1

II ETNOGENEZA SRBA

1. BELI SRBI

U prvom veku posle Hrista, rimski zemljopisac Plinije pominje Srbe kod Kavkaza i

Azovskog mora; zatim se, ovo ime, javlja izmeu Dnjepra, Visle i Karpata, a potom, izuzetno

esto, u dananjoj Saksoniji i okolnim teritorijama. Srbi se, postepeno, pomiu iz Azije ka

evropskom Zapadu. Karlo Veliki, vladar zapadne Evrope gotovo pedeset godina ( 768- 814 ),

pokorivi Saksonce, zavladao je i nekim srpskim zemljama, koje su Saksonci jo ranije zadobili,

ali je vei deo Srba, oko reka Sale i Labe, ostao van granica Karlove drave, u svojim

kneevinama.

Ove, zapadnoevropske Srbe, u Evropi belei Vibije u VI veku i to u nemakoj oblasti

Anhaltu, gde je grad Zerbst ( Cerbst, Serbst, Serbite ) bio sredite jedne srpske dravice. I

gradovi Majsen ( Mino ) i Sarbriken, su tada bili srpski Mino je bilo uveno po proizvodnji

porcelana. Srbi su se tada irili na dugom prostoru izmeu junih tokova Labe i Visle. U VII

veku, franaki letopisac Fredegar spominje Drvana ( Dervan ), jednog izmeu mnogobrojnih

srpskih kneeva, koji je, oko godine 623, oslobodio svoju dravu od Franaka i pridruio se Samu,

osnivau prve velike slovenske drave.

Tokom vremena, potpavi pod brojnije Germane, Srbi sa severa, su se stopili sa njima.

Otpor je dugo trajao - vekovima su se Srbi estoko opirali Sasima, francuskoj vlasti i drugim

narodima, ak i kad ih je znatan deo, moda veina, iselio na jug. Danas ih ima manje od stotinu

hiljada. Mnoge reke, planine i naselja u Nemakoj, imaju iste nazive kao i u Srbiji, jer su Srbi,

doavi na jug, doneli, pored obiaja i religije, toponime iz ranije postojbine, poput naziva: Dobri

Lug, Kamenica, Ribnica...

Prokopije, u VI veku, belei kakva je bila religija starovekovnih Srba: Veruju da postoji

samo jedan Bog, tvorac groma; da je jedini gospodar svega i prinose mu goveda i ostale rtve.

Kad im je smrt blizu, od bolesti ili u ratu, zavetuju se, ako se spasu, da e odmah rtvovati za

2

duu Bogu i spasavi se, rtvuju kako su obeali i veruju da su otkupili spasenje svoje tom

rtvom. tuju uz to reke i nimfe ( vile ) i rtvuju im svima i prorokuju po tim rtvama.

Pisani izvori, iz doba kada su preci dananjih Srba iveli na Karpatima, su oskudni. U

dosadanjim istraivanjima, retko se pominju rimski i arapski izvori - akcenat je stavljen na

vizantijske istorijske zapise, te dva traktata: Povest vremenskih let ruskog letopisca Nestora i

knjigu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita:De administrando imperi (Upravljanje

Imperijom), iz kojih se navode dui ili krai citati. Sutina svih ovih navoda se svodi na to da su

Srbi Bojkovinu - oblast u dananjoj Ukrajini, nazivali Srbijom, srpskom zemljom, ili zemljom

Bojki, te da se ona nalazi s one strane Turske i Maarske, u susedstvu Franake, kao stara srpska

domovina.

Bojkovina se prostire na istonim padinama Karpata (od vrha planinskog lanca pa do

gornjeg toka reke Dnjestar ), delom prelazei i na zapadnu stranu planinskog masiva. Sa istoka je

dopirala do reke Lomnice, a sa zapada do gornjeg toka reke Sane. Sa severozapadne strane,

Bojkovina se prostirala od granice Poljske i Slovake, prema istoku i jugoistoku, do blizine

naselja: Sambir, Borislav, Strij, Dolina i Preginska; na zapadnoj strani Karpata, pruala se, od

gornjeg toka reke Teresve (Tare), do gornjeg toka reke Luice (Lu ), odnosno do mesta

Migirja (Meugorje), preko gradia Volovec, do Velike Breze, blizu granice sa Slovakom.

Etnika granica zahvata i neznatan deo teritorija Poljske i Slovake, u trouglu, na granici sa

Ukrajinom.

Od kraja XIX veka i poetka XX veka, pa do danas, traju istraivanja dananje etnike

grupe iz Ukrajine - Bojki ili Belih Srba, na osnovu etnografskih i jeziko- dijalekatskih podataka.

Iz Nestorovog i Porfirogenitovog traktata naunici izvode razne zakljuke o Bojkovini ( na stranu

rasprave nije li delo vizantijskog cara mestimino falsifikovano); tako, Konstantin Jireek

pie:Beli Srbi, imajui za susede Franke, s one strane Ugarske, ive u kraju Bojki. Ukrajinski

akademik, Mihajlo Hruevski, iznosi drugaije miljenje:Konstantinova pripovetka (misli na De

administrando...) zadaje samo tekoe time to jo vie zatamnjuje stvar, umesto da je

objanjava. Hruevski kae da su juni Srbi potekli iz Bele Srbije i locira ove krajeve izmeu

Bavarske i Maarske, u neposredno susedstvo Nemake. Ovaj istoriar polazi od informacija o

polabskim Srbima - Luikim Srbima ( Lausitzer Sorben ), pravilno ih smatrajui za saplemenike

junih Srba sa Karpata.

3

Iz traktata Konstantina Porfirogenita postaje jasno da se, oko 620.g, deo karpatskih Srba seli

na Balkan. Hroniar N.A. Beskid pie da su dobrovoljno doli na poziv vizantijskog imperatora

Iraklija ( 610- 641 ), kao saveznici u borbi protiv Avara. Za nagradu, imperator im je dozvolio da

nasele dananje teritorije Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore. Ovu Beskidovu

interpretaciju moemo komotno smestiti u domen fantastike, jer je potpuno neverovatno da bi

vizantijski carevi, koji su se stoleima pre toga (kao i rimski imperatori, uostalom), borili protiv

varvara, sad ih, odjednom, naseljavali na svojoj teritoriji. Za varvarska preseljavanja nije bilo

nikakvog logikog razloga, niti se navodi svrha i cilj za dovoenje, u biti neprijateljskog,

elementa na vlastitu teritoriju.

Porfirogenitovoj prii (u pitanju je, ili vizantijska legenda ili falsifikat, docnije

inkorporiran u carev rukopis, moda u XVII veku, od strane minhensko- bekih kolaraca koji

su esto pisali istoriju za poneti), o istorijskim sudbinama Srba, prethodi prianje o dva brata

koji su nasledili oca u upravljanju Srbijom (Bojkovinom), to odgovara mitskom obrascu

prie:Bio jedan car i imao dva sina...

Dakle, kao po drevnom obrascu legendarno- mitoloke usmene knjievnosti, jedan od njih

je ostao kod kue, a drugi je, uzevi polovinu naroda, otiao Irakliju, imperatoru Romeja. On ih

je sa radou primio i dao im je zemlje u oblasti Tesalonikija (dananjeg Soluna) ondanje

Srbije (Servije ), koja, nakon te enerozne careve geste, dobija ovaj naziv. Meutim, Srbima se

nije dopala ta zemlja (eh, ti nezadovoljni Srbi!) i glavni pravac naseljavanja je krenuo prema

Dendri, dananjoj umadiji, zapadnoj Srbiji i dalje, sve do oblasti srpskih krajina u dananjoj

Hrvatskoj. (Pisati danas o naseljavanju Srba i koristiti ovu Porfirogenitovu pripovetku kao

kljuan dokaz da Srba, pre VII veka, nije bilo na ovim prostorima, u najmanju ruku je

neozbiljno.)

U to vreme, jedan deo Srba se intenzivno mea sa Slovenima, u svojoj seobi na jug; na taj

prostor, kao saborci Avara, stigli su i Sloveni. Prema tome, Iraklije nije mogao zvati Srbe, kao

saveznike u borbi protiv Avara, jer su ovi sa Avarima, pri zaposedanju balkanskih prostora, ve

bili u saveznitvu! Srbi su, zajedno sa Slovenima, kasnije, pobedili i potisnuli Avare. Car i pisac

Konstantin Porfirogenit ( 913- 959 ), upada u kontradikciju kada kazuje da su Srbi ovamo doprli

u doba i na poziv cara Iraklija, za vreme opsade Carigrada; na grad su navaljivali Avari, sa

Slovenima iz Evrope i Persijancima iz Azije (626.g.), pa su Srbi bili, kao i ovi osvajai, te,

prema tome, Iraklijevi neprijatelji, a ne saveznici kojima on, uz to, poklanja jo i zemlju! Na

4

drugom mestu, Porfirogenit primeuje da jo i tada, u njegovo vreme, zahumski kneevi (

Hercegovina ), znaju za svoje roake, koji odvajkada vladaju na jugu. Na drugom mestu,

Porfirogenit pie da Hrovatka ( Hrvatska ) zemlja poinje od reke Centine ( dananje Cetine

), neto istonije od Splita( kod Omia) i da se prostire sve do Istre. Kod reke Cetine i Lijevna,

ona se granii sa zemljom Serblijom. U ono vreme, Srbi nisu imali jedinstvenu dravu, ve su

se delili na kneevine ( upanije ) i plemena. Za dananju Hercegovinu i oblast poluostrva

Peljeac, Porfirogenit belei: Zahumci, to sad tamo stanuju, Srbi su, potomci onoga vladara to

je pomagao caru Irakliju... Rod Mihaila Vievia, vladara Zahumskog, doao je od nekrtenih

stanovnika oko reke Visle. Terbunijati i Kanaliti ( Trebinjani i Konavljani ), takoe, po

ovome caru, potiu od nekrtenih Srba. To isto veli i o Neretljanima: I ovi pagani potiu od

nekrtenih Srba, od onog vladara to pobee Irakliju. Porfirogenit je kontradiktoran i kad

odreuje taan odnos Srba i Iraklija oni su mu as saveznici, doli po pozivu, as su mu

prebegli, stavivi se pod njegovu milosrdnu zatitu. Pravi galimatijas!

Savremeni ruski istoriari V.M. Meljnik i E.V. ikin piu:...paljivo izuavanje traktata

K.Porfirogenita, ubeuje nas da se iz prapostojbine nije iselila sva srpska masa stanovnitva i da

je na Karpatima ostao njen znatan deo. ( Poto je Porfirogenit alfa i omega minhensko

berlinske - beke kole, Meljnik i ikin moraju nekako da opravdaju i protumae nebulozu o

Irakliju, caru koji je oboavao varvare pa ih je, kad sa njima nije ratovao, naseljavao na svojoj

teritoriji.) Ovi poslednji, u etnikoj terminologiji vizantijskog imperatora iz X veka, zapisani su,

takoe, pod imenom Bojki. Iz toga proizilazi da je, u prvoj polovini X veka, u karpatskom

regionu, ostao znaajan deo etnikog supstrata Belih Srba ili Bojki, a to znai da je ova teritorija,

u epohi ranog srednjevekovlja, bila stalno naseljena. Na kraju, Meljnik i ikin

zakljuuju:Preostali Beli Srbi, u karpatskim gorama, uli su kao etnika komponenta prvo u

rusinski, a zatim i u ukrajinski elemenat istonog Slovenstva. Drugim reima, asimilovani su.

U nauci se, uglavnom, izdvajaju dva dijametralno suprotna gledita o tome od koga potiu

Bojke i otkuda im ime. Po jednima, potiu od istoimenog keltskog plemena, a po drugima, od

slovenskog plemena Stepovika - Bojsika. Hipoteza istoriara I. Vahilevia, objavljena jo l84l.g,

izvrila je znatan uticaj na kasnije istraivae. On pie da ime potie od poznatih keltskih

plemena Boja ( Boji, Boyi ), koji su, u VI veku pre n.e, naseljavali teritoriju dananje Austrije,

eke i june Nemake. Boji su, u I veku n.e, istisnuti na Balkan, delimino romanizovani, a

5

ponegde istrebljeni od strane svojih ljutih neprijatelja Geta i Daka. Vahilevievu hipotezu, u

donekle modifikovanoj varijanti, podrali su istoriari J. Golovacki i O. Patricki.

U etnikoj terminologiji, antikih istoriara i hroniara, Boji su figuirirali kao keltsko pleme

koje je naseljavalo, po miljenju jedne grupe autora, srednju i severozapadnu eku, a po

miljenju druge grupe, vladali su, takoe, i severom Panonije. U severozapadno Podunavlje deo

Boja je dospeo ezdesetih godina I veka pre n.e, pod pritiskom Markomana, koji su ih istisli iz

oblasti dananje eke. Profesori V. M. Meljnik i E. V. ikin piu da posebnu panju zasluuje

okolnost da su, kako u Galiji, tako i u Italiji, te du Dunava, susedi Veneda bili, ve spomenuti,

Boji. Ko zna, nastavlja L. Lurovecki, nisu li oni bili istog porekla, slino mnogim drugim

narodima, koje su savremeni pisci, znajui ih samo po imenu, esto meali sa Frankijcima,

Keltima, Iberima...

Sa druge strane, ukrajinski etnolog V.M. Bagrinec pie:Bojke su direktni potomci

Stepovika - Bojsike, koje su, proavi teritoriju savremene Ukrajine, s kraja na kraj, uzeli uea

u etnogenezi Slovena, sauvavi pri tome svoj etniki naziv, u neto uproenijoj formi. Ovaj

etnonim nije jedini u Ukrajini koji je, do nas, doao iz tame pravekova...

Po pretpostavci zakarpatskog istraivaa N.A. Beskida, jedna od etnikih grupa ukrajinskog

stanovnitva sa Karpata - Bojke, u stvari je pozajmila (preuzela) svoje ime od keltskog plemena

Boja, koji su iveli na tim prostorima i, koji su, ili bili istrebljeni, ili su se iselili pod pritiskom

sarmatskih plemena koja su se tu naseljavala. Mogue je, da je posle toga, meu Sarmatima i

Slovenima (koji su sledili za Keltima), ostao neki neznatan deo plemena Boja, koji je, ivei

usred vladajueg naroda, dobio ime Bojki, sve dok se nije potpuno stopio sa veinom i, srbizovan

ili slovenizovan, ostavio svoje ime sarmatskom plemenu.

N.A. Beskid zapaa etniko srodstvo meu drevnim i dananjim Bojkama- Belim Srbima,

te ukazuje da se na teritoriji dananje Srbije moe nai i niz geografskih naziva analognih

toponimima sa karpatskog regiona. Evo samo nekih primera: Topola, Dobri do, Dubrava, Kriva,

Lukov, Lukovo, Lukavica, Kamenica, Koritnik, Prahovo, Mramor, Slatina, Bela Reka, Beograd,

Lugomir...

Iz gornjeg se moe zakljuiti da su u etnogenezi Sarmata uestvovali i malo poznati Bojsiki,

jedno od skolotskih plemena koje je ivelo na kraju Skitije, u Prijazovu , zapadno od reke Don,

koja se na skitskom zvala Sin. Skitska plemena su pripadala Sarbima, azijskim Sauromatima,

kako ih naziva Herodot i, kako smo ranije naveli, bili su u roakim odnosima sa Sarmatima.

6

Inae, sam naziv reke Don u prevodu znai Dunav (od germanskog Donau); samo lokalizovanje

Skita pored Sarmata (i slovenskih plemena Neura i Budina), podvlai njihovo zajedniko

poreklo. U svakom sluaju, tu ih lokalizuje putopisac Jordan iz VI veka, dok prenosi davnu

legendu o prelasku Huna kroz kimerijski Bosfor (danas Keranski moreuz ), sredinom IV veka.

Proavi moreuz, Huni su zahvatili prijazovske Bojsike (Bojke) i, prema tadanjem obiaju,

prikljuili ih svojoj sili (u kojoj se ve nalazilo jedno drugo srpsko pleme- Alani). Bojke, koje su

ve ivele na donjem Dunavu, spominje Rimljanin Prisk Panonski u vezi sa planovima Huna da

ih kazne zbog saveza sa Vizantijom. Na kraju, pod pritiskom Sarmata, deo Bojsika je, zajedno sa

drugim skitskim plemenima, odstupio u Prikarpatje i tamo se naselio u podgorskoj i gorskoj zoni.

Poljski etnograf I. ervinski, iznosi, 1811.g, miljenje o poreklu samog imena Bojki. On

kae da naziv Bojki potie od poljske rei bojak ( vo ), zbog njihove navodne lenjosti ( ?! ). Na

tragu ove kvazi- lingvistike je i P.J. afarik koji, 1837.g, iznosi sasvim suprotan stav- da ime

potie od ruske rei bojkij ( boek ), u znaenju: odvaan, hrabar, smeo.

U istom stilu i u istom duhu, F. Papi, iznosi tezu, slino ervinskom, ali sada koristi

rumunsku re boy ( vo, u mnoini boi ); Papi ovo povezuje sa navodnom ispaom i prodajom

volova kojom su se Bojke bavile. Sa druge strane, O. Potebnja postanak i poreklo imena Bojki

tumai i vezuje za glagol bojati sja, to je naziv za lokalnu formu molitve, obraanje bogu-

Bogobojku. Bojati sja ( moliti se ), potie od ukrajinske dijalekatske reice boije.

Krajem sedamdesetih godina prolog veka, M.L. Huda, ukrajinski etnolog iz Lavova,

poreklo etnonima Bojki izvodi od antroponima Bojko koji je, po njegovom miljenju,

deminutivna forma linog imena Boj koje se svojevremeno pojavilo kao posledica skraenja

sarmatskog i preslovenskog imena tipa: Bojislav, Bojo, Bojmir, itd. Na kraju razmatranja ovog

pitanja, Huda u knjizi Bojkovtina, istie i ovakvu hipotezu: Nije li mogla, zaista, u dubokoj

prolosti, postojati grana Slovena koji su imali naziv Bojke? Moda je ova grana bila neki

ogranak Srba, te se zajedno sa njima preselila na Balkan, ostavivi za sobom svoj etniki naziv,

koji se ve bio utvrdio kao ime (toponim) za njihove nekadanje teritorije? U neko doba je ovaj

naziv preao i na stanovnitvo, koje je naseljavalo taj predeo, sauvavi ga, na taj nain, do naeg

doba, u nazivu ukrajinske etnografske grupe Bojki. Naime, ima ubedljivih osnova za tvrdnju da

se u etnonimu Bojki, slino kao i u celom nizu drugih srpsko- slovenskih etnonima, krije neki

duboki odjek doistorijske stvarnosti, kao da je taj etnonim svojim korenima dosegao ak u

preslovensku epohu...

7

Lingvistiki klju za razumevanje porekla imena Bojki daje srpski jezik. Kao sva sarmatska

plemena i Bojke su bile ratniki narod, te se njihovo ime izvodi od upranjavanja vetine

ratovanja - voenja bitke ili boja. U samom korenu imena stoji re boj ( rat ), a onaj koji ga vodi

je bojovnik, bojnik ( vojnik ) Bojka. Tu je i niz izvedenica kao to su: boja- ratniki premaz na

licu koji se nanosi pre polaska u boj, boja se mae bojicama, priborom za nanoenje boje; uboj je

rana nanesena hladnim orujem, seivom. Poziv u rat glasi: u boj!; odbojnik je zatitnik od

uboja ili udara. Tu je i glagol bojati se, plaiti se boja i uboja, sukoba; tu je i niz srpskih linih

imena i prezimena kao: Bojan, Bojana, Bojko, Bojmir, Bojane ili, Vojo, Vojislav, Vojmir;

prezimena su : Boji, Bojovi, Bojanin, Bojkovi, odnosno, Voji, Vojkovi, Vojovi...

U knjizi Bojkovtina, M.L. Huda je, sa grupom koautora, obradio istorijsko- etnografske

karakteristike Bojki, njihovu materijalnu i duhovnu kulturu, privrednu delatnost i narodnu

umetnost. Date su osnovne crte govora Bojki, iz oblasti fonetike i morfologije, bazirane na do

sada publikovanim istraivanjima i rukopisima, sakupljenim sa teritorije Bojki za Atlas

ukrajinskih jezika. U oblasti sintakse, govor Bojki - Belih Srba, spada u najmanje prouene. U

govoru je sauvano jo mnogo rei, danas svojstvenih samo Belim Srbima. Govor obiluje

dubokim arhaizmima, posebno u oblastima koje se odnose na mesne karakteristike ivota i

stanovanja, predmete svakodnevne upotrebe i gazdovanja u domainstvima. U okviru opteg

narodnog ukrajinskog govora, govor Bojki spada u tzv. karpatske govore jugozapadne grupe

ukrajinskih dijalekata. Na ovom, govornom materijalu, M. Onikevi je napisao fundamentalno

delo Renik bojkovskog govora, sa pripadajuom monografskom obradom bojkovske leksike. No,

i pored toga, treba istai da je, jo i danas, istraivanje bojkovskog na samim poecima.

2. KARPATI, PRAPOSTOJBINA SRBA

Renik profesora Onikevia (1906- 1971 ), obuhvata blizu l7000 reenikih lanova i

varijanti registrovanih rei, sa vie od 13000 jedinica. U uvodnoj rei, redakcijski kolegijum

pie:Renik bojkovskog govora, M.J. Onikevia, je renik jednog od najstarijih govora

jugozapadnog nareja ukrajinskog jezika, u kome su se sauvali i produavaju svoje funkcije

jeziki fakti nepoznati drugim govorima i knjievnom jeziku. Jedini izuzetak ini srpski jezik.

Mi u ovom reniku nalazimo na hiljade rei identinim onima u srpskom jeziku. Na primer,

8

glagol blejati ( glasanje ovaca ili, u argonu, uzaludno troenje vremena) ili rei: blie, bosti

(rogovima), vatra, vatralj, varjaa, ivina, pupoljak, poreklo, pleme, pletilja, taraba, itd.

Vremenom, neke od ovih rei su promenile znaenje, kod nekih je zadrana samo osnova,

ili je izmenjen, najee sufiks, dok je kod drugih znaenje zaboravljeno ili su, jednostavno,

potpuno izale iz upotrebe.

Vredno je pomenuti i Karpatski atlas dijalekata (Moskva, 1967.), iji autori piu u

predgovoru: Jo u XIX veku slavisti su obratili panju na prisustvo karakteristika koje povezuju

ukrajinski sa srpskim i junoslovenskim jezicima. O tome su, svojevremeno, pisali V. Jagi i V.

Oblak. Kasnije su to pitanje doticali, manje vie, autori mnogih optih vodia o slovenskom

znanju jezika i spisa o problemima klasifikacije ovih jezika, te slovenskoj etnogenezi.

I u sadanje vreme nastavlja se interesovanje slavista iz raznih zemalja za ukrajinsko-

srpske jezike veze. Nalaze se sve novije injenice koje mogu svedoiti o drevnim vezama dela

istonoslovenskih plemena sa plemenima srpskog porekla ( Beli Srbi, Luiki Srbi, Sarmati,

Skiti...). Bila bi velika greka ignorisati, u gramatikom sistemu ukrajinskog jezika, znaenje

mnogih rei i prisutnost mnogih elemenata koji orjentiu ukrajinski jezik ka srpskom jezikom

sazveu. To je nesporna injenica, koju je neophodno uzeti u obzir, jer je lako utvrditi da ti opti

elementi, u svojoj masi, nisu i opteukrajinski. Njihov broj znaajno raste, srazmerno

pribliavanju jugozapadnim oblastima. Posebno su njima bogati dijalekti Prikarpatja i Zakarpatja

(teritorija zapadno od Dnjestra). To su bojkovski, zakarpatski, naddnjestarski, bukovinsko-

pokutski i huculski govor. Upravo ovde nalazimo pravo obilje rei koje su dobro poznate

srpskom jeziku, ali kojih nema istono od Dnjestra.

Prva zapaanja, o karakteristinim crtama i spoljanosti Belih Srba, nalazimo u

istraivanjima antropologa I. Vagilevia. Kasnije, poljski naunik I. Kopernicki daje detaljan

antropoloki opis ukrajinskih Gorana (meu njima i Bojki ), oslanjajui se na ispitivanja vrena

1888.g.

Ukrajinska antropoloka ekspedicija, koju je organizovao Institut umetnosti, folklora i

etnografije, Akademije nauka SSSR- a, od 1956.g. do 1963.g, ispitivala je est grupa Bojki. Po

pravilu, svaku grupu je inilo stotinu ljudi lokalnog porekla (u jednom sluaju prouavane su

samo ene, dok su druge grupe bile meovitog sastava ). Naunici su izdvojili tri antropoloke

varijante. U prvoj su stanovnici planinskog, centralnog rejona iz mesta Slavsko (Slavinac), kao

tipini predstavnici bliski Ukrajincima karpatskog tipa, koji je, inae, rairen meu Huculima (

9

juno Zakarpatje ) i Bukovincima Stoinca; u drugoj varijanti zastupljeni su, meu znatnim

brojem Slovaka i Srba, Maari iz okoline Erdelja, obzirom da je na tom prostoru dolazilo do

velikog naseljavanja sarmatskih plemena. Treoj varijanti pripada tzv.

karpatski tip, koji genetiki objedinjava istone, zapadne i june Slovene. Ovaj tip je snaan

dokaz zajednikog porekla svih Slovena koji, osim slovenskog jezgra, ukljuuje i oiglednu

sarmatsku komponentu. Karakteriu ga veoma tamna kosa i oi, najee brahikefalan oblik

glave i, u najveem procentu (24 odsto), ispupen nos.

Etnika struktura nalazi svoju potvrdu i u antropolokim podacima. Oblast karpatskog

regiona, zauzima antropoloki tip blizak dinarskom tipu, koji ukazuje na june i jugozapadne

veze, posebno na dinarske elemente, koji se proteu na delu karpatske zone i u dobroj meri

povezuju ukrajinsko stanovnitvo Karpata sa Srbima. Takoe, postoji veza nekih rejona

Zakarpatja i ukrajinske etnike teritorije istone Slovake, sa susednim Slovacima i daljim,

Luikim Srbima. Uopte, treba imati u vidu da su, osim slovenskog jezgra, u sastav ukrajinskog

stanovnitva Zakarpatja, ule i grupe izuzetno bliske Srbima.

Veina ruskih i ukrajinskih autora navodi da je prapostojbina Srba bila u susedstvu sa

Franakom. Profesor ore Radojii navodi, citirajui Porfirogenita: Srbi su im govorili da su

njihovi preci doli iz susedstva Franake, s one strane Bagibarije (dananja Bavarska), iz krajeva

koji su udaljeni 30 dana putovanja od Tamnog mora (misli se na Baltiko jezero). Srbi u

Zahumlju, znali su da je njihov knez sa reke Visle...

Akademik, Mihajlo Hruevski pie: to se tie Srba, poznato nam je, iz drugih izvora,

srpsko pleme koje je boravilo negde izmeu Labe i Odre. Hruevski tu misli na Luike Srbe, a

Vasilij Meljnik, u Bojkovtini, prilae kartu Bele ili Velike Srbije, koja se prostirala od Labe i

Odre, pa sve do Buga i gornjeg toka reke Dnjestar. Uz tekst, tampan zajedno sa kartom, on citira

V. Goovskog koji, na osnovu drugih izvora, tanije precizira poloaj Velike Srbije u oblasti iza

Karpata - iza reke Visle i carstva Franaka. U novije vreme, V.M. Bagrinec pie: U hronici

Konstantina Porfirogenita opisuju se zapadne granice Bojki. Tu su se oni graniili sa Francima

koji su iveli iza Bagibarije ( tj. Bavarske, gledajui sa vizantijske teritorije ).

Sam naziv Bagibarije dugo je vremena istraivaima ostajao nejasan, pa su ga tumaili na

razne naine. Ipak, detaljna analiza pokazuje da je ovo ime doivelo metatezu i da pod

Bagibarijom treba podrazumevati Babjegoru - gorski masiv Oravskih Beskida sa najviim vrhom

Bablja gora ( l725 m )! Masiv se nalazi na slovako- poljskom pograninom podruju, gde

10

Babjegora dominira regionom. Nazvana je tako u ast srpske boginje- demona, Babe, koja je bila

dobro poznata u predhrianskom svetu Srba.

Uz pojam babe, srpska mitologija najee vezuje vetice i magiju. Najpoznatija vetica,

demonskog karaktera, bila je uvena baba Jaga ili Jagababa. Razni oblici ovog imena, raireni

kod slovenskih i nordijskih naroda, glase: Jendza, Jandza, ili Jeni, Jenibaba, kod Poljaka.

Usput, baba Jaga je esto bila u drutvu samovila i rusaljki, a jedna jezovita pesma iz

predhrianskog perioda glasi:Baba Jaga me izela, majka mi srce vadila, strina joj luem

svetlila.

Bagrinec navodi da su u ovom kraju (Prikarpatje), iveli Beli Srbi i prua, do sada

najpotpuniji, opis zemlje Bojki: Polazei od reenog, moe se izvesti zakljuak da se granica

Bele tj. Velike Srbije, to jeste, zemlje Bojki, poklapa sa zapadnom, etnografskom granicom

sadanjih Ukrajinaca. Protokom vekova, jasnost ove granice se neto izbrisala, ali se jo povlai

du reke Dunajec ( Dunavac ) i reke Paprat. Srbi- Bojke su zauzimali ovu teritoriju, ne samo u

Prikarpatju, ve i na Zakarpatju. Upravo stoga se Zakarpatje i danas naziva srebrenom,

odnosno Srpskom zemljom. Kasnije se ovaj naziv ustalio u formi Srebrene zemlje.

Proces nivelacije, etnografskih specifinosti Bojki, takoe je zahvatio juni i severni deo

njihove zemlje. Ako je, na primer, Bojkovini ranije pripadalo i podgorsko Podnjestrovlje, krajem

XIX veka, severna granica njene teritorije pribliila se obroncima Karpata, dok se sadanja

Bojkovina granii samo sa gorskim regionom.

3. POREKLO SRPSKOG ETNONIMA

Letopisac Nestor (XI vek), u svojoj Hronici drevnih leta, ostavlja etnonim Beli Srbi

nerazjanjen, ba kao i vizantijski car Konstantin Porfirogenit, koji se, u svom Upravljanju

carstvom ( De administrando imperi) bavi, izmeu ostalog, doseljavanjem Srba na Balkan, u

vreme vladavine cara Iraklija (610- 641) i, njihovom istorijom do poetka vladavine cara

Konstantina.

Naziv Srbin, javlja se kod Ptolomeja, u III veku, kao ime jednog istonoalanskog naroda

(ovo je potrebno uoiti, jer su dananji Srbi iz Srbije njihovi direktni preci), koji je prebivao u

11

stepama donjeg Povoloja, sve dok ga u IV veku nisu pokorili Huni. U srednjem veku, zemlja

zvana Belosrbija (ili Bela Srbija), pruala se, preko Saksonije i Tiringije, do Salea, to jest, u

okviru teritorije nekadanjeg hunskog carstva. Moe se pretpostaviti da se odred hunske vojske,

koji je stekao vlast u toj oblasti, sastojao uglavnom od istonih Alana- Serboa. Posle Atiline

smrti, 453.g, oni su stekli nezavisnost i sami vladali prostranom zemljom. Germanska plemena,

zapadno od Salea, zbacila su srpski jaram, ali alanski Serboi su sauvali vlast nad Slovenima,

istono od te reke. Vremenom, alanski Srbi su se stopili sa pokorenim slovenskim stanovnitvom,

te je ime Srba ( kao i ime Belih Srba ) sada jedini trag njihovog boravka u toj oblasti. Do slinog

razvoja dolo je i u balkanskoj Srbiji, gde se nalazio jedan drugi ogranak alanskih Srba.

Kao i uvek, prilikom predaje nekog naziva raznim jezicima, u starim izvorima se naziv Srba

pojavljuje u raznim varijantama: Serbi, Serboi, Servi, Sarbi, Sorbi, Sorabi, Srblji... U srpskim

izvorima, ovaj etnonim se nalazi u Letopisu popa Dukljanina i Lavrentijevom prepisu Nestora,

prvi put u XI veku.

Mnoge su pretpostavke o poreklu i znaenju srpskog imena. Neki dokazuju da znai srodnik,

drugi surabotnik, drug u radu, raboti. Trei pak, tvrde da je nastalo od lezgijske rei ser

ovek; neki je dovode u vezu sa rei sebar, gde kau da je u pitanju metateza rei Serb. Prvi,

dakle, srpsko ime pronalaze u najdrevnijoj starini; drugi, tvrdei da je nastalo iz rei ser

ovek i serbi ljudi, zakljuuju da nam ime ustvari oznaava mnoinu za imenicu ovek, tj.

ljudi ili narod. Dananji kavkaski Anti, koji govore lezgijski, ostatak su onih Anta koji su bili u

dugoj vezi i simbiozi sa istonim Slovenima, pa doista moe biti da je jedno antsko pleme,

imenom srpsko, neka slovenska plemena organizovalo u dravice, a zatim, utopivi se u njih,

ostavilo im ime, kao to je bilo i u sluaju kad su germanski Franci, Francuzima ostavili ime, a

normanski Rusi i mongolski Bugari - Slovenima. Kad ve razmiljamo, pomenimo i da su,

moda, srpska plemena se razdvojila na severu, pa ih je bilo i na Labi i na Visli, te su ona na Labi

ostala na severu, a ona sa Visle otila na jug, kako navodi i Porfirogenit. Razume se, da su sva

ova nagaanja o imenu Srba tek samo zanimljive hipoteze; u staro vreme, u srpskom jeziku, nije

bilo rei Srbija. Tako su Srbe zvali stranci: Servia, Surbia, Serbia, pa nam je od njih doao taj

oblik, sa latinskim i grkim nastavkom ija. Srbi su, najpre, svoju otadbinu nazivali Srbje pa,

neto docnije, Srblje. U Duanovom zakoniku se kae: Sabora Serbrova da ne bude. Tko li se

obrjaet u saboru Serbrovu da mu se ui obrjeut i da mu se osmudit obraz, iz ega se vidi da se

imenica Serbar, Serbrov, odnosi i oznaava narod Srba. Ruska re sebro znai porodicu,

12

rod, narod. To je dugo vremena bila zbirna imenica i oznaavala je srpstvo, Srbe ukupno, a kada

se razvilo ratarstvo i dotadanji lovci i stoari se privezali za zemlju, poeo se upotrebljavati i

naziv srpska zemlja, zemlja Srba- Srbija, slino kao Bugarska, Leka ( Poljska), eka (zemlja),

itd. Tako, u nazivu oblasti Semberije, se oznaava zemlja Srba, Serberija.

Srpski stari vladari nazivali su se: kralj Srbljem, gospodin Srbljem i slino, tj. vladar Srblju,

srpstvu, a tek se kasnije, od pojma zbirne imenice, preneo naziv na pojam plurala, pa je Kralj

Srbljem znailo srpski kralj, a Srblje, mnoina Srblji ili Srbi.

Aleksej Sobljovski (1856- 1929), dopisni lan SANU i profesor na univerzitetima u Kijevu

i Peterburgu, smatrao je najstarijom formom etnonima Srbin Srbalj ( Srblji ), jer moe da se

nae na velikom prostoru, od Velike Nemake (Germania Magna), preko Bavarske i eke,

bazena reke Sale (Zaale), u Galiciji, Voliniji, pa ak i blizu Mikene u Grkoj, do Azije... Najea

tumaenja etnonima Srbin (bila ona Nestorova, Porfirogenitova, Dukljaninova ili Soboljovskog ),

polaze od fonetske slinosti i uporeivanja rei, ne vodei rauna o istorijskim, geografskim ili

socijalnim injenicama. Sa brzim razvojem paleo i komparativne lingvistike, zapoela su, u XIX

veku, temeljna istraivanja. Jedno je ve sada sigurno- poreklo srpskog etnonima nije slovensko.

Potvrda ovoga moe da se nae u tome to slovenski plemenski nazivi, po pravilu, ukazuju na

oblast u kojoj je pleme ivelo, ili na pripadnost nekome ili neemu (totemizam). Nazivi

slovenskih plemena (Budini, Neuri, Buani, Poljani, Visijani, Sagudati, Dulini, Severi...), po

pravilu se grade uz pomo formanta: ni(i), ti, ri. to se tie naziva Srbi, on se oigledno ne

uklapa u ovaj etnonimiki tip; stari Sloveni nisu praktikovali plemenske nazive na: bi, arbi ili

orbi. Recimo i ovo: iako se, od skora, prema staroslovenskom izgovoru, govorilo Serbin i

Serbija, L. Niederle, eki istoriar i lingvista, ukazuje da, ba u staroslovenskom jeziku, ovaj

naziv moemo da naemo bez vokala e, odnosno, kao: Srbin, Srblji. Prema miljenju ovog

autora, naziv Srbin i Srblji dolazi izoblienjem etnonima Severjani (ime kijevsko- ruskog

plemena). Niederle navodi i mogunost da re Srb dolazi od boje; on istie inverziju: rus ( crven )

u sur(b) koja opravdava njegovu, slabo odrivu, hipotezu da su Srbi, u stvari, rusko- kijevsko

pleme.

U staroslovenskim nazivima, jasno se vide dva dela: osnova i odgovarajui slovenski

formant. Uz neke izuzetke, slovenski plemenski nazivi su i danas etimoloki transparentni. Na

primer, Poljani su narod koji ivi u polju ( Poljaci ), a Derevljani ( Drvljani ), oni koji obitavaju u

13

umi. Nakon svega, opravdano je dopustiti neslovensko poreklo rei Srbi. Ovaj naziv je izronio iz

vira velike seobe naroda, a njegovom irenju su doprineli okolni narodi: Balti, Germani i Traani.

to se tie etnonima Beli Srbi, istoriar V. Petrov vidi njegove tragove ak na Baltiku, a F.

Braun ( Browne ), na njegovo poreklo ukazuje preko germanskog plemena Bastrana. Prema

njegovom miljenju, Bastrani su dali ime Karpatima, koji su domovina Belih Srba. Meutim, obe

ove hipoteze su odbaene, kao teko dokazive.

No, vie naunika je zastupalo miljenje da etnonim Srbi dolazi od naziva Karpata,

oznaavajui njegove itelje. Pri tome, naziv je razliito tumaen. V. Rudeljev je ponudio sledeu

hipotezu - pre nego to su Sloveni nazvani Venedima, zvali su se Karboni od imena Karpata.

Za pleme sa ovim nazivom zna Ptolomej, jo u II veku; Karboni su, kasnije, prozvani Karpima,

Karpidima ili Krpjanima. Ovaj ruski naunik smatra da je iz korena rei karb nastao naziv Sarb

(Serb) koji se, kasnije, promenio u Sorb. Savremene Luike Srbe Nemci i danas zovu Sorben.

Tezu o srodnosti naziva Karboni i Sarboni (Sarbi ) podrava i O. Striak, koji dananje Srbe,

preko Karpida (Karbona) , dovodi u vezu sa skitskim Kalipidima, o kojima belei vesti jo

istoriar Herodot u V veku pre n.e. Ovaj ruski istoriar misli da su Kalipidi, u stvari, Karpidi.

Inae, Kalipidi su iveli u donjem toku reke Dnjestar, blizu Crnog mora i nisu imali veze sa

Karpatima i Karbonima. Uostalom, samo ime Kalipida nije skitsko, ve grko.

Karpatska hipoteza je, na prvi pogled, ubedljiva: Beli Srbi su iveli na Karpatima, a stari

Sloveni su se, prema svedoenju Nestora i Lavrentija, nazivali po mestu svog geografskog

poloaja, koji je oznaavao njihovo poreklo (Drvljani iz ume, Poljaci iz polja itd.) - osim toga,

ova dva naziva su fonetski vrlo bliska ( Karbi- Sarbi ). No, sreu kvari injenica da ime Srba

nije slovensko, sa ime se slae i Vatroslav Jagi (1838- 1923), profesor univerziteta u Berlinu,

Peterburgu i Beu, najpoznatiji slavista koji je mnogo pisao o ruskom i srpskom jeziku, te,

najposle, o knjievnosti Srba i Rusa. Pridruio mu se i poljski slavista Aleksandar Brikner ( 1856-

1939 ), njegov naslednik na Berlinskom univerzitetu, koji pie da, kada bi velika etnika grupa,

kao to su to bili Beli Srbi, dobila naziv po Karpatima, onda bi i sam naziv ovog planinskog

venca bio rairen u okolnoj, pre svega istonoslovenskoj sredini, pa bi tako dospeo i u istorijske

spise. Umesto toga, u starim letopisima nema naziva Karpata, ve se ove planine zovu

jednostavno Gorom ili Ugarskom gorom. Galiko- volinijski letopis, koji opisuje dogaaje u

Prikarpatju l235.g, Karpate naziva Gorom, a 1240.g, Gorskom zemljom, odnosno,

Peremieljskom.

14

Poreklo etnonima Karpata, vie istraivaa trai i zagovara u iranskim, odnosno, skitsko-

sarmatsko- alanskim (srpskim) jezikim okvirima. Epoha Sarmata, u Ukrajini, traje vie od 600

godina, od II veka pre n.e, do IV veka i u istoriji, ne samo ovoga kraja, ostavlja dubok trag. Kao

to smo ve rekli, naziv Sarmatije se odnosio na prostor od Urala do Visle; od Sene, Labe i

Dunava, sve do Crnog i Baltikog mora. Ukrajinu su i u XVII veku jo uvek, tradicionalno,

nazivali Sarmatijom, a velmoa J. Hmeljnicki je, sve do 1685.g, nosio ponosno titulu sarmatskog

kneza. Smatra se da su upravo Sarmati dali nazive za reke Dnjepar i Dnjestar, ( Danopris i

Danastris ). U Prikarpatju se Sarmati pojavljuju u I veku, a vea alanska grupa plemena je tada

ivela na teritoriji dananje Rumunije, vrei pritisak na granice Rimskog carstva.

Reka Prut se, u to doba, nazivala alanskom ili srpskom rekom. Rimljani, sa kojima su se

Alani esto sukobljavali, Karpate su nazivali Sauromatskim ili Sarbatskim (Saurobates) , tj.

Srpskim planinama. U IV veku je veliki deo Sarmata preao bazen Tise upravo u susedstvu

teritorije koja je, kako Porfirogenit u svom letopisu pie, pripadala Belim Srbima. Od oko 300000

Sarmata koji su, naputajui ranije teritorije, oko Crnog mora, pred najezdom Gota, kretali na

zapad, njih skoro treina je ostala u nepristupanim karpatskim planinama. Dakle, prisustvo

sarmatskog elementa u oblasti Karpata je bilo izvesno i sva ta plemena, ma kako se nazivala (

Sarmati, Alani, Beli Srbi...), pripadala su istom etnikumu.

to se tie Slovena na ovom prostoru, antiki i rimski izvori ih znaju kao susede Sarmata.

Tacit Publije Kornelije (55- 117 ), uz Cezara, Livija i Plinija, najznaajniji rimski istoriar, pie

da su Venedi ( Sloveni ) pozajmili mnogo sauromatskih obiaja. Kae, na primer, da se zbog

meovitih brakova izgled Slovena kvari, tako to postaju nalik Sarmatima (Srbima ). Ovako tesni

i izuzetno bliski kontakti Slovena i Sarmata, najvie su verovatni u oblastima oko gornje Visle i

zapadnog Prikarpatja, odnosno na prostoru gde su se kasnije pojavili Beli Srbi meavina

Sarmata i Slovena. Epitet beli, kod Srba sa Karpata, nesumnjivo ima alansku tradiciju. Oni su,

u ovoj planinskoj oblasti, pokorili slovensko stanovnitvo, ali su ih, kasnije, ti isti Sloveni,

asimilirali. No, naziv Alana Serboa ( Srba ) se zadrao kod potomaka koji su, slovenizovani,

naselili Balkan. Serboi sa Kavkaza osnovali su snano kraljevstvo, koje se, u nekom obliku,

odralo punih osam vekova. Ono je, na tom prostoru, nadivelo najezde Huna, Avara i Turaka,

to svedoi o njihovoj vitalnosti. U VIII veku cela oblast, severno od Kavkaza, naziva se

Alanijom. Ovo kraljevstvo je bilo na vrhuncu svoje moi u periodu od XII do XIII veka, kada se

oduprlo mongolsko- tatarskoj najezdi. Alanski kneevi i kneginje esto su sklapali brane veze sa

15

pripadnicima urijanske kraljevske kue i lanovima uglednih vizantijskih plemikih porodica,

kao to smo istakli ranije. Najzad su se Srbi, iz ove oblasti, stopili sa starosedeocima, a ranije

nazive, Alani i Alanija, poinju da zamenjuju imena dananjih kavkaskih naroda. Ali, oni

oigledno vode poreklo od Srba, jer je jedan od tih naroda, Oseti, jo uvek zadrao mnoge

elemente srpske tradicije i jezika.

Neke grupe Srba u Ukrajini su uspele da preive hunska razaranja. Ovde mislimo na one

grupe koje su odbile savez sa Hunima. U donjem toku Dnjepra naeno je mnogo alanskih

grobova iz V i VI veka. Za ovu grupu karakteristini su tzv. reni grobovi ravni, bez humke i

iskopani na najniim renim tereasama koje se, za vreme visokog prolenog vodostaja, nalaze

pod vodom. U njih su sahranjivani ratnici, ponekad sa konjima i bogatim grobnim prilozima, u

koje je spadao i zlatan nakit, oruje i kitnjasta konjska oprema.

Druge, manje grupe Srba, ivele su sledeih vekova u raznim delovima Evrope i Azije. Na

Krimu se, u XVII veku, pominje jedna grupa koja je, jo uvek, uvala svoju tradiciju i jezik.

Jedna manja zajednica, ivela je, l462.g, u Besarabiji, a alanski najamnici sluili su u vizantijskoj

vojsci, u ratovima protiv seldukih Turaka. Najzanimljivija od svih je zajednica, sa otprilike

30000 pravoslavnih Srba, koja je, kako je brat Pelegrini, biskup Zejtuna u Kini, zapisao 1318.g,

ivela sa svojim porodicama na kineskoj obali, preko puta Formoze. On tvrdi da ih je plaao

veliki kralj (verovatno misli na kineskog cara) i, o njima nije poznato nita vie!

4. NAROD NAZVAN PO ORUJU

Otkrivanje tajne imena Srba i srpskog naroda, nalazi se u reenju njegove etimologije i

semantike. Ona je nerazdvojiva od mnogobrojnih varijanti naziva, zabeleenih na celom prostoru

Sredozemlja, Azije i Evroazije; svakako, treba imati u vidu da je konstrukcija etnikona Srbin (

Srbi ) model srpskog graenja rei standard srpskog jezikog sazvuja, tesno povezan sa

mnogobrojnim stanitima Srba. Ovakva veza geografije i lingvistike jedna je od kljunih, pri

reavanju znaenja etnikona Srbin.

Ovom problemu, u naoj nauci, nije posveena duna panja. Prilikom seoba, prirodno je da

su narodi, sa svojih starih teritorija, prenosili i nazive mesta, planina i reka, na svoja nova

stanita. To je sasvim uobiajena pojava. Prema iskazu Gligorija Demjanovia Zlenka, vieg

naunog savetnika pri strunoj biblioteci Maksim Gorki u Odesi, Krim, ovom problemu nije

16

posveivana panja ni u ruskoj (sovjetskoj) nauci. U anglosaksonskim istraivanjima, odavno se

razmiljalo i pisalo o vezi izmeu toponima na arheolokim kartama Britanskih ostrva i nekih

krajeva Evrope i Balkana. Engleski istraiva, profesor Olbrajt ( Allbright ), tvrdi da te veze nisu

puke sluajnosti, ve su to dokazane injenice.

Uporeivanjem leksike arhaizama, nasleenim iz pojedinih skupina indoevropskih jezika,

zatim onomastikog materijala i toponimije, paleolingvisti su odavno zapazili mnoge slinosti,

ba kao i komparativisti, u etimologiji iransku vezu, odnosno vezu za sanskritom. Prema

filologu, I.M. ivaneviu, slovenski jezici su, od svih indoevropskih jezika, najkasnije prekinuli

vezu sa sanskritom. Olbrajt konstatuje da je jezik bio oduvek primarna indikacija o pripadnosti

jednoj kulturi, odnosno letopis etno-hronogram o sopstvenom poreklu jednoga naroda, dok,

recimo, oblik lobanje ili boja kose, obino malo znae.

Teza da ime srpskog naroda vue poreklo od imena Edit Sara, drevnog, monumentalnog

arijevskog svetilita iz doline Sinda, vezuje se uz znaenje rei sar koja, na paranskom, znai

najvie mesto, najviu mo i savrenstvo. Samo znaenje Edit Sara odnosi se na divno, najvie

mogue savrenstvo. Sanskritska re srmbh je s tim u vezi, jer oznaava blistavost i svetlost

jasnou. Haldejska re sarab, koja u korenu ima sar, odnosi se na ar, svetlosnu silu i bujnost.

Izvedenice: sarah, surah i sarebit odnose se ( i upuuju, takoe) na svetlost i preuzvienost,

gvoe i jainu.Sa istim znaenjima su i latinske rei surio ( svetlost, toplota ), sertum (

spaljivanje ) i severus ( vatreni ). Nemake izvedenice iz latinskog ( sehre, sehr ), odnose se na

vatru i spaljivanje. Sam kompleks Edit Sara sastojao se od niza piramidalnih vatrita, te tako,

svojim izgledom, potvruje znaenje ove rei. to se tie naroda koji je sagradio Edit Sar, drevni

izvori kau da je verovao u nebeske bogove, a da je sebe nazivao nebeskim narodom.

Ime Sauromati, Sauromatai, skitskog je porekla - sloenica, izvedena od rei: saura,

sura, surja, u znaenju svetlost, sjajnost, sunce i imenice mata, u znaenju vera, doktrina

(logiki sistem), miljenje, shvatanje, pa bi Sauromat, Sarmat, bio onaj koji je u slubi svetlosti,

njen oboavalac - onaj koji bogoslui Suncu. Sunce je u direktnoj vezi sa kultom vatre, koji se

negovao u Edit Saru. Skiti su one, koji slue Suncu, okarakterisali i nazivali Sauromatima.

Sarmatima, koji su, kao i Masageti, bili sledbenici solarnog kulta, prenetog iz njihove

pradomovine, prvo u dolinu Inda, da bi, u kasnijoj fazi, bio poznat kao kult sunevog kola boga

Podage, nem. Summersprosse.

17

Skitski naziv sarmatskog plemena, ouvan je kao grko odreenje, iroko zastupljeno na

helenskim teritorijama i gradovima Ponta, pa su se, kako je reeno, vladari Bosforskog

kraljevstva nazivali Sauromatima. Plinije je izjednaio Sauromate i Sarmate. Oslanjajui se na

Plinija i Epifanija, ruski istoriar Trubaev kae da su Sarmati sami sebe zvali Arijcima: Arraei

Sarmatae, quos Areatas vocant ( Naturae Historia,IV,41).

Oba naziva, Sauromati i Sarmati( kao i naziv Srba), nastao je iz istog jezikog korena ili

jedne grupe korena. To je re sur, sar ( svar, sr ), koji tvori iroko semantiko polje vezano za

svetlost, sjaj, sunce i nebo, ali i kretanje, nastupanje, povreivanje, ubijanje i, u bliskoj su vezi sa

imenom Srbin, tj. Surbin. Na vezu Srba i Sauromata upuuje i to da se uvek lociraju jedni uz

druge; o irokoj upotrebi apelativa sur-v(b)i i sr-bi govori i podatak da se onomastika na

sur, sar, svar, esto sree na sarmatskom podruju, ali i na veoma irokom prostoru

Evrope, Bliskog istoka i Azije. Ovo se objanjava prisustvom arijevskih plemena, Srba,

poklonika kulta vatre i svetlosti, ( ne baca uzalud vrhovni bog Perun gromove i munje koje svetle

ali, istovremeno, mogu da izazovu plamen ). Ouvanje naziva Srbi i Sarmati, za vie plemena,

nekada verovatno i za sve Slovene, moe se objasniti istoznanou ovih apelativa, s tim da je

naziv Srbin drevan, te je odravan zahvaljujui veini onih kojima je on bio etniko odreenje, ili

specifino obeleje kulta

Poznati savremeni poljski naunik Gerard Labud, u svojoj Etnogenezi i topogenezi

Slovenskog i slovenskih mesta, u odeljku Migracije (Varava, Poznanj, 1980.), kae da su mnogi

narodi, naroito u vreme velikih seoba, zadravali svoje navike i obiaje, pa su ak i nazive

mesta, reka i planina, sa svojih rodnih terena, prenosili na nova. Karl Gotlib, savremenik A.

Mickijevia, navodi kako se trag slovenskog jezika moe nai ak i u jermenskom. On pie da

su: Oevi jermenski bili moda Persijanci, dok su, Grci ( Heleni ) i Traani meusobno srodni

narodi, a da su Srbi bili skriveni meu Sarmatima. Kako smo ve istakli, Tadeu Sulimirski

navodi da je srpsko pleme istonog porekla. Citirajui Al Masudija, on ukazuje na jedan obiaj

sahranjivanja Srba, koji je slian indijskom i kavkaskom ( kazarskom). Sulimirski smatra to

izuzetno znaajnim, jer direktno ukazuje na srpsko poreklo i da su se Srbi, jo u IX veku, pozivali

na nedefinisanu istonu Srbiju, kao svoju prvobitnu otadbinu. Nema sumnje da je tu re o

iranskoj visoravni Laristanu ili Lugistanu.

Pregledom pojedinih istorijskih karata: mape Johanesa Blava, karata u Svetskoj Hronici (

1493.g.), Minsterove karte iz XVI veka, Plinijeve karte o poloaju Srba, te mape napravljene na

18

osnovu opisa Germanije, anglosaksonskog kralja Alfreda (849- 891), mogu se zapaziti mnogi

identini nazivi mesta, planina i reka, koje zvue iskljuivo srbofono. Profesor Olbrajt, s pravom,

istie da je toponimija mesta, planina, reka ono to najdue uva trag daleke prolosti. Prema

tome, kada se toponimi (ortonimi, horonimi, hidronimi, nisonimi) menjaju, onda je to prema

potrebi novog izgovora rei, ali trag prolosti trajno ostaje na njima. Slino je i sa nasleem -

kako, recimo, iz keltskih i iranskih jezika, tako i iz slovenskih, odnosno, protosrpskog. Evo

nekoliko naziva reka na Britanskim ostrvima iz keltskog doba: Mur ( Mura ), Pek, Karas,

Moraa, Vardar, Lika, Cetina, Drim, Lim, Korana, Soa, Buna, Arsa, Drava, Korana, Ukrina,

Vid, Una, Bojana, Krka, Dobra, Niava, Sana... Evo i naziva planina: Lovcin ( Loven ),

Koritnik, Korab, Rum, Rudine, Vran, ar, Komen, Kom... A, evo i sanskritske veze, iransko-

srpske, odnosno srpsko- iranske, u vezi naziva reka: Arun, Tamara, Krka, Sutla... to su, odreda,

nazivi koji se i danas nalaze u vokabularu hidrografskih pojmova u Indiji i na Dalekom istoku.

Pretpostavku da je etnonim Srbi u vezi sa pojmom oruja, prvi je izneo Aleksandar

Potebnja ( 1835- l891 ), ruski lingvista i profesor univerziteta u Harkovu, poznat kao osniva

psiholokog pravca u ruskoj lingvistici. Ovu hipotezu su prihvatili Gajtler, Hajmlers i Brikner.

Potebnja navodi litvanske rei : sarbas (sarvas) oklop, pancir i sarboutas oklopljen, koje

se izvode iz prvobitnog oblika rei sarbatos naoruan. Arheolog i keltolog Johan Kaspar Zeus

( Zeuss, 1806- l856 ), kae da je ovaj naziv u vezi korena rei srb, koja je znaila ma,

odnosno, oruje sa seivom. Poljaci i Francuzi, za nazive jedne vrste sablje ( sarvat, servet,

saurobata), koriste koren rei srb. Ovaj koren identian je sanskritskoj rei ( sarb, srb ), koja se

koristi i u staroindijskom jeziku i znai: tui, sei otricom, odsecati, ubijati. Paranska re

sarbar je kovanica rei sar (najvie mesto, glava, prvenstvo) i bar ( odseak, odrezotina ),

pa bi mogla da znai onoga koji see glave glavoseka, odnosno ratnika koji, svojim pobeenim

neprijateljima, odrubljuje glave.

Na lingvista, ura Danii, smatra da se naziv Srbi temelji na korenu sar, u znaenju

braniti, dok ga Nemac Cajtler povezuje sa korenom sarv, koji pored reenog znaenja, znai i

hraniti, u smislu pohranjivati (sakupljati i uvati hranu). Greguar, kao i veina istraivaa, smatra

da ova re potie sa iranske visoravni, pradomovine svih Arijevaca, te da ima skitsko, tj.

sarmatsko poreklo. On ga direktno dovodi u vezu sa imenom Srba. Indoevropsko sar i serv (

latinsko servus ), isto je to i skitsko sarv i sarmatsko sarb ( srb ). Gledajui rei: serv i

19

sarv, opet smo na polju tumaenja po fonetskoj slinosti i, zaista, na grkom, panskom,

latinskom i na veini indoevropskih jezika, umesto uobiajenog Serbia, kae se Servia.

Mnogi paralingvistiari su re Servia izvodili iz znaenja rei za roblje i sluge ( servidor,

servio ), to je u direktnoj znaenjskoj vezi sa servisom i servilnou ( uslugom i ljubaznom

potinjenou ). Ova pria o Srbima kao robovima, zapoeta jo u antici, nastavila se i u srednjem

veku, gde su svi Sloveni, zajedno sa Srbima, postali Skiavi (Sklavi, Sklavini) roblje. Zanimljivo

je, da ova dva pojma (Srbi, Skiavi ), dobijaju, u razliitim vremenima i od razliitih naroda, isto

znaenje (rob), mada je pojam Srba stariji. Ako se pogledaju najstariji pozdravi: servus i ao (

(slavo, skiavo, avo), osvedoiemo se da znaenje rei Srbi Skiavi ( Sklavi, Sklavini ) nije

znaenje roba i ropskog, ve ooveenja ( ovee, brate ). Prema ovome, izlazi da su stranci

indirektno izjednaavali pojmove: ovek, Srbin i Sloven, dajui im isti smisao u paraetimologiji.

Izvorno znaenje rei rob ne znai ono to pod njom obino podrazumevamo; u

razvijenoj antici, rob je znaio govoreu ivotinju no, njegovo najstarije znaenje je: lan

porodice, potomak, dete ovome daje dokaz srpsko staleko ustrojstvo, gde otroci (najnii

drutveni sloj ), ine malobrojnu klasu robova. Otrok kod nekih Slovena znai i dete. Sutinski,

rob je, u rodovskoj zajednici, lan porodice i nalazi se pod vlau oca familije ( pater familias ),

isto kao i njeni slobodni lanovi.

Na ruskom, dete se kae rib, to je slino robu i roju (jatu), dok, na saksonskom dijalektu,

robin znai dete, ili lan klana. Od rei roj dolaze i rei broj (izbrojano mnotvo ), a to je

sve povezano sa organizovanom zajednicom i njenom osnovnom elijom - porodicom.

U ruskom jeziku postoji i reposrbica ( paserbica )- posinak, pastorak, a u ukrajinskom

glagol posrbiti (priserbitsja), u smislu: prisajediniti se, pripojiti se, osetiti emocionalnu

vezanost, jednom reju, postati lan klana (biti robin), odnosno roja pristrojiti se.

Istoriarka R. Hajne Geldern (Heine- Geldern), u knjizi Dolazak Arijevaca i kraj

civilizacije Harpana (l956), Bele Srbe i znaenje njihovog imena povezuje sa najviom indijskom

kastom Bra(h)manima, kao i sve ostale Arijevce. Ova drevna indoevropska re ( braihman )

znai beo, svetao ovek i odnosi se na boju koe. Koren bra, povezan je u svim

indoevropskim jezicima sa svetlou i sjajem; na ruskom, oznaava svenjak ili svetiljku,

brandon je na francuskom varnica ili baklja, brand je buktinja, braziler ( brasiller ), znai

svetlucanje. Sa ovim, u vezi je i srpsko bravo valjano, dobro, izvrsno, sjajno. Bramani su,

kako istie ova autorka, drevni roaci Indoevropljana koji su se iz Azije doselili u Evropu, dok su

20

drugi, tada, umesto na zapad, otili u Indiju. Zbog zajednikih korena u sanskritu, u savremenom

indijskom jeziku, mogu da se prepoznaju mnoge srpske rei. Odatle i teza da poreklo rei Serb (

Sarb ) treba traiti u rei brah.

Takoe, Hajne- Geldern tvrdi da su koreni srb i hrv identini. Srpsko s odgovara

iranskom h, dok srpsko b odgovara novogrkom v- zbog prelaska starogrke bete (b) u

v. Tako srb znai hrv. Poljski autoritet za istoriju Sarmata, T. Sulimirski, kae da ime

Hrvat ima slinu istoriju kao ime Srbin. Avarska re horata ( hourata, horbata ), koja se

sauvala u bugarskom jeziku, oznaava mnoinu rei ovek, tj. ljude ili narod Oblik Kroati

naen je na natpisima u starom Tanaisu, na uu Dona. U X veku, jedan slovenski narod,

Belokrbati ( Belohrvati ), zauzeo je podruje gornjeg toka reke Visle i neke delove Bohemije.

Pripadnici ovog naroda imali su dosta sarmatskih osobina i karakteristika- njihov kralj se hranio

kobiljim mlekom; kao Srbi i Huni, upranjavali su deformisanje lobanje, itd. a, imena njihovih

vladara nisu bila slovenskog porekla. U ovom sluaju, kae Sulimirski, moemo pretpostaviti da

su Huni jednom istonoalanskom plemenu, koje je nosilo ime slino rei Hrvati, poverili da

upravljaju teritorijom, severno od Karpata. Posle propasti Huna, oni su, moda, samostalno

vladali zemljom i vremenom se stopili sa slovenskim ivljem. Druga verzija glasi da je ime

Hrvata nastalo od iranske rei hourvati ( stoari). Ovo tvrenje donekle potvruje splitski

hroniar Juraj Ratkaj ( l612- 1660), koji kae da se hrvatsko ime na Balkanu prvi put pominje

poetkom XII veka i vezano je za stoarske zadruge plemena Horbovita ili Horbia, koje je

naseljavalo Zagorje.

U tekstu O podunavskim Sigunima ( Istorijski asovi, SAN, Beograd, 1960.), Milan Budimir

tumaenje srpskog imena vezuje uz sarbsko pleme Singa ili Sigina ( Siguna): Oblik Srbin, pie

Budimir, pretpostavlja stariji oblik Simbin. Pored nazalnog sufiksa imamo i drugu likvidu l,

u obliku Serbaloi, pored Serboi. Porfirogenit, kako je poznato, zna za srpsko ime u oblasti

Tripolja, odakle kreu antiki Kimberoi... Tako su koradikalna imena i zamenice: sebar, paserb,

seber, Srb, Srbljin, Sibones ( Si(m)bune, Sigune i, najzad, ime podunavskih Siguna (Singa) i

njihova koplja od eljeza sigunna. To bi znailo da se u podunavskim Sigunima, kao i u

trakim zibunthides, moe nasluivati srpsko ime i srpski apelativ.

Razume se, postoji jo potvrda za tako ranu pojavu srpskih leksikih elemenata u klasinom

reniku. Meu njih, kako Budimir naglaava, spada i vaan proizvodni termin kanap(b)id

karakteristian za tripoljsku tekstilnu manofakturu, o kojoj svedoi i Aristofanov kimberikos

21

hiton. Naime, Atina, jo od Pizistratovog vremena, uvozi ito iz tripoljske oblasti i bolje poznaje

situaciju na terenu, gde se javlja sekundarni oblik Kimmerioi. Za specifine veze izmeu Atine

i Tripolja, u vezi tehniko- proizvodnih termina, govori i naziv krznenog gunja ( kunakes ), koji

su etimolozi doveli u vezu sa srpsko- slovenskim zoonimom kauna kuna zverica izuzetno

vrednog krzna. Budimir tumaenje srpskog imena dovodi u vezu i sa purpurnom bojom, sa

nemakim sarf routage- crvenim, kao bojom koju mogu nositi samo ljudi plemenitog roda:

Srpsko ime, kao obeleje slovenske gospode, moe se naprosto identifikovati sa latinskim

fitonimom sorbus; tako bi Srbi bili, slino staroruskim Vjatiima i Venetima, naziv za lanove

drutvene vrhuke koja je imala pravo na crvenu boju, kao staromakedonska gospoda i,

donedavno, Turci i poturice u Bosni, gde nijedan hrianin nije smeo nositi neto crveno od

tekstila, pie Budimir u tekstu O starijim pomenima srpskog imena ( Glas, SAN, Beograd

1959.)

Rusi su Sarmate uobiajeno nazivali Serebima, odnosno srebrenima. Ovaj pridev (

srebreni), najee se vezuje uz kraljevske Sarmate, koji su bili ujedinjeni pod jakom

centralnom vlau. Skiti, iz jednog ogranka koji se povukao u krimsku oblast, postali su njihovi

vazali, a Olbija, grki grad na uu junog Buga, plaala im je danak. Jedan od njihovih kraljeva,

Galavat ( glavat, u smislu vladar - glava plemena ), pominje se u mirovnom ugovoru koji je

kralj Ponta ( u Turskoj, juno od Crnog mora), zakljuio oko l79.g. pre n.e, a jedna kraljica,

Amaga ( imala je dar za proricanje sudbine i bavila se magijom- maga ), javlja se u istorijskim

vestima nekoliko decenija kasnije, kako smo ve ranije pisali.

U vezi sa Serebima su i sebri, plemika kasta koja je iz svojih redova davala vladare i iji

se naziv odrao sve do srpskog srednjevekovlja, a koji se odnosio na slobodne lanove zajednice

sa odreenim, nekada ne ba velikim, imetkom. Re srebro ( engleski silver, nemaki silber

), je sarmatska, mada je batine baltikoslovenski i starogermanski jezici. Od ove rei su,

germanski i romanski narodi, izveli svoju re za srebro. Obzirom da su Sarmati bili poznati po

bogatoj opremi i nakitu, izraenom od srebra (srma), koje su izuzetno cenili, ovo nije udno.

Milan Budimir, u studiji Pelasto- Slavica, pojam sebar dovodi u vezu sa pelastikim

koradikalom zibysthides( sibistid, traki Srbid ), dokumentovan kod leksikografa Hesihija, koju

poredi sa latinskim simpulum, simpurium; grki izraz kimberikos dovodi u vezu sa srpsko-

slovenskim sjembere (simber, simbro), slian toponimu Semberija, sa ekvivokacijom na

22

drutvenom terminu sebar, koji odgovara arapskom sember i baltikom bendra, u

znaenju: lan drutva ili socijeteta.

Budimir, italijansku oblast Simberium (ini je reka Anio u oblasti Ekva), povezuje sa

dogrkim terminom simblos ( sud, ostava, ko ) i srpsko- slovenskim simber- kazan, to je

blisko nazivu za viu klasu u etrurskoj Raseni sempronius, koji se uzima u obzir pri

tumaenju imena sebar, simbru. Ovo bi znailo, bez obzira na neodreenu starost glose

ziby(s)thides, da srpski drutveni termin sebri( simb(e)roi ) ima semantiki bliske leksike

srodnike u trakim i drugim indoevropskim dijalektima.

Preko drevnog indoevropskoj jezika, sa ovim u vezi je i turcizam serbez (lako,

bezbrino), koji dolazi do rei serbest, u znaenju: slobodan, nezavistan, drzak i iskren. Na

slinom tragu je i lingvista A. Krontajner, koji iznosi hipotezu o avarskom poreklu srpskog

imena. U savremenoj klasifikaciji jezika, avarski, kao i tursko- tatarski jezici, spadaju u

severnokavkasku grupu. Izmeu mnogih rei, Krontajner navodi i re upa ( upan ), koja se

vrsto ukorenila u politiko- administrativnom ivotu Sarmata i Slovena. Poput Krontajnera i

Brikner smatra da je re upan (upravlja upe) avarskog porekla, dok A. Petruevi pie da se ta

re navodi u nekom spisu iz 375.g, skoro dva veka pre susreta Avara i Sarmata. Bilo kako bilo,

ba tom reju su Sarmati imenovali svoje voe. Glavni Krontajnerov adut, da se radi o glosi

avarskog porekla, je nastavak an, kao u rei kagan ( knez ) ili bajan. Kagan, maarska vezirska

titula, jekagan jula (ula), dok se, u sluaju bajana, radi o vojniku, onome ko uestvuje u

boju, bojanu.

Re upa batini se iz sanskrita i znai zatieno sklonite (gup, gupa), to je vrlo slino

grkoj rei gupe ( koliba). U srpskom, re upa ima ire znaenje i odnosi se na dolinu reke i

prostor oko nje, koji je bio idealan za podizanje naselja. Ovakve oblasti valjalo je tititi, jer su

bile izrazito povoljne za podizanje ljudskih naseobina (u imenu Egipta otkriva se ime upe-

izolovano, usred mora pustinje, sklonite je, pogodno za ivot, sa obiljem vode: E(gupa)t u

smislu oaze); uvar upe na sanskritu glasi gopan odnosno, slino kao i u srpskom, upa(n).

Promena glasa g u je neka vrsta srpskog jezikog standarda u pravljenju rei, ba kao i u

primeru: gar ar.

Kako nastaje i ta znai re Srbin? Vie od dva milenijuma, na vrlo irokom prostoru, ovaj

pojam ima razliita znaenja. Najbitnije je, kada je u pitanju odnos srpskog prema klasinim

jezicima, grkom i latinskom, nepostojanje poetne sr grupe u fondovima tih jezika. Stoga, kod

23

beleenja imena, naroito toponima, kako primeuje istoriar R. Damjanovi, klasini jezici

jednostavno nisu pribeleili inicijalni sr tip, niti ostale standardne oblike srpskih rei.

Ptolomejev Atlas ( II vek ), i Pojtingerova Tabla ( rimski itinerer iz IV veka ), belee inicijalnu

grupu kao: sar, sur, sor, ser, sir, odnosno, zavisno od toponima, upotrebom svih samoglasnika.

Sa drugom inicijalnom grupom ( rg ) je slino ona je u mnogim osnovama, ali je

najkarakteristinija u reima: rog i grb. Od roga dolazio re oruje (oroje), kao i prvobitne vrste

alata, izraene od ivotinjskih rogova. Iz ove grupe nastaju mnoge rei, vezane za postupke u

lovu ili borbi. Na primer, tu je re ruglo u prvobitnom obliku, odnosila se na gadne, teke rane -

i, ruganje, posprdan odnos prema neprijatelju, kome se Sarmati rugaju ( rogaju pokazuju mu

rogove), odnosno, ismejavaju ga, u cilju vlastitog hrabrenja. Rukovanje orujem napravljenim

od roga, podrazumevalo je grebanje, grabljenje ili, jednostavno, njime se neto rgalo (

komadalo ).

Vrlo je mogue da je nosilac tog orua ili oruja od roga i dobio ime po njemu, sa

pridodatim inicijalom koji podrazumeva samo seenje ( ssek! ), te je kroz srg postalo srb.

Srb bi, dakle, bilo prvobitno seivo to see i rga ( kida, grebe ili komada). Nakon lovake

faze, u sledeoj, poljoprivrednoj, ovo orue postaje srp kojim se rbi kosi ito ( i danas se

koriste izrazi: odrubiti ili porubiti); tokom vremena, od srpa e postati oruje, srpa ili srba. Ve

smo istakli da i neki evropski jezici batine, u svom nazivu za sablju, rei srpa ili srba spravu

koja moe da odrubljuje, see.

Istoriar Niko upani, nalazei kod kavkaskih naroda rei ser i sur, istie da se

nazivom oruja imenovao onaj koji ga nosi. A, Srbi su, oduvek, bili ratniki narod. Amijan

Marcelin, rimski pisac i hroniar iz IV veka, pisao je o sarmatskom plemenu Alana- Serboa kao o

eminentno ratnikom. On pie: Druga novina bilo je usvajanje nove taktike ratovanja i nove

vrste oklopa ( odnosi se na sukobe Alana sa Rimljanima ). Oklop se sastojao od koe ili tkanine

na koju su priivene male bakarne ili gvozdene ploice; konji su bili oklopljeni na isti nain.

Glavno oruje su bili dugi, zakrivljeni maevi i duga, teka koplja, noena o gvozdenoj kuki,

privrenoj konju za vrat. Ovako opremljeni konjanici, ili su u borbu u gusto zbijenim

redovima i nijedan neprijatelj im se nije mogao odupreti. Ova nova taktika dovela je do

reorganizacije svih vojski na istoku, ukljuujui hunsku i kinesku. Laki odredi strelaca na

konjima, bili su zamenjeni oklopljenim konjanicima, koji su kasnije inili glavninu alanske

vojske. ak su i Rimljani bili, na kraju, primorani da neke svoje odrede opreme na isti nain.

24

5. KULTURA SRBA

Arheoloka istraivanja pokazuju da su Sarmati, nakon dolaska sa iranske visoravni,

iveli u prostranoj travnoj oblasti na granici izmeu Evrope i Azije, koja je obuhvatala teritoriju

istono od Dona, skoro do reke Ural, a na severu se pruala uz Volgu do Saratova. Oni su bili

meovitog porekla i u njihovoj kulturi zapaaju se razni elementi naroda iz poznog bronzanog

doba, naroito Meota i Skita, sa kojima su Sauromati odravali bliske veze, obzirom da su bili u

rodbinskim odnosima.

Nisu imali stalnih naselja (osim u Bosforskom kraljevstvu), iveli su na konju, a njihova

boravita bila su kola u koja bi uprezali volove. Po nonji, obiajima i kulturi, nisu se razlikovali

od Skita. Nosili su akire i iljate kape. Od ovih kapa nastae, tako, prepoznatljiva srpska kapa

ajkaa. Njihove ene zadrale su stari amazonski nain ivota, pridruivale su se svojim

muevima u lovu i ratu, nosile su istu odeu kao i mukarci; nijedna devojka nije mogla da se

uda, dok ne ubije jednog neprijatelja. Meutim, nije im bilo sueno da mirno ive u svojoj zemlji.

Zbivanja u srednjoj Aziji, u IV veku pre n.e, imala su velikog uticaja na njihov dalji razvoj.

Aleksandrovo ruenje ahamenidskog carstva dovelo je do jaanja plemena Masageta, koja su

zagospodarila nad Sarmatima- ak su i Huni morali da priznaju njihovu nadmo.

Kultura Masageta je tipino stepska, ali se u njoj zapaa i jak uticaj ahamenidske

civilizacije Persije; proirenje njihove vlasti istovremeno je znailo i rasprostiranje ahamenidske

kulture i ideja - Srbi su bili jedan od naroda na koje su ta kultura i ideje izvrile dubok uticaj.

Vladavina Masageta , ili neka vrsta politike podreenosti, ostavila je dubokog traga na staroj

sarmatskoj kulturi. Ona je poela da gubi svoje skitske karakteristike i da dobija istonjaki,

srednjeazijski vid, poznat pod imenom ranosarmatski. Ovaj proces, ini se, poeo je u prvim

decenijama IV veka pre n.e, u orskalovskoj oblasti, u zapadnom Sibiru, to jest, na podruju koje

je bilo najblie masagetskoj granici. Ovde je, sudei po raznolikosti grobova, postojala zajednica

podeljena na drutvene slojeve, pa ak i na razliite rasne grupe. Grobni prilozi su veinom

iranskog ( arijevskog ), srednjeazijskog ili orijentalnog porekla, a u zapadnom delu ovoga

podruja naeni su i grki importi. ene su esto sahranjivane sa strelama, to se smatra ostacima

stare amazonske, matrilinearne tradicije. U bogato opremljenim grobovima, esto je nalaeno

bezglavo telo ovce ili konja.

25

Do 338.g,. Sarmati su preli preko Dona. To nam je poznato iz grkih istorijskih zapisa (

Pseudo Skilaks ) i iz arheolokih nalaza. U IV veku, u oblasti zapadno od Dona, iveli su Skiti,

koji su podigli velianstvene kraljevske grobnice u kubanskoj dolini i u severozapadnom delu

Kavkaza. Krajem istog veka, Skiti su nestali iz Kubana i njihovi tragovi su naeni mnogo dalje

na zapadu, s druge strane Dnjepra. To je moglo da znai da ih je potisnuo prvi talas Sarmata koji

su, nesumnjivo, i sami bili pod pritiskom drugih srpskih plemena, dalje na istoku. Do 300 g. pre

n.e, kako smo rekli, oni su svoju vlast proirili na celu oblast izmeu Dona i Dnjepra.

U pitanju su bili Kraljevski Sarmati, a jedini nalazi, koji se mogu povezati sa njima iz ovoga

doba, su delovi konjske opreme, od zlata ili pozlaenog srebra, felere, phalerae - one imaju

reljefne ornamente, s geometrijskim ( spiralna ornamentika ), ili ivotinjskim motivima, koji

podseaju na stari asirski ili jonski stil, ali su tesno povezane i sa iranskom, te grko- indijskom

umetnou. Felere toga tipa naene su na jedanaest lokaliteta, uglavnom na teritoriji gde su, kako

se pretpostavlja, iveli srebreni Srbi. Dve su naene van te oblasti, jedna u Transilvaniji, a

druga u bugarskom Podunavlju. Ova druga moe se povezati s jednim ogrankom Kraljevskih

Sarmata, koji se morao povui dalje, na zapad, pod pritiskom drugih sarmatskih plemena, jer do

tog vremena se mo Kraljevskih Sarmata pribliila kraju. Najvei deo stanovnitva verovatno su

pokorili doljaci, a bar neka plemena krenula su u osvajanje novih teritorija..

Sarmati, koji su, u IV veku pre n.e, uli u pontsku stepu ( oblast izmeu Dona i Dunava),

prvi su stupili u kontakt s jednim delom klasinog sveta Bosforskim kraljevstvom. Poeci ovog

kraljevstva padaju u VI vek pre n.e, kada su Grci osnovali nekoliko kolonija na severnoj obali

Crnog mora. U V veku pre n.e, u sastav ovog kraljevstva ulazile su sve kolonije na obali

Azovskog mora, kao i irok pojas zemlje, du istone obale, u kome je ivela najpre meotska

zajednica, a kasnije sarmatska i sarmatizovana plemena starosedelaca. Tokom sarmatskog

perioda od vie vekova, grki gradovi, a naroito bosforska drava, ouvali su svoj poloaj

proizvodnih i izvoznih sredita. Apsorbujui uzastopne talase sarmatskog naseljavanja, Bosforsko

kraljevstvo se u tolikoj meri sarmatizovalo da je, od 110 g. pre n.e, imalo na vlasti dinastiju

sarmatsko- trakog porekla. Ona je vladala puna etiri veka, kujui vlastiti novac, sve do dolaska

Gota u III veku. Pripadnici te dinastije imali su uglavnom traka ili sarmatska imena, a jedno od

njih bilo je Saurobatos. Vrhovnu vlast nad dravom, nominalno je imao Rim.

Bogata srednja klasa, koja se bavila uglavnom trgovinom i industrijom, bila je veinom

grkog porekla, ali veliki deo stanovnitva inili su samo delimino helenizovani stariosedeoci:

26

Sarmati, Skiti, Traani, Trako- Skiti i Meoti. Zvanini jezik bio je grki, a pogrebni obredi

srednje klase pokazuju da se ona trudila da ouva stare grke tradicije. Ali, Bosforci, kakvi su

prikazani u antikim opisima gradova u severnom Pontu, na nadgrobnim stelama sa vajanim

figurama- naroito na slikama u grobnicama, oigledno nisu Grci. Kako smo ve ranije istakli,

izgledaju kao Sarmati. Oni su nosili akire, obuu od meke koe, duge ogrtae od vune, itd, to

je u potpunosti skitsko- sarmatski tip odee, do danas ouvan u srpskoj narodnoj nonji. I njihov

oklop bio je sarmatski; bosforski plemii su prikazani kao konjanici sa koninim kalpakom,

ljuspastim ili kariastim oklopom, dugim kopljem, bodeom, sa alkom na vrhu, srpom ili maem,

sa okruglom jabukom od kamena, lukom, tobolcem, koritom i malim titom. Isti oklop i oruje

naeni su u svim krajevima gde je obitavala sarmatska zajednica. Sarmati, prikazani na

Trajanovom stubu (Roksolani), ili na Galerijevom slavoluku u Solunu, odeveni su i naoruani na

isti nain. Peaci obino nisu nosili oklop i bili su opremljeni kopljima, dilitima, velikim

titovima, lukom i strelama.

Izmeu l74.g. i l60.g. pre n.e, dogodila se prekretnica u istoriji Sarmata, onih, koji su ostali

u svojoj postojbini, istono od Volge. Do tog vremena, oni su iveli pod vlau drugih naroda,

uglavnom Masageta, a sada su ih Huni porazili i, Sarmati su bili slobodni da zbace tuinsku vlast.

Ostaci Masageta stopili su se sa Sarmatima, iji su susedi sada, na istoku, bili Huni.

Ove promene dovele su do preobraaja sarmatske kulture, koja sada ulazi u jednu novu fazu

svoga razvoja, nazvanu srednji sarmatski period. To je bilo razdoblje sjedinjavanja i

zanemarivanja oblasnih razlika. U grobnim prilozima sa cele sarmatske teritorije, istono od

Volge, zapaaju se samo male razlike. Dugi maevi ree se sreu, a zamenjuju ih kratki maevi i

bodei sa alkom, umesto jabuke na vrhu balaka. Koplja i diliti javljaju se samo izuzetno. Do

kraja ovog perioda (II vek), istoni Sarmati nisu vie bili teko naoruani konjanici: najee

oruje bio je jedan nov, bolji luk, namenjen za borbu protiv konjice, koja je ranije bila

nepobediva. Novi luk, koji su uveli Huni, bio je ojaan umecima od kosti; iz njega su se

izbacivale teke strele, sa troperim iljkom. To je bio pronalazak koji je, kasnije, Hunima i

Alanima, obezbedio nadmo, za dugo vremena, nad svim njihovim protivnicima.

Mnogi grobni prilozi svedoe o vrstim vezama sa srednjeazijskim zemljama: ogledala,

kotane kaike, nakit, konjska oprema, crveno obojena keramika (kuanskog tipa) i

karakteristine posude, s drkom, u obliku neke ivotinje. S druge strane, grobovi, u donjem

Povoloju, pokazuju veze sa Bosforskim kraljevstvom; u njima su naene fibule raznih tipova,

27

ponekad izraene od srebra, ukljuujui i tipine, sarmatske, sa posuvraenom nogom, zatim

perle od stakla, karneola, ilibara, privesci i amuleti od fajansa, nubijskog tipa (Egipat), posue

izraeno na grnarskom vitlu, itd. Male ukrasne ploice od bronze ( ponekad i od zlata ), koje su

priivane na odeu, esto se javljaju irom sarmatske teritorije. Zlato se retko upotrebljava,

izuzev za izradu ukrasnih ploica. Fragmenti ovijih kostiju esto su nalaeni u nekoj zdeli ili

dubokom tanjiru, ali celi skeleti sada su izuzetak.

Najpoznatiji Sarmati, iz srednjeg perioda, su oni koji su preli preko Dnjepra i poeli vriti

pritisak na granice Rima. Meutim, dve grupe su ostale blie svojoj staroj postojbini: Aorsi i

Sirijaci. Sredinom I veka, Aorse su na poloaju vodee sile meu Sarmatima smenili Alani-

Serboi. Jedan ogranak Aorsa naselio se zapadno od Volge, oko donjeg toka Dona. Na tom

podruju, kod Novoerkaska, l864.g, otkopan je najraskoniji od svih sarmatskih grobova iz

srednjeg perioda. Bio je to grob jedne ene, verovatno plemenske poglavarke ili kraljice. U njemu

je naeno mnotvo zlatnih predmeta, veinom dekorisanih ivotinjskim motivima i ukraenim

dragim kamenjem tirkizom, ametistom i koralom. Meu njima bilo je bogato ukraenih

dijadema, grivni, boica za mirise, kutija i posuda. Jedna posuda je imala zoomorfnu drku u

obliku jelena, istoga tipa kao glineni krazi iz obinih sarmatskih grobova. Motivi jelena, ribe i

krsta ( tamge ), svedoe o zaecima hristijanizacije. Osim toga, bilo je na stotine malih ukrasnih

ploica priivenih za odeu.

Druga grupa, Sirijaci (ili, Sirbijaci, Seri, Serei), ivela je dalje na jugu, u kubanskoj dolini i

stepama, severno od nje. Oni nisu bili brojni; Strabon kae da je njihov kralj Abeak (Oblik, Bako,

oko 66- 63.g. pre n.e.), kako ve rekosmo, imao na raspolaganju svega 20000 konjanika, dok je

aorski kralj Spadinije, koji se sa njim graniio na severu, imao deset puta vie boraca. Sirijake su,

u II veku, pokorili Alani i od tada se vie ne pominju u pisanim izvorima. Nae znanje o

njihovom ivotu zasniva se na materijalu iz njihovih grobova koji se dele na dve grupe: raskone

gromile (mogile), u koje su pokapani pripadnici viih klasa i, nekropole sa ravnim grobovima,

u kojima je sahranjivana veina.

Sirijaci su bili delom nomadi, koji su iveli u kolima i pod atorima, a delom zemljoradnici

i zanatlije, koji su nastanjivali gradove. U kubanskoj dolini otkriven je veliki broj njihovih

naselja zahumlja ili palanki, koje su se obino nalazile na utvrenim uzviicama. Stanovnici

ovih naselja gradili su kue od naboja i pored zemljoradnje (sejali su penicu, jeam, zob, proso ),

gajili su goveda, svinje i ovce, dok su veliku ulogu u njihovoj privredi igrali ribolov i pelarstvo.

28

Najvea sirijaka nekropola nalazi se kod Ust Labinska. Tu je naeno mnogo raznovrsnih

grobnih priloga. Keramika je, uglavnom, raena na vitlu zdele, posude sa sferinim telom itd.

ali, najkarakteristiniji su krazi, sa drkom u obliku neke ivotinje. Posude tog tipa esto se

javljaju kod Sarmata donjeg Povoloja i stepa, dalje na istoku. Oni su, verovatno, preuzeti od

srednjeazijskih naroda, kod kojih se posude, sa zoomorfnom drkom, poinju javljati u II veku

pre n.e.

Oruje je brojnije nego ranije. Ima dva tipa bodea i maeva jedni su, dugi i uski, a drugi -

kratki, s dve otrice i zailjenim vrhom. iljke za strele, s udubljenjem za usaivanje, zamenjuju

troperi iljci sa usadnikom.

I nakit se javlja u velikim koliinama, ukljuujui karakteristine sarmatske fibule sa

posuvraenom nogom i strelaste fibule. Ogledala su, obino, dekorisana. U bogato opremljenim

grobovima ima i importovanih predmeta: staklenih posuda, zdela od sigalatea, perli od stakla,

paste ili poludragog kamenja, egipatskih skarabeja i slinih figurina iz Nubije. U veini grobova

naene su ivotinjske kosti, ostaci hrane namenjene za putovanje u zagrobni svet. Kosti su,

uglavnom ovije, ree govee ili svinjske. Ponekad, u grobovima, su pronalaeni i celi ivotinjski

kosturi, veinom govei, ree konjski.

Nedaleko od Ust Labinska, kod Vozdvienske, Armavira i Zubinog potoka (Zubovska),

nalaze se vladarske gromile. One se, obino, sastoje od grobne rake, sa niom, pokrivene malom

humkom. U nekima je sahranjen samo mukarac, a u nekima mukarac sa enom. Grobni prilozi

se ne razlikuju mnogo od priloga iz ravnih grobova, ali u njima ima mnogo zlatnih predmeta i

importa iz udaljenih zemalja. Druga razlika je u tome to su svi pokojnici, iji su ostaci naeni u

vladarskim humkama, bili sahranjeni i sa svojim konjima. To upuuje na sebarsku kastu.

U glavna oruja spadala su teka, duga koplja i dugi maevi, s drvenim balakom ovalnog

preseka, na ijem se vrhu nalazila okrugla ili etvrtasta jabuka, od nekog dragog ili poludragog

kamena. I ljudi i konji bili su oklopljeni, ali do kraja I veka ljuspasti oklop bio je zamenjen

kariastim. U nekoliko grobova naeni su konini kalpaci; lukovi i strele imali su sporednu ulogu

u naoruanju ovih vitezova. Njihova konjska oprema razlikovala se od opreme iz skitskog

perioda, ali falere su se jo uvek upotrebljavale. emovi su imali jednostavne alke.

Naene su i velike koliine nakita i ukrasa torkvesa, fibula, slinim onima iz ravnih

grobova, dijadema i grivni. Kope i spojnice za pojaseve, veinom su perforirane i ukraene

umecima u boji. Polihromija, povezana sa persijskim zlatarstvom, znatno je izmenila stil

29

ivotinjskih predstava; tela ivotinja sada se ukraavaju dragim kamenjem i komadima

raznobojnig stakla, umetnutim u obojen okvir.

Vrlo su karakteristine tanke metalne ploice, obino zlatne, koje su Sarmati priivali na

odeu. U kubanskim gromilama, naeno ih je na stotine. One se razlikuju, od ploica iz skitskog

perioda, po tome to su vrlo male i imaju geometrijski oblik ( krug, trougao, rozeta, polumesec,

itd. ). Sve su orijentalnog tipa.

Neke od pomenutih predmeta proizvodile su bosforske radionice, a ostali su delo domaih,

sirijakih, zanatlija. Neki potiu iz udaljenih krajeva i predstavljaju grke proizvode, uvezene

preko bosforskog grada Kera (Pantikapeja), ili orijentalni nakit, posebno perle, prenete u zemlju

Sirijaka karavanskim putevima, o kojima pie Strabon. Istim pravcima morale su priticati iranske

i indijske ideje i proizvodi, koji su znatno uticali na kulturu Sirijaka i ostalih sarmatskih naroda.

Dva predmeta, iz kubanskih gromila, grkog su porekla i mogu se datovati u VI vek pre n.e,

to znai da su oko est stolea stariji od grobova u kojima su pronaeni. Po natpisu na jednom

od njih, oni su prvobitno pripadali Apolonovom hramu u Fasisu i, oigledno, predstavljaju plen

zadobijen prilikom nekog upada u oblast juno od Kavkaza.

Najraniji arheoloki ostaci Jaziga potiu iz vremena Trajanovih dakih ratova (85- 88. i

101.g.), nakon to su se oni naselili u Panoniji, oko 20.g. i sa Rimljanima sklopili mirovni

ugovor, koji ih je obavezivao na vazalni odnos. Ovidije, koji je 8.g. bio prognan u Tomu (

Konstanca), ostavio nam je nekoliko zapisa o Jazigama, kao i pohvalu da je nauio srpski jezik.

Grobovi Jaziga bili su ravni i grupisani u vee nekropole.U njima nije bilo bogatih priloga

glineno posue, poneki gvozdeni ma, perle, broevi, a, izuzetno - kratak gvozdeni ma sa alkom,

na vrhu balaka. Uticaj pokorenih, starosedelakih naroda, ogleda se na broevima i narukvicama

latenskog tipa. U nekoliko ranih grobova bilo je predmeta pontskog porekla, na pr. dekorisnih

zlatnih ploica, ali one uskoro nestaju, to je znak da su Jazige prekinule vezu sa severnim

pontskim podrujima odakle su doli. Iz perioda od 160.g. do 260 g, postoje brojni arheoloki

ostaci . Jazige su, izgleda, uglavnom i dalje ivele nomadskim ivotom. Novinu u grobovima

predstavlja tzv. pastirska torba, ispletena ili izatkana, koja svoj oblik i sadraj nije promenila do

dananjih dana.U njoj su noeni gvozdeni no, gvozdeno ilo, ognjilo, kremen i ponekad brus.

Pripadnici vladajue klase i dalje su sahranjivani u gromilama. Jedan zanimljiv grob tog tipa

naen je u Silu, sreditu rimske Panonije.U njemu je bio sahranjen sarmatski vladar, koji je

poginuo prilikom nekog upada u drugom veku.

30

Poetkom perioda, od 260.g. do 330 g, Jazige e obnoviti aktivnost, na koju Rimljani

odgovaraju otrim merama, jer je bila povezana sa unutranjim promenama, najverovatnije sa

prilivom novih doseljenika sa istoka. Sudei po sadrini grobova, postojala su tri odeljena

drutvena sloja. Niu klasu inili su pokoreni Sloveni i starosedeoci; srednju klasu inio je prvi

talas Jaziga, doseljen polovinom prvog veka, dok su u vladajuu i vie klase ubrajani Alani,

doljaci iz treeg veka, kako smo ve naveli. Grobovi prve grupe su bez oruja; grobovi

pripadnika druge grupe, koji su nakon spaljivanja sahranjivani u briljivo izraenim kovezima,

sadre pastirske torbe, line ukrase, srpe, gvozdene maeve i rimski novac; grobovi tree grupe

pokriveni su humkom i sadre oruje, konje i lep pontski nakit. Jedna, naroito zanimljiva

mogila, koja potie iz vremena oko 300.g, naena je u Herpalju, na zapadnoj granici teritorije

Jaziga. U njoj je bio sahranjen jedan sarmatski ratnik sa svojim konjem; meu grobnim prilozima

bilo je karakteristinih sarmatskih perli, jedna lepa kopa za tit, obloena pozlaenim srebrnim

limom, dekorisanim u pontskom stilu. Sama kopa bila je teutonskog tipa.Godine 472, potukao ih

je vizigotski kralj Teodorik i, to je poslednji zapis o panonskim Sarmatima, potomcima Jaziga,

koji su se doselili 500 godina ranije. Oni su, nezaslueno, od rimskih porobljivaa Evrope, dobili

nadimak latrunkuli razbojnici, lopovi), a jedan istiriar kae da su bili - pleme izvanredno

veto u otimaini. Pa ipak, oni su bili toliko moni da je est rimskih careva usvojilo naziv

Sarmatikus, posle uspenih ratova protiv njih, te da je, u nekoliko mahova, kovan novac da bi

se obeleile pobede nad Jazigama, Roksolanima, Antima ili Alanima.

Sledee, veliko sarmatsko pleme Roksolana, Strabon opisuje kao silovite, estoke i

nezadrive ljude. Njihovi konji, slino skitskim, bili su izvanredno brzi i plahoviti, pa su ih zato

kastrirali. Oni su se bavali lovom; u movarama su lovili jelene i divlje veprove, a u stepama,

divlje magarce i srne. Po njihovim grobnim prilozima znamo da su imali gvozdene maeve, strele

s malim gvozdenim iljkom i tobolce, od brezove kore, to predstavlja oruje lakih strelaca na

konjima. Zapovednici su nosili oklope, od malih gvozdenih ploa ili vrste ivotinjske koe, koji

su ih titili od neprijateljskih udaraca. Nakon najezde na teritoriju dananje Srbije, Rimljani su im

dopustili da se nasele u njihovim provincijama. O Roksolanima ive opise nam je ostavio Tacit.

Godine 118, kralj Roksolana postao je rimski vazal.

Poslednji veliki migracioni pokret sarmatskog naroda, bila je seoba velike grupa poznate

pod imenom Alani Serboi .Oni su, do sredine prvog veka, stekli vodei poloaj meu istonim

sarmatskim plemenima, a njihovi ogranci mogli su se nekada nai u svakoj evropskoj zemlji, od

31

Volge do panije. Alanski grobovi, od Besarabije i Moldavije, do Srbije, sadre tipine sarmatske

priloge - bronzane prstenove i drugi lini nakit, ogrlice sa perlama od stakla ili karneola,

gvozdene maeve i staklene pehare rimske izrade. Od naroitog su znaaja bronzana ogledala, sa

ugraviranim znacima tamga, koja pokazuju da se ranija postojbina tih Sarmata morala nalaziti u

oblasti Azovskog mora, u susedstvu Bosforskog kraljevstva. U grobnim prilozima mogila,

ratrkanih po celoj Evropi, naena su bronzana ogledala i kotlovi sa zoomorfnim drkama,

gvozdene bojne sekire, bogato ukraena konjska oprema i posude galskog ili panonkog porekla.

O Alanima su due zapise ostavili istoriari Josif i Amijan Marcelin.

U grobovima Alana sa Kavkaza veinom je pronalaeno oruje, a u mnogima i konjska

oprema. Od oruja najvie je bilo handara, koji se, u istonoj Evropi, esto javljaju tokom celog

kasnog starog veka. Njihove drvene kanije bile su, obino, dekorisane, a esto i optoene tankim i

bogato ukraenim limom. Peaci su bili naoruani lukovima, strelama i gvozdenim bojnim

sekirama sa dve otrice (labra). U enskim grobovima ima neobino mnogo predmeta od ilibara,

to ukazuje na veze s kijevskom oblau i baltikom obalom.

Sarmati su bili varvarski narod; ali oni nisu ozloglaeni kao Huni i Avari (Obri), ija su

plemena postala simbol gnusnih varvarskih zloina. Alani su doprineli razvoju sjajne iranske i

sarmatsko- bosforske umetnosti i njene gotske naslednice, iz koje su, kasnije, ponikle brojne

grane srednjevekovne umetnosti zapadne Evrope (merovinka, anglo- saksonska, romanska). Ali,

i u ovom sluaju, preko njihove velike uloge se, jo uvek, prelazi utke.