ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDE AD ...tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2019/10/10.-Salih-KÖSE...Eski ve Orta Türkçe Metinlerinde Ad Aktarmasına Dayalı Kıyafet Adları 246

245 Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 48. Sayı

Geliş Tarihi: 09.07.2018 Kabul Tarihi: 22.08.2019 Makalenin Künyesi: Köse,S.(2019).“EskiveOrtaTürkçeMetinlerindeAdAktarmasınaDayalıKıyafetAdları”.Türk Dünyası

Dil ve Edebiyat Dergisi, 48, 245-268. DOI: 10.24155/tdk.2019.119∗ Dr.,MillîEğitimBakanlığı,[email protected] ORCIDID:0000-0003-1377-2387

ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDE AD AKTARMASINA DAYALI KIYAFET ADLARI

SalihKÖSE∗

ÖzNesneleri,kavramları,olaylarıyadadurumlarıadlandırmanıntemel-

deikiyoluvardır.Bunlardanbirincisialıntısözcüklerkullanmak,diğeriisedildevarolansözcüklerikullanmaktır.Dildevarolansözcükler;tü-retme,birleştirmeyadaosözcüklereyenianlamlaryüklemeyollarıylaherhangibir varlığa adolabilir.Sözcüklereyeni anlamlaryükleme sözkonusuolduğundaadaktarmasıvedeyimaktarmasıkavramlarıkarşımı-zaçıkmaktadır.Türkiyedilcilikgeleneğindeadaktarımı, düzdeğişmece, mecaz-ı mürsel, mürsel mecaz yada metonimiterimleriilekarşılananad aktarması,“anlatılmakistenenkavramkullanılmadan,ilgiliolduğubaş-kabirkavramaracılığıylaanlatılması”şeklindetanımlanmaktadır.Türkdilininsözvarlığındaaktarmayadayalıhatırısayılırmiktardaadlandırmagörülmektedir.TürkiyeTürkçesindebirorganadıolanboyunsözcüğünün“elbiseyakası”anlamındakullanılması,Beştepeyeradının“Cumhurbaş-kanlığımakamı” anlamında kullanılması akla gelen ilk örneklerdendir.Bukapsamdakıyafetadlarındadaönemlimiktardaadaktarmasıolayıgö-rülmektedir.Türkdilinindeğişikdönemlerindekullanılankıyafetadlarıleksik-semantikaçıdandeğerlendirildiğinde,bunlarınönemlibirkısmın-daadaktarmasınınetkiliolduğugörülmektedir.Makalemizinkonusunu,EskiveOrtaTürkçedönemimetinlerindekiadaktarmasınadayalıkıyafetadlarıoluşturmaktadır.ÇalışmamızkapsamındaEskiveOrtaTürkçedö-nemlerineait,içlerindeedebîveöğreticinitelikteyazılmışmetinlerlesöz-lüklerbulunanyirmidörtmetin taranmış; taramasonucunda41kıyafet

Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Turkish World Journal of Language and Literature

Sayı/Issue: 48 (Güz-Autumn 2019) - Ankara, TÜRKİYE

Araştırma Makalesi

Eski ve Orta Türkçe Metinlerinde Ad Aktarmasına Dayalı Kıyafet Adları


adındaadaktarmasıolayınınetkiliolduğu;aktarmanıngerçekleşmesindekumaş-kıyafet,malzeme-ürün,nitelik-nesne,eylem-nesne,işlev-nesneveparça-bütünilgilerininetkiliolduğusonuçlarınaulaşılmıştır.

Anahtar sözcükler: EskiTürkçe,OrtaTürkçe,kıyafetadları,meto-nimi,adaktarması.

Metonymic Clothing Names in Old and Middle Turkish TextsAbstractTherearetwomainwaystonameobjects,concepts,eventsorstates.

Thefirstoftheseistouseborrowingwordsandtheotheristousethewordsexistinginlanguage.Thewordsexistinginlanguagecanbeanameforanyentitybyderivation,combinationor semanticchange.When itcomestosemanticchange,theconceptsmetonymy and metaphorappear.InTurkishlinguisticstraditionismetonymywhichisdefinedas“withoutuseofaconcepttodescribeaconceptthatisrelatedtoanotherthrough”usually known as ad aktarması, adaktarımı, düzdeğişmece ormecâz-ı mürsel.There isaconsiderableamountofmetonymicnomenclature inthevocabularyoftheTurkishlanguage.Theuseofwordboyun,aTurkishorgan name, in the meaning of “dress collar” or the wordBeştepe, a Turkishplacename,inthemeaningof“presidentialauthority”arethefirstexamplestomind.Inthiscontext,thesignificantamountofmetonymicnomenclature is also seen in clothing names. When clothing namesusedindifferentperiodsoftheTurkishlanguagearestudiedintermsoflexical-semantic,asignificantpartofthemseemtobeinfluencedbythephenomenonofmetonymy.ThesubjectofthisarticleisthemetonymicclothingnamesinOldandMiddleTurkishperiods.WithinthescopeofourworktwentyfourtextsoftheOldandMiddleTurkishperiodswrittenindifferenttypeslikeliterary,didactic,dictionaryetc.havebeensearched.Asaresultofresearch,itwasfoundthatmetonymyhasbeeneffectiveinclothingnames.

Keywords: OldTurkish,MiddleTurkish,clothingnames,metonymy,nametransfer.

GirişNesneleri,kavramları,olaylarıyadadurumlarıadlandırmanınçeşitli

yollarıolabilir.Sözgelimi,hayatımızayenigirenbirnesneyiadlandırmakiçinalıntıbirsözcükkullanabilir(ör.televizyon)yadakendiözsözcük-lerimizleadlandırmayolunagidebiliriz(ör.bilgisayar).Buadvermeyol-larındanbiri denesneleri vekavramları, çeşitli açılardan ilgili olduklarıbaşkanesnevekavramlarkullanarakadlandırmaktır.Budurumbiryandaninsanibir eylemolanadlandırma ihtiyacınıgidermektediğeryandandasözcüklereyenianlamlaryükleyerekdilinifadeimkânlarınıngenişleme-sinisağlamaktadır.

Salih KÖSE


Çokanlamlılığısağlayarakbirdilinsözvarlığınızenginleştirenbuan-lamolaylarındanbiri de ad aktarmasıdır.Ad aktarması,Türkiyedilcilikgeleneğindeadaktarımı, düzdeğişmece, mecazımürsel, mürsel mecaz yada metonimiterimleriiledekarşılanmaktadır.

Makalemizinilkbölümündeadaktarmasıkavramıileilgilideğerlen-dirmelereyerverilecek,ikincibölümdeiseEskiveOrtaTürkçemetinle-rindekarşımızaçıkanadaktarmasınadayalıkıyafetadlarıüzerindedurula-caktır.Makaledekullanılanmalzeme,EskiveOrtaTürkçedönemlerineait,içlerindeedebîveöğreticinitelikteyazılmışmetinlerlesözlüklerbulunanyirmidörtfarklımetindenalınmıştır.Bütünlüğüsağlamakamacıyla,kıya-fetadlarınıntarihîlehçelerdekigörünümlerininyanısıraçağdaşlehçelerdealdıklarışekillerdeverilmiştir.Sözcüklerinmetindegeçtikleriyerler,met-ninadınınhemenyanındayayayraçiçerisindeverilmiştir.

I. Ad Aktarması Üzerine Yapılan DeğerlendirmelerDil biliminin en eski kavramlarından biri olan ad aktarması (Yun.

metonümia,Fr.metonymie, İng.metonomy,Alm.Metonymie,Namens-vertauschung,Vertauschung,T. ad aktarması,metonimi), eski retorikçi-lerdengünümüzünmoderndilbilimcilerinevarıncayakadarkaynaklarıntamamında“birkavramınilgiliyadabağlantılıolduğubaşkabirkavramaracılığıyla anlatılması” şeklinde tanımlanmaktadır (Bkz.Aksan, 1999:69;Kerimoğlu,2014:217;HazarveTarhan,2013:14;Bayraktar,2017:174;Hengirmen,2009:8-9;Aydın,2014:119-120;Üçok,2004:95;Gü-nay,2007:79;Nerlich,2006:110;Taylor,1995:121).AdaktarmasınıneneskitanımınınRhetorica ad herennium’dayapıldığınıifadeedenNerlich,buradakitanımlamadabirbirininyerinekullanılankavramlarınyakınlığınavurguyapıldığınısöylemektedir(Nerlich,2006:109).20.yy.daSaussureilebirliktedilbiliminindahabilimseltemellereoturmasındansonradilbi-limcileradaