta dokumentu publikoaren eragina izango du; suntsitzea edo

galtzea ekiditen da eta publikotasuna ematen zaio, badela frogatuz eta edukia ziurtatuz.

Kontzeptua

Euskal lurraldeen oinordetza-sistemaren ardatza den askatasun zibilaren printzipioaren isla

da testamentu mankomunatua (EHFZZLren Zioen Adierazpena). Zer da testamentu

mankomunatua edo ermandadekoa? Tresna berean eta aldi berean borondate bat baino

gehiagoren adierazpena. Elementu komuna, beraz, tresna bakarra izatea. Borondate

ezberdinak dokumentu berean jasotzea. Formazko batasuna dago. Hori da testamentu honen

ezaugarri nagusia eta ardatza. Hainbat pertsonaren borondateak biltzea, tresna bakar batean.

Pertsona horiek euren oinordetzaren diseinua euskarri bakar batean burutzea, alegia.

Formazko batasun hau da Euskal Autonomia Erkidegoko araudiak jasotzen duena, izatez.

Aiaran adierazpena zabala da eta ez da aipatzen, tresna gisa, testamentu mankomunatua

(EHFZZLren 134. art). Hala ere, argi dago, iraganean lurralde horretan izan zuen isla

kontuan hartuta eta 134. artikuluak eskaintzen duen adierazpen zabala ikusita, egun ere

onartu egiten dela eta, ordezko zuzenbide gisa, beste bi lurraldeetako oinarriak har

daitezkeela. Izatez, Bizkaiak eta Gipuzkoak (1999ko Legeaz geroztik) badute araudia

testamentu mankomunatuari dagokionez (EHFZZLren 49. eta 172. art.; Izatezko Bikoteei

buruzko 2003ko Legea, 9.3 art.). Bi araudiok formazko batasun horretan egiten dute topo,

gutxiengo elementu komun gisa. Segurtasun juridikoak agintzen duen gutxieneko pausoa

da hori, definizio sakon eta zehatzagoekin alderatuta. Ezaugarri hori da, gainera,

Espainiako Kode Zibilaren debekua (669. art.) eta gure araudiak banatzen dituena: tresna

berean mortis causa diseinu bat baino gehiago egoteko aukera, alegia.

Testamentu mankomunatua da kausatzaile bat baino gehiagoren azken borondatea biltzen

duen tresna. Gehienetan bikote dira, ezkontide edo inskribatutako izatezko bikote, gure

kasuan. Testamentu mankomunatua erabiltzen dute euren hil osterako borondatea batera

adierazteko; euren ondasunak edo ondasunen parte bat xedatzeko, alegia.

Ezkontideek testamentu mankomunatuan euren borondateak adieraztea Bizkaiko 1452ko

Foru Zaharrean ahalbidetzen da lehenengoz («testamento é mandas de un acuerdo y

consuno»). Bizkaiko 1526ko Foru Berriak ere onartu eta arautu egiten du testamentu

mankomunatua, ezkontide bakar batek egindako eta beste ezkontideak onartutako

testamentuarekin batera («o el testamento que hiciere el uno, el otro lo loare y aprobare

por bueno, o ratificare en vida del testador que muere»). Bizkaiko eta Arabako

Eranskinaren Egitasmoa idatzi zuen Batzordeak mantendu egin zuen gure araudian

testamentu mankomunatua, bai 1900eko idazkian baita 1928ko Abokatu Bazkunaren

Txostenean ere. Aldiz, 1959ko Bizkaiko eta Arabako Konpilazioak ez zuen testuan sartu,

Kode Zibilaren debekua bere eginez. Foruaren printzipioei erantzuten ez zien tresna zela

argudiatu zuten testua idatzi zutenek (Zioen Adierazpena).

TESTAMENTU

MANKOMUNATUA

Motak

Testamentu mankomunatua bi borondate barnebiltzeko tresna dela abiapuntutzat hartuta

(ezkontideena edo inskribatutako izatezko bikoteena), borondate horien edukia izango da

sailkapena egiteko irizpidea, hain zuzen ere:

Aldi berekoa. Borondateen arteko konexioa edo lotura falta denean.

Testamentua egiten duten pertsonek tresna bateratua erabiltzen dute bere

formazko funtzionaltasunari erreparatuz. Ez dituzte lotzen euren borondateak, ez

dituzte euren adierazpenak bestearenen mendeko egiten, alegia. Independenteak

dira. Komunean dutena tresna bera erabiltzea da, besterik ez.

Gurutzatua edo ermandadekoa. Testamentugile bakoitzak beste

testamentugilea jaraunsle izendatzen du. Elkarrekiko izendapena jasotzen du,

beraz, testamentuak. Bata bestearen jaraunsle izendatua da.

Bateratua. Bi testamentugileek, era koordinatuan, hirugarren pertsona bat edo

bat baino gehiago jaraunsle izendatzen dituzte. Baita ere ematen da

testamentugile batek bestea komisario izendatzen duenean.

Mistoa. Testamentu berean xedapen bateratuak eta elkarrekikoak daudenean,

hots, testamentugile bakoitzak bestea jaraunsle izendatzen duenean eta, gainera,

biek hirugarren pertsona bat edo bat baino gehiago izendatzen dutenean.

Era berean, baina beste ikuspuntu batetik, testamentu mankomunatu batek barnebiltzen

dituen klausulak sailka daitezke. Klausulak elkarrekikoak izan daitezke edo ez.

Elkarrekikoak izango dira testamentu berean dauden beste batzuen mendekoak direnean.

Klausula horien eraginkortasuna baldintzatua geratuko da, beraz. Mendekoak direnek men

egingo diote beste baten eraginkortasunari. Batek eraginkortasuna galtzen badu, besteak ere

galduko du. Testamentu mankomunatuaren klausulak elkarrekikoak direla sumatzen du

EHFZZLk, iuris tantum.

Indarrean dagoen 1992ko Legeak, bere hiru zatiko egiturari begira, araudi bat baino

gehiago aurkezten du testamentu mankomunatuari dagokionez. Alde batetik, Bizkaiko

Foruari dagokiona (49.-52. art.). Bestetik, Gipuzkoako Foruari dagokiona (172.-178. art.).

Aiarako Foruak ez dauka testamentu mankomunatuari buruzko araudirik, baina, egia esan,

beste bi lurraldeetakoa oinarri hartuta eta, jakinik, biak Ohiturazko Zuzenbidetik datozela,

hiru lurraldeetan testamentu mota honek izan dezakeen erregimen komuna marraztu

daiteke, euskal legegileak noiz bateratuko duen zain:

Testamentugileak. Egileek ezkontideak (EHFZZLren 49. eta 172. art.) edo

inskribatutako izatezko bikoteak izan behar dute nahitaez (2003ko Legearen 9.3

art.). Bikote-lotura hau Euskal Autonomia Erkidegoko hiru lurraldeetan bakarrik

galdatzen da; izan ere, Galizian, Aragoin eta Nafarroan zabalik dago testamentu

mota hau bikote ez diren pertsonentzat ere. Hala, ezin izango dute gure

autonomia-erkidegoan testamentu mankomunatua egin ama batek eta seme

batek, anai-arrebek edota inskribatuta ez dagoen bikote batek. Ez da ezkontza

edo inskribatutako bikotearen loturaz gain besterik onartuko. Ordea, bitxia den

arren, izatez banatutako ezkontide bik egin dezakete testamentu mankomunatua,

ezkontide izaten jarraituz gero (nahiz eta banatuak egon eta elkarrekin bizi ez).

Ezkontide edo inskribatutako bikote izan behar da nahitaez, formalki bada ere.

Testamentua egin eta gero ezkontide edo inskribatutako izatezko bikote izateari

uzten badiote testamentugileek, Gipuzkoako araudiari erreparatuz, indarrik gabe

geratuko dira elkarri egindako doako xedapenak eta biek emandako elkarrekiko

klausulak. Bizkaian eta Aiaran ezin esan daiteke efektu hori aplikatzen denik, ez

baitago esanbidez jasoa. Bestalde, gogora dezagun, lurraldeei begira, beste

betekizun bat ere badagoela, auzotasun zibilari edo irizpide funtzionalari begira:

Aiaran bertako auzotasun zibila dutenek soilik egin ahal izango dute testamentu

mankomunatua; Gipuzkoan, berriz, bertan dagoen baserri baten titularrak

direnek, berau mortis causa xedatzeko asmoz; eta Bizkaian, Bizkaiko auzotasun

zibila dutenek egin ahal izango dute, nahiz forudunak izan ez (13. art.).

Formazko betekizunak. Bizkaiko araudiak dio testamentu mankomunatua

notario aurrean egiletsi behar dela. Gipuzkoakoak, gainera, notario aurrean

egilesteko beharra ezartzeaz gain, testamentu mankomunatuak forma irekia izan

behar duela adierazten du. Beraz, Bizkaian testamentu mankomunatua itxia izan

daiteke eta Gipuzkoan ez. Aiaran ere, aukera bikoitza onartuko da bere

askatasun printzipioari jarraiki (134. art.).

Edukia. Jakina denez, testamentu mankomunatua egiteak ez dio

testamentugileari testamentuan jar dezakeena mugatzen. Xedatzeko askatasuna

berbera da banakako testamentua edo mankomunatua eginez gero. Baina gure

lurraldeetan arazoa areagotzen da, nahitaezko oinordetza-sistema aniztasuna

dela eta. Testamentugile bat bizkaitar foruduna bada eta bestea bizkaitar foru

gabea, biek batera testamentu mankomunatua egin dezaketen arren, badakigu

biei ez zaiela ezargarri nahitaezko oinordetza-sistema bera. Beraz, formazko

askatasun hori murriztuko dute barne-mugek. Bizkaitar forudunari tronkalitatea

eta talde-seniparte oso zabala aplikatuko zaizkio; ez-forudunari, berriz, Kode

Zibilaren senipartea aplikatuko zaio, zati berdinetan banatzekoa parte batean,

behintzat. Forma bateratuak ezin izango du, beraz, estatutu aniztasun hori

ezabatu.

Lotura. Printzipioz testamentu mankomunatua egiteak ez du testamentugilearen

askatasuna mugatzen. Testamentua negozio errebokagarria da eta, jakina denez,

testamentugile bakoitza bere ondasunen jabe da hil arteraino edo xedatzen

dituen arte. Testamentu mankomunatua egiteak ez du jabetza hori kaltetzen.

Baina, jakina, nolabaiteko oreka ere aurkitu behar da beste

testamentugilearekiko, batez ere elkarren artean jaraunsle izendapena egon bada

edota elkarrekiko mendekotasuna ageri duten klausulak sartu badituzte

testamentu mankomunatuan. Nork erreboka ditzake? Testamentu

mankomunatuan xedatutako ondasunak inter vivos xedatzeko aukerarik ba al

dago?

Oro har, Bizkaian, Gipuzkoan eta Aiaran, testamentugileek badute,

testamentu mankomunatua egin eta gero, bertan, mortis causa

xedatutako ondasunak inter vivos xedatzeko aukera, doako tituluz edo

kostubidez, ondasun horien jabe diren heinean. Nafarroan ere baimendu

egiten da. Beste kontu bat da testamentugile bakar batek inter vivos

xedatzen duen ondasunak elkarrekiko klausula baten edukia hustu egiten

badu. Horren ondorioz, klausula horren mendekoek ere bere

eraginkortasuna galduko dute.

Testamentugile bat hil egiten denean, berriz, besteak xedatu ahal izango

ditu, doako tituluz edo kostubidez, elkarrekikoak ez diren klausulak

osatzen dituzten ondasunak, banakakoak diren heinean. Elkarrekikoak

diren klausulak osatzen dituztenak ere kostubidez xeda ditzake bizirik

dagoen testamentugileak baina, subrogazio errealari jarraiki, klausula

horren eduki izatera pasatuko da ondasun berria. Gipuzkoako Foruan

elkarrekiko klausulak osatzen dituzten ondasunen doako xedapenak ez

dira baliozkoak izango kasu honetan, ez baditu testamentuak berak

baimentzen eta ez badira elkarrekiko klausularen exekuzioaren

aurrerapena. Bizkaian eta Aiaran, aldiz, ez da eraginkortasun eza hori

inposatzen. Baina, xedapena doako tituluz eginez gero, klausularen

onuradunak eskatu ahal izango du bere exekuzioa, in natura ez bada,

baliokidean. Eskatu ahal izango dio bizirik dagoen testamentugileari edo,

bestela, bere oinordekoei. Doako xedapena ezagutu eta lau urteko epean,

beste bat ezarri ez bada testamentuan bertan.

Errebokazioa. Puntu honetan Bizkaiko eta Gipuzkoako araudiak

ezberdinak dira. Bizkaikoa iraganaren preso, Gipuzkoakoa askeago.

Bizkaiko Foruaren mende daudenek (bizkaitar guztiak, kasu honetan,

eta Laudio eta Aramaioko arabarrak) nahitaezko arau bat dute eta ezin

dute baztertu: testamentugile bat hil egiten bada biek testamentua egin

eta urtebete igaro baino lehen, bizirik dagoenak ezin izango ditu

errebokatu ondasun komunen gainean ezarri diren klausulak. Argi dago,

biak bizirik egonik, nork bere kabuz banakako klausulak erreboka

ditzakeela, beste testamentugileari errebokazioa jakinaraziz (bere

mendekoek galduko dute eraginkortasuna, ondorioz). Gainera, biek

batera erreboka ditzakete batera eginiko xedapenak, ondoren eginiko

testamentu mankomunatu edo oinordetza-itun bidez.

Aiarako Foruaren eremupean, Bizkaiko Foruaren arauak izango dira

aplikagarri, iraganean bi Foruek izan duten instituzio-lotura dela eta.

Hala ere, Gipuzkoako Foruak jasotzen dituen soluziobideak askoz ere

egokiagoak dira eta horiek komun bilakatu beharko lirateke etorkizuneko

erreforma batean, adituen iritziz.

Gipuzkoako Foruari dagokionez, errebokaezintasuna klausulen

elkarrekiko izaerarekin lotzen du. Hala, bizirik dagoen testamentugileak

ezin izango ditu bere jaraunspenari dagozkion xedapenak errebokatu

baldin eta hildakoak egindako xedapenetan badute bere kausa edo

oinarria. Lotuak badaude klausulak, beraz, testamentugile bat hiltzean

besteak ezingo ditu ukitu. Eta klausulak elkarrekikoak direla sumatuko

da, kontrakorik frogatzen ez den bitartean. Banakako

errebokagarritasuna ere posible da biak bizirik daudenean. Elkarrekiko

klausula bat errebokatu nahi baldin badu testamentugile batek, besteari

jakinarazi beharko dio, eta soilik jakinarazpen hori ematen denetik

izango du eraginkortasuna errebokazio horrek. Jakina, biek ere erreboka

dezakete testamentu mankomunatuan egindakoa, ondorengo testamentu

ireki eta notario aurrekoaren bidez, edota oinordetza-ituna dela medio.

9.3. Oinordetza-fiduzia

Bizkaiko auzotasun zibila (foruduna edo ez) baldin badu kausatzaileak, uztailaren 1eko

3/1992 Legearen, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzkoaren 13. eta 32.

artikuluen arabera, «eskuordeko bidez egin dezake testamentua», hau da, «eskuordeko bati

edo batzuei eman diezaieke oinordekoa izendatu eta ondasunak banatzeko ardura, eta

ondasunon oinordetza-eskualdaketa dela eta, berari dagozkion beste ahalbide guztiak».

Beraz, funtsean eskuordetza da kausatzaileak bere konfiantzazko norbaiten alde egiten

duena, hiltzen denean bere oinordetza nahi bezala (muga gutxiago edo gehiagorekin)

antolatzeko beharrezkoak dituen ahalmenak ematen baitizkio.

Egia esan, Bizkaiko ordenamendua ez da mota honetako erakundea jasotzen duen bakarra.

Hain zuzen, arauketa eta irismen desberdinarekin bada ere, Aiarako Zuzenbidean ere

aurreikusten da, bertan «botere osoko gozamena» esaten bazaio ere (EHFZZLren 140.-145.

art.); Gipuzkoakoan, «komisario bidez ordenatzea» izenburupean arautzen da (EHFZZLren

164.-171. art., hirugarren liburuko III. tituluaren II. kapitulua osatuz); eta Nafarroakoan,

berriz, erakundearen bi aldaera edo mota arautzen dira: fiduziario-komisarioak (Foru

Berriko 151. eta 281.-288. legeak) eta konfiantzazko jaraunsleak (151. eta 289.-295.

legeak). Gainera, beste Zuzenbide Zibil autonomikoetan ere ezaguna da; hala nola,

Aragoikoan, Kataluniakoan, Galiziakoan eta Balearretakoan.

Figura horiek guztiak nomen orokor batekin ezagutzen dira: «oinordetzako fiduziak»

(latineko fides). Guztiak, printzipio pertsonalistari salbuespen dira, zeina, Erromako

Zuzenbidetik sortua izanik, oraindik ere indarrean den ordenamendu zibil askotan mortis

causa oinordetza ordenatzeko. Printzipio horren arabera, erregela gisa, oinordetzaren eduki

guztia kausatzailearen borondateak bakarrik zehaztu behar du (pertsonalismo materiala) eta,

gainera, hark bere kabuz adierazitakoa izan behar du (pertsonalismo formala); hartara,

guztiz baztertua geratzen da eremu batean zein bestean hirugarren batek parte hartzea.

Espainiako Kode Zibilak, Euskal Herrian osagarri gisa aplikatzen denak, 670. artikuluan

hori esan nahi du hau ezartzean: «El testamento es un acto personalísimo»; ondorioz, ezin

da utzi «su formación, en todo ni en parte, al arbitrio de un tercero, ni hacerse por medio

de comisario o mandatario. Tampoco podrá dejarse al arbitrio de un tercero la

subsistencia del nombramiento de herederos o legatarios, ni la designación de las

porciones en que hayan de suceder cuando sean instituidos nominalmente». Gogorarazi

behar da, hala eta guztiz ere, Kodeak berak salbuespen garrantzitsu bat jasotzen duela 831.

artikuluko printzipio orokorrari buruz, zeinak hobekuntza egiteko ahalmena ahalorde bidez

ezkontide alargunari emateko aukera arautzen baitu; arau hori, hain zuzen ere, Zuzenbide

Zibil komuna eta foru-legeria zibilak hurbiltzeko asmoz eman zen bere garaian. Artikulu

hori, 41/2003 Legeak, azaroaren 18koak, minusbaliotasunak dituzten pertsonen ondarea

babesteari buruzkoak aldatu du.

Aurrekari historikoak

Bizkaiko, Aiarako, Gipuzkoako eta Nafarroako oinordetza-fiduzien jatorria kokatzeko,

doktrinak mendeetako ohituren praktika aipatzen du, bada, arau-iturri zaharrenen artean,

haiek idatziz jasota Lur Lauko iturrietan bakarrik agertzen badira ere (1452ko Foru

Zaharraren 126. legea, eta 1526ko Foru Berriaren XXI. tituluko III. legea), lurralde haietan

guztietan notarioaren aurrean egindako formulario eta protokoloetan «komisarioaren»

figura, Erdi Aroaz geroztik bereziki, maiz eta erruz erabiltzen baitzen.

Bizkaiko iturriak (eta horiek bakarrik) erregimen berezia emateaz arduratu izanak badu,

segur aski, arrazoi bat: Gaztelako Zuzenbidearen eraginez, bere antzera egitea, kontuan izan

behar baita hura zuzenean aplikatzen zela hiribilduetan eta, osagarri gisa, Lur Lauan ere.

Gaztelako Zuzenbidean, Errege Foruak (III. liburuko, V. tituluko, VI. legea) jadanik jasoa

zuen testamenturako ahalordea emateko praktika zabaldua; urte batzuk geroago, Erromako

Zuzenbidea nabarmenki jasotzearen ondorioz, jaraunslea eta legatuduna izendatzeko

oinordetzako eskuordetza debekatu egin bazuten ere Partidek (6. Partidetako III. tituluan

XI. legea), 1505eko Toroko Legeek berreskuratu zuten figura (XXXI-XXXIX -CÁMARA

LAPUENTE-). Hala eta guztiz ere, Toroko erregimenak, oso zehatza izanik, zuhur jokatzen

du erakundea arautzean eta, horrela, batetik, emandako ahalak oso argi eta garbi

zehaztutakoak izatea eskatzen du, komisarioen aldetik gehiegikeriak («fraudes y engaños»)

ekiditeko; eta, bestetik, ahala baliatzeko epemuga luzaezina ezartzen du eta, kasurik

hoberenean, oinordetza irekiz geroztik urtebete eta egun bat baino lehen baliatu beharko da.

Toroko Legeetan jasotako araudia, gero, 1567ko Bilduma Berrira pasatuko da eta, geroago,

1805eko Bilduma Txit Berrira.

Hain zuzen ere, Bizkaiko Foru Berriak, komisario bidezko testamentua esanbidez arautuz,

sendo uztartzea nahi izan zuen batik bat Gaztelako Zuzenbidearen argitan eta eraginez

itzalita geratzeko arriskuan zeuden bi printzipio hauek: lehena, ahalordea baliozkoa izango

dela nahiz eta «el Testador en su Testamento, e postrimera voluntad, no haya nombrado, ni

declarado a qual de sus hijos, o decendientes, o successores le hayan de heredar, o los

Comissarios nombrar, y elegir»; y segundo, que, comoquiera que el poderdante podía

fallecer dejando descendientes "o profincos [...] pupilos, y pequeños, y de tal edad, y

condicion, y calidad, que los Comissarios no pueden convenientemente elegir, ni instituir

entre los tales menores, qual es el mas idoneo, o habil, o suficiente, o conveniente a la

Casa, para heredar, o regir toda la Casa, y Caseria», ahalordea baliatzeko dagoen epea,

urtebete eta egun batekoa, kontatu beharko da haiek adingabeak izateari uzten diotenetik.

Gainera, Lur Lauan ondoren zabaldutako usadioaren poderioz, zeinaren arabera

ezkonberriak, ezkontzako kapitulazioak egiteko garaian, testamenturako ahalordea («alkar-

poderoso») elkarri ematen baitzioten, hura baliatzeko ahalmenari epemugarik jarri gabe

gainera; ondorioz, legeak ezarritako muga hura apurtu egiten da behin betiko.

Funtzioa

Bizkaiko, Aiarako, Gipuzkoako eta Nafarroako oinordetza-fiduziek badute, jatorrian,

izateko arrazoi berdina, zeinak argi uzten baitu zergatik zabaldu zen guztietan ohituraren

bidetik (LACRUZ BERDEJO): xedatzeko ahalmena ahalorde bidez emateak badu

zentzurik nekazaritzan oinarritutako ekonomia tradizionalean, oinordekoa aukeratzeko

garaian egokiena –gehienetan ondorengo bat– izendatzeko nahia baitago, horrek jasoko

baitu aurreko arbasoen funtsezko ondarea eta jarraipena emango baitie familiako tradizioei

eta leinuari. Aukeratzeko posiziorik aproposenean gurasoak eta aurrekoak daude, baina

egoera honetan: oinordeko izan daitezkeenak adin nahikora iritsi badira, orduan bakarrik

ezagutu baitaitezke horien gaitasunak eta dohainak. Une hori iritsi arte, agian komeni da

aukeraketa atzeratzea eta, bitartean, gerta liteke jadanik kausatzailea bizirik ez egotea;

horregatik ematen da, badaezpada, ahalordea. Horren titular petoa, beste subjektu batzuk

baztertu gabe, bizirik geratzen den ezkontidea da; zergatik? Bada, ondasunak ume komunen

artean banatzeko garaian, beste inork baino hobeto ezagutzen baititu horien merezimenduak

eta egokitasuna, eta familiako ondarearen eta egoeraren komenentziak (LACRUZ

BERDEJO).

Begi-bistatik ezin da galdu, bestalde, xedatzeko ahalmena alargunari (edo beste ahaide bati)

emateak titularrari ekarriko dion aginte-posizio indartua familiaren barruan. Are gehiago

horri lotzen bazaizkio ondasunak erabiltzeko eta gozatzeko eskubidea eta ahalordeak

eskaintzen duen aukera bai jaraunsletzako ondarea etenik gabe gestionatzeko, bai ezkontza-

sozietatean (foru-komunikazioan, konkista-sozietatean edo, bere kasuan, irabazpidezko

sozietatean) bildutako ondasun komunak multzo gisa eta batera xedatzeko (ANGOITIA

GOROSTIAGA eta CÁMARA LAPUENTE).

Laburtuz, oinordekoa aukeratzeko ahalmena, eta horrekin batera ondarea kudeatzeko eta

familiaren ondareko ondasun guztiez gozatzeko botere zabalak bizirik geratzen den

ezkontideari ematea, ohiko usadioz hartutako erabakia zen, bai ahaide taldearen batasuna

gordetzeko, bai nekazaritzako (eta, geroago, merkataritzako edo industriako) ustiategiaren

batasunari eusteko, eta bai ezkontide alargunaren egoera ekonomikoa zaintzeko.

Erregimen juridikoa

Orain, EHFZZLk eta NFBk erakunde horri buruz ezartzen duten eraentza juridikoaren

alderdi garrantzitsuenak azalduko ditugu. Baina, abiatu aurretik, «testamenturako

ahalordea» eta «komisario bidezko testamentua» esapideei buruzko ohar bat egin behar da;

izan ere, Bizkaiko Zuzenbidean oso errotua baldin badago ere, gainerako ordenamendu

zibiletan, apropos, ez dira erabiltzen. Zergatik gertatzen da hori? Bada, komisarioa

Bizkaiko Foruan bakarrik aritzen da kausatzailearen ordezkari post mortem gisa, hau da, de

cuius delakoaren testamentua egiten duen norbait da, hura hil ostean haren oinordetza

ordenatzen duenean. Hala eta guztiz ere, ideia hori, teknika juridiko zorrotzean, ez da oso

zorionekoa; izan ere, ezinezkoa da hildakoaren ordezkaritzan testamentua egitea, hau da,

hildakoa jadanik ez baita existitzen eta, ondorioz, eragin zibiletarako bere nortasuna iraungi

baita jada. Komisarioak parte hartzen duenean hau gertatzen da (bizkaitarra bada ere bai):

modu konplexuan eta bi giza borondateren bidez hedatzen da herentzia; alegia, batetik

kausatzaileak eskuordetza ematen du, oinordetza ordenatzeko eta ondareaz xedatzeko lehen

egintza bat dago, zeinaren ondorioz testamenturik gabeko delazioa saihestuko baita, eta,

bestetik, komisarioak emandako xedatze-egintza dago, oinordetzako prozesua burutzen

duena. Azken egintza hori, ordea, besterena den ondarearen gain erortzen bada ere, izaeraz

fiduziarioak berak bere izenean egindako egintza da, hori egiteko legitimazioa baitu, noski,

aurretik eman den baimen haren arabera (ASUA GONZÁLEZ).

Komisario izenda daitekeen subjektua eta izendatzeko modua

Gipuzkoako Foruak, lurraldean ohituraz jarraitu den praktikan oinarrituta, komisarioa

hautatzeko aukera subjektuaren arabera murriztu eta ezkontidera mugatzen duen bitartean

(EHFZZLren 164.1 art.), Bizkaikoak (EHFZZLren 32. art.), Aiarakoak (EHFZZLren 140.

art.) eta Nafarroakoak (NFBren 281. legea.), antzina gertatu ohi ez bezala, beste ezein

pertsonengana ere zabaltzen dute, familiakoak izan ez arren.

Izendagarri diren subjektuen eremua zabaltzeko erabakia erabat zilegi dela jo behar da,

agian Aiarako kasuan izan ezik: botere osoko gozamenak, erakunde moduan berez,

xedatzeko ahalmena eskuordetzearekin batera, jaraunsletzako ondasunez gozatzeko

eskubidea darama hain zuzen ere, historikoki, gozamena eta fiduzia batera joaten zirelako

ezkontideari esleitutakoan. Baina, oinordetza ordenatzeko enkargua alarguna ez den beste

norbaiti emateko aukera errekonozitu ostean, ez du zentzu handiegirik fiduzia horrekin

batera beti eta kasu guztietan jaraunsletzaren gaineko gozamena fiduziarioaren alde

esleitzeak, edo batere zentzurik ez, edonolakoa delarik ere bere egoera eta kausatzailearekin

duen harremana (ANGOITIA GOROSTIAGA).

Askoz ere zuzenagoa da (eta figuraren ohiturazko jatorriarekin bat egiten duena), ildo

horretan, Bizkaiko Zuzenbidea. Bertan, komisario izendatua izan den bizirik geratutako

ezkontideak bakarrik (testamentugileak kontrakorik xedatzen ez badu behintzat) izango du

jaraunsletzaz gozatzeko eta aprobetxatzeko eskubidea «sin obligación de prestar fianza»

(EHFZZLren 105. art.). Kontuan izan, Lur Lauan, elkar komisario izendatzeko aukera

dutela ezkontideek; horri deritzo, hain justu, alkar-poderosoa (EHFZZLren 33. art.).

Izendapena, bukatzeko, testamentuan (notario aurrekoan, Bizkaiaren eta Gipuzkoaren

kasuan) edo eskritura publikoan egin behar da. Eskritura hori izan daiteke, edo ezkontzako

kapitulazioei buruzkoa, edo baita oinordetza-ituna jasotzen duena ere (EHFZZLren 33. eta

165. art., eta NFBren 281. legea).

Oinordeko posibleak

Hasteko, Bizkaiko Foruak ez dio esanbidez ezartzen kausatzaileari oinordeko izan

daitezkeenen multzorik zehazteko zamarik, gero hortik komisarioak aukeraketa egin behar

izanik. Izendapenari dagokionez, EHFZZL (44. art.) hau aurreikustera mugatzen da:

boterea baliatzeko eperik ez bada zehaztu, epea urtebetekoa izango da kontatzen hasita

testamentugilea hil zenetik, edo hura hil zeneko adierazpen judiziala eginez geroztik,

ustezko oinordeko guztiak adin nagusikoak badira. Baina, arau horri jaramon handiegirik

egin gabe ere, halako zamarik badela (alegia, de cuius delakoak fiduzia baliatzeko eremu

subjektibo bat zehaztu behar duela) defenda daiteke logikak berak ematen dituen

oinarriekin: pentsatu, bestela, kausatzaileak bere oinordetza ordenatzeko izan behar duen

erantzukizuna erabat besteren esku utziko lukeela, eta kausatzaileari, noski, bere mortis

causa traktuaren gidaritzan parte hartzea eskatu behar zaio, hein batean behintzat; eta

gutxieneko parte-hartze hori, komisarioa izendatzeaz gain, oinordeko posibleak ere

izendatzea izango da, hain zuzen ere (ASUA GONZÁLEZ). Baina, figura hori historian

familiaren argitan sortu zela kontuan izanik, Bizkaiko Zuzenbideak aipatze bidez argi eta

garbi jarri gabeko betekizun hori alboratu daiteke kasu honetan: senipartea edo tronkaleko

ondasunak jasotzeko eskubiderik baduten ahaideak uzten baditu kausatzaileak hiltzeko

garaian, orduan ulertu behar baita fiduziarioak ezingo duela inoiz ere zati askea (hau da,

senipartea ez dena) edo tronkalekoak ez diren ondasunak arrotzen alde erabili. Mota

horretako xedapena (hau da, familiaren barruan ez dauden subjektuen aldekoa)

onartzekotan, onar daiteke bakarrik komitenteak aipatze bidez adierazten badu zein talderen

barruan egin behar den aukeraketa. Aiarako eta Nafarroako ordenamenduetara ere zabal

daiteke ondorio hura, antzeko gabetasuna dutelako (ASUA GONZÁLEZ eta ANGOITIA

GOROSTIAGA).

Gipuzkoako Foru Zibilak, aldiz, komisarioa izendatzea baliozkoa izateko, hau eskatzen du:

edo kausatzaileak pertsona multzo bat izendatzea horien artean oinordeak izenda daitezen,

edo halakorik izendatu ez eta kausatzaileak nahitaezko jaraunsleak utzi izana (EHFZZLren

164.2 art.). Azken hipotesi horri buruz zehazten du, gainera, komisarioak izendatu beharko

dituela oinordekoa edo oinordekoak, kausatzailea hil den unean nahitaezko jaraunsle diren

pertsonen edo horien ondorengoen artetik, nahitaez, nahiz eta aurreko ahaideak oraindik

bizi eta ondorengo horiek fiduzia-emailearen heriotza ondoren jaiotakoak izan. Azken

aurreikuspen horrek helburutzat du onuradun izan daitezkeen taldea handitzea, horrela

baserrirako oinordekorik egokiena aukeratzea errazteko. Baina, edozein kasutan, konturatu

nola, de cuius delakoak zehazten ez badu eta nahitaezko jaraunslerik egon ezean,

komisarioa izendatu izana eraginik gabe geratuko dela. Modu horretan, eragotzi egiten da

oinordetza ordenatzeko erantzukizun osoa besteren –komisarioaren– eskuetan erabat uztea.

Kargua egikaritzea

Komisarioaren ahalmenak eta betebeharrak

Karguaren izaera dela eta, kausatzaileari dagokio beti komisarioak bere zeregina nola eta

zeren arabera bete behar duen zehaztea; hala ere, adierazpenik egin ezean, eskuorde

emaileak izango zituzkeen ahalmen berberak izango dituela ulertuko da (EHFZZLren 35.

eta 166.2 art. eta NFBren 151. legea). Bizkaiko Foruan, esate baterako, komisarioak

oinordeko edonor izenda dezake, betiere tronkalitate printzipioak eta senipartearen

ukiezintasuna errespetatuz (gogoratu, dena den, umerik eta ondorengorik baldin badago,

testamentugilearen esanbidezko baimenik gabe ezin duela arrotzen alde ezer xedatu, ezta

zati askea ere), ondasunak nahi bezala bana ditzake (bai titulu singularrez, bai titulu

unibertsalez), baztertzeak egin ere bai, zamak eta ordezpenak ezarri (legezko mugen

barruan), ondarea banatu, eta abar (CELAYA IBARRA). Hala eta guztiz ere, Bizkaiko eta

Gipuzkoako Zuzenbidearen arabera, komisarioak ezingo luke errebokatu de cuius

delakoaren testamentua, ez osorik ez zati batean, horretarako espresuki baimendua izan ez

balitz (EHFZZLren 37. eta 166.2 art.).

Ordenamendu horietan bietan, bestalde, kausatzailea hil (edo epaileak hildakotzat jo) eta sei

hilabeteko epean (EHFZZLren 167. art., Gipuzkoarako) edo izendatua izan dela jakiten

duenetik (EHFZZLren 36. art., Bizkairako), komisarioak oinordetzan dauden ondasun,

eskubide, karga eta zor guztien inbentarioa egin beharko du. Oinorde izan daitezkeen

pertsonentzat, inbentario hori oinarrizko berme bat da, hain zuzen ere ondarea osatzen

duten ondasunak zein diren jakinda, betiere zailagoa izango baita jaraunsletzako ondasunak

«xahutzea edo desagerraraztea». Horregatik, hain zuzen, izaeraz aginduzkoak edo bete

beharrekoak dira arau biak; eta, Gipuzkoan, inbentario hori eskritura publiko bihurtzeko

ahalmena ematen zaio oinordeko izan daitekeenari.

Komisarioak behin betiko onuradunak aukeratzearekin jaraunspena esleitzen ez den

bitartean, jaraunspenak titularrik ez duela ulertu behar da, hau da, iacente egoeran dagoela

jaraunspena. Aldarte horretan azaltzen den arazoa da erabakitzea ea nork hartu behar duen

jaraunsletza administratzeko eta kudeatzeko ardura: bada, komisario izateari ez zaio lotzen

beti zeregin hura, ez Bizkaian ez eta Gipuzkoan ere (EHFZZLren 40. eta 168. art.), eta

horregatik hain zuzen ere zeregin hura fiduziarioak izango du kausatzaileak aipatze bidez

bestelakorik borondatez adierazten ez duenean eta ezkontide alargunik ez dagoenean ere

bai (Lur Lauan, bederen). Nafarroan, ordea, jaraunspena administratzeko ahalmena

fiduziarioak du, baina betiere kausatzailearen ezkontidea edo aurreko ahaidea baldin bada

fiduziarioa. Aldiz, fiduziarioak beste norbait baldin badira, orduan, eragin horietarako,

jaraunspen-erkidegoaren erregelak aplikatuko dira deituen artean (NFBren 287. legea).

Epea

Komisarioak eskuorde-emaileak zehaztu dion epean burutu beharko du bere betekizuna.

Bizkaian, eskuordekoa alarguna balitz, eperik gabe edo bizialdirako eman diezaioke

(EHFZZLren 44.I art.). Gipuzkoako Foru Zibilean ere, komisarioa ezkontidea balitz, horren

«bizitza guztira» zabal diezaioke emaileak betekizuna burutzeko epea, baldin eta aldi

berean ondarearen biziarteko gozamena ere eman badio (EHFZZLren 169.1 art.); argi gera

bedi, hain epe luzea emateak zentzua duela, zehazki, zamatutako ondasunei dagokienez

bakarrik. Ez bada ezer adierazi, epea urtebetekoa izango da kausatzailea hiltzen denetik edo

epaileak hildakotzat jotzen duenetik hasita, oinordeko izan daitezkeen guztiak adin

nagusikoak badira edo burujabeturik badaude; bestela, oinordekorik gazteenak hemezortzi

urte betetzen dituenetik edo burujabetzen denetik hasita (EHFZZLren 169.2 art.). Bizkaiko

Foruak, bere aldetik, ordezko gisa epe berbera ezartzen du, baina kontaketa hasteari

dagokionez, askoz ere zorrotzago jokatuz: deitutakoak adin nagusira iritsi arte atzeratzen da

epea kontatzen hasteko eguna eta «burujabe egitea ez da nahikoa izango horretarako»

(EHFZZLren 44.II art.).

Oinordeak aukeratzeko bideak

Gipuzkoako (EHFZZLren 170. art.) eta Nafarroako (NFBren 286. legea) Foru Zibilek,

komisarioak fiduzia balia dezan, bi bide ematen dituzte: eskritura publikoa eta haren

testamentua. Lehen kasuan, komisarioak egindako ordenazioak berehala sortuko ditu

eraginak eta errebokaezina izango da; bigarrenean, berriz, eraginak hura hil artera

atzeratuko dira eta, jaraunslea nor izango den izendatzea, bizi den artean alda dezake.

Baina, fiduziarioak, bere testamentu partikularrean, bere oinordetzaz gain, de cuius

delakoaren oinordetza ordenatzeko eman zaion epeak ezin du izan agindua betetzeko eman

zaion epea baino laburragoa eta, gainera (Gipuzkoako ordenamenduari dagokionez),

ezkontide-komisarioak bere bizitza osorako gozamenean dituen ondasunak izan behar dute.

Bizkaiko (46. eta 47. art.) eta Aiarako (140. art.) Foruek ere «testamentu-boterea» edo

botere osoko gozamena baliatzea baimentzen diote komisarioari, inter vivos edo mortis

causa egintza bidez. Hala ere, Bizkaiko ordenamenduak egintza horiei (bereziki

azkenekoei) esleitzen dizkien eraginak eta izaera hobeto ulertzeko, gogora ekarri behar da,

istant batean, figurari buruz hark duen kontzepzio berezia: gogoratu behar denez, gorputz

juridiko horren arabera, kausatzailearen ordezkari post mortem antzeko bat da komisarioa

eta, beraz, oinordetza testamentu bidez ordenatzea erabakitzen badu, berez de cuius

delakoaren testamentua egiten du. Abiapuntu horrek ondorio bereziak sortzen ditu,

Nafarroako eta Gipuzkoako Zuzenbideetan agertzen ez direnak, hauek hain zuzen ere:

lehenik, testamentuko xedapenaren eragina berehalakoa da, eman duena hil arte itxaron

beharrik izan gabe; eta, bigarrenik, modu horretan egindako izendapena izaeraz

errebokaezina da. Bizkaiko Foru Zibilak alargunari bakarrik ematen dio aukera bere

testamentuan gauzatzeko hildakoak emandako testamentu-boterea, eta, kasu horretan

gainera, oinordekoa izendatzeak –komisarioak, aipatze bidez, bestelakorik adierazi ezean–,

berehalako eragina sortuko du eta errebokaezina izango da (EHFZZLren 46.II art.).

Kargua iraungitzea

Xehetasun batzuk gorabehera, Bizkaiko eta Gipuzkoako Foru Zibilek, fiduzia iraungitzeari

buruz, kausa berdinak jasotzen dituzte, eta horiek, mutatis mutandis, Aiarako eta

Nafarroako ordenamenduetara ere zabal daitezke (NFBren 288. legea). Hauek dira

(EHFZZLren 48. eta 171. art.):

Lehena: horretarako ezarritako epea bukatzen bada.

Bigarrena: komisarioaren geroztikako heriotza, ezintasuna edo ezgaitasuna

gertatzen bada; kausa hori erabat logikoa da, kargua izaeraz txit pertsonala delako

(ikus EHFZZLren 39. art.).

Hirugarrena: ezkontidea bada komisarioa, ahalordea eman ondoren banantzeko,

dibortziatzeko edo ezkontza deuseztatzeko demanda aurkezten bada; fiduziak

oinarrian duen konfiantza apurtzen baita, horrelako demandak agerian jartzen

duenez.

Laugarrena: komisarioa geroztik ezkontzen bada edo gertatzez ezkonbizitza egiten

badu, kausatzaileak espresuki aurkakoa adierazi zuenean izan ezik; kausa honek

badu arrazoia, izan ere, aurrez aurre dauden interesak egon daitezke eta orduan zaila

da komisarioaren inpartzialtasuna bermatzea (CELAYA IBARRA).

Bosgarrena: uko eginez gero.

Seigarrena: komisarioa kausatzailearekiko edo haren ondorengoekiko oinorde

izateko ezduintasuna dakarren kausaren batean sartu bada; horiek Kode Zibilaren

756. artikuluan daude bilduta.

Zazpigarrena: ahalordean bertan aurreikusitako kausez.

Zortzigarrena: errebokazioz.

Kontuan izan behar denez, komisarioak bere enkargua burutu izan gabe iraungitzen bada

fiduzia (edo zati bati dagokionez bakarrik burutu izan badu), jaraunsletza osoa (edo zehazki

esleitu gabeko zatia) esleitu beharko da abintestato delazioari buruzko erregelen bidez.

Hala eta guztiz ere, Nafarroan, NFBren 288. legeak hainbat aukera aurreikusten ditu

fiduziarioak bere zeregin nagusia burutzen ez duenean zer egin erabakitzeko. Hauek hain

zuzen: lehena, subsidiarioki fiduzia Ahaide Nagusiek egikaritzea, eta, bigarrena, lehena

posible ez balitz, umeetan zaharrenak eskatzea «deklaratua izan dadila jaraunsle» edo,

umerik egon ezean, zentzu berean egin dezakeen eskaera «etxean bizi diren gainerako

ondorengoetatik zaharrenak, betiere baztertuak izan ez badira edo errenuntziarik ez badute

egin». Jaraunsle deklaratzea inork eskatu ezean bakarrik irekiko da legezko oinordetza.

9.4. Oinordetza ituna

Sarrera. Gogoeta orokorrak

Legegileak mortis causa oinordetza antolatzeko hainbat modu aurreikusten ditu.

Kausatzaileak berak diseina dezake bere oinordetza eta, hala egiten ez badu, legegileak

erabakiko du, kausatzailea hiltzean, eskualdagarriak diren eskubideak eta betebeharrak nori

dagozkion. Lehenengoari, borondatezko oinordetza deritzo, hots, kausatzaileak berak,

legegileak aurreikusten dituen baliabide juridikoak erabiliz, hil osteko bere ondarea nola

banatuko den erabakitzea. Borondatezko diseinurik ezean, legezko oinordetza jartzen da

martxan, hau da, legegileak kausatzailearen ondarea nola banatuko den xedatzeko jasotzen

duen arau bilduma. Mistoa ere izan daiteke oinordetzaren antolaketa, borondatezkoa eta

legezkoa konbinatzen direnean, kausatzaileak bere ondarearen zati batekiko xedatutakoa eta

legeak xedatu gabe geratzen denari buruz erabakitakoa batzean.

Kausatzaileak baditu hainbat tresna juridiko, bere hil osteko ondarea nola banatu

erabakitzeko eta erabakitakoa adierazteko: testamentua (pertsona bakarrekoa edo

ermandadekoa), komisario bidezko xedapena eta oinordetza-ituna. Azken honek

kausatzailearen eta bere oinordekoaren artean haren oinordetza arautzea du helburu.

Testamentuak ez bezala, oinordetza-itunak kausatzaileari ahalbidetzen dio bere ondarea

nahi bezala banatzea, hil aurretik eta bere oinordekoarekin ituna eginez. Horrela,

kausatzaileak eta oinordekoak, bakoitzak bere baldintza, erreserba eta klausulak ezarriz,

haren ondasunen xedea erabakitzen dute. Testamentua kausatzailearen hil osteko

borondatea jasotzeko euskarri juridiko errebokagarria da; oinordetza-ituna, berriz, akordio

bat da: kontratu bat. Oinordetza-itunaren baitan bi borondate biltzen dira, gutxienez:

kausatzailearena eta oinordekoarena. Biek adosten dute kausatzailearen ondarearen (edo

zati baten) hil osteko antolaketa; eta, hain justuki, adostasunaren oinarrian egindako

diseinua izateak bilakatzen du ituna baliabide errebokaezina. Ituna osatzen duten alderdiek

ezingo dute, beraz, euren kabuz, adostutakoa aldatu, horretarako beharrezkoa izango baita

beste kontratugilearen oniritzia.

Euskal Herrian, berezko Zuzenbide Zibila duten beste hainbat autonomia erkidegotan, zein

Europako herrialde batzuetan, berezitasunak berezitasun, era berean gauzatu izan da itun

hau mendeetan zehar: familia-ustiapen baten jabe diren senar-emazteak zahartzen doazen

heinean, haien seme-alaben artean egokiena deritzotena aukeratzen dute ustiapena haren

esku uzteko. Gehienetan, seme edo alaba horren ezkontza izaten da oinordetza-ituna

sinatzeko aukeratu ohi den unea. Kontratu edo itun bidez [oso erabiliak izan dira,

honetarako, ezkontza-hitzarmenak], bikote zaharrak aukeratutako seme-alaba oinordeko

izendatzen du eta ondarearen jabetza soila eskualdatzen dio, haientzat eskualdatutakoaren

gozamena erreserbatuz [edo jabetza osoa, oinordekoak bere gain hartuz kausatzaileak hil

arteraino mantentzeko betebeharra]. Horrela, bikote zaharra eta ezkonberria elkarrekin

arituko dira elkarbizitzan zein ustiapen-lanetan, eta azken horien egokitze-prozesua

erraztuko da, familiaren eta ondarearen «buruzagitza» aldaketa era automatikoan eta berme

ororekin burutu dadin. Bikote zaharra hiltzean, bikote gaztea, jadanik etxeko lanetan

trebatua, ustiapenaren jabe bihurtzen da. Kausatzaileak bere hil osteko ondarearen banaketa

oinordekoarekin itundu ahal izanak, elkarbizitza zein elkarlana ahalbidetzeaz gain, familia

barneko ondarearen eskualdatze-katea bermatzen du.

Itun horien helburu nagusia da –gehienetan nekazaritza- eta abeltzaintza-ustiapenetan

garatua–, familiaren ondarea, belaunaldiz belaunaldi, osoa eta zatiezina eskualdatzea,

sistema ekonomiko horietan jarduteko ezinbesteko baldintza. Hain zuzen ere, bi dira

aipatutako kate-eskualdatze hori bermatzen duten elementuak: 1) Alde batetik, oinordetza-

ituna onartu eta arautu egiten duten sistema juridikoek seniparteari dagokionez jasotzen

duten erregulazioa; berau materialki ezabatuz (Nafarroa eta Aiara) edota, ehuneko zehatzak

aurreikusita ere, familiaren ondarearen muina oinordeko bakar bati eskualdatzeko aukera

jasoz (Bizkaia eta Gipuzkoa); 2) Beste alde batetik, itunak, aldebikoa izanik, kausatzaileak

adostutakoa oinordekoaren baimenik gabe aldatzeko ezintasuna bermatzen du, honek

agindutakoa jasoko duela ziurtzat hartuz. Oinordekoak duen ziurtasun hori da, hain zuzen,

kausatzailea bizirik egonik ituna egiteko arrazoia, ondarearen eskualdatzea progresiboa eta

egokia izan dadin bermatzen baita. Oinordekoak kausatzailearen eskutik ikasten du

familiaren ustiapenaren buruzagitza bere gain hartzeko haina eta, hura hiltzean, prest dago

bere tokian jartzeko, ondarearen produkzioak etenik izan gabe. Oinordekoak badaki, ituna

sinatzen duenetik, berari egokituko zaiola, kausatzailea hiltzean, ondarearen kudeaketaz eta

familiaren sostenguaz arduratzea.

Mendeetan zehar, oinordetza-ituna izan da, hainbat sistema juridikotan, familiaren ondarea

mortis causa eskualdatzeko gehien erabili den baliabide juridikoa. Autohornidura oinarri

duten nekazaritza-ekonomietan, baserria eta familiaren ustiapena osorik eta zatiezin

mantentzea biziraupenerako berme bilakatzen da. Familiak, baserritik ekoitzitakoa behar du

bizitzeko eta, ustiapenak aurrera egin dezan, ezin da berau, belaunaldiz belaunaldi, seme-

alaba guztien artean banatu. Familiaren ondareak jabe eta buruzagi bakarra behar du izan

belaunaldi bakoitzean haren zatiezintasuna babesteko eta taldearen biziraupena bermatzeko.

Hori da, hain zuzen ere, oinordeko bakarraren sistemaren arrakasta, hainbat eta hainbat

ordenamendu juridikok faltan bota izan dutena oinordetza banatzeko zurruntasunak eragin

duen minifundismo kaltegarriaren aurrean.

Bere ezaugarriei bagagozkio, beraz, argi islatzen da oinordetza-ituna aldebiko kontratua

dela. Kausatzailearen hil osteko ondarea antolatzea eta banatzea helburu izanik, mortis

causa negozioa eta xedagarria, alegia. Haren baliozkotasunak forma publikoa galdatzen du

eta, bere baitan, oinordetzazko izendapenaz gain, bestelako klausulak, kargak, baldintzak

eta erreserbak hitzar ditzakete alderdiek. Printzipioz, aldebikotasuna dela medio, ituna

errebokaezina da. Hala ere, mortis causa negozioa izaki, oinordetza-ituna arautzen duten

ordenamendu juridiko guztiek jasotzen dituzte kausatzaileari izendapena errebokatzeko

ahalmena dakarkioten kausa zehatzak, baita izendatzea suntsiarazteko aukera ere. Finean,

oinordetza-itunaren helburua familiaren ondarea osorik eta zatiezin mantentzea bada, xede

harekin koherentea da oso kontratuak jasotzen duen oinordetzazko izendapena aldatzeko

beta aurreikustea, betiere itunean adostutakoa betetzen ez badu oinordekoak, hori esker

txarrekoa bada edota kausatzailearekin elkarbizitza aldrebestean.

Oro har, hiru oinordetza-itun mota daude: oinordetzeko itunak edo itun positiboak, ez-

oinordetzeko itunak edo uko egitekoak eta, azkenik, hirugarren baten herentziari buruzko

itunak. Bereiz ditzagun, laburki bada ere:

Oinordetzeko ituna edo itun positiboa da orain arte azaldu duguna eta erabiliena.

Itun honen bidez, kausatzaileak bere ondarearen edo ondarearen zati baten

oinordetza ituntzen du bere oinordekoarekin, hura hiltzean oinordekoak bizirik

iraungo duen baldintzapean. Testamentua ez bezala, itun edo kontratu hauek

aldebikoak dira eta, esan bezala, aldebikotasun horren ondorioz, printzipioz,

errebokaezinak.

Ez-oinordetzeko itunaren bitartez, ordea, oinordekoak uko egiten die,

kausatzailearekin sinatzen duen kontratua dela medio, bere oinordetzazko

eskubideei. Uko egiteko itun horiek (itun negatiboak ere esaten zaie) seniparteak

zurruntasunez arautzen dituzten sistema juridiko batzuek ahalbidetzen dituzte,

batez ere, aipaturiko ondarearen zatiezintasun preziatua lortzearren. Familiaren

ondarea, nahitaez, seme-alaba guztien artean banatu behar bada, uko egiteko

itunaren bidez posible da oinordeko bakarraren sistema aurrera eramatea,

betiere, baldin eta senipartedun guztiek, batek izan ezik (hots, kausatzaileak

aukeratutakoak) uko egiten badiete euren oinordetzazko eskubideei. Oinordetza-

itun positiboa lortzeko aurrepausoa izan ohi da uko egitekoa, senipartedunetatik

bakar bat askatasunez aukeratzeko posibilitatea arautzen ez denean.

Hirugarren baten herentziaren gaineko itunean [xedatzailea ere esaten zaio],

hiru dira, ordea, itunaren protagonistak: kausatzailea, bere oinordetzazko

eskubideei uko egiten dien oinordekoa eta oinordekoa ez den hirugarrena.

Egiturari erreparatuz, uko egiteko itunaren antzekoa dela ondoriozta daiteke;

izan ere, kausatzaileak onetsi egiten du oinordekoak uko egitea eta berari

dagozkion eskubideak hirugarren bati lagatzea, normalean kostubidez.

Aurrekari historikoak

Oinordetza-itunaren hastapenak

Kristo aurreko asiriar, egiptoar, greziar eta babiloniar zuzenbidetik eratorritako testu

anitzek argi uzten duten bezala, ituna da mortis causa oinordetza antolatzeko lehenengo

baliabide juridikoa, testamentua sortu aurretikoa, alegia. Erromatar Zuzenbideak sortzen du

testamentua aro klasikoan, ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremun

exitum printzipiopean –nahiz eta aurreko aroetan oinordetza-itunak arautu eta erabili–.

Testamentuaren sorrerak itunen debekua ekarriko du: borondate-adierazpenaren hil

arterainoko aldagarritasuna salbuespenik gabeko axioma gisa aldarrikatuz, eta oinordetza-

itunak kausatzailearen borondatea errebokaezina bihurtzen duela kontuan hartuta,

testamentua bihurtuko da hil osterako borondatea plazaratzeko modu bakarra. Erromatar

Zuzenbideak sutsuki defendatuko du kausatzailearen borondatearen errebokagarritasuna,

askatasun printzipiotik abiatuta.

Oso bestelakoa izango da itun horien bilakaera germaniar herrietako Ohiturazko

Zuzenbideetan; oinordetza-itunak, ohiturak sortutako tresna juridikoa izanik, onarpen

zabala jasoko du. Egungo nazioarteko ordenamenduetan dirau itun horiekiko jarrera eta

araudi bikoiztasun honek: alde batetik, Erromatar Zuzenbidetik eratorritako sistema

juridikoak daude (Italia, Espainia, Portugal...), zeinetan, salbuespenak salbuespen,

oinordetza-itunak debekatuak baitaude, nahiz eta azken urteotan itunak eragiten dituen

onurak zeharka lortzeko legezko erreformak ugalduz doazen [Frantzian, 2006-278 Legea,

2006ko ekainaren 23koa; Italian, 2006ko otsailaren 14ko Legea]; eta, bestetik, itunak

onartu eta arautu egiten dituzten Germaniar Zuzenbidetik eratorritakoak (Alemania, Suitza,

Austria...).

Oinordetza-ituna Euskal Herrian: Foruak

Euskal Herrian, itunaren onarpena eta erabilera zalantza gabekoa da. Ikerlarien arabera,

XIII. mendetik aurrera, Euskal Herriko hegoaldean erregeek eta jauntxoek erabiliko

dituzten foru frankoek bultzatuko dute, hiribilduetako biztanleei pribilegio sorta bat

eskaintzearren, funtsean, Lur Lauak ordu arte zuen Ohiturazko Zuzenbide pribatua lege

idatzi bilakatzera. Landa lurraren berezko zuzenbidea bizirik mantentzeko helburuak

gidatuta onartuko dira, beraz, Bizkaian, 1452ko Foru Zaharra, 1505eko Enkarterrietako

Forua eta Durangokoa [data ezezaguna], 1574. urtean hirurek bat egiten duten arte 1526ko

Foru Berriaren araudiarekin. Halaber, fenomeno horren adibide dira 1373ko Aiarako

Forua eta 1394ko Nafarroako Foru Orokorra ere. Gipuzkoan, ostera, ez da euren

Ohiturazko Zuzenbidea idatziz jasotzeko erabakirik hartuko, ohiturak praktika juridikoan

bizirik dirauen arren.

Pirinioetako Zuzenbidearen eremupean, Erdi Aroko Foru horiek erantzun bateratu eta

koherente bat eskainiko dute landa lurreko biztanleen beharrizan ekonomikoei aurre

egiteko. Oinarrian, familiaren ondarearen zatiezintasuna aldarrikatuko dute, nekazaritzako,

abeltzaintzako edo artisautzako ustiapena baita Lur Lauko familia gehienen bizibide

bakarra. Izatez, Lur Lauan, baserriak produkzio eta kontsumo zelula bat osatu izan du XX.

mendeko azken hamarkadak heldu bitartean: ustiapenak ematen duena bilakatzen da

baserrian bizi den familia zabala aurrera ateratzeko tresna nagusia, bakarra ez denean.

Horregatik, arbasoengandik jasotako ustiapenaren zatiezintasuna izango da bertan bizi den

familiaren biziraupena bermatuko duen elementua, mendeetan zehar. Moral kristauaren

eraginez, gizon-emakumeen arteko ezkontza izango da familia-eredu hedatuena: bere

itzalpean ugalduko dira ezkontideen familien arteko itunak eta aliantzak, adostutako

ezkontzak, alegia, sendi bakoitzaren ondarearen banaketa orekatua gauzatzea bilatuko

dutenak. Agertoki horretan, Foruen araudiek jabetza, familia eta oinordetzaren arteko

lotura argia islatzen dute.

Oinordetza-ituna da, beraz, mendeetan zehar familiaren ondarea belaunaldiz belaunaldi

eskualdatzeko erabili izan den baliabide juridikoa, baserriaren gidaritzan beharrezkoa den

ordezpen-prozesua gauzatu duena, hain zuzen ere. Mementoko jabeak seme edo alaba bat

aukeratzen du, sexu edo adinari so eginez baino gehiago ardura berriari aurre egiteko

egokitasunari erreparatuz; eta, gehienetan, bederen, hautagaiaren ezkontza baliatuz, hura

oinordeko izendatzen du, biok sinatzen duten itunaren muinean. Hautatuaren anai-arrebak,

ordea, «baztertuak» izaten dira, desjaraunstuak izan gabe, familiaren ondarearen

zatiezintasunak berau belaunaldi bakoitzean esku bakar batek gidatzea eskatu izan baitu

ehunka urtean. Baztertze hori ez da, beraz, anai-arreba horien eskubideak ezabatzeko

tresnatzat hartzen. Aukeratutako oinordekoak, kausatzailearen aginduak jarraituz, anai-

arreba horien eskubideak bermatuko ditu, euren sostengua bere gain hartuz, edota

ikasketek, bidaiek, lanbideak edo ezkontzak dakartzaten gastuak ordainduz. Bestela ere,

kausatzaileak erreserbatuko du eskubide horiek bermatzeko haina ondare, posible badu.

Foruen araudietan itunak DOHAINTZA forma hartzen du; hau da, ituna, kategoria juridiko

modernoa izaki, dohaintzaren «gorputz»az baliatzen da, Foruen garaian hautagaiaren

aldeko mortis causa izendapena bideratzeko. «Dohaintza» horiek kausatzailearen

hilondoko agertokia diseinatzeko negozioak dira, beraz, ez dohaintza soilak, Foruek argi

islatzen duten bezala: «dohaintza hartzaile»ari «heredero» eta «succesor en vida» esaten

diote [FZren 109. kapitulua, FBren II. legea, XXIII. titulua], «dohaintza» erabiliz

oinordekoari eskualdatzen zaionari «herençia» esaten diote [FZren 115. kapitulua, FBren I.

legea, XXIII. titulua], «dohaintzak» eraginkortasuna galtzen du oinordekoa seme-alabarik

gabe hilez gero [FZren 112. kapitulua, FBren XVII. legea, XX. titulua], eta, gainera,

«dohaintzagile»en mantenuaz arduratzen da oinordekoa horiek hil arteraino, familiaren

ondarearen jabetza formala, behintzat, berak baitu [FZren 91., 112. eta 136. kapituluak,

FBren III. legea, XXIII. titulua]. «Dohaintza» horiek, funtsean, mortis causa izaera dutela

argi islatzen den bezala, Foruek goraipatu egiten dute beroien kontratu-egitura ere [FBren

II. legea, XXIII. titulua]. Ezkontza-hitzarmena da, Foruen eskeman, ituna gordetzeko

erabiltzen den dokumentuzko euskarria [FZren 107., 108., 183. kapituluak; FBren XII.

legea, XX. titulua].

Testamentua ez bezala, oinordetza-ituna ezin du kontratugile batek, bere kabuz, aldatu edo

suntsitu. Bertan adosten den mortis causa izendapena ez da, beraz, libreki errebokagarria:

alderdien borondateak lotzen dituen tresna juridikoa da ituna, eta soilik Foruek adierazitako

arrazoiak direla medio izan dezake kontratuak atzera buelta. Alde batetik, ituna suntsitua

geratuko da oinordekoa hil egiten bada seme-alabarik eduki gabe; izan ere, kontratuaren

helburua belaunaldiz belaunaldi familiaren ondarea zatiezin mantentzea bada, ondorengotza

faltak bidea itxi egiten dio itunak martxan jarritako eskualdatze-kateari [FZren 112.

kapitulua, FBren XVII. legea, XX. titulua]. Kasu horretan, beste oinordeko bat izendatzeko

aukera zabaltzen dute Foruek, aurreko ituna suntsitu ondoren. Bestalde, Foruok

kausatzailearen itunaren muina den oinordekoaren aldeko mortis causa izendapena

errebokatzeko aukera eskaintzen diote hura esker txarrekoa bada [FZren 115. kapitulua,

FBren XXI.I legea, XXXIV. titulua], edota kausatzaileari eta bere ezkontideari mantenua

ukatuz gero [FBren VIII. legea, XVII. titulua].

Bizkaiko Foruek oinordetza-itunaren inguruan [«dohaintza», garaiko teknika juridikoan]

eskaintzen duten araudi aberatsak ez du, hala ere, jarraipenik ikusiko indarrean jartzen ez

diren Bizkaiko 1900eko eta 1928ko Kode Zibilaren Eranskin Proiektuetan, eta ia ito egiten

da 1959ko Arabako eta Bizkaiko Konpilazioan. Nafarroak, ordea, Foruetan jasotako araudi

oparoa 1973ko Foru Berrian jasoko du, egun indarrean dirauena. Gipuzkoak, bestalde, bere

Ohiturazko Zuzenbide pribatua praktikan gauzatzeko idatzizko testu baten babesik gabe

jarraituko du. Egoera horren aldaketa 1978ko Espainiako Konstituzioaren 149.1.8

artikuluarekin batera etorriko da eta, bertan arautzen den eskuduntza dela medio, 1992ko

uztailaren 1ean Euskal Autonomia Erkidegoko Legebiltzarrak onartuko du Euskal Herriko

Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea (EHFZZL), alegia. Egun indarrean dagoen arau

horri, halaber, 1999ko azaroaren 16ko lege autonomikoaren bertutez, Gipuzkoako

Zuzenbide Zibilari dagokion araudia eransten zaio. Egungo euskal agertoki juridikoa,

beraz, bi lege-testuk osatzen dute, oinordetza-itunari bagagozkio: 1992ko EHFZZLk –

Bizkaiari, Aiarari eta Gipuzkoari dagokionez, eta erreforma baten atarian– eta Nafarroako

1973ko Foru Berriak.

Oinordetza-ituna Espainiako Kode Zibilean eta euskal legedi autonomikoan

Aurretiaz aipatu bezala, alde handia dago Espainiako estatuko ordenamendu zibil orokorrak

eta euskal lurraldeetan indarrean dauden zuzenbide pribatuek oinordetza-itunari eskaintzen

dioten tratamenduan. Espainiako 1889ko Kode Zibilak, Zuzenbide Erromatarraren

debekuaren harira, salbuespenak salbu, atea itxi egiten dio itunari kausatzailearen

borondatezko oinordetza antolatzeko baliabide juridiko gisa. Euskal Herriko hegoaldeko

lau lurraldeetan, aldiz, arazorik gabe onartu eta arautu egiten da oinordetza-ituna. Azter

ditzagun, banan-banan, araudiok.

Oinordetza-ituna Espainiako Kode Zibilean

Espainiako estatuko Zuzenbide Zibila Erromatar Zuzenbidetik eratorritako sistema

juridikoa izanik, eta Napoleonen 1804ko Codearen eragin zuzena jasota, Espainiako

1889ko Kode Zibilak argi plazaratzen du oinordetza-itunen gaineko debekua. Horrela,

1271.II artikuluak, etorkizuneko jaraunspenari dagokionez, salbuespen gisa, ondasunak

inter vivos banatzeko kontratuak bakarrik egin ahal izango direla dio, 1056. artikuluaren

arabera. Azken artikulu horretan aurreikusten den ondasun-banaketa, ordea, oinordekoen

aurrean egiten bada ere, aldebakarreko negozio juridikoa da, oinordekoen presentziak ez

baitu berau aldebiko kontratu bihurtzen. Doktrinaren gehiengoarentzat, beraz, 1056.

artikuluko ondasun-banaketa ez da, 1271.II artikuluak dioen bezala, etorkizuneko

jaraunspena objektu duen kontratua, hots, oinordetza-ituna.

Debeku horren zioa oinordetza-itunen aldebikotasuna eta errebokaezintasuna dela aipatu

izan den arren, hots, kausatzaileak bere borondatea hil arteraino aldatzeko duen

askatasunari muga ezartzea, 1271.II artikuluak itunen objektuan oinarritzen du lege-

kontrakotasuna, etorkizuneko jaraunspena. Horrela, nahiz eta kontratua aldebakarrekoa,

errebokagarria edo kostubidezkoa izan, etorkizuneko jaraunspena baldin badu objektutzat

(herentzia osoa edo zati bat eskualdatzea badu helburu), 1271.II artikuluaren arabera

oinordetza-kontratua izango da, Kode Zibilaren eremuan debekatua. Era berean, lege-testu

bereko beste zenbait artikuluk ere debeku hau indartzen dute: 991. artikulua, herentzia bat

onartu edo zapuzteko kausatzailearen heriotzaren ziurtasuna galdatzen duena; 816.

artikulua, nahitaezko oinordekoek haien seniparteari uko egitea deusez egiten duena; 1674.

artikulua, sozietate unibertsal baten bazkideen arteko komunikazioa galaraziz herentziaz

edo legatuz jasotako ondasunak badira, eta 658. artikulua bera, zuzenean oinordetza-itunak

kanpo uzten baititu oinordetza antolatzeko bideei buruz ari denean.

Hala ere, 1271.II artikuluak aurreikusten duen debekuak baditu, Kode Zibilean bertan, hiru

salbuespen: (1) Ezkontza-hitzarmen edo hirugarren batekin kostubidezko kontratu baten

bitartez eginiko hobekuntza, (2) Ezkontza-hitzarmen bidez eginiko hobetzeko hitz ematea,

eta, azkenik, (3) Ezkontza-hitzarmenean gauzatutako senar-emazteen arteko hil osterako

ondasun-dohaintzak. Hiru kasu horiek debekutik aske geratzen diren oinordetza-itunak

dira. Ezkontza-hitzarmen edo kontratu bidez burutzean errebokaezinak dira, eta

kausatzailearen borondatea oinordekoarekin (edo beste alderdi kontratugilearekin) lotua

geratzen da. Azter ditzagun banaka.

Hobekuntza, berez, errebokagarria da Kode Zibilari eutsiz. Baina 827. artikuluan

errebokagarritasun horren salbuespena azaltzen zaigu, baldin eta hobekuntza hori

hirugarren batekin kostubidezko kontratuan edo ezkontza-hitzarmen bidez gauzatzen bada.

Horrela, hobekuntza islatzeko tresna juridiko horiek erabiltzen baditugu (ezkontza-

hitzarmena eta kontratua), eta haien ezaugarriei jarraiki, aldebikoak eta errebokaezinak

izanik, aldaezina da kausatzaileak eginiko hobekuntza. Bere borondatea beste alderdi

kontratugilearenarekin batuz eta herentzia zati bat hitzarmenaren objektua izanik,

oinordetza-itun baten aurrean gaude.

Hobetzeko edo ez hobetzeko hitz emateak Toroko XXII. legean du sorrera, egun Kode

Zibilaren 826. artikuluak arautzen badu ere. Hitz emate soil hori oinordetza-itun bat izango

da, ezkontza-hitzarmen bidez gauzatzen den neurrian. Ezkontza-hitzarmena bera

errebokaezina denez, kausatzaileak bere hilondoko borondatea aldaezin bihurtzen du, eta

baliogabetu egiten ditu hitzartutakoaren kontra ostera eginiko xedapen oro. Agi denez,

erabilitako tresna juridikoaren errebokaezintasuna eta hitzartutako objektua (herentzia edo

herentzia zati bat) dira kasu horiek oinordetza-itun bilakatzen dituztenak.

Oinordetza-itunaren izaera juridikoa ere antzematen zaie Kode Zibilaren 1341. artikuluan

arautzen diren senar-emazteen arteko hil osterako dohaintzei, alegia. Honako honetan ere,

tresna juridikoaren errebokaezintasuna (ezkontza-hitzarmena) eta dohaintzaren objektua

(norberaren ondare guztia edo zati bat, etorkizuneko ondasunak tartean) dira, beroiek

oinordetza-itun izatearen arrazoi. Hala dio Espainiako Auzitegi Gorenaren jurisprudentziak:

AGS 1908ko urriak 20, 1954ko otsailak 6, 1957ko martxoak 27 eta 1960ko ekainak 23.

Itun horien inguruan, aldeko eta kontrako jarrerak daude doktrinan. Aurkakoek

aldarrikatzen dute aipaturiko itunek zapuztu egiten dutela norberaren hil osterako

borondatea (bere ondarearen xedeari buruzkoa, alegia) nahi bezain bestetan aldatzeko

askatasuna. Oinordetza-itunak kausatzailearen borondatea era errebokaezinean lotzen

duenez, borondate horren aldagarritasun-printzipioaren aurka egiten du. Gainera, votum

mortisa eman daitekeela argudiatzen dute, hots, oinordeko kontratugileak kausatzailearen

ondasunak berari dagozkiola ziurtasunez jakiteak hura hiltzeko nahia ekar dezakeelakoan.

Baina eta, nork uka dezake testamentu bidez izendatutako oinordekoak ere bereak izango

diren ondasunak lehenago eskuratzearren asmo bera izateko posibilitatea?

Oinordetza-itunen alde beste iritzi asko dago doktrinan, pertsona orori dagokion

borondatearen autonomiaren defentsan oinarriturik. Izan ere, itun horiek norberari dagokion

askatasuna egikarituz gauzatzen diren kontratuak dira, hil osterako borondatearen

aldagarritasun-printzipioari nahita uko eginez, alegia. Bestalde, argudio ekonomiko zein

soziologiko ugariz indartua dago itunen aldeko iritzi hori, nekazaritza-sistema

ekonomikoetan ondareen eskualdatze zatiezina eta produkzioa hobekien bermatzen duen

bide juridikoa baita, egun, familiaren enpresa eskualdatzeko aldarrikatua.

Oinordetza-ituna Euskal Autonomia Erkidegoko eta Nafarroako ordenamendu

zibiletan

Adierazpena

Indarrean dauden araudi autonomiko horien artean bereizketa argi bat egin behar da,

Nafarroari eta Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, alegia. Nafarroako legegile

autonomikoak, esan bezala, 1973ko Foru Berrian arautzen du, sakonki eta nafar ororen

eskura, oinordetza-ituna. Hiru erpinetan banatzen du erregulazioa NFBk: 1) Propter nuptias

dohaintza (112.-118. legeak); 2) Mortis causa dohaintza errebokaezina (166. legea); eta, 3)

Oinordetza-ituna (172.-183. legeak). EAEn indarrean dagoen EHFZZLk, ostera, hainbat

legelarik gauzatutako proiektu pribatuen batura izanik, eta kontuan hartuta bere

tramitazioan EAE osatzen duten lurraldeetako Batzordeek erakutsi zuten lehia politiko eta

sintonia falta, euskal auzotasun zibil bateratuari uko eginez, azpimarratu beharra dago lau

erregulazio aurreikusten dituela oinordetza-itunari gagozkiola: Bizkaiko Lur Lauari

dagokiona (74.-83. artikuluak), Aiarako Foruan ezarritakoa (134. artikulua) eta Gipuzkoako

Foru Zibilean araututakoa (baserriari dagokionez, soilik: 179.-188. artikuluak); eta, foru

gabekoentzat, Kode Zibilak ezarritako debekua eta salbuespenak. Bizkaiko eta Gipuzkoako

araudiak dira, hala ere, osoenak, eta horiek hartuko ditugu aintzakotzat, nafarrarekin

kontrastean, hurrengo lerroetan luzatuko dugun azterketari begira.

Hiru adierezpenetatik, bizkaitarra da, duda izpirik gabe, desegokiena: «Ezkontza-

hitzarmenez, dohaintzaz edo Eskribau aurreko eskritura bitartez egindako itunez bana

daitezke jarauntsiko ondasunak, guztiak edo batzuk…» (74. art.). Alde batetik, atal honek

oinordetza-ituna nahastu egiten du berau egilesteko dokumentuzko euskarriekin (ikus ere,

27. art.); izan ere, ezkontza-hitzarmena ez da, berez, kausatzailearen oinordetza

diseinatzeko tresna juridiko aproposa, kontratugileek oinordetza-itunaren bidez gauzatzen

duten antolaketa gordetzeko negoziozko euskarri posible bat baizik. Kausatzailearen post

mortem agertokia marrazteko tresna, testamentu eta legearekin batera, oinordetza-ituna da;

euskarriak, berriz, ezkontza-hitzarmena edota eskribau aurreko eskritura soila. Dohaintza,

ordea, Foruek ematen zioten esanahiari fideltasuna erakutsiz, oinordetza-ituntzat hartzen du

1992ko Legeak (76. art.), behin kategoria orokorra aipatuta, beraren erreferentzia soberan

dagoela nabarmena izanik. Eredu garbiagoa erakusten du, ordea, teknika juridikoari begira,

Gipuzkoako araudiari dagokion 179. artikuluak: «Baserriaren eta hari lotutako ondasunen

oinordetzaren ordenazioa eskritura publikoaz egindako oinordetza-itunaren bidez egin

ahal izango da. Itungileek ezkontzako hitzarmeneko eskritura erabil dezakete helburu

horretarako». Bestalde, NFBk 172. legean eskaintzen du oinordetza-itunaren kontzeptua,

nahiz eta, berorren definizioa aurkeztu beharrean, ituna dela medio lor daitekeena eta,

bidenabar, itun motak zein diren azaltzera mugatu.

Hala, legegile autonomikoek ez dutenez oinordetza-ituna deskribatzen, ondoriozta daiteke,

aipaturiko hutsunea betetzearren, hura oinordetza ordenatzeko aldebiko tresna dela,

zeinaren bitartez itungileen borondateak haien artean eta adostutakoari lotuak geratzen

baitira, itundutakoa alde bakar batek, libreki, aldatu edo suntsitu ezinik, alegia. Itunaren

aldebikotasuna (EHFZZLren 74., 77., 78., 82., 179., 180., 181., 182. eta 188. art.; NFBren

172., 177., 178., 179., 180. eta 182. legeak), halaber, itungileek hirugarren bat oinordeko

izendatzen dutenean ere izango da azpimarragarria, nahiz eta izendatuaren aldeko

deialdiaren izaera testamentu bidezko bokazioarena izan, kasu horretan (NFBren 178.

legea).

Araudi autonomiko horietan itun positiboa izan arren legegileen erreferentzia sendoena,

itun negatiboek eta xedatzaileek badute tokia araudiotan (EHFZZLren 4. art; NFBren 172.

legea]. Edozelan ere, itun positiboak oinordekoaren izendapen soila bila dezake, eta

kausatzaileak bere ondarearen gaineko jabetza hil arteraino mantendu (EHFZZLren 78. eta

182. art; NFBren 177.III eta 179.I legeak), edota, izendapen harekin batera ondarearen

eskualdaketa gauzatu eta, «formalki» bada ere, jabe berria izendatu (EHFZZLren 77. eta

181. art.; NFBren 177.III eta 179.II. legeak). Oinordekoaren izendapena, hala ere,

itungileek adostutako erreserba, ordezpen, errebertsio, karga eta betebeharrez inguratua

suerta daiteke (EHFZZLren 74. art.; NFBren 177.I legea), edozein kasutan ere,

kontratugile bakar baten eskutik, libreki, erreboka ezina izanik.

Izaera juridikoa

XIX. mendean alemaniar pandektistikak zorrozturiko negozio juridikoaren suprakontzeptua

da, kontratua eta testamentua sabai beraren azpian kokatzeko helburuari jarraiki,

oinordetza-itunaren moldaketa dogmatikoa gauzatzeko marko egokia:

Mortis causa negozioa da ituna; kausatzailearen oinordetza irekitzea

kontratuaren egitatezko kasuaren parte da –izendatuak ez dauka kausatzailearen

heriotza gertatu arte behin betiko eskubiderik honek emandakoaren gainean–, de

cuiusak oinordekoari eskualdatutakoa haren jaraunspenaren kontu egiten baita,

nahiz eta ituna sinatzen den egunera aurreratu efektu batzuk.

Ondarezko negozio juridikoa da, gainera, oinordetza-ituna; izan ere, honen

helburua da familiaren ustiapenaren belaunaldiz belaunaldiko eskualdatzearen

inguruan sortzen diren harreman juridikoak diseinatu eta arautzea, eta gehienek

kutsu ekonomiko argia dute. Negozio xedagarria, azken finean, ituna sinatu

aurretik existitzen den eskubide baten aldaketa edo eskualdatzea martxan jartzen

duen tresna delako hura, kausatzailearen ondarezko eremuan eraldaketa juridiko

bat ematea bilatzen duena, kontratugileak obligaziozko harreman soil baten

protagonista izatera murriztu gabe.

Ituna oinordetza-prozesuari dagozkion etapekin harremanetan jarriz, baiezta

daiteke, halaber, itunak kausatzailea bizirik dagoen bitartean martxan jartzen

dituela testamentuak edo legeak jaraunspen fenomenoa kudeatzen dutenean de

cuiusa hil ostean derrigorrez ematen diren faseak; izan ere, izendapena,

bokazioa, delazioa eta onarpenari dagozkion faseak itunak berak ordezkatzen

ditu egilesten den unean, kontratugileen adostasuna dela medio. Kausatzaileak

izendatuari eskaintzen dion «oinordetzeko eskubideak» behin-behineko

titulartasuna suposatzen du honentzat bere borondatea harenarekin lotzen

duenetik, eta de cuiusa hil eta gero behin betiko egoera bilakatzen da.

Baieztapen horrek ez du indarrik galtzen, gainera, itunaren bidez kausatzaileak

izendatuaren alde mementoan ondarezko eskualdatze bat gauzatzea erabakitzen

badu; izan ere, haren oinordetza irekitzeak baieztatu beharko ditu ituna sinatzean

aurreratutako efektuak.

Elementuak

Mugimendurik gabeko itun bati argazki bat atera nahiko bagenio –bere sortze-prozesuari

begira–, komenigarria litzateke, ostera, itunaren baliozkotasunari gagozkiola, haren

ezinbesteko elementuak zein diren jakitea, eta posible diren elementuekiko argi bereiztea.

Itunaren ezinbesteko elementuak

a) Subjektu parte-hartzaileak

Euskal Autonomia Erkidegoan, zoritxarrez, elkarren ondoan bizi diren zuzenbide pribatuari

dagozkion araudi ezberdinei so eginez, aipatu beharra dago kausatzaileak, bere

oinordetzaren diseinuaren inguruan ari garenez, forudun auzotasun zibila eduki behar duela

1992ko Legean aurreikusitako edozein motatako oinordetza-ituna sinatu nahi badu

(positiboa, negatiboa edo xedatzailea), izendatuaren auzotasuna zein den kontuan hartu

gabe. Zilegitasun-betekizun hori izanik, beharrezkoa da, gainera, kontratugileek jarduteko

gaitasun osoa edukitzea, baita Nafarroako araudian ere (NFBren 173.I legea).

Oinordetza-ituna, nuntius edo mezulari bidez sina daiteke (NFBren 173.II legea), betiere,

kausatzaileak bere ezkontide edo bikoteari baimena eskatzeko duen beharra argi izanda,

itunak ondarezko eskualdatze bat aurreikusten duenean «biona» den ondasun batekiko

(komunitatezko ezkontza-eraentza ekonomikoen eremuan).

Itungileen artean ez da, ordea, ahaidetasun-harremanik esanbidez inposatzen. Hala ere,

Bizkaiko araudiari begira, nabarmena da, tronkalitateak eta seniparteak ezartzen duten

zurruntasuna aintzat hartuz, oinordetza-kontratu gehienek familiarteko izaera mantenduko

dutela, deusezak izango baitira mortis causa tronkaleko senideak ez direnen alde onibarren

gainean egindako xedapenak. Itunak ez badauka mementoko eskualdaketarik, ordea,

kausatzailea hil arte ez da posible izango tronkalitateak eta seniparteak ezartzen dituzten

mugak gainditu diren jakitea. Edozelan ere, arrunta izan da, mendeetan zehar,

kausatzailearen ezkontideak, hura hil eta gero, haren izenean mortis causa xedatzeko botere

bat izatea, komisario papera betez [NFBren 177.II legea]. Oinordetza-ituna komisarioaren

eskura egongo da aipaturiko diseinua gauzatzeko, noski, baina zentzu osoa mantenduko du

oinordetza-kontratuak komisarioak ezkontidearekin zeuzkan seme-alaba komunak

izendatzeko erabiltzen badu.

b) Edukia

Oinordetza-itunak ezinbestean bere corpusean gorde behar duen edukiari gagozkiola, itun

positiboan, hautatuaren alde ematen den mortis causa izendapena dela esan beharra dago

[ala etorkizunean gauzatuko denaren promesa adostua, NFBren 183. legea], titulu

unibertsalez edo partikularrez. Itun negatiboaren baliozkotasunari begira, ordea, Bizkaiko

araudiari so eginez, kausatzailearen xedatzeko askatasun osoa helburu izanik [Nafarroan eta

Aiaran ez litzateke beharrezkoa izango, seniparte materialik ez baitago, eta Gipuzkoan

beste senipartedunen bazterketa onartzen baita baserria eskualdatzeko soilik], azpimarratu

behar da tronkaleko senide guztiek uko egin beharko lioketela onibarrekiko duten

eskubideari, eta senipartedunen artean, berriz, nahiko izango litzateke lehentasunezko

«taldea» osatzen dutenen uko egitea. Itun xedatzaileak negatiboarekin alderatuz hirugarren

baten aldeko ondarezko xedapen bat gehitzen duen heinean, nabaria da haren betekizunak

bete beharko dituela, bestalde.

c) Forma

Oinordetza-ituna arautzen duten Estatuko beste ordenamendu autonomikoekin sintonian,

EHFZZLk eta NFBk, ituna, mortis causa negozio bat den heinean, eta kausatzailearen hil

osterako borondatearen adierazpenaren egiazkotasuna eta ziurtasuna bermatzea helburu

izanik, eskribau aurrean egiletsitako dokumentuan ager dadin galdatzen dute; itungileek

erabil dezakete horretarako ezkontza-hitzarmena (EHFZZLren 74. eta 179. art.; NFBren

174. legea].

Itunaren elementu posibleak

Esan bezala, itunaren ezinbesteko elementuekin batera ager daitezke haren corpusean

nolanahiko klausulak, erreserbak, kargak, ordezpenak eta errebertsioak, euskal arau

autonomikoen esanetan. Erantsitako elementu horien azalpena plazaratzeko, ordea, negozio

juridikoaren teorian esanguratsuenak izan direnak aukeratu dira: epea, baldintza eta modua.

a) Epea

Foruetan, egia esan, itunaren bitartez gauzatzen den mortis causa izendapenari ez zitzaion,

eraginkortasunari begira, ez hasierako ez bukaerako eperik jartzen, nahiz eta, negozio

juridikoaren teoriaren arabera, abstraktuki, posible izan. Izatez, epeak zentzua dauka

oinordetza-itunak martxan jartzen duen belaunaldiz belaunaldiko eskualdatze-katean,

justuki, kate hori aurreikustean; hots, 1526ko Bizkaiko Foru Berriak azaltzen zuen bezala,

kausatzaileak itunaren bidez bermatzea izendatua hil eta gero [epe ez-ziurra] seme-alabek

jasoko dutela hark zuen eskubide bera. Egun, erabilia ez den arren, erabat onartzen da

itunari hasierako edo bukaerako epea jartzeko aukera.

b) Baldintza

Itungileek askatasuna dute, halaber, adostutako ezinbesteko edukiari baldintza bat

gehitzeko, hau da, itundutakoaren eraginkortasuna gertaera ezezagun baten menpe uztea.

Gure araudien isiltasuna dela medio, Kode Zibilaren erregulazioa dugu aztergai eremu

honetan, bai testamentuari eskaintzen zaion atala (790. art. eta hurrengoak), baita, igorpen

bidez, kontratuari dagokiona ere (1.113 art. eta hurrengoak). Oinordetza-itunari gagozkiola,

baldintza esekitzaileak eta iraungitzaileak ematen dute joko handiena. Lehenengoari

bagagozkio, itun positibo baten esparruan, izendatuak kausatzailearen behin-behineko

oinordekoa izatea onartzen du kontratua sinatzen denetik, baina aurreikusitako gertaera ez-

ziur baten menpe geratzen da izendapenaren eraginkortasuna. Gertatu bitartean, izendatuak

bere eskubidea defendatzeko akzioak izango ditu, hala ere (KZren 1121. artikulua), eta

baldintza bete aurretik hilez gero, bere ondorengoei eskualdatuko die, mortis causa,

itunaren poderioz eskuratutako baldintzapeko eskubidea. Bizirik dirauela baldintza betetzen

bada, oinordekoaren izendapena «purifikatu» egingo da, bere behin-behinekotasuna galdu

gabe; eta baldintza betetzen ez bada, izendapenak ez du eraginkortasunik izango. Itun

negatibo baten eremuan kontrakoa gertatzen da, ordea. Oinordekoaren uko egiteak aurrera

joko du baldintza esekitzailea betetzen bada, eta ez bada betetzen uko egitea

eraginkortasunik gabea izango da [gutxienez, baldintza nahibadakoa denean], eta

oinordekoak bere eskubideak mantenduko ditu.

Baldintza iraungitzailearen funtzionamendua, berriz, alderantzizko da itun positiboari

bagagozkio, eta, gainera, eman izan duen jokoagatik, EHFZZLk ere aurreikusten du,

zehazki, itungileek berau adosteko aukera, 80. eta 186. artikuluetan. Kasu honetan,

oinordekoaren izendapenak eraginkortasuna du hasieratik, eta soilik galduko du baldintza

betetzen bada. Bete bitartean, kausatzaileak izango ditu eskura bere posizioa defendatzeko

beharrezkoak diren akzioak, izan ere, izendatua baita hark eskualdatutako ondasunen jabe

berria. Ez bada baldintza betetzen, oinordekoaren izendapenak aurrera jarraituko du, baina

kausatzailea hil arte bere behin-behinekotasuna mantenduko da. Izendatua hil egiten bada

baldintza bete baino lehen, esekitzailearen kasuan bezala, bere ondorengoei eskualdatuko

die ituna dela medio baldintzapean jasotako eskubidea (EHFZZLren 83.I art.; NFBren 180.

legea]. Itun negatiboari dagokionez, halaber, kontrakoa esan beharko dugu. Baldintza

betetzen bada, itundutako uko egite eraginkorrak indarra galdu eta oinordekoak bere

posizioa berreskuratuko du; baldintza ez bada ematen, aldiz, «purifikatu» egingo da uko

egitea eta oinordekoak bere izaera hori galduko du.

c) Modua

Elementu hau oso erabilia izan da euskal lurraldeetan sinatu diren itunetan; izan ere,

kausatzaileak, oinordeko baten alde mortis causa izendapena eta familia ondarearen

eskualdatzea gauzatu izan duenean, izendatuari, baserriaren «gidari» berriari, zenbait karga

eta betebehar ezarri dizkio bere ardura betetzeko moduari begira. Obligazio horien artean

ezagunak dira, hala nola, Foruek aurreikusitako kausatzailea eta bere ezkontidea

mantentzeko beharra, anai-arreba «baztertu»ei diru kantitate bat edota mantenua

ematearena, edo familiaren ustiapenari begira kudeatzeko orduan jarraitu beharreko

argibideak (NFBren 115. 6), 10) 11) eta 12) legeak].

Efektuak

Film bat balitz bezala, oraingoan, oinordetza-ituna mugimenduan aztertzeko beta dugu,

bere efektuen azterketa xume bat egiteko abagunea, alegia, analisia bi denbora-tartetan

banatuz: ituna sinatzen denetik kausatzailea hiltzen den arte dirauena, eta honen heriotzatik

aurrera zabaltzen dena.

Itunaren eraginkortasuna kausatzailea bizirik dagoen bitartean

Itun positiboari gagozkiola, kausatzailearen eta izendatuaren egoera juridikoen azterketak

bereiztea da komenigarriena, zorren gaineko erantzukizunaren inguruko aipamena

bukaerarako utziz.

a) Kausatzailearen posizio juridikoa

Oinordetza-itunak, aldebikoa eta baliozkoa izanik, errebokatu egiten ditu hura sinatu

aurretik kausatzaileak egindako testamentu bidezko xedapenak, baldin eta hark ez badu bi

xedapen moten arteko bateragarritasuna esanbidez adierazi [EHFZZLren 75. eta 183. art.].

Errebokatzeko indar horretatik ihes egiten dute, hala ere, ermandadeko testamentuak,

ezkontide bat hura egiletsi eta urtebete igaro baino lehen hiltzen denean [EHFZZLren 72.

eta 177. artikuluak], eta mortis causa dohaintzak, oinordetza-ituntzat hartzen den heinean

(EHFZZLren 76. eta 180.2 artikuluak; NFBren 166. legea). Ondorioz, ituna egiletsi

ondoren kausatzaileak egindako testamentu bidezko xedapenak soilik izango dira

eraginkorrak, hark kontratuan horretarako ondasun kopuru bat erreserbatu badu.

Erreserbatutako ondarea erabiltzen ez badu, hau hildakoan abintestato oinordetza irekiko

da, kontrako argibiderik ez badago [NFBk, aldiz, izendatuari esleitzen dizkio 115.3)

legean]. Mortis causa xedatzeko kausatzailearen askatasuna aipaturiko erreserbari lotua

egonik, honek inter vivos eskualdatu nahi izanez gero oinordekoaren oniritzia beharko du

itunaren bidez mementoko ondare-eskualdatzea egin badu bere alde eta [EHFZZLren 77.

eta 181. art.; NFBren 179. legea, zeinak kausatzaileari edozein tituluz xedatzeko ondasunak

erreserbatzea ahalbidetzen baitio eta, erreserbarik ezean, oinordekoaren baimena galdatzen

du]; ez badu eskualdatze hori gauzatu, kostubidezko xedapenak soilik gauzatu ahal izango

ditu [EHFZZLren 78. eta 182. art.; NFBren 179. legea].

b) Izendatuaren posizio juridikoa

Atzerago esan bezala, ituna egilesten denetik, izendatutakoa kausatzailearen behin-

behineko kontratu bidezko oinordekoa da, titulu unibertsalez edo partikularrez, de

cuiusaren heriotzak duen eskubideari irmotasuna egotzi arte. Hala ere, kausatzailea hil

baino lehen suertatzen bada oinordekoaren heriotza, ondorengoei eskualdatuko die, mortis

causa, bere behin-behineko eskubidea eta, kasuz kasu, kausatzailearen eskutik jasotako

ondarea [EHFZZLren 83.I art.; NFBren 180. legea]. Kausatzailea bizirik dagoen bitartean,

halaber, oinordekoak bere eskubidearen defentsarako beharrezkoak diren akzioak izango

ditu eskura.

c) Zorren gaineko erantzukizuna

1. Itunak mementoko ondare-eskualdatzea ekarri badu, kontratua sinatu baino

lehenago kausatzaileak egindako zorren aurrean, lehenbizi berak erantzungo du

oinordekoari eman ez dizkion ondasunekin, eta, ez badauka zerekin ordaindu, oinordekoak

erantzun beharko du kausatzaileak itunaren bidez eman dionarekin, hartzekodunen aurrean

duen eskusio-onura kontuan hartuta. Zorpetua oinordekoa bada, ordea, bere ondasun

guztiekin erantzungo du, kausatzaileak eskualdatu dizkionekin ere bai, noski. Zorrak ituna

sinatu ondoren egindakoak badira, berriz, kausatzailea bada zorduna bere ondare

guztiarekin erantzungo du, oinordekoari eskualdatu diona kenduta (NFBren 115. 1) legea,

betiere «etxearen» onuran hartu ez badira, kasu honetan, Nafarroan, oinordekoak erantzuten

baitu]. Izendatua bada zorduna, ostera, bere ondasun guztiekin erantzungo du

hartzekodunen aurrean, itunaren bidez jasotakoa barne.

2. Itunak post mortem eraginkortasuna badu, ordea, kausatzailea denez ondarearen

jabe bakarra (EHFZZLren 78. art.), hark hartutako zorren gainean, ituna sinatu aurrekoak

zein ondorengoak izanik, bere ondare guztiak erantzungo du. Oinordekoa bada zorduna,

berriz, honek bere ondare pribatuarekin erantzun beharko du, itunaren bidez ez baitu ezer

ere jasotzen kasu horretan. Kausatzailea hil ondoren, oinordekoaren nolakotasuna behin

betikoa bilakatzen denez, honek erantzungo du de cuiusaren zor guztien aurrean,

inbentario-onuraz baliatuz bere erantzukizuna itunaren bitartez jaso dituen ondasunetara

mugatu ahal izango badu ere.

Itunaren eraginkortasuna kausatzailea hil ondoren

Lehenago esan bezala, kausatzailearen heriotzarekin bere oinordetza irekitzea dator eta,

horrekin batera, kontratu bidezko oinordekoaren posizioa finkatzen da, eta behin betikoa

bihurtu. Ez du, bada, horrek kausatzailearen jaraunspena onartu behar izango, eta ezingo du

berau zapuztu ere. Inbentario-onuraz balia daiteke oinordekoa bere erantzukizuna

mugatzeko, eta ez du, noski, kolazionatu beharko jaraunspenaren banaketan itunaren bidez

jasotakoa (KZren 1035. art.; EHFZZLren 62.3 eta 65. art.).

Itunaren eratorritako eraginkortasun eza

Aurreko atalean marraztutako ibilbideak baliozko itun bat baldin badu abiapuntu,

kausatzailearen heriotzarekin bere prozesuari bukaera ipintzen dion ituna, alegia, euskal

araudiek kontratua de cuiusa bizirik dagoen bitartean eragingabea suertatzea aurreikusten

dute, bere aurrekari historikoen eta Estatuko beste ordenamendu autonomikoekin sintonian.

Azter ditzagun eratorritako eraginkortasun falta horren kausak:

Itunaren adostutako aldaketa edo iraungitzea. KZren 1255. eta 1256. artikuluek

diotenaren itzalpean, euskal lege autonomikoek erabateko baliozkotasuna ematen

diete kontratugileek, edo haien ondorengoek, adostutako itunaren aldaketa edo

iraungitzeari, betiere eskritura publikoan jasotzen badute [EHFZZLren 75.2 eta 184.

art.; NFBren 182.I legea].

Itunaren ex lege desegitea. Bi bide arautzen dituzte gure lege-testuek, nahiz eta

NFBk terminologia nahasiagoa erabili:

Errebokazioa. Euskal araudiek zerrendatzen dituzte kausatzaileari itunaren

corpusean adostutako mortis causa izendapena bere kabuz errebokatzeko

zilegitasuna ematen dioten kausak [EHFZZLren 79. eta 185. art.; NFBren

182.III eta 118. legeak]. EAEko araudiak arrazoi gehiago aurreikusten ditu:

1. Kontratugileek itundutako kausak direla medio. 2. Izendatuari ezarritako

kargak eta baldintzak era larrian bete gabe uzten badira [hau da, izatez,

NFBren 115.7) eta 118. legeek aipatzen duten bakarra]. 3. Izendatutakoa

ezduintasun edo desjaraunspen kausan sartzen bada. 4. Izendatutakoaren

jokabideak familiako elkarbizitza normala eragozten badu. 5.

Izendatutakoaren ezkontza banandu, deuseztatu edo dibortziatuz gero,

oinordetza-ituna ezkontza hori dela eta eman bada. Kausa horietariko bat

betetzen bada, kausatzaileak dagokion akzio judiziala abiarazteko aukera

izango du (bera ez badago bere jaraunsleek, de cuiusak nahi ez bazuen izan

ezik; eta NFBren araudiari erreparatuz, soilik demanda jada jarrita badago),

oinordekoaren aldeko izendapena desegin eta horri eskualdatutako

ondasuna berreskuratzearren, alegia.

Iraungitzea. Kontratugileek adostu dezaketen bezala, EHFFZLk ituna ope

legis iraungitzeko arrazoi batzuk ere eskaintzen ditu 80. eta 186.

artikuluetan: 1. Izendapena atxikia dagoen baldintza indargabetzailea

betetzen bada. 2. Izendatua ondorengorik utzi gabe hiltzen bada edota,

ondorengoak utzita ere, kausatzaileak ordezkapen eskubidea ukatu badie.

Ituna iraungita, oinordekoa zenari eskualdatutako ondasunak ere

kausatzailearen edo honek izendatutako hirugarren baten eskuetara

bueltatuko dira, kontrako akordiorik ez bada. Errebertsio hori NFBk ere

aurreikusten du 116.II eta 182.II legeetan.

Edozelan ere, izendapena errebokatu edo iraungi egitean, itunak mementoko ondare-

eskualdatzea ekarri badu oinordekoaren alde, honek gozatutako edukitza egoeraren

likidazioa gauzatu beharko dute kontratugileek. EHFZZLren 81. eta 187. artikuluetan

eskaintzen duen irizpide bakana itungileen akordio falta dagoen kasuetara mugatuz, eta

ordezko araudi gisa Kode Zibilarena aplikatuz, ondoriozta liteke ondarearen errebertsioa ez

dela izendatutakoak jasotako fruitu eta probetxuetara zabalduko, ondarea kudeatzeko hark

izan dituen gastu arruntak bere kontu doazen bezala. Hobekuntzak kobratzeko aukera du

izendatuak 1992ko Legearen arabera, atxikipen-eskubideak babestuta (KZren 453. art.).

Itungileen elkarbizitza

Anciane Regime delakoaren itzalpean kokatzen da Euskal Foruek marrazten duten eskema

sozioekonomiko-juridikoa, gure legedi autonomikoek fideltasun nabarmenez jasoa,

zeinaren muinean autohorniduran oinarritzen den familia konposatuaren baserria eta

ustiapena baitaude, kontsumo eta produkzio unitate mankomunatu bat den heinean.

Familiaren biziraupenak ondarearen zatiezintasunean du itxaropena, belaunaldiz belaunaldi,

oinordeko bakarraren sistema abiapuntu hartuta, oinordetza-itunen bidezko izendapen eta

eskualdatzeen bidez lortzen dena, alegia. Izendatuaren ezkontza une egokitzat hartuta, ituna

sinatzeak bikote gaztearen (izendatua) eta bikote zaharraren (izendatzailea) arteko

elkarbizitza hastera daramatza kontratugileak, familiaren baserriaren sabaipean nortasun

juridikorik ez duen komunitate edo elkarte moduko bat sortzera, hain zuzen. Ustiapenak

eskaintzen dituen baliabideen eta familia osatzen duten kideen beharren arteko oreka

mantentzeko tresna aproposa bilakatzen da, beraz, komunitatea, eta baliabideak sortzen dira

etxean geratzeko aukeratu ez diren beste seme-alabentzat, haien bizitzak aurrera ateratzeko.

Baserriaren gidaritza bateratua gauzatzen dute bi bikoteek gehienetan, eta buruzagitza

progresiboki igarotzen da zaharren eskuetatik gazteenetara. Familiako kide guztiek lan

egiten dute, bakoitzak bere indarren arabera: baserriaren ekoizpenak talde gisa

kontsumitzen dituzte eta gastuak ere komunean ordaindu.

Elkarbizitza desegiteko arrazoiak ere egoten dira: a) Familia osatzen duten kideen arteko

ikusiezinak; b) Izendatzaileen heriotza; eta c) Izendatuaren heriotza ondorengorik utzi

gabe, arrazoiok, halabeharrez, oinordetza-itunaren iraungitzearekin bat egiten ez duten

arren. Komunitatea hautsi egiten bada, ituna iraungi gabe, irabaziak erdi bana zatitzen dira

bikote bakoitzeko; eta hortik aurrera, bikote zaharraren mantenua gazteen esku geratzen da

(horiek baitira ondarearen jabe formalak, gehienetan, ituna dela medio gauzatzen den

eskualdatzea dela eta) edo bikote zaharrak baserriaren gozamenaren erdia erreserbatzen du

bere mantenuaren berme gisa.

Ikus daitekeenez, zirrikitu gutxi zabalik uzten dituen sistema irudikatzen zuten gure Erdi

Aroko Foruek, autohorniduran oinarritutako ekonomia egitura baten magalean. Aldaketak

etorri ere, etorri ziren, hala ere. Ordura arte Eliza katolikoak «zuzentzen» zituen sinesmen

eta praktikek eraldaketa bortitza jasan zuten Erreforma eta Kontrarreformarekin, Estatuak

hartu zuen-eta ikuskatzaile funtzio hori Errenazimendu eta Ilustrazio mugimenduaren

eraginez: hiritar burgesia hedatzea, lan-indarraren proletarizazioa eta gizartearen ehunetan

barrena klase ertainen hazkunde ikaragarria dira, dudarik gabe, industrializazioaren

ezaugarri nabarmenenak. Landatik hirietara izaten diren migrazio-mugimenduak, jaiotza-

tasaren kontrola eta beherakada, emakumeek goi mailako ikasketak burutu eta lan-munduan

sartzea, ezkontidea aukeratzeko askatasuna eta, laburbilduz, gizarte-harreman eta hartu-

eman pertsonalen sekularizazio argia. Ordura arteko familiaren argazkia irauli egiten da:

familia zabalak bidea irekitzen dio familia nuklearra deritzonari, belaunaldi nagusiak

agintaritza galtzen du gazteen ezkontza, lana eta bizitokia aukeratzeko orduan, eta

merkatuaren indarrak, gehiegizko kontsumoak eta dibortzio askeak protagonismoa

eskuratzen du; gure legedi autonomikoek Erdi Aroko Foruek diseinatutako eskema

«tronkal»etik edaten badute ere, bada garaia, beldurrik gabe, eta errespetu osoz, gure

oinordetza-sistema gaurkotu eta egun indarrean dugun gizartearen eskaerei moldatzeko,

gure baliabide juridikoentzat, betikoez gain, eremu berriak topatzeko, alegia.

9.5. Legezko oinordetza

Ideia orokorra

Hasierako atalean esan bezala, kausatzaileak ez duenean bere oinordetzaren diseinurik egiten –

legegileak horretarako eskaintzen dituen tresnak erabiliz–, edota soilik ondasun batzuekiko egiten

badu, legea bera arduratzen da ondasunen etorkizuna zein izango den adierazteaz. Gure legeria

autonomikoari gagozkiola, Bizkaiak bakarrik dauka eremu honetan berezko araudia, EHFZZLren

67.-73. artikuluetan (horrek esan nahi du Gipuzkoan eta Aiaran Espainiako Kode Zibila aplikatuko

dela borondatezko oinordetza diseinurik ez badago).

Bizkaiko Foruak jasotzen duen araudiaren muina tronkalitate-printzipioa da: bai bizkaitar

forudunentzat (Laudio eta Aramaio Bizkaiko Lur Laua dira Foruaren aplikazio-efektuei begira),

baita bizkaitar foru gabeentzat ere, azken horientzat tronkalitateari dagokionez soilik (EHFZZLren

23. eta 25. artikuluak: forudun auzotasun zibila galtzeak ez du kentzen tronkalitate-printzipiotik

eratortzen diren betebeharrak iraungitzea). Izan ere, badakigu, tronkalitatearen dimentsio estuenean,

printzipio horrek legezko oinordetzan duela, batik bat, eragina. Aragoin eta Nafarroan arautzen den

bezala. Ondorioz, kausatzaile bat borondatezko diseinurik gabe hiltzen bada, legegile autonomiko

batzuek (Bizkai, Aragoi, Nafarroa tartean) tronkalitatearen arabera marrazten dute ondasunen

etorkizuna. Kausatzailearen tronkaleko ondasunek norabide bat hartuko dute, eta tronkalekoak ez

direnek beste bat. Jakina da, hala ere, Bizkaian, tronkalitateak baduela beste hainbat instituziotan

eragin nabarmena (nahitaezko oinordetza-sistema, foru-komunikazioa eta inter vivos xedapen

egintzak, doan edo kostubidez eginikoak). Abintestato oinordetza eremu horietako bat da Bizkaian

ere, hots, tronkalitate-printzipioak zuzenean eragiten duena. Azal dezagun, beraz.

Kode Zibilaren 912. artikuluak azaltzen digu noiz irekitzen den legezko oinordetza: La

sucesión legítima tiene lugar:

1.° Cuando uno muere sin testamento, o con testamento nulo, o que haya perdido después

su validez.

2.° Cuando el testamento no contiene institución de heredero en todo o en parte de los

bienes o no dispone de todos los que corresponden al testador. En este caso, la sucesión

legítima tendrá lugar solamente respecto de los bienes de que no hubiese dispuesto.

3.° Cuando falta la condición puesta a la institución del heredero, o éste muere antes que

el testador, o repudia la herencia sin tener sustituto y sin que haya lugar al derecho de

acrecer.

4.° Cuando el heredero instituido es incapaz de suceder.

Kasu horiez gain, Bizkaian abintestato oinordetza ireki egingo da, hipotesi berezi hauetan

ere:

Oinordeko izendatzeko tituluaren baliozkotasun falta (testamentu

mankomunatua, hilburuko testamentua, oinordetza-ituna, oinordetza-fiduzia…).

Oinordetza-fiduziaren baitan, kausatzaileak emandako boterea iraungitzea.

Mortis causa xedapenen bidez tronkalitate-printzipioa urratzea, deuseztasun

zigorra jasoz.

Oinordekoen ordena

Behin irekia, legezko oinordetzak argi markatzen du oinordekoen jaraunsteko ordena.

Ahaidetasunaren hurbiltasunarekin lotzen den hurrenkera dugu, bai Bizkaian baita Kode

Zibilean ere. Bizkaikoa hartu dezagun kontuan; tronkaleko ondasunik ez dagoenean

indarrean dagoena, alegia:

Ondorengoak. Parte berdinetan. Buruz edo leinuz, ordezkatze-eskubidea

dagoenean.

Aurreko ahaideak. Gurasoak badaude, erdi bana. Horietako bakarra balego,

berarentzat dena. Ez badago ez bata ez bestea, bi lerroen artean erdi bana. Ez

badago seniderik lerro batean, bestera joango da jaraunspen guztia.

Ezkontidea. Ez badago lerro zuzeneko ahaiderik, ezkontide alargunak jasoko du

jaraunspena, tronkaleko ondasunik ez dagoenean, noski. Tronkaleko ondasunak

badaude, berak seniparteak ematen dizkion eskubideak mantenduko ditu beti

(gozamen-eskubidea, zeinaren dimentsioa beste senideak nor diren kontuan

hartuta kalkulatuko baita). Ezkontideak banatuak bazeuden deialdiak indarra

izango du, ez baita ezkontza-lotura hautsi. Gauza bera dibortzio-akzioa abiarazi

bada, baina epaia baino lehen kausatzailea hil egin bada.

Albokoak. Laugarren graduko mugarekin, tronkalekoak ez diren ondasunak

alboko bi lerroen artean banatuko dira, erdi bana. Lerro batean ez badago

seniderik, orduan dena beste lerrora joango da. Lerro bakoitzean, hurbileko

ahaideek bidea ixten diete urrunagokoei. Gradu berekoek parte berdinetan

oinordetuko dute. Ordezkatze-eskubidea egongo da kausatzailearen neba-

arreben kasuan, horien seme-alaben alde.

Foru Aldundia.

Aipaturiko hurrenkera tronkaleko ondasunik ez dagoenean ematen da. Baina tronkaleko

ondasunak daudenean, aldatu egiten da, «enborra»ri erreparatu egin behar baitzaio.

Ordenan bakarrik egongo dira tronkaleko ondasunari dagozkion enborreko senideak. Beraz,

ezkontide alarguna ez da horien artean egongo, ez bada EHFZZLren 20.3 hipotesian. Azter

dezagun hurrenkera hura nola moldatzen den tronkaleko ondasunak daudenean:

Ondorengoak. Hauek beti izango dira tronkaleko senide kausatzaileari begira.

Berdin dio biologikoak edo adoptatuak diren. Ez da bereizketarik egiten.

Ondorengo hurbilenekoek, lehenengo gradukoek, buruz jasoko dute

jaraunspena, zati berdinetan. Aldiz, baten bat ordezkatuko badute bere

ondorengoek, orduan hauek leinuz oinordetuko dute. Ezkontza ezberdinetako

seme-alabak edo ondorengoak badaude, orduan, beharrezkoa balitz (ondasuna

beste enborretik datorrelako) erreserbak hartuko dira kontuan.

Aurreko ahaideak. Tronkaleko ondasunen oinordetzan, ondorengorik ez badago,

soilik jasoko du enborrean kokatzen den aurreko ahaideak, ez besteak. Eta hori,

enborra gorago hasten bada bakarrik. Kausatzaileak hasi badu enborra, ez da

joango gorantza legezko oinordetza. Beharrezkoa baita, gorantz joateko, gorako

norbaitek kausatzaileak baino lehen ondasun hori eduki izana. Kausatzaileak

guraso biak badauzka eta ondasuna bi horiek erositakoa bada, orduan erdi bana,

biek hasi baitute enborra. Ez zaie alboko senideei emango ondasun hori, ez

baitute inolako eskubiderik, aurreko beste senide komunek ez baitu enborra hasi.

Alboko ahaideak. Ez badago ondorengorik ezta aurreko ahaiderik ere, enborrean

kokatzen diren alboko senideek jasoko dute ondasuna (nahiz eta ezkontide

alargunak bere senipartetik datorren eskubidea mantendu legez). Laugarren

gradua izango da muga, kausatzailearekiko. Eta, jakina, kausatzailearen eta

oinordekoaren aurreko ahaide komun batek eduki behar izan du lehenago

ondasun zehatz hori, bestela albokoa ez da tronkaleko senide izango.

Ez badago hiru talde horietan sartze den ahaiderik, ondasunak ez dira jada tronkalekoak

izango eta tronkalekoak ez diren ondasunen hurrenkera jarraituko da (ezkontide alarguna

albokoen aurretik sartuz).

10. GAIA

ORAIN ARTEKO IBILBIDEAREN BUKAERA:

EGUNGO LEGERIA BERRITZEKO

PROPOSAMENAK

10.1.- Euskal Zuzenbide Zibilaren bilakaera: nondik gatoz eta non

gaude orain?

Euskal lurraldeen Zuzenbide Zibila ohiturazkoa da XIII.-XIV. mendeetara arte. Ohitura

horiek lege bilakatuko dituzten lehenengo testuak foruak izango dira: Lur Lauaren edo

elizateen ordezkariek Batzar Nagusietan landu eta onartuko dituzten lehenengo legezko

euskarriak; Gaztelako erregeek hiribilduei emandako eta pribilegioz jositako hiri-gutunek

eragindako desoreka murriztearren sortuak, alegia. Foru horiek jasoko dute, idatziz, gure

ohiturazko Zuzenbide Zibila. Gure lehenengo lege idatziak dira. Hiribilduak inguratzen

dituzten harresietatik at aplikatuko den zuzenbidea jasotzen dutenak, hain zuzen ere; euskal

hiriguneetan Gaztelako ordenamendu zibila egongo baita indarrean [Alcalako

Ordenamendua (1348) eta Toroko Legeak (1505)]. Horrela, Bizkaian, Durangoko Forua

(XIV. mendea), Avellanedako Forua (1394) eta Bizkaiko Foru Zaharra (1452) izango dira

lehenak, Enkarterrietako Forua (1503) eta Bizkaiko Foru Berria (1526) hurrengoak, azken

hori Bizkaiko Lur Lau osoan aplikagarri 1574. urtetik aurrera. Araban, berriz, Aiarako

Forua dugu (1373), eta kontuan hartu Laudio eta Aramaiori ere Bizkaiko Forua aplikatuko

zaiela. Nafarroan hainbat hobekuntza jasoko ditu 1237ko Foru Orokorrak. Gipuzkoan,

ohiturazko Zuzenbide Zibilak ez du, ostera, foru taxurik hartuko: idatzi gabe mantenduko

da bizirik.

Iparraldeko euskal lurraldeek, Frantziako 1789ko Iraultza dela medio, euren Zuzenbide

Zibila galduko dute. Gure Hegoaldeko foruek, ordea, indarrean jarraituko dute 1946ko

Zaragozako Zuzenbide Zibilari buruzko Espainiako Juriskontsultoen Kongresuak berezko

Zuzenbide Zibila duten lurraldeen ordenamenduak konpilazioetan biltzeko ideia aurkezten

duen arte. Hala, Franco jeneralak Pardoko Jauregian sinatutako bi legek ordezkatuko

dituzte gure Hegoaldeko Erdi Aroko foruak: Bizkaia eta Arabako Konpilazioak (1959) eta

Nafarroako Konpilazioak edo Foru Berriak (1973). Egin ziren sei konpilazioetatik

[Aragoi, Katalunia, Nafarroa, Balear Uharteak, Bizkaia-Araba eta Galizia] lehenengoa eta

azkena dira gureak. Bizkaikoa eta Arabakoa Espainiako Gorteek ikusitakoa, 1959koa;

Nafarroakoa zuzenean Estatuko buruak onartutakoa, 1973an. Biak ordura arteko Zuzenbide

Zibila jasotzeko asmoz eginak. Nafarroakoa askoz ere landuagoa eta osoagoa. Egun

indarrean dagoena, 1987ko erreforma batek ukitua bada ere.

Horrela heltzen gara 1978ko Espainiako Konstituzioaren aldarrikapenera. Testu horren 143.

artikuluak beren burua autonomia-erkidego gisa osatzeko aukera emango die zenbait

lurralderi, tartean gure Hegoaldeko lauei. Bide arina delakoa bere eginez, Nafarroak batetik

(Lehenengo Xedapen Gehigarria erabiliz), eta Bizkaiak, Gipuzkoak eta Arabak bestetik

(Bigarren Xedapen Iragankorra dela medio), autonomia-erkidego bilakatu zuten beren

burua. Behin autonomia-erkidego bihurtuta, legegintza zibilari buruz ari den Espainiako

Konstituzioaren 149.1.8 artikulua suertatu zaie aplikagarri bi lurraldeei. Arau horrek

Zuzenbide Zibilari buruz legeztatzea Estatuaren eskumen esklusiboa dela adierazten du,

argi eta garbi. Hori bai, errespetatzen ditu, nolabait, Konstituzioa aldarrikatu aurretik

berezko Zuzenbide Zibila izan duten lurraldeen foru-ordenamenduak, bereziak. Horiek

mantentzeko, aldatzeko eta garatzeko eskumena aitortzen die lurraldeoi (tartean gureei ere),

Estatuak, ukiezinak diren zenbait arlo beretzat gorde eta gero (…arau juridikoen

aplikazioari eta eraginkortasunari dagozkion erregelak; ezkontza formei dagozkien

harreman juridiko-zibilak; erregistro eta agiri publikoen antolamendua; kontratuzko

obligazioen oinarriak; legeen arteko gatazkak ebazteko arauak, eta zuzenbidearen iturriak

zehaztea; azken kasu horretan, zuzenbide foral edo bereziko arauak errespetatuz). Azken

eremu horiek, beraz, nahi izanez gero, Estatuak legeztatu beharrekoak dira. Berezko

Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoetako legebiltzarrek ezingo dituzte lege

bilakatu, Konstituzioak ezarritako mugak urratu gabe. Agertoki horretan onartzen du Eusko

Legebiltzarrak, 1992an, egun indarrean dagoen Euskal Foru Zuzenbide Zibilari buruzko

lege autonomikoa, Nafarroak 1973ko Foru Berria indarrean mantentzen duen bitartean.

Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, tronkalitatea, oinordetza-sistema eta ezkontza-

eraentza ekonomikoa dira arau berriaren funtsa; Espainiako Konstituzioak marrazten duen

eskumen-eremua erabat errespetatzen duen eduki eta instituzio sorta, alegia. Aditu gehienen

ustean, eta 1992ko Legearen Zioen Adierazpenak argi dioen bezala, ordu arte izandako

ordenamenduaren eguneratze-prozesuan lehenengo urratsa suposatzen du arau berri

horrek. Bizkaiko eta Aiarako ordenamenduak mantentzeko legezko testua, Autonomia

Estatutuaren 10.5 artikuluaren magalpean, Autonomia Erkidegoak behar duen legezko testu

bateratua eta osoa aurreragorako utziz. Heldu zaigu, baina, garapen hori burutzeko unea.

Aldatze edo mantentzetik abiatuta, gure Zuzenbidea handitzeko, loditzeko eta zabaltzeko

abagunea. Badugu, eta, horretarako eskumena, Espainiako Konstituzioaren arabera.

Hala ere, 1978ko Espainiako Konstituzioak 149.1.8 artikuluan egiten duen eskumen-

banaketak baditu beste muga gehigarri batzuk ere. Biziki garrantzitsuak, alegia, gure

legezko testuak berritzeko asmoari gagozkiola. Aipaturiko mugok Konstituzio Auzitegiak

irudikatzen ditu, lehenengo aldiz, 88/93 Epaian. Espainiako Estatuko testu juridiko gorena

interpretatzeko eta, ondorioz, alde baterantz edo besterantz bideratzeko zilegitasuna duen

organo bakarrak hesiak jarri dizkio berezko Zuzenbide Zibila duten autonomia-erkidegoek

euren ordenamendu zibila garatzeko duten eskumen horri. Egia da ez dela beharrezkoa

izango, Auzitegiaren iritziz, lurralde eskumendunek Konstituzioa aldarrikatu aurretik

konpilazioa izatea euren berezko Zuzenbide Zibila garatzeko aukera mantentzeko (121/92

Epaia: El amplio enunciado de esta última salvedad ("derechos civiles forales o

especiales") permite entender que su remisión alcanza no sólo a aquellos derechos civiles

especiales que habían sido objeto de compilación al tiempo de la entrada en vigor de la

Constitución, sino también a normas civiles de ámbito regional o local y de formación

consuetudinaria preexistentes a la Constitución, por más que fueran aquellos derechos ya

legislados, sin duda, los que se situaron como referencia principal para el constituyente a

la hora de articular, en este punto, las competencias del Estado y las que pudieran ser

asumidas por las Comunidades Autónomas en los Estatutos respectivos). Argudio hori

izango da, finean, Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen 1992ko Legean

Gipuzkoako lurraldean mendeetan bizirik iraun duen ohiturazko Zuzenbide Zibila

legeztatzea eta txertatzea ahalbidetuko duena, 1999ko azaroaren 26ko legearen bitartez,

alegia. Horrela jasotzen du, lehenagotik, Euskal Autonomia Estatutuaren 10.5 artikuluak,

hala ere.

Baina berezko Zuzenbide Zibila garatzeko bai izango da beharrezkoa, Auzitegiak adierazi

duenez, legegintza berria Konstituzioa aldarrikatu aurretik indarrean egon izan den

ordenamenduarekin konektatua edo lotua egotea (El de los derechos civiles forales o

especiales enuncia, pues, una competencia autonómica en la materia que no debe

vincularse rígidamente al contenido actual de la Compilación u otras normas de su

ordenamiento. Cabe, pues, que las Comunidades Autónomas dotadas de Derecho civil

foral o especial regulen instituciones conexas con las ya reguladas en la Compilación

dentro de una actualización o innovación de los contenidos de ésta según los principios

informadores peculiares del Derecho foral. Lo que no significa, claro está, en consonancia

con lo anteriormente expuesto, una competencia legislativa civil ilimitada ratione materiae

dejada a la disponibilidad de las Comunidades Autónomas, que pugnaría con lo dispuesto

en el artículo 149.1.8 CE, por lo mismo que no podría reconocer su fundamento en la

singularidad civil que la Constitución ha querido, por vía competencial, garantizar).

Berezko Zuzenbide Zibila duten zazpi autonomia erkidegoetako legebiltzarrek (Katalunia,

Aragoi, Valentzia, Balear Uharteak, Galizia, Nafarroa eta Euskal Autonomia Erkidegoa)

ezingo dute, beraz, edonola garatu euren ordenamendu zibila. Konexio-punturen bat egon

beharko da izan dutenaren eta izan nahi dutenaren artean. Zubi bat marraztu beharko da

eduki denaren eta eduki nahi denaren artean, bestela Espainiako Gobernuak konstituzio

kontrako helegitea aurkeztu ahal izango du Konstituzio Auzitegiaren aurrean, muga hori

urratu duen legebiltzar autonomikoaren kontra. Hala egin izan du Espainiako Gobernuak

orain arte –maiz, arrazoi politikoak direla medio helegitea aurkezteari uko egin badio ere,

urratzea, teorian, agerikoa izanik–. Eta hala berretsi du aipaturiko konexio-muga

Konstituzio Auzitegiak 2010eko ekainaren 28an, Kataluniako Autonomia Estatutuari buruz

emandako epaian (129. artikuluan aztertutako Estatutuek Kataluniako Zuzenbide Zibilari

buruzko legegintza-eskumenaren gainean mantendutako formulazio zabalaren harira: cabe

la ordenación legislativa de ámbitos hasta entonces no normados por el Derecho civil

especial, pero no de forma ilimitada, sino con respecto a figuras conexas con las ya

reguladas y siempre que ello responda a una actualización acorde con sus principios

generales o inspiradores. De este modo la Constitución opera una clara delimitación de la

atribución normativa, en la medida en que faculta para adoptar acciones tendentes al

mantenimiento del citado Derecho especial, con las alteraciones y complementos que se

consideren oportunos, pero no, sin embargo, a producir una auténtica ampliación

abstracta del marco normativo que constituye el Derecho civil autonómico, ni a disfrazar

de desarrollo legislativo lo que en realidad constituye una auténtica regulación ex novo de

la materia, no previamente sometida ni conectada al Derecho foral o especial). Argumentu

bera erabili du Konstituzio Auzitegiak Madrilgo Legebiltzarrak onartutako 11/2001

izatezko bikoteei buruzko Legearen hainbat artikulu Konstituzio kontrakotzat hartzeko,

81/2013 Epaian.

Hori da, beraz, gure egungo agertokia. Euskal Herriko Iparraldea osatzen duten hiru

lurraldeak, Frantziako Estatuaren zentralismoak jota, berezko Zuzenbide Zibilik gabe.

Hegoaldeko lau lurraldeak, berriz, zatikaturik, Espainiako 1978ko Konstituzioak 149.1.8

artikuluan gauzatzen duen eskumen-banaketaren mende eta Konstituzio Auzitegiak

ezarritako eta berretsitako mugez inguratuak. Manten eta alda ditzakegu gure Zuzenbide

Zibilak, Konstituzioa aldarrikatu aurretik idatzirik izan ez baditugu ere. Baina soilik garatu

ahal izango ditugu aurretik izan dugun ordenamenduan jaso izan diren figura juridikoak

edota horiekin lotuak daudenak, beti ere gure ordenamenduak ezaugarritzen dituen

oinarrizko printzipioei jarraiki. Nabarmena da, hala ere, aipaturiko konexio hura, lotura

hura, elementu interpretagarria dela. Manipulagarria, hein handi batean. Instituzioen arteko

lotura aldarrika daiteke legegintza oinarritzeko, bai; baita printzipioen arteko zubia edo

konexioa ere. Eta azken hori izan daiteke, berez, guretzat lagungarria den haria, ildoa.

Gizartearen egoera aldatzen doa, azkar gainera. Instituzio berriak sortzeko beharra suerta

daiteke maiz eta, horiek ardatz hartuta, lege berriak egitea izango da berezko Zuzenbide

Zibila duten autonomia-erkidegoen borondatea eta nahia. Euren eskumen-eremua

irekitzearena. Haztearena. Zabaltzearena. Estatuaren zentralismoarekin talka egiten den

eremura iritsi arte eta urrunago ere, zergatik ez? Baita Estatuaren erresistentzia argia ere

zabaltze horren aurrean. Ezarritako mugak behin eta berriz berresten. Hazkunde organiko

hori teorian onartu bai, baina praxian murriztuz. Zentroaren eta periferiaren arteko betiko

auzia. Konpondu gabekoa. Azken finean, Estatuaren eredua dago kolokan. Gai juridikoa,

bai, baina printza politiko nabarmenekin.

10.2.- Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen uztailaren

1eko 3/1992 Euskal Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea

eraldatzeko premia

Euskal Autonomia Erkidegoan indarrean dagoen Zuzenbide Zibilari argazkia ateraz gero,

erabateko adostasuna dago, adituen artean, 1992an onartu zen legezko testuaren diagnosian.

Erkidego honek 2.169.038 biztanle dauzka, gutxi gorabehera [horietatik 317.016 arabarrak;

1.151.708 bizkaitarrak eta 700.314 gipuzkoarrak; gehienak emakumeak]. Gure

erregulazioaren muina den oinordetza-sistemari dagokionez, indarrean dagoen 1992ko

Legeak bost estatutu juridiko ezberdin mantentzen ditu oraindik, Erdi Aroan sortutako

hiribilduen eta lur lauaren arteko dikotomiari eutsiz Bizkaian. Erakuts ditzagun: (1)

Bizkaian pertsona forudunak (% 45) eta foru gabeak (% 55) daude, euren auzotasun zibila

Lur Lauan edo hiribildu batean duten kontuan hartuta. Oro har, auzotasun zibila Lur Lauan

dutenak forudunak dira eta 1992 Legea aplikatzen zaie euren oinordetzei (baita Laudioko

edo Aramaioko auzotasuna badute ere); ostera, hiribilduetan edota horien jatorrizko

hirigunean zein ondoko hiri-lurrean badute euren auzotasun zibila, Espainiako Kode Zibila

aplikatuko zaie, foru frankoek duela zazpi mende baino gehiago ahalbidetu zuten bezala.

Bada garaia egun justifikaziorik ez duen zatiketa horri bukaera emateko. (2) Bizkaiko

hiribilduetan auzotasun zibila dutenek, hala ere, badute komisario bidezko ordenazioa eta

testamentu mankomunatua egiteko aukera. (3) Arabako lurraldearen % 88an Espainiako

Kode Zibila da aplikagarri; (4) Araban geratzen den zatia Aiarako Foruari dagokio, 1992ko

Legean jasota dagoena. (5) Gipuzkoarrek badute, 1999an onartu zen aldaketa dela medio,

berezko araudia, baina soilik baserriaren mortis causa eskualdatzeari dagokionez. Beste

eremu guztietan Espainiako Kode Zibilaren mende geratzen dira.

Egia da egun Euskal Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurraldeek ez dutela, historian

zehar, ordenamendu zibil bakarra eta bateratua izan. Batasun falta hori zuzentzeko aukera,

lehenbizi, 1978ko Espainiako Konstituzioa aldarrikatu zenean izan genuen, Eusko

Jaurlaritzari eta Legebiltzarrari baitzegokien lehenengo lege autonomikoa gauzatzeko

ekimenaren gidaritza, 149.1.8 artikuluak eskaintzen duen eskumen-banaketan murgilduz.

Ez zen hala gertatu. Bizkaiko eta Arabako Foru Aldundiek gidatu zuten prozesua, agian

Autonomia Estatutuak 10.5 artikuluan formalki eskaintzen zien protagonismoari eutsiz,

organo komunen kaltean. Beste autonomia-erkidegoetan egin zutenaren eredua jarraitu

beharrean, hemen ez genuen akordio politikoa zutabetzat hartu. Ez genuen batzorde

teknikorik eratu funtsezko gaiak jorratu, eztabaidatu eta adosteko. Ez genuen elkarrekin

trazatu nora eta nola heldu nahi genuen. Ezta helmugara elkarri helduta iritsi nahi genuen

ere. Bizkaiko Foru Aldundiak bere batzordea eratu zuen eta, ondorioz, Arabakoak berea.

Gipuzkoakoak ez zuen mugimendurik egin. Eusko Legebiltzarrak Bizkaiko eta Arabako

Batzordeei eskatu zien euren lege-proposamenak uztartzeko eta Zuzenbidearen iturriei

buruzko zenbait xedapen komun idazteko. Gipuzkoako Zuzenbide Zibilaren etorkizuneko

garapena 147. artikuluan adierazi zen, landu beharreko erronka lez. Hala jaio zen, beraz,

egun indarrean dagoen Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea. Hiru

liburuz hornitua, bakoitza Foru bati eskainia (Bizkaia, Araba eta Gipuzkoa). Azken hori

1999an osotu zen, Gipuzkoako Foru Aldundiak enkargatu eta EHUko Zuzenbide Zibila

Sailetik eginiko lege-testuarekin. Bukatzeko, 2003an Eusko Legebiltzarrak Izatezko

Bikoteen Legea onartu zuen, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanle guztiei aplikagarri

zaien lehenengo arau zibila, alegia.

Ikus daitekeenez, gure araudia erabat zatikatua dago. Ez daukagu, beste ordenamendu

autonomikoek duten bezala, auzotasun zibil bateratua Euskal Autonomia Erkidego osorako.

Arazo asko sortzen du, kasuz kasu, subjektu bakoitzaren auzotasun zibila ikertzeko

beharrak. Ziurtasun juridikoa behar dugu, eta legeria honek ez digu behar den moduan

eskaintzen. Subjektu jakinaren auzotasun zibila zein den aztertzeko, 1992ko Legeak dio

arau hori indarrean jarri zen plano urbanistikoak hartu behar direla kontuan, kale batetik

bestera foruduna edo foru gabea izatearen betekizuna aldatu egiten dela jakinik. Badakigu,

halaber, auzotasun zibila denboraren poderioz, nahita edo nahi gabe, aldatu egin daitekeela,

gure arazoa handituz. Egoera ez da samurra, oso ezberdinak baitira lege autonomikoak eta

Espainiako Kode Zibilak eskaintzen dituzten oinordetza-sistemen ezaugarriak. Pentsa

dezagun, esaterako, tronkalitatean. Bizkaian besterik ez da arautzen era zuzenean.

Funtsezko instituzio horren bertutez, tronkaleko ondasun baten jabeak ondasun hori

xedatzeko askatasuna mugatua izango du, tronkalekoak diren senideen onuran. Horien

eskubideen aurka, doan burututako xedapenak deusezak izango dira; kostubidez eginikoak,

aldiz, deuseztagarriak. Halakorik ez da Espainiako Kode Zibilean. Ezta komisario bidezko

ordenazioa egiteko aukerarik ere. Oinordetza-ituna edota testamentu mankomunatua

egiteko betarik ere ez dago testu hartan. Sustrai eta helburu erabat ezberdinak dituzte bi

sistemek. Eta biak daude indarrean Euskal Autonomia Erkidegoan, elkarren ondoan. Zer

esanik ez, ildo honetan, seniparteari dagokionez lege-testu bakoitzak ezartzen duen ereduari

buruz. Araban oinordetza gehienek Espainiako Kode Zibilak ezarritako mugak errespetatu

behar dituzte; baita Bizkaiko hiribilduetan auzotasuna duten kausatzaileen oinordetzek

edota baserri baten jabe ez diren gipuzkoarrenek ere. Aldiz, Bizkaiko Lur Lauan auzotasuna

badu kausatzaileak, senipartea sendoagoa izango da nahitaezko oinordekoen taldearentzat,

kausatzaileak jaraunspena nahi bezala banatzeko duen askatasunarekin orekatua. Aiarako

Forupean daudenek, ostera, erabateko askatasuna izango dute jaraunspena banatzeko,

seniparte materialik ez baitago, Nafarroaren tankeran.

Diagnosia, beraz, adostua. Auzotasun zibil bateratuaren beharra dugu. Baita oinordetza

antolatzeko tresna berberak erabiltzeko aukera orokortzea eta nahitaezko oinordetza-

sistemaren eremuan dagoen lege-dispertsio justifikaezinarekin amaitzea ere. Tronkalitateari

buruz erabakiak hartu behar dira, baita Bizkaian legezko ezkontza-eraentza ekonomikoa

den foru-komunikazioaren inguruan ere. Badugu horretarako zilegitasun juridikoa,

Espainiako Konstituzioak 149.1.8 artikuluan irudikatzen duen eskumen-banaketaren

esparruan kokatzen baikara. Halaber, gai horiek lantzeak eta berritzeak ez ditu Konstituzio

Auzitegiak behin eta berriz ezarritako mugak hausten, badauzkagulako jada arautuak

eraldatu nahi ditugun instituzioak. Ez dugu, beraz, nahitaezko konexio hartara jo beharrik

gure oinordetza-sistema birmoldatzeko. Arazoa, beraz, ez dago kanpoan. Ez dago eskumen

tituluan edota honen dimentsioan. Baketsua da bide hori, kasu honetan. Non dago, orduan,

gatazka? Zergatik ez dugu orain arte indarrean daukagun mosaiko ilun eta zaharkitu hori

ordezkatu? Korapiloa etxean daukagulako. Gure artean. Ez dago, zoritxarrez, adostasunik,

egin beharreko ibilbidea marrazteko orduan. Ez dago elkarrekin lan egiteko gogorik, antza.

Ezta asmorik ere, batzuen aldetik. Euskal Zuzenbide Zibila lantzen lehenbizi nor hasi zen

aldarrikatuz, itxi egiten dira ateak. Harrigarria bada ere, eta inolako irizpide zintzorik gabe,

betikoak eta «etorri berriak» bereizten dira. Gure Zuzenbide Zibilari arnasa emango dioten

belaunaldi berriei elkarlanean aritzeko bidea mozten dien lehiaketa heldugabeari eusten

diogu. Horri egin behar diogu aurre, lehenbizi. Aukera historiko honen atarian.

10.3.- Gure esku dago eraldaketaren bidea irudikatzea: garatu

dezagun egungo legeria autonomikoa, denok batera eta pausoz

pauso

Indarrean dugun 1992ko Legeak aldaketa sakona behar duela argi geratu da azaldutakoaren

ostean; nahiz eta sakontasun horren dimentsioaren inguruan ere jarrera ezberdinak

sumatzen diren. Hala ere, harrigarria dirudien arren, aldatu beharrekoak adostasun gehiago

pilatzen du aldatzeko jarraitu beharreko bideak baino. Estatu mailan, aldiz, batzuek oso argi

dute (…el desarrollo del Derecho civil propio muestra una falta de sentido de Estado; se

trata de un tema importante manipulado por fuerzas políticas independentistas o

separatistas; ha de recuperarse, en el futuro, una cierta aspiración armonizadora y, en lo

posible, unificadora de la legislación civil en España, José Luis MOREU BALLONGAren

hitzetan). Gu, berriz, ibilbide-orririk gabeko aintziran igerian. Elkarri begiratzeko zailtasun

mordoarekin. Adostasuna eta elkarlana ezinbesteko tresna direla ohartu gabe.

Heldu da ordua euren Zuzenbide Zibila askoz ere gehiago eta hobeto garatu dutenen

ereduari arretaz begiratzeko. Lurralde horiek –Katalunia, Aragoi, Galizia eta Valentzia,

batez ere– apustu egin dute euren Foru Zuzenbide zaharrak Zuzenbide Zibil moderno

bilakatzeko. Lege-testu zaharretan oinarrituta, baina egungo errealitateari adi so eginez,

diseinatu dituzte egungo ordenamendu zibil dinamiko eta malguak. Lurralde horietan, bat

egin dute politikak, praktikak eta unibertsitateak. Kohesioz aritu dira, elkarlanean, oztopo

instituzionalak gaindituz. Helburu bakarraren alde: euren biztanleen eguneroko arazo

gehienak arrakastaz konponduko dituen legezko euskarri adostu bat eskaintzea.

Biztanleriak oniritzia eman die, zalantzarik gabe, jaso duen produktua ona izan delako. Eta

produktua ona izan da aurretiazko aholkularitza tekniko egokia eman zaiolako.

Legebiltzarrari eta gobernu autonomikoari lan teknikoa egin dien adituen batzordea sortu

dutelako lehenbizi, kolore eta esparru guztietako profesionalak elkarren ondoan lanean

jarriz. Administrazioak eman behar du bultzada, bai, baina teknikariek irudikatu behar dute

etorkizuneko legeria. Dakitenek dute legegintza-garapena egoki bideratzeko erantzukizuna;

ekimen politikoa, berriz, legebiltzarrari dagokio. Tempusak ere errespetatu egin dira, jakina.

Ez da berrikuntza-prozesua egun batetik bestera burutu. Errepara diezaiegun, bestela,

Aragoi edo Kataluniako ereduei. Zatika egin dute lana, pausoz pauso, atalez atal. Kalitateak

bere pisua du. Izan behar du!

Gurean badago mahai gainean proposamen bat baino gehiago. Zehazki hiru direla esango

nuke, nik behintzat, azken hilabeteotan plazaratu direnak. Alde batetik, Zuzenbidearen

Euskal Akademiak eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunak 2012ko maiatzaren 31n onartutako

proposamena. Egun daukagun 1992ko Legea blokean aldatzea planteatzen duen bakarra.

Bestetik, EHUko Zuzenbide Zibila Sailetik argitaratu dena (2011n gaztelaniaz eta 2013an

euskaraz), atalkako berritze harekin bat egin eta, lehenengoz, oinordetza-sistema aldatzea

proposatzen duena, indarrean dagoen eta mementoan berritzen ez den arau sorta bizirik

mantenduz. Babestu Bizitza elkartetik dator hirugarrena, Euskal Autonomia Erkidegoari

Aiarako Foruak jasotzen duen mortis causa xedatzeko askatasun osoa zabaltzea

aldarrikatzen duena. Egia da proposamen orok zilegitasun bera duela aztertua eta onartua

izateko. Hori zalantzarik gabeko kontua da. Baina egia da, baita ere, bide ezberdinak geure

muturren aurrean izanik, badugula euskal gizartearekiko egokiena hautatzeko

erantzukizuna. Eta egokiena ez da, nire ustez, legebiltzarrak bata edo bestea aukeratzea,

besteak baztertuz, indar politikoen joera puntuala eta «interesatua» baliatuz. Hau joko

politiko bat baino gehiago da, edo izan beharko luke, bederen. Aragoin eta Katalunian egin

duten moduan, hemen ere batzorde tekniko bat eratu behar du Eusko Legebiltzarrak.

Banakako agerraldietatik abiatuta, badu urrunago heltzeko erantzukizun politikoa eta etikoa

euskal gizartearekiko. Mahai gainean dauden proposamenak eztabaidatu behar dira.

Oraingoan bai. Ezin da Bizkaiko txoko txiki batetik Autonomia Erkidego osorako legeztatu,

eta legeria berri horretan parte hartu nahi duten beste agente guztiak baztertu. Txoko

horretan dihardutenak gure lurralde autonomikoan diren arazoen eta horien konponbide

guztien jakitun balira bezala. Herri-kohesioak kontrakoa agintzen du: konpromisoa,

leialtasuna, elkarlana, apaltasuna. Guztion artean gure legeria lantzea, inor baztertu gabe.

Funtsean, desadostasunak ez dira hain larriak. Bai, ordea, protagonismo eta egozentrismo

kontu onartu ezinak. Hau ez da lehiaketa bat. Eta hala ikusiz gero, duela hogeita bat urte

egin ziren akatsak errepikatzeko arriskua handia da. Bestalde, batzuk afera hau teorikoen

eta praktikoen arteko ezberdintasunean kokatzen saiatu badira ere, aitortu beharra dago

saiakera hori manipulazio-ariketa trakets gisa agertu dela. Abokatu asko ez datoz bat

Akademiatik eta Abokatuen Bazkunetik datorren proposamenarekin. Hainbat notario ere

ez. Ezagupen teknikoak beharrezkoak dira, teoria eta praktika ondo uztartuz, jakina.

