Eski Anadolu Kulturunde Buyu Ve Buyuculuk

8/8/2019 Eski Anadolu Kulturunde Buyu Ve Buyuculuk

1/16

227

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

zet

Hitit Devlet Arivinde by ile ilgili birok ritel metin bulunmutur. Bu arivde yer alanritel metinler Anadolu ve Kizzuwatna kkenli olarak iki grup halinde bulunmaktadr. Bu alma-mzda Kizzuwatna kkenli byc bir kadn olan Matikka tarafndan yaplan riteller zerindedurulacaktr.

Anahtar Kelimeler:Matikka, Ritel, Byclk, Hitit, Kizzuwatna, Gnah Keisi.

Abstract

In the Hattua archive, many cuneiform tablets about sorcery were discovered. The ritualtexts which were found in the archive in question consist of two groups: Kizzuwatnian and Anatolianones. In this paper, we are going to deliberate the rituals which was performed by a sorcerer woman,

named Matikka.Key Words: Matikka, Ritual, Witchcraft, Hittite, Kizzuwatna, Scapegoat

nsanln tarihi kadar eski bir gemie sahip olan by, tarihsel sre ieri-sinde hemen hemen her dnem ve toplumda yaygn bir ura ve gl birtoplumsal olgu olarak mevcut olmutur. nsana ve doaya ilikin olaylar,maddi dnyann tesinde gizemli d gler araclyla etkileyip ynlendir-diine inanlan trensel eylem olarak tanmlanan1 by; S. J. Tambiaha gre,zellikle modern ncesi toplumlarda, din ile birlikte toplumsal hayat zerineciddi etkileri olan bir olgu olarak karmza kmakta ve bu dnemde din ileby arasndaki snrlar izmek ok kolay olmamaktadr.2 Malinowskiye gre,by, ilkel insan bilgisinin ve ussal tekniinin yetersizliini kabul etmek zo-runda kaldnda sahneye kar. Baka bir deyile byye, insann doayteknik olarak kontrolnn yetersiz kald noktada bavurulur. Bylece by,pratik etkinliklerin baarsn etkileyen kontrol edilemez araclara yneltilir.Bu, korkunun azaltlmas ve telafi edici edim olarak nitelendirilebilecek

* Yrd. Do. Dr. , Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.1 Ana Britannica, Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul 1987, s.183.

2 S. J. Tambiah, By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, ev. U. Can Akn, Ankara, 2002. Tambiah,XVI. ve XVII. Yzylda din ile by arasndaki snrlarn belirmeye baladna deinir. s. 36.

Eski Anadolu Kltrnde

By ve Byclk

The Sorcery and Witchcraft in the

Ancient Anatolian Culture

Esma Reyhan*


2/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

228

bir aklama trdr.3 A. nal, byy, insann evresine uyum salama veyaamn her ne pahasna olursa olsun, her trl artlar altnda ve her pa-hasna srdrmede ylmadan vermi olduu abalarn bir yan rn olarakalglamakta, kendine has kurallar olan ve antropolojik adan bakldndainsanlk tarihinde ok zel bir yer tutan bir yar bilim olarak tanmlamaktadr.4Ona gre, Eskia toplumlar sz konusu olduunda elbette bir ncelik srasyapmak uygun dmeyecek, her iki kavramn da (by ve din) i ie gemiolduunu sylemek doru olacaktr.5 Bu durum, bynn neredeyse bir kamuhizmeti, bycln de kamu grevlisi konumunda olduu Hitit toplumsalhayatnda ok daha belirgindir. Bu deerlendirmeler; bynn, zellikle bi-

limsel dncenin henz gelimemi olduu Eskia toplumlarnda nemlibir olgu olduunu, bycnn o dnemlerde olduka rabet grdn gs-termektedir.

ncelememizde, nce Hititlerde by ve byclk zerinde duru-lacak; sonra, Kizzuwatna (bugnk ukurova Blgesi) kkenli byc birkadn olan Matikka tarafndan yaplan riteller incelenecek; daha sonra,Matikkann uygulad by ritellerinden, rnek olarak setiimiz, aile iikavgalara kar yaplan ritelin tercmesi ile metnin kopyas6 verilecektir.Bynn nasl ortaya kt ve yayld vb. gibi konular incelememizin kap-sam dndadr.7

Hititlerde By ve Byclk

ok eitli konular ieren Hitit Devlet Arivinde by ile ilgili ritel metinler

de olduka byk bir yer tutmaktadr. Hitit zihin dnyasnda by, insannbir yandan doast glerin zararl etkilerinden korunmaya alrken,8 dieryandan belli bir teknii uygulayarak bu gleri kendi yararna ve bakalar-nn zararna evirme abasdr. Hititlere by kavram ncelikle Anadolunungneyinde ve gneydousundaki Hurrice ve Luwice konuulan blgelerden,zellikle de Kizzuwatnadan girmitir. Hitit metinleri, Hitit toplumsal haya-tnda bynn ne kadar byk bir etkiye sahip olduunu gsteren arpc

3 Aktaran, S. J. Tambiah, Age., s. 102-103.

4 A. nal, Hititler Devrinde Anadolu, c. 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s.110.

5 A. nal,Age., s. 110.

6 H. Otten-C. Rster, Keilschrifttexte aus Boghazki, (KBo 39.8), Berlin 1995.

7 Dou toplumlarndaki byclk hakknda iin bkz. . ah; Dou Bys, ev. O. Yener, SayYaynlar, stanbul, 2000. Antik adan, Ortaa Avrupa ktasna ve Arap lmine dein bir kap-sam sunan bir inceleme iin bkz. R. Kieckhefer; Ortaada By, ev., Z. Biliz, Alkm Yaynlar,stanbul, 2004.

8 . ah, gece msrlar soyulup ayklanrken sylenen, btn ktlklerden korunma bysnedair bir Uzak Dou (Atharva Vada/Gizli ler) ritel rnei sunar: Brak beni kt ruh, ltfenbeni brak, ktlnn bu bahtsz kurbann! Bu beladan kurtulaym ve yine mutlu olaym.Beni brakmazsan, bir dahaki yol ayrmnda ben seni brakrm; o zaman, baka birinin ardnader, onun bana dert olursun! Git, bakasn bul; dmanna musallat ol, ona saldr! .ah, Age. s. 128. Ertesi gn, duac bir akarsuya lokma yemek atarak Bin Gzl Ruha adakadar. s. 128.


3/16

Eski Anadolu Kltrnde By ve Byclk

229

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

rneklerle doludur. Gnmzde tp, psikoloji ve hukuk biliminin ilgi alannagiren neredeyse btn konular Hitit toplumsal yapsnda bynn kapsa-mnda olabiliyordu.

Eskia toplumlarnda by, ak by (tedavi edici-olumlu) ve karaby (ktletirici-olumsuz) olarak ikiye ayrlm, kara by her zaman vemeknda mcadele edilmesi gereken bir by; kara byc de lanetlenen in-san olarak nitelendirilmitir. Belirtilmesi gereken husus, kara by ve ak byztlnn sadece Eskia toplumlarnda ya da Hitit uygarlnda deil, tari-hin btn dnemlerinde, iyi ile ktnn mcadelesinde birisine tedavieden, dierine kerten sfatlar yklenilerek devam ettirilmi olduudur.

By, salk ve halk hekimlii ile kaynaan uygulamalar, psikoz ve nevrozla-rn saaltm ile birok toplumda insanlarn hizmetindedir veya kara bylerde rktcln srdrmektedir. Avrupa tarihinde kt by tartmasve cadla alan sava, by ve byclerin siyaset adna kullanlna vetoplumu ne kadar etkisi altna alabildiine nemli bir rnektir.9 inde resmiWu byclerinin yannda kendi kendini yetitiren byclere de rastlanr.Bu bycler, halk arasnda pek sayg grseler de, Taocu evrelerde pek scakkarlanmazlar. Buna karlk Konfysler de, Taocularn katksz birer tan-rtanmaz, animist, eytana tapan olduklarn sylerler. Taocular, kt ruhlar-la savata kimi zaman baarsz olduklarn kabul etseler de, Konfysler,onlarn eytan kovma trenlerinin blften baka bir ey olmadn ne srer,onlar Ak ve Kara byclk ve kt amal okltistlik ile sularlar.10

Hitit toplumunda da iyi (=ak) bynn olumlu etkileri yannda kt(=kara) bynn de tehlikeli olduu kabul edilmitir. yi by, resmi bir e-kilde, toplumun her kesiminde uygulama alan bulmu, kara by ise ya-panlara lm cezas verilecek kadar ciddi bir su olarak grlmtr. HititKanunlarnda kara bynn tanm u ekilde yaplmtr: Kii kltsel te-mizliin ardndan kalanlar yakmak yerine onlar baka birinin evine ya datarlasna koyarsa (44/b) ya da kii bir ylan ldrr ve bunu yaparken bakabirinin adn sylerse (170) kara by yaplm kabul edilir ve bu suun ce-zas lmdr.11 Kara byye kar bycnn ald tavr dikkat ekicidir:

By yapan insan hangi szleri sylediyse, her neyi bir araya getirdiy-se, ne beddua ettiyse, herhangi bir yerde ne yaptysa onlar (doru yapmay)bilmezse, by yapan insan byy bir kule gibi ina ettiinde, onu balarm,

9 K. Emirolu-S. Aydn,Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2003, s. 170.

10 . ah,Age., s. 177. ah, Atharva Vadann majik ritellerinde de ak ve kara by anlayna dairbilgi sunar: Brahmaya gre, Vada, Ak yani yasal bydr. yi ve Kt ayrm, Atharva Vadadasorgulanan balca sorunlardan biridir. ah, kullanma amacna gre iyi ya da kt sonularayol aan bir bynn Ak ya da Kara olduuna kim karar verecektir diye sorar (s. 123.) vedipnot aar: Kara Bynn eytan-tapnclaryla bir tutulmas, engizisyon dneminde vengilterede I. James gibi krallarn zamannda gelien bir Hristiyan dncesidir. s. 202.

11 J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden 1959, s. 31, 76.


4/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

230

onu bir araya getirdiinde, onun karsndaym. Byl szlerini bir kule gibiyktm gibi ve onu iple baladm gibi zdm.12

Aslnda elde edilen g ve uygulanan metot anlamnda kara ve ak b-ynn pek fark yoktu, sadece bu bynn gcne vakf olanlarn by yeti-lerini hangi dorultuda (iyi-kt) kullandklarna bal olarak yaplan eylemeak (iyi) veya kara (kt) ad veriliyordu. Bu yzden Hititlerde, genellikle l-me, yok olua, felakete gtrdne inanld iin kara bynn, toplumdaniddetle uzak tutulmas gerektiine inanlr, kara by yapanlar da lmlecezalandrlrd.13Buna mukabil, kara bynn musallat olduu bir kiinin te-davisi de ak by ile yaplr, ak byye (daha dorusu by yetisinin olumlu

olarak kullanlmasna) ciddi bir tedavi unsuru olarak, zellikle krallk snfndabyk nem verilir, olumluluk atfedilirdi.

Hitit tarihinde kara bynn sebep olduu dnlen pek ok olaynyaandn grmekteyiz.14 lk kez, Eski Hitit Devletinin ilk krallarndan olan IHattuilinin Vasiyetnamesinde15 rastlanan byclere kral tarafndan sertbir dille kar klmaktadr. lm deindeki Hattuili, karsndan kendisinibyc kadna danmadan gmmesini istemekte ve bu kiileri ziyaret etme-mesi konusunda onu uyarmaktadr. Bu dnemde bu kiiler gayri resmi ola-rak faaliyetlerini srdrmekteydiler. Ayn dnem krallarndan Telipinunun,Fermannda16 byy yasaklamas, Hattuilinin byclere kar getirdiiyasan yasal dzenlemesi olarak dnlebilir.

Hitit Devletinde bynn rol Orta Hitit Dneminden (M.. 1400 ci-var) itibaren daha iyi bir ekilde belgelenmitir. Hititlere by kavram nce-likle Anadolunun gneyinde ve gneydousunda Hurrice ve Luwice konuu-lan blgelerden, zellikle Kizzuwatnadan girmitir. By ritellerinin bykbir grubu Kizzuwatnadaki bu Hurri-Luwi ortak kltrnn bir sonucu olarakortaya kmtr ve byclk Hitit Devletinde uygulama alan bulmutur. Budnemde krallktaki entrikalar ve cinayetlere ait ritellerden baka daha bir-ok by riteli bulunmaktadr.17 Hititlerde; ba ars, ksrk, ses kskl,

12 V. Haas, Magie und Zauberei, RlA7, Berlin 1987-1990, s. 243.

13 A. nal, Hititler Devrinde Anadolu, c. 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2003, s.112.

14 Kral ve ailesine kar kara by yapldna dair bir rnek olarak, II.Tuthaliyaya kars Ni-kalmati ve olu ile birlikte, ablas Ziplantawiya tarafndan yaptrlan byy verebiliriz

(KBo15.10+KBo 20.42 I 33-37): Bu kt bylenmi diller, beyi kars, ocuklar, evi ile evre-lesin. Burada sz konusu olan diller bir aile geimsizliine iaret etmektedir. Kral ve ailesininhuzuru lkenin refah anlamna geldii iin bu bynn btn lkeyi tehdit ettii dnl-mektedir. Szabo, by ritelinin sebebi olarak Hattuadaki saray entrikalarn gstermektedir(G. Szabo, Ein hethitisches Entshnungsritual fr das Knispaar Tuthaliya und Nikalmati,Theth 1, Heidelberg 1971, s.88 vd.

15 F. Sommer - A. Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattuili I (LabarnaII), Mnchen1938.

16 I. Hoffmann, Der Erlass Telipinus, Theth 11, Heidelberg 1984.

17 V. Haas, Magie und Zauberei, RlA7, Berlin 1987-1990, s. 630-631.


5/16


231

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

gz hastalklar, yaralanma, sarlk, az hastalklar, kalp krizi, depresyon, k-srlk, kbus grme, endie hali, mezarlarn kirletilmesi, doum-hamilelik so-runlar, salgn hastalklar, kraliyet ailesinden birisinin lm, cinayet, iddetuygulamas, lanet, dedikodu, kral ve kralieyi arndrma, arkadalar arasndakavga, aile bireyleri arasnda ekime, tanrlar arma, az ykama, zmbalarnn verimsizlii, orduda salgn ve bunlara benzer hemen her bireysel,toplumsal, ruhsal ve tbbi konuda byye bavuruluyor, bynn gcndenyararlanlyordu.18 Elbette, bynn bu kadar nemli ve ilevsel olduu Hitittoplumsal hayatnda bycler de nemli bir yer tutmutur. Byye ihtiyaduyulan konular ok eitlilik gsterince ister istemez her byc bir (ya da

birka) konuda uzmanlamak zorunda kalm ve sadece uzman olduu konu-da icraatlarn srdrmtr: Ordu iinde salgn olduu zaman Ahellaya19,skntl geen yllara kar Hantitauya20, aile bireyleri arasnda geimsizlikolduunda Matikkaya21 gidilmesi gibi.

Byclk, adeta kamusal hizmet veren bir meslek konumundayd.Dikkate almamz gereken ilgin bir nokta ise; bu kadar etkin, talep edilen,hatta biraz da korkuyla birlikte anlan by hizmetlerinde Hitit lkesinde ka-dnlarn olduka aktif olmasyd. Bu durum by konusunda etkili olan Han-nahanna, Ihara, awuga, Kamruepa gibi tanralarn ounlukta olmasylauyum iindedir.

Hititlerde bir toplumsal iyileme (ruhsal ve fiziksel) mekanizmas ere-vesinde tp ve bynn epeyce i ie girdiini, tbbi tedavilerde bysel ritel

tekniklerin sk sk kullanldn belirtmek gerek. Normal yollarla tbbi tedaviuygulayan hekimler genellikle erkek olmasna ramen, bahsettiimiz ekildebyl tedavi yollarn deneyenler, olaanst yetilere sahip olduuna inan-lan kadnlard. Hitit toplumsal hayatnda kadnlar ifa sanatlarnn - bilhassaKocakarlar olarak bilinen - g ve ifa veren ritellerin yaratcs ve uygula-ycs olarak ne ktlar22 Gerekten de, eski alardan modern dnemlerekadar belirgin olan erkek egemen bir toplumsal hiyerari ierisinde konum-landrlan kadnlar, by ritellerinde genellikle n saflarda grlmlerdir.23

18 Ayrntl bilgi iin bk. A. nal, The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions Ac-cording to the Cuneiform Texts from Boazky-Hattua, Essays on Anatolien Studies in theSecond Millennium B.C., BMECCJ 3, Otto Harrassowitz, Wiesbaden, 1988.

19 M. A. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan Majiklemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, Say:193, Ankara 1985.

20 A. nal, The Hittite Ritual of Hantitau from the City of Hurma Against Troublesome Years , TTK Yayn-lar Seri VI-No. 45, Ankara 1996.

21 E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Matikkaya Ait Ritel Metinler, (Yaym-lanmam Doktora Tezi), Ankara 2002.

22 T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. M. Gnay), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara,2003, s.180.

23 Mesela indeki kadn byclerin Kadn Wular (Bayan Wu, Kadn Wu vb.) ritelleri ile kar-latrmak iin bkz. . ah,Age., s. 178-180. Kadn byclerin de en az erkek bycler kadar


6/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

232

Bu durum toplumsal sorunlarn zmnde by mekanizmasnn ve b-yclk mesleinin ok byk bir etki alanna sahip olduu Hitit toplumsalhayatnda ok daha belirgindir. zmlenen birok Hitit ivi yazl belgesindeson derece aktif olmu kadn byclere rastlamak mmkndr.

Byc Kadn Kizzuwatnal Matikka

Hititlerde gze arpan byc kadnlardan birisi, Kizzuwatnal Matikkadr.Kadnlarn by faaliyetlerindeki nemi yannda, bu kadnlar arasnda, Hititsosyal yaantsnda ok nemli olan byyle arnma konusunda be farklritel uygulamas bakmndan Kizzuwatnal Matikkann zel bir yeri vardr.Matikkann uygulad by ritelleri, kurban sahibini (EN/BEL SISKUR/SSKUR = kurban sahibi/riteli yaptran kii) iinde bulunduu olumsuz du-rumdan kurtarmak iin yaplan ak/beyaz/iyi by niteliindedir. Ak bydeama, ktln kaynandan gelen gc durdurmak, ktl kurban sahi-binden uzaklatrmak ve onu sonsuza kadar ortadan kaldrmaktr.

Matikkaya ait olduu belirlenen by ritellerinin ierdii konularyle snflandrabiliriz:

1-Aile ii kavgalar nlemek, kavgal bireyleri yattrmak iin,

2- Cinayet ileyen kiiyi bu suundan temizlemek, arndrmak iin,

3- Dostuna iddet uygulayan kiiyi arndrmak iin,

4- Kt szlerin (dedikodu, beddua, lanet) olumsuz etkisini uzakla-trmak iin,

5- Yeralt tanrlarn yattrmak iin.

Matikkaya ait belgeler bu kadnn, aile iinde kavgal bireylerin bar-trlmasndan, cinayeti nlemeye, kt sz engellemeye kadar birok deiikkonuda by yaptn gstermitir. Matikka adeta o dnemin en ok bavu-rulan bycs olmutur.

Bu riteller hangi toplumsal-bireysel sorunlarn zmnde uygulan-maktayd? Bunlar incelediimizde sadece Byc Kadn Matikkann b-yl gcn, etkinliini deil, ayn zamanda o dnemin toplumsal hayatn-da byye muhta olacak kadar sorun olarak dnlen meselelerin nelerolduunu renmek de mmkn olacaktr. Matikkann uygulad, ki genelolarak o dnemdeki hemen btn by ritellerinde uygulanr, by siste-

matiini, tekniini ve malzemelerini aklamak ritellerin anlalmasn ko-laylatracaktr.

By ritellerinde kullanlan malzemelerin eitlilii ve bolluu oknemlidir. nk, bu malzemelerle tanrlar da memnun edilecektir. Tanr-larla ibirlii iinde olmak, ritelin amacna ulamas bakmndan son dere-ce nemlidir. Ama onun kadar nemli bir husus da by uygulamalarnda,

gl olduuna inanlr. s. 178.


7/16


233

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

byy yaptran kii/kiilere uygulanan metotlardr. Matikka yapm olduubyde bu duruma yeterince zen gstermi, by ritellerinde bu metotla-rn hemen tamamn uygulamtr.

rnek olarak setiimiz by riteli, aile iinde kavga eden kiilerin, (yababa-oul, ya kar-koca ya da kz karde-erkek kardeler) bartrlmas, kavga-nn sebeplerinin ortadan kaldrlmas ve kavgal kiilerin arndrlmas amacile dzenlenmitir. Kavgann sebebi ise ritelde idalu/hurtau lala/EMEHI.A-e / kt/lanetli diller olarak belirtilmektedir. Matikkann kurban sahiplerini(riteli yaptran kiileri) arndrmak ve onlardan ktlkleri uzaklatrmakiin yapt bu ritelde farkl metotlar uygulad grlmektedir. Bunlar:24

1- Benzetme (=Analoji) Metodu: Hitit by ritellerinde en ok kullanlanbu metodun amac taklit yolu ile istenilen sonucu elde etmedir. Bu yap-lrken benzer benzeri yaratr ilkesinden hareket edilmektedir: Bu balk de-nizlerin boasdr, bu balk denizden nasl ayrld ise bundan sonra o gnnlanetli dilleri de (kurban sahiplerinden) ayn ekilde ayrlsnlar ifadesini bumetodu tanmlayan bir rnek olarak verebiliriz.

2- Balant Kurma ve Aktarma Metodu: Kurban sahibi ile ritelde kullan-lan malzemeler arasnda bir balant kurulmakta ve ktlkler bu balant ilesz konusu malzemelere aktarlarak kurban sahibinden uzaklatrlmaktadr.Bu metot kurban sahibinin bu objelere temas etmesi (QATAMdai- elinikoymak, SAG.DU-UNUdai- balarnn zerine koymak) ve balant kur-mas (allapahh- tkrmek er arha wahnu- zerinde evirmek) eklinde

olmaktadr.3- zdeletirme ve Vekil Tayin Etme Metodu: Ritellerde en ok kullanlan,

kurban sahibinin gnahlarnn, zerindeki ktlklerin bir vekile yklenme-si (gnah keisi) motifi Matikkann ritellerinde de karmza kmaktadr.Bu ritellerde yerine geme, vekil tayin etme iki ekilde olmaktadr: tarpallive nakkui.25

Ancak bu iki kavram arasnda farkllklar bulunmaktadr,

Nakui, ktl uzaklara tamas iin salverilmektedir,

Bir koyunu sevkederler ona vekil (=nakkui) denir. Byc kadn tat-l kurban ekmeini ve 1 arap testisini alr, koyunu gne tanrsna sunar vebyc kadn yle der: Ey Gne Tanrs (bu koyun) onlara az ve dil iinbir vekildir (nakkui) sonra bir koyun sunar, kurban ekmeini paralar, arap

sunar. (nakkui/vekil olan) koyunu ldrmezler, byc kadn onu alr.Hurrice nakk, gndermek, salvermek, gitmesine izin vermek fiilinden

tretilmi olan Nakkui kelimesi iin Hitite szlkte26 resim, tasvir, vekil

24 E. Reyhan, Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme,Archivum Anato-licum,Cilt VI, Say 2, Ankara 2003, s. 118-136.

25 Tarpalli ve Nakkui hakknda ayrnt iin bkz. E. Reyhan, Agm.

26 HW, s. 216.


8/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

234

anlamlar verilmitir. Nakkui, her trl ktl bir yerden baka bir yeretayarak uzaklatrlmas iin salverilen canllar olarak tanmlanmaktadr.Riteldeki sembolik ilevi, kendilerine yklenen ktlkleri ok uzaklara ta-maktr. Nakkuinin ilevine,

Kurban sahibinin suunu, krgnln [, ] gzyan, nakkui bakabir yere [ ] gtrsn.27

ifadesini rnek olarak gsterebiliriz. Nakkuinin, ayrca, bir tanr iinsz konusu olan ktlkleri uzaklatrmada kullanld da grlmektedir:

yle syler: Tanrnn huzurunda, kt sz, yemin, lanet, kirlilik,her ne yaplm ise nakkuiler onu tanr iin uzaa gtrsnler. Tanr ve dekurban sahibi o meseleden temizlenmi olsunlar.28

Ayrca bir ok by ritelinde nakkui olarak adlandrlmayan, ancaknakkuinin ktlkleri uzaklara tama grevini stlenen eitli hayvanlarbulunmaktadr: Ambai ritelinde bir fare ile ktlk uzaklara, yksek da-lara, tepelere vadilere; Pulia ritelinde salgn hastalk bir boa ile dmanlkesine; Dandanku ritelinde lkede ve orduda grlen salgn bir eek d-man lkesine srlmektedir.

Tarpalli ise zerine ykletilmi ktlklerle birlikte ritel esnasndayok edilmektedir.

Bir koyunu sevk ederler ve onu byc kadn iki kurban sahibinin ze-rine tutar ve yle der: ite sizin iin bir vekil (=tarpalli), vcutlarnz iin birvekil (=tarpalli) olsun: kt dil, kt az (a kar) onlar (iki kurban sahibi),onun (koyunun) azna tkrrler ve yle der: kt lanetleri tkrdnz.Yeri kazarlar, koyunu aada keserler, sonra onu aaya koyarlar, onun yan-na tatl kurban ekmeini koyarlar, arap sunar ve zerini kapatrlar.

Tarpalli kelimesi Hitite szlkte29 yedek, suret, tasvir anlamlarverilmitir. Ritellerde ktln, kirliliin aktarld vekil olarak grlentarpalliye dair en iyi rnek olarak Matikkann aile ii kavgalara kar yaptby ritelini verebiliriz. Kurban sahibi kendileri iin vekil (tarpalli) olarakgrevlendirilen bir koyunun azna tkrrler ve koyunu kazdklar ukuruniinde keserler. Ayn ilemler siyah bir koyunla tekrarlanr. ki kurban sahibisiyah koyunun azna tkrrler. Sonra siyah koyunu keserler, paralara ay-rrlar ve yakarlar. Daha sonra bu ilemler kk bir kpek yavrusuna uygulanr.Kpein azna tkrrler, onu ldrrler ve gmerler. ki kurban sahibi yer-

lerine vekil olarak kullanlan hayvanlarn azna tkrerek, ilerindeki lanet-leri onlara aktarmaktadrlar. Daha sonra bu canllar ldrlp gmlmekte veilerine hapsedilen ktlklerle birlikte kurban sahiplerinden uzaklatrlmolarak kabul edilmektedir. Burada ama, ktln bir daha geri dnmeye-

27 KBo 43.319, 6-8.

28 KUB 29.7 Rs. 59-61.

29 HW, s. 216.


9/16


235

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

cei ekilde uzaklamasn salamaktr. Baz Hitit ayinlerinde, vekil olarakkullanlan hayvann cinsiyetinin, sunulan kiinin cinsiyetine gre belirlendiigrlmektedir:

Eer erkek ise ona bir boay [ ] vekil (=tarpalli) yaparlar ve o[nu ]onun evinde [ ] keserl[er ] fakat eer bir kadn ise, bir inei vekil [ ] yaparlarve onu keserler [ 30

nsanlarn da vekil olarak kullanldn gsteren metinler mevcuttur:

Ayrca canl vekilleri, bir kadn ve de bir erkei getirirler.31

Ritellerden edindiimiz bilgilere gre; tarpalli olarak kullanlan nes-

neler krlarak, yaklarak, canllar ise ldrlp gmlerek yok edilmekte, an-cak insanlarn akbeti hakknda bilgi verilmemektedir.

Ayrca bu yntemlerden baka Matikka, dier ritellerinde bunlara ekolarak daha farkllarn da uygulamtr:32

4- Tanrlara Sunma ve Yardm steme: Matikkann yeralt tanrlarn ya-ttrmak iin yapt ritelde ak bir ekilde grlen bu yntemde, tanrlaryattrmak iin onlara kurbanlar sunulmaktadr. Riteli yapan kii ne kadariinin ehli olursa olsun, kzgn ya da ibirlii yapmayan bir tanr karsnda buzellii bir ie yaramazd. Ritelin baarya ulamas iin tanrlarn yanlarn-da olmalar ve onlara yardm etmeleri gerekliydi.

Bu ritelde, ktlk iki hayvan vekile, bir koyun ve de bir tekeye nakle-dilmekte ve daha sonra kurban edilen koyun Gne Tanrasnn deposu olan

topraa, teke de erkek tanrlarn deposuna gmlmekte ve kurban sahibininyerine hayvan vekillerin sunulmas ile kzgn yeralt tanrsnn fkesini yat-trma amalanmaktadr33 Bir baka ritelde, tanry yattrma daha dorusukandrmak iin sslenmi bir ko hazrlanr ve yle sylenir: hangi tanr yzevirmise, hangi tanr bu salgna sebep olduysa, bak, bu kolar senin iinbaladm (onlarla) tatmin ol34

5- Kefaret deme: Kefaret, ilenen bir gnahn balanmas iin yapl-mas gereken eylem ya da verilmesi gereken bedel eklinde tanmlanabilir.Matikkann cinayete kar yapt ritelde byle bir durum sz konusudur.Cinayet ileyen, ldrd kiinin yerine bir kii vererek kefaretini demioluyordu.35

30 KBo 9.129 Vs.5-9.31 KUB 17.18 Vs.II 17-18.

32 Matikkann dier ritelleri iin bkz. E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal KadnMatikkaya Ait Ritel Metinler, (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002, s. 224.

33 P. Taracha, Hitit Kral Telafi Ritualleri Hakknda Baz Dnceler, Uluslararas I. Hititoloji Kong-resi, Ankara 1992, s. 52.

34 KUB 9.32; bk. M. A. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara KarYaplan Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, ,Say:193, Ankara 1985, s.23.

35 KUB 17.26 I 12-14: Koyunun arkasna bir insan yerletirirler, eer bir adam ldrlmse, biradam yerletirirler, eer bir kadn ldrlmse bir kadn yerletirirler.


10/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

236

Ritelde kullanlan malzemelere gelince; bu malzemelerin eitliliive miktarlarnn okluu ritelin amacna ulamasnda etkilidir.36 Bu konuyaolduka dikkat edilmitir. Tanrlarn destei de ihmal edilmemitir.37 Riteldekullanlan malzemelerin ortamdan uzaklatrlmas, yeni bir kirlilie yol a-mamalar bakmndan dikkat edilecek hususlardan biridir. Bunun gerekliliikanunlar ile hkme balanmtr:

Eer bir kiiyi biri arndrrsa artakalanlar (malzemeleri) de yakma ye-rine gtrsn, eer birinin ekin alanna ya da evine gtrrse by(dr) (ve)kral yarg(lar).38

Ayinlerin yaplaca yerler olarak da yeni bir kirlilik dourmasn n-

lemek iin iskan edilmeyen, tarm yaplmayan yerler seilmektedir. Tunnawiritelinde belirtildii gibi:

Her nerede civarda tarm yok ise (ve) pulluk ulamadysa. . .39

Byde kullanlan malzemeler, krma, yakma, hapsetme, ldrme, par-alama, gmme eklindeki uygulamalarla ortamdan uzaklatrlmtr.

Artk i Matikkann byclk konusundaki marifetine kalmtr.

Sonu

Kizzuwatnal Matikkaya ait ritel metinler, bynn Hitit sosyal yaant-sndaki nemini gstermektedir. Matikkann eitli konularda yapt ri-tellerden rnek olarak setiimiz ve aada tercmesini verdiimiz byriteli, birbirleri ile kavgal bu kiileri, kt/lanetli szlerin olumsuz etkisin-

den kurtarmak, bu szleri bir daha geri dnemeyecei ekilde onlardan uzak-latrmak amacna yneliktir. Baba oluyla, kadn kocasyla, kz karde erkekkardeiyle kavga etmitir ve metinden anlaldna gre kavgaya kt, ac,lanetli diller sebep olmutur. Kt sz sembolize eden hamurdan ve kil-den diller yaplr ve bu objeler krlarak etkisiz hale getirilir. Metnin ilerleyenksmlarnda Elden (U el) de bahsedilmesi ve kilden ve hamurdan Elekillerinin yaplarak tpk dil motiflerine yaplan ilemlerin ona da uygulan-mas, szl saldr yannda kiilerin birbirlerine iddet uyguladklar eklindeyorumlanabilir.

Ancak, her iki kiinin Matikkaya beraber gitmeleri yani kt durumunuzaklatrlmasnda mterek hareket etmeleri, aile iindeki huzurun teminikonusuna ok dikkat ettiklerinin iaretidir.

36 By vastasyla temizlenecek kiilerden istenen malzemeler, o kiinin ekonomik durumunauygun olarak belirlenmektedir (KUB 54.65 II 15-16): Kurban sahibi yukar geer ve bir eeksevk ederler, eer fakir ise o zaman balktan bir eek yaparlar.

37 Bir takm kt olaylar tanrlarn verdii bir ceza olarak dnlmektedir. rnek olarak ArzawalUhhamuwann yapt riteli verebiliriz (KUB 9.31 II 43-45): Arzawal adam Uhhamuwa yle(der): Eer lkenin iinde (insanlar) lyorsa ve eer bunu herhangi bir dman (lkesinin)tanrs yapyorsa ona yle yapacam.

38 J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden, 1959, s.30-31.

39 A. Goetze, The Hittite Ritual of Tunnawi, AOS 14, New Haven, Connecticut 1938, s. 8-9.


11/16


237

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

EK

Kizzuwatnal Matikkann Aile i Kavgalara Kar Yapt By Riteli40

I. STUN

Kizzuwatnal kadn Matikka yle der: eer baba olu ile , koca kars ile ya daerkek karde kz kardei ile kavga ederlerse onlar birlikte iken bartracam veonlara yle yapacam (davranacam):

[ ] ya, 5 ince ekmek, 1 tarna arlna kurban ekmeini, [ ] kk birkap, saf zeytinya,[ mey]va , incir, kuru zm

[ ]1 kk peynir, mavi yn, krmz yn, az miktarda, [ ] x, kazma, krek,

[ ] x [ ] masa, yatak, rt, [ ] yaptklar el ve dil modelleri, [ ]ufaltlm NA4nitri41, sinir, az miktarda [ ], tarpatarpa otu, balk, kertenkele, ikitencere [ ], bir kadeh, bir su kab, bir DUGGIR.KI42 [ ], testi arap, [ bir]beyaz koyun, bir siyah koyun, bir kpek yavrusu [ ] bunlar hazrlannca .

Byc kadn iki kurban sahibini kurban iin [ ], byc kadn birmayal kurban ekmeini, bir avu peyn[iri ], bir testi arab, alr ve onlar kurbansahibine uzatr, ve (onlar, onun) zerine ellerini koyarlar.

Bir kurban ekmeini ve de peyniri paralar, arab da sunar ve yle syler:beyim Gne Tanrs, ite sana kt dilleri teslim ettim..

Byc kadn elbise giydirilmi ve balar rtlm hamurdan heykellerive iki ahap heykeli, onlar iki kurban sahibinin ayaklarnn nne koyar, hamur-dan yaplm iki dili ve de iki eli onlarn balarna koyar.

Onlarn vcutlarna mavi ve krmz ynden ipi dolar, ve onlar (ynleri)onlardan alr.

Krmz yn alr, onu onlardan bakla yukardan tamamen keser ve ylesyler: siz, o gn ne ile doyurulduysanz imdi ite o gnn dillerini tanr Anda-liya bak ile kesti ve onlar ocaa frlatr.

Byc kadn bir bal alr, onu iki kurban sahibinin ikisinin birlikte ze-rinde evirir ve yle syler: bu balk denizin boas(dr), bu balk denizden naslayrldysa, imdi o gnn lanetli dilleri (de) (sizden) ayrlsnlar ve bal ocaafrlatr.

(Byc kadn) beyaz ve siyah yn alr, sonra (onlar) iyann etrafnadolar ve ona tiatwa43 der, onu iki kurban sahibinin zerine tutar ve yle syler:az ve dil ile her ne syledinizse imdi bak tiatwa vcut(unuz)daki o gnndilleri sizden ayrlm olsun, ve onlar ocaa frlatr.

Sonra, byc kadn tuzu, iyan [ ], ve de balmumunu alr, balmu-mundan diller yapar [ ve onlar] iki kurban sahibinin balarnn zerinde evirir,tuzu, iyan ve de siniri onlarn zerinde evirir, sonra onlar, onlara uzatr, [veona sol elleri]yl[e bask yaparlar]

40 Paragraflar orijinal metne gre oluturulmutur.

41 HW s. 152, soda, potasyum gibi bir temizlik malzemesi.

42 HW s. 274, bir kap eidi.

43 HW s. 225, yapma dil.


12/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

238

II. STUN

Byc kadn yle syler:aranzda her ne lanetlenmise imdi o lanetli dilleriGne Tanrs sol (tarafa) evirsin ve onlar ocaa frlatr.

ki kurban sahibinin vcutlarnda bulunan krmz ve mavi yn, (ayaklar-nn) nnde bulunan hamurdan iki heykeli, balarnn zerinde bulunan hamur-dan elleri ve hamurdan dilleri,

Byc kadn onlarn tmn alr, onlardan ipi kesip ayrr, hamurdan ikieli ve (hamurdan) dilleri byc kadn krar, sonra onlar, onlarn zerinde evirirve yle syler:

o gnn lanetli dilleri ayrlsn, o gnn lanetli szleri ayrlsnve onlarocaa frlatr, sonra byc kadn tuzu alr, onu yedi dilin zerine dker, onlaryerde (ekile) ezer (ufalar) ve onlar iki kurban sahibinin zerinde evirir ve ylesyler: hangi gnde doymu iseniz, bak, o gnn dillerini bundan sonra babaGne Tanrs ufalad (ezdi) ve onlar ocaa koyar.

Byc kadn suyu ve hamuru alr, suyu onlarn zerine serper ve onlartemizler, sonra hamuru onlarn zerinde evirir ve yle syler: bylece aznzla(ve) dilinizle (tekrar) temizlenmi olunuz ve hamuru ocaa koyar.

Bir koyunu sevk ederler ve onu byc kadn iki kurban sahibinin zerinetutar ve yle syler: ite izin iin bir vekil, vcutlarnz iin bir vekil olsun: ktdil, kt az onlar, onun (koyunun) azna tkrrler ve yle syler:

kt lanetleri tkrdnz, yeri kazarlar, koyunu aada keserler, sonraonu aaya koyarlar, onun yanna tatl kurban ekmeini koyarlar, arap sunar ve

zerini kapatrlar.Siyah koyunu sevk ederler, byc kadn onu, onlarn zerine tutar ve

yle syler: sizin balarnz ve vcutlarnzn tm iin siyah koyun bir vekildir,(onun) azndaki dil lanetlerin dilidir

Ve onu onlarn zerinde evirir, iki kurban sahibi onun azna tkrrler vekoyunu keserler, sonra onu tamamyla paralarlar, ocak yaparlar ve yakarlar, balve de saf zeytinyan zerine dkerler, tatl kurban ekmeini paralar, onu ocaafrlatr ve arap sunar.

Byc kadn domuz yavrusunu alr, onu onlarn zerinde tutar ve ylesyler: bak, bu ot (ve) tahl ile beslenmi (domuz) nasl gkyzn (bir daha) g-remeyecekse ve sonra domuz yavrularn (da) bir daha gremeyecekse, iki kurbansahibi de kt lanetleri ayn ekilde grmesinler

Domuz yavrusunu onlarn zerinde evirir, sonra onu ldrrler, yeri ka-zarlar ve domuz yavrusunu (kazdklar ukurun) dibine koyarlar, arap sunarlar,(onlar) topran iinde tutarlar

Byc kadn kilden bir hupuwai kab44 yapar, kk bir hamuru onun iinekoyar, siyah kappaniyi45 de iine dker.

44 HW. s. 76, (eitli gda maddeleri ile doldurulan ve ritellerde kullanlan) bir kap, tencere.

45 H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum,AOS 55, New Haven 1974, s.103 kimyon.


13/16


239

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

III. STUN

Onu iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler: bak, kilin kil yatanadnmedii gibi, (siyah) kappaninin beyazlamad gibi, ve baka bir eyin to-humu olmad gibi, bu tanrlarn ekmeinin hamura dnmedii gibi, bu ktdiller de ayn ekilde (iki kurban sahibinin) vcuduna gitmesin

Byc kadn bir kertenkeleyi alr, onu mavi ve krmz yn ile balar veonu iki kurban sahibinin zerinde evirir ve yle syler:

hzl ayak (kertenkele) kt dilleri yukar kaldrsn, onu srtndan kaldrsn,dilleriyle onu kaldrsn: kt az, kt dili

Sonra (byc kadn) bir kpek yavrusunu alr, onu iki kurban sahibinin

zerinde evirir ve yle syler: (o), tm vcutlarnzn tasviri(dir), onlar onunazna tkrrler ve yle syler: o gnn lanetlerini tkrdlerkpei ldrr-ler, sonra onu gmerler.

Byc kadn iki kurban sahibinin zerine su serper ve onlar temizlenir,hamuru da onlarn zerinde sallar.

Sonra kilden bir inuri kab46 yapar ve ya onun iine dker, krmz yniine frlatr, kara47 iine doldurur ve byc kadn onu iki kurban sahibininelbisesinin altna tutar (saklar) ve yle syler:

Bak bu tarn inuri kab(dr), o sizi iyi bir yaama serbest braksn, amasize (sylenen) kt szleri de ayn ekilde gizlesin.

Arkasndan yedi hupuwai kabn alr, onlar arap, saf zeytinya, bal iledoldurur (ayrca) inciri, kuru zm, siniri, tuzu (ve) iyan (da) ekler, hupuwai

kabn ocaa dker, hupuwai kabn ise krar.ve yle syler: hupuwai kab az ve dil ile birlikte krlsnhupuwai kab-

n krd zaman bir tatl kurban ekmeini de paralar ve onlar (ekmek paralarn)ocaa frlatr.

Bir koyunu sevk ederler ona vekil (=nakkui) denir, byc kadn, tat-l kurban ekmeini ve bir arap testisini alr, koyunu gne tanrsna sunar vebyc yle syler: ey gne tanrs, onlara (onlarn yerine) az ve dil iin birvekildir sonra bir koyun sunar, kurban ekmeini paralar, arap sunar, koyunu iseldrmezler, onu byc kadn alr.

(Bunun zerine) byc kadn yedi masay alr, tatl kurban ekmeini, birpeyniri, bir arap testisini alr, ekmei ve de peyniri gne tanrsna paralar, a-rap sunar, ayrca byc kadn bronz (kazmay) alr ve yeri kazarlar, byc kadnyle syler: az ve dil Gne Tanrsna . . . . . . olursa

Sonra byc kadn kurban ekmeini, peyniri, pimi topraktan bir arapkadehi, iki kurban sahibine sunar ve onun zerine (onlar) ellerini koyarlar, byckadn, kurban ekmeini Gne Tanrsna paralar, arap sunar ve yle syler:vlen Gne Tanrs sen azn ve dilin arkasndasn

46 H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum,AOS 55, New Haven 1974, s.136 hamurun hazrland,yorulduu kap.

47 H. Hoffner,Age s. 73 bir tahl eidi.


14/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

240

Sa taraftan ve sol taraftan atei yakarlar, ortasna yedi huwai tan so-karlar, byc kadn yarm avu arlnda tatl kurban ekmeini ve de arapkadehini iki kurban sahibine uzatr, onlar onun zerine ellerini koyarlar, byckadn tatl kurban ekmeini paralar, arap sunar ve yle syler:

IV. STUN

her kim huwai talarn ayn yere diktiyse bak onlar yklacak gibi duruyor, ogn de iki kurban sahibinin azndan ve dilinden her ne kt ise o szler de aynekilde yklsnlar

ki kurban sahibi huwai talarn ayaklaryla devirirler ve onlar atein or-tasndan geer, giymi olduklar elbiseleri, onlar, karp atarlar ve onlar byckadn alr,

Bir tencereyi onlarn zerinde evirir, bir kab onlarn ayaklarnn yannakoyar ve yle syler: ite bu tencere sizin banz iin, bu kap aznzdan (kay-naklanan) tm meseleler iin tasvir(dir) byc kadn tencereyi krar, kab ise ikikurban sahibi ayaklaryla krarlar ve yle syler: btn lanetli szler krlsn

Byc kadn gne bitkisini alr, ona tiwariya denir, (onunla) iki kurbansahibinin vcutlarn siler ve yle syler : az (ve) dilin kt szleri de sizdensilinmi olsun

Byc kadn suyu kadehten ya da huppara kabndan iki kurban sahibineuzatr (iine) nitri doldurulmutur, iki kurban sahibi suyu balarnn zerine d-kerler, ellerini ve gzlerini ykarlar.

Sonra suyu bir srn boynuzunun iine dkerler, iki kurban sahibi onumhrlerler, byc kadn yle syler: eski krallar geri geldiklerinde ve lkenindurumunu denetlediklerinde ancak o zaman bu mhr kaldrlsn

Kizzuwatnal kadn Matikkann sz : eer baba olu ile koca kars ile yada erkek karde kz kardei ile kavga ederlerse, onlar birlikte iken bartracamve onlara birlikte davranacam ve onlara yle yapacam (szlerinin yer ald)birinci tablet bitti.

KsaltmalarArchivum Anatolicum: Anadolu Arivleri, Ankara.AOATS: Alter Orient und Altes Testament, Neukirchen-Vluyn 1969 vd.AOS: American Oriental Series, New Haven.Belleten: Trk Tarih Kurumu, Ankara.BMECCJ: Bulleti of the Middle Eastern Culture Center in Japan, ed. By H.I.H PrinceTakohito Mikasa, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.CTH: Catalogue des textes hittites, 2nd ed. - Paris 1971.HW: Hethitisches Wrterbuch, Kurzgefasste kritische Sammlung der Deutungen het-hitischer Wrter, Heidelberg 1952.KBo:Keilschrifttexte aus Boghazki, (Heft 1 vd.) Leipzig 1916-23; (Heft 7 vd.) Berlin1954 vd.KUB: Keilschrifturkunden aus Boghazki, Berlin 1921 vd.RHA: Revue hittite et asianique, Paris 1930 vd.RlA: Reallexikon der Assyriologie, Berlin 1928-1938, 1957 vd.Theth: Texte der Hethiter, Heidelberg 1971 vd.Uluslararas I. Hititoloji Kongresi: Uluslararas I. Hititoloji Kongresi Bildirileri (19-21 Tem-muz 1990) orum 1992.


15/16


241

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

Kullanlan aretler

[ ] Tabletin o ksmnn krk olduunu gsterir.

( ) Tercmenin daha iyi anlalmas iin yaplan ilaveyi gsterir.

. . . Yan yana ya da ten fazla nokta o ksmn salam olduunu fakat

gerek grlmedii iin alnmadn belirtir.

X Okunamayan iaret veya iaretleri gsterir.

Kaynaklar

Ana Britannica , Genel Kltr Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul 1987.

T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. M. Gnay), Dost Kitabevi Yaynlar,

Ankara 2003.A. M. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Yaplan

Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten, Cilt: 49, Say:193, Ankara 1985, s.1-40.

K. Emirolu - S. Aydn,Antropoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 2003.

J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden 1959.

A. Goetze, The Hittite Ritual of Tunnawi, AOS 14, New Haven, Connecticut 1938,s.1-129.

V. Haas - G. Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna,AOATS 3, Ke-velaer/Neukirchen-Vluyn 1974.

V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, Berlin 1987-1990, s.630-631.

I. Hoffmann, Der Erlass Telipinus, Theth 11, Heidelberg 1984.

H. Hoffner, Alimenta Hethaeorum,AOS 55, New Haven 1974.

R. Kieckhefer; Ortaada By, ev. Z. Biliz, Alkm Yaynlar, stanbul 2004.

E. Laroche, Glossaire de la Langue Hourrite, RHA 34, Paris 1976.E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Matikkaya Ait Ritel Metinler,

(Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002.

E. Reyhan, Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme,Archi-vum Anatolicum, Cilt VI, Say 2, Ankara 2003, s. 111-142.

F. Sommer - A. Falkenstein, Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattuili I (LabarnaII),Mnchen 1938.

G. Szabo, Ein hethitisches Entshnungsritual fr das Knispaar Tuthaliya und Nikal-mati, Theth1, Heidelberg 1971.

H. Otten - C. Rster, Keilschrifttexte aus Boghazki, (KBo 39.8), Berlin 1995.

. ah; Dou Bys, ev. O. Yener, Say Yaynlar, stanbul, 2000.

S. J. Tambiah, By, Bilim, Din ve Aklcln Kapsam, (ev.U. Can Akn), Dost KitabeviYaynlar, Ankara 2002.

P. Taracha, Hitit Kral Telafi Rituallaeri Hakknda Baz Dnceler, Uluslararas I. Hiti-toloji Kongresi, Ankara 1992.

A. nal, The Hittite Ritual of Hantitau from the City of Hurma Against Troublesome Years, TTKYaynlar Seri VI-No.45, Ankara 1996.

A. nal, The Role of Magic in the Ancient Anatolien Religions According to the Cunei-form Texts from Boazky-Hattua, Essays on Anatolien Studies in the SecondMillennium B.C., BMECCJ 3, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1988, s. 52-85.

A. nal, Hititler Devrinde Anadolu/Kitap 2, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul 2003.


16/16

E s m a R e y h a n

AkademikBak

Cilt 2, Say 3K 2008

242

Documents

Eski Anadolu Kulturunde Buyu Ve Buyuculuk