Unibertsitatea ez da bizi arazoetatik at, arazoen muinean baizik. Abokatu askori

aholkularitza teknikoa eskainiz. Korapiloa ez dago hor, ez. Hori aitzakia besterik ez da.

Euskal Zuzenbide Zibila oraindik ere bizi bada, hein handi batean, Adrian CELAYA

IBARRA jaunari zor zaio. Hark ere argi du hemen dioguna (…he de reconocer que el

proyecto nacía en Bizkaia, era casi exclusivamente vizcaíno y es posible que nos alejara

del deseado Derecho civil vasco). Oraintxe irekia dugun atea ez da, bada, korrika lege berri

bat ateratzeko modukoa. Atea handiagoa da, ederragoa. Hogeita bat urte itxaron baditu

euskal gizartearen zati batek, hilabete batzuk gehiago itxaron ditzake, finean onartuko den

legezko euskarriak itxaronaldia merezi badu. Sakon hausnartu behar da aldaketa. Indarrean

daukagun legeriaren backgrounda Erdi Aroko jabetza-familia-oinordetza uztarketaren

kopia zaharkitua dela badakigu. Instituzioak ezin dira nahitaez gorde geure buruak

tradizioari lotuak mantentzearren. Batez ere, 1992an bertan tronkalitatetik eratorritako

saka-eskubidea hiri-lurrean ezabatu zela kontuan hartuta (114.I art.). Begiratu bat eman

beharko litzaioke Eusko Legebiltzarrak berak onartutako abenduaren 12ko 13/2008

Legearen Zioen Adierazpenari eta bertan mahai gainean jartzen den familia-ereduari.

Legeria bat errealitateari egokitzea ez da bere xedapenak makilatzea. Koherentziak

garrantzi handia hartzen du puntu honetan: seniparteak murrizketa handia jaso eta, aldiz,

foru-komunikazioa bere horretan mantendu? Partxeak erabiliz egiten bada aldaketa-ariketa,

fruitua ez da ona izango. Landu beharko da, agian, zaintza partekatuaren gaia. Baita beste

eremu zibil batzuk ere. Baina ez dugu zertan dena batera egin. Ez litzateke oso burutsua

izango dena azkar eta beste alde batera begira egitea. Funtsezko hutsunez zein akats

teknikoz jositako testu batek ezin du aurrera egin itun politiko bat dela medio. Ez genuke

halako praxia bultzatu behar. Ez diogu mesederik egiten Euskal Zuzenbide Zibilaren

etorkizunari. Heldu da bakoitzak bere mugak aitortzeko garaia. Ozenago esan daiteke,

argiago ez.

10.4.- Fruiturik gabeko hainbat saiakeraren ostean, hona hemen

EHUko Zuzenbide Sailak mahai gainean jarri duen proposamena

Eusko Legebiltzarrak, Kataluniako ereduari jarraiki, 1982an Legebiltzarrean bertan

Batzorde Berezi bat eratu zuen Euskal Foru Zuzenbidea eguneratzeko asmoz (III.

legealdia), Juan INFANTE ESCUDERO jaunak eskatuta, Euskadiko Ezkerra

Legebiltzarreko taldearen izenean. Talde horren eskaera zen, berez, Legebiltzarreko

Batzorde Bereziak eta Euskal Foru Zuzenbidea eguneratzeko eratutako adituen batzorde

teknikoak batera jardutea (…en consecuencia parece apropiado, tal como procedió hace

tiempo la Generalitat, que el Parlamento Vasco nombre una comisión de juristas de

reconocida solvencia que, en colaboración con la Comisión Parlamentaria I, pueda en un

tiempo prudencial presentar a esta Cámara una proposición de reforma de nuestro

Derecho Foral). Eusko Legebiltzarrak proposamen horri buruzko erabakia Legebiltzarreko

Batzordearen esku utzi zuen, beste adituen talde edo batzorde hura osatu gabe.

Legebiltzarreko Batzordeak adituen eskutik informazioa jaso zuen, bai (batez ere Bizkaiko

jakitunen aldetik), baina ez zuen inolako erabaki politikorik hartu. Soilik urgentea zena

legeztatu behar zela ebatzi zuen eta, aitzakia horrekin, ekidin zuen Euskal Zuzenbide

Zibilaren helmuga eta ibilbide orria zehaztu eta jorratu beharra. Ondorioz, ekimena

Bizkaiko Foru Aldundiak hartu zuen; Bizkaiko jakitun haiek Legebiltzarrari emandako

txostenei forma eman eta, horrela, 1959ko Konpilazioa ordezkatzeko. Arabak ere,

bizkaitarren jarrera ikusita, bere Batzordea eratu zuen, Aiarako Foruari zegokiona

betetzeko. Isilik Gipuzkoa, hala onartu zuen Legebiltzarrak, ukitu batzuekin, indarrean

dagoen 1992ko Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari buruzko Legea, 1999an

Gipuzkoako Foruari dagokion araudiarekin osatu zena.

Lurralde Historikoen Batzar Nagusiei testigantza hartuta, Eusko Legebiltzarrak Txosten

Berezi bat eratu zuen 2006an (VIII. legealdia), Foru Zuzenbide Zibil eta berezia eguneratu

eta berritzeko, Sozialisten taldeak eskatuta. Txostena gidatzen zuen Batzordean hainbat

agerraldi egon ziren, Foru Zuzenbidean adituak diren pertsonek edo instituzioek eginak

(2007 eta 2008 bitartean). Hauteskunde autonomikoek eta legealdiaren aldaketak iraungi

zuten Txostena eta, horrekin batera, gure Zuzenbide Zibila garatzeko beste aukera bat.

Egungo X. Legealdian, Eusko Legebiltzarrak, kontrako botorik gabe, beste Txosten bat

eratu du. Hain zuzen ere, 2013ko otsailaren 21eko osoko bilkuran, Erakunde, Segurtasun

eta Justizia Batzordearen barnean. Hala, 2013ko ekainean hainbat agerraldi izan dira Euskal

Zuzenbide Zibila eguneratzeko eta 1992ko Legea berritzeko helburuak gidatuta. Bertan,

Zuzenbidearen Euskal Akademia eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunaren zein EHUko

Zuzenbide Zibila Sailaren proposamenak entzun dira, batez ere. Lehenengoak, 1992ko

Legea era bateratuan eta berehala berritzeko egitasmoarekin. Bigarrenak, gu geu, Euskal

Zuzenbide Zibila atalka berritzearen ereduarekin bat eginez, Oinordetza Zuzenbidea

berritzeko proposamen zabala aurkezteko asmoz. Zabala diogu, gure borondatearen muina

argia delako: edozein erreformak, iraganeko akatsak ekiditearren, pluraltasuna bermatuko

duen ADITUZ OSATURIKO BATZORDE TEKNIKO baten aholkularitza behar du. Eta

batzorde tekniko horrek eskaini behar dio Legebiltzarrari, elkarlanaren fruitu, lege

bihurtzeko egokia den testu bat.

Pausoz pauso joatearen beharra argia da, une honetan. Ez dago presarik, gauzak ondo egin

nahi baditugu. Oinordetza-sistema egunera dezagun lehenbizi, gerora Familia Zuzenbidea

eta beste hainbat esparru zuhurtziaz eta harmonikoki arautzeko. Kontuan hartu behar dira,

batetik, gurean indarrean dauden bost estatutu juridikoak mortis causa oinordetzari

dagokionez. Horiek bateratu beharra, jakina. Bestetik, ordezko zuzenbide gisa indarrean

dagoen 1889ko Espainiako Kode Zibilaren desfase esanguratsua, gai honetan eta beste

askotan. Foru-komunikazioari buruz 1992ko Lege Autonomikoak jasotzen duen araudiak

ordezko gisa egun hain kritikatua den irabazpidezko sozietatearena dauka, alegia,

Espainiako Kode Zibilean arautua dagoena. Ez da posible gurea berritzea beste hura aintzat

hartu gabe. Ez da nahikoa, beraz, Erdi Aroko eskema sozio-juridikoa azaletik aztertu eta

«eguneratzen» dela esatea, Ordezko Zuzenbideak dauzkan hutsuneak egoki aztertzen ez

badira. Benetan tiobibo hura jada indarrean ez dagoela argi ohartuko balitz, ez litzateke

berritze proposamen gisa orain daukagunaren remix makilatu bat mahai gaineratuko. Afera

hau arrakastaz gauzatzeko asko irakurri eta ikasi behar da. Ikertu egin behar da, adituei

entzun. Apaltasunez jokatu. Iritziak kontrastatu. Dena hankaz gora jarri, gero ordena

berreskuratzeko. Baita praktikan sortzen diren arazoei erreparatu ere, jakina. Ez dago

osotasunik bi ikusmirak uztartzen ez badira. Eta hori badaki politikari eta legelari fin batek.

Guk oinordetza-sistemaren azterketarekin hastea proposatu dugu 2013ko Txostenaren

barruan, Legebiltzarrean. Oinarri Legearen ereduari jarraitzea iradoki dugu. Jakina, guztion

artean balioetsi, eztabaidatu eta adosteko asmo zintzoak gidatuta. Gure asmoa ez da izan

Legebiltzarreko Txostenak gure testua aho batez onartzea. Inola ere. Eztabaidarako

materiala aurkeztu dugu, beste proposamenekin batera elkarlana sustatzeko helburuari

jarraiki. Formula hori aukeratu dugu, hain zuzen ere, artikuluz jositako testua baino

malguagoa delako, oinarri bakoitzaren azalpena atxikiz, hobe uler dadin kasuz kasu

proposatzen den aldaketa. Eredu horrek bidea ireki egiten dio 7/1981 Legearen 52.

artikuluan aurreikusten den legegintza delegazioari. Eztabaidari. Araudi berria oinarrituko

duten zutabeen inguruan Legebiltzarrean ordezkaritza duten indar politikoen arteko

akordioa lortzeko lanari. Oinarriak onartuta, batzorde tekniko batek ekingo lioke haren

garapenari. Amaituta, Jaurlaritzak Legebiltzarrari igorriko lioke bertan onar dadin.

Oinarriak lau bloketan banatzen dira: (1) Nahitaezko oinordetza; (2) Mortis causa

oinordetza antolatzeko tresnak edo bideak; (3) Oinordetza-fiduzia; eta (4) Legezko

oinordetza. Izatezko bikoteei buruzko araudiaren inguruan hausnarketa serioa behar dela

mahaigaineratzen du, halaber, gure proposamenak. Baita zuzenbide iragankorrari buruzko

zenbait alorri dagokionez ere. Laburbilduz, eta makina bat urte ikertzen, pentsatzen, idazten

eta irakasten daramatzagula kontuan hartuta, hauexek dira gure proposamenak ukitzen

dituen alderdi esanguratsuenak. Eztabaidari irekiak, betiere.

Nahitaezko oinordetzari dagokionez, nahitaezko oinordekoak ondorengoak,

aurreko ahaideak eta ezkontide alarguna izatea proposatzen dugu. Kausatzaileak

ondorengoen artean senipartea banatzeko askatasuna mantenduko luke,

zalantzarik gabe. Hala ere, mantenu-eskubide bat aurreikusten da banatzeko

askatasun hori dela eta beharrizanak aseak ez dituzten senipartedunentzat, baita

nahitaezko mantenua ere, ondasun nahiko jaso ez dituen minusbaliotasuna duen

pertsonarentzat. Aiarako xedatzeko askatasun osoak indarrean jarraituko luke.

Tronkalitateak, aldiz, baserrira mugatuko luke bere funtzionamendua, egungo

errealitatearekiko koherentzia mantenduz, ez hainbeste Erdi Arotik datorkigun

«tradizio»arekin.

Askatasun zibilaren printzipioaren argira eta tresna eraginkorra eta bizkorra

behar dugula kontuan hartuta, honako berrikuntza hauek proposatzen dira

testamentu mankomunatuaren inguruan: a) Egileek ez dute ezkontide edo

inskribatutako bikote izan behar; biztanle orok egin dezake, ahaidetasun edo

bikote lotura nahitaezkoa izan gabe. b) Adingabe emantzipatuek eta adin

nagusikoek besterik ezin dute egin. c) Notario aurrean egiletsi beharreko

testamentua da, forma irekian beti ere. d) Testamentu mankomunatuaren

kontzeptua zabalduko litzateke, gutxienez, askotariko borondateak barnebiltzeko

tresna gisa hartuz. e) Ez da sumatuko egileen klausulen arteko elkarrekikotasuna

eta, antzematekotan, jaso diren azken borondateen ondarezko edukira mugatuko

da, klausulon baliozkotasun-erregimenari eta aldebakarreko errebokazioari

eraginez.

Oinordetza-itunari dagokionez, hauexek dira gure proposamenaren zutabeak: a)

Tresnaren modernizazioa; bere familia- edo ezkontza-oinarria ezabatu, eta

zenbait elementurekin duen lotura zaharkitua gainditu. b) Garbiketa teknikoa:

idazketa argiagoa, zuzena eta egokia; egitura koherenteagoa; ezkontza

kapitulazioak itunarekin berdintzea ukatzen da, baita ituna dohaintzekin

nahastea ere. c) Egileen gaitasunari buruzko aurreikuspenak sartu, itunaren

izaera pertsonalegia argitu, uko egiteko itunak eta xedatzekoak araudian

txertatu, elkarrekiko izendapena eta hirugarrenaren aldekoa gehitu, ituna

onartzeak kausatzailearen heriotzaren ondoren duen efektua argitu, inbentario-

onuraren erabilera azaldu eta, besteak beste, aldebakarreko errebokazioaren

nondik norakoak barnebildu.

Oinordetza-fiduziari gagozkiola, bestalde, proposamena zenbait hutsune eta

akats tekniko betetzera eta konpontzera dator, indarrean dauden araudiekiko

behin eta berriz iradoki diren hobekuntzak txertatzera, alegia. Figura aberasten

da eta arrazionalizatu, baita ere, bere baitan dituen funtzioetatik bat ere urratu

gabe. Zehazki, honatx gure ideia berriak: a) Komisarioak eremu batera mugatu

beharko du bere jarduketa, eta aldez aurretik finkatua egon beharko da eremu

hori; b) Kausatzailearen etorkizuneko oinordeko izan daitezkeenak ezingo dira

komisario izendatu; c) Izendapena eskritura publiko sinplean jasotzea

ahalbidetuko da, iraganeko akats teknikoak gainditzeko asmoz; d) Enkargua

aurrera eramateko epe mugagabea soilik onartuko da, komisarioa biziarteko

gozamenduna den kasuetan; e) Epe arrunta bi urtean jarri da, beti ere luzatzeko

aukera eta berau judizialki mugatzeko beta kontuan hartuta; f) Lehenengo

ezkontza-erregimena likidatu beharko da, ondasun zehatzak esleitu baino lehen,

alegia.

Legezko oinordetzari buruz, berriz, azken hitz batzuk. Ezkontide alargunaren

egoera hobetzen da, honek aurreko ahaideek baino lehenago oinordetzen baitu.

Lehentasun hori malgutu egiten da, hala ere, aurreko ahaideei dagokien heren

bateko senipartearekin, ezkontidearekin batera oinordetzekotan erreklamatu ahal

izango dutena, hain zuzen ere. Tronkalitatearen eragina mantendu egingo da

legezko oinordetzan.

Hona hemen, laburki azalduta, gure proposamenaren ardatz sorta. Denak eztabaidara

irekiak. Denak eztabaidatuak eta landuak izateko prest. Denak elkarlanaren zerbitzura.

10.5.- Azken orduko albistea: hona hemen Eusko Legebiltzarrak,

Euskal Zuzenbide Zibila eguneratu eta berritzeko 2013an eratu

duen txosten berezian aurkeztu diren proposamenak aztertu

ondoren, ebatzi berri duena

Eusko Legebiltzarra, 2013ko irailaren 20a:

(…)

3.1. Eusko Legebiltzarrak uste du ikuspegi sozialetik beharrezkoa eta urgentea dela izaera

orokorreko lege berri bat prestatzea eta onestea, Euskal Herriko Foru Zuzenbide Zibilari

buruzko 3/1992 eta 3/1999 legeen erregulazioa eguneratzeko eta Euskal Zuzenbide

Zibilaren muin bat ezartzeko, funtsezko osagai gisa euskal auzotasun zibilean oinarritua,

eta konpromisoa hartzen du lan horri berehala erantzuteko.

3.2. Konpromiso ireki horrek barruan hartu behar ditu aipatutako legeetan erregulatutako

eremuak eta kontuan izan behar ditu, gainera, operadore juridikoen, ikertzaileen, mundu

juridikoko elkargo profesionalen eta inplikatuta dauden ehun sozialeko erakundeen

ekarpenak. Halaber, beharrezkoa da egun Euskal Zuzenbide Zibila osatzen duten

instituzioak aztertzea, azterketa horretan sartuz instituzio horiek, hala badagokio,

errealitate sozial berrietara hedatzea. Orobat, beharrezkoa da gainditzea Euskal

Zuzenbide Zibileko gai batzuk nozitzen ari diren erregulazio-sakabanaketa, horien

erregulazioa sartuz instituzio eguneratuak jasoko dituen lege-testu batean.

3.3. Proposatzen da ezen, 3.1. puntuan aipatzen den izaera orokorreko legea onetsi

ondoren, eta beste autonomia-erkidego batzuetan bezala, Euskal Zuzenbide Zibileko

batzorde bat sortzea, zein aholku-organoa izango baita, Eusko Jaurlaritzako sail

eskudunari atxikia, eta zeinetan ordezkaritza izango baitute aipatutako sektoreek.

Batzordearen xedea izango da ikerketa, ebaluazio eta aholkuko lan jarraitua egitea Eusko

Legebiltzarrarentzat, bai eta Euskal Zuzenbide Zibilaren formulazio ahalik eta osatuena

erdiestea epe egoki batean.

Bada, bi gehi bi, gure herrian, lau dira. Argi dago nork egin duen indarrean dagoen 1992ko

Legea atalka ez eta kolpe bakar batean berritzeko proposamena: Zuzenbidearen Euskal

Akademiak eta Bizkaiko Abokatuen Bazkunak. Legebiltzarraren ebazpenaren 3.1

puntuarekin bat datorren bakarra, esango nuke nik. Galdera bat datorkit burura, orduan,

ebazpen hau irakurtzean: Legebiltzarraren Txosten honen helburua baldin bada Euskal

Zuzenbide Zibilaren formulazio ahalik eta osatuena erdiestea epe egoki batean, zergatik ez

du Ganbarak orain eratzen, helburu horri begira, 3.3 puntuan aipatzen duen eta guk

eskatzen dugun orotariko aditu juridikoz osatutako aholkularitza-organoa? Ez litzateke

«egokiagoa» (politikoki, juridikoki eta etikoki) organo egonkor hori, hain zuzen ere, lege

berria atera baino lehen eta berau ateratzeko sortzea? Alegia, aholkularitza-taldea,

Legebiltzarrak, ad hoc, lege berria egiteko eratzea? Zer da urgentea: ahalik eta lasterren

lege-testu bat ateratzea edota aurkezten den lege-testua kalitatezkoa eta kontrastatua izatea?

Zergatik egin behar da orain korrika? Zergatik testu itxi bat onartu eta guztion artean testu

hobea sortzeko aukera baztertu? Ez da ondo ulertzen. Ala bai. Ondoegi ulertzen da. Ahots

baxuz askok esan digute hori litzatekeela proposamenik zintzoena, zuzenena. Adituen

batzorde aholkularia gaurdanik eta izaera egonkorrarekin eratzea. Baina gero, kate

pertsonalek itota, faltsukeriak agintzen duela dirudi. Euskal gizarteak jasan behar ez duen

fideltasun partikularren ondorio latza. Absurdoa.

Duela oso gutxi arte Foru Zuzenbidearen bandera zutik mantentzen zuten horiek guztiek,

orain, bat-batean, Euskal Zuzenbide Zibilaren ikurra altxatu dute. Pena da, finean, izen

kontua besterik ez izatea batzuentzat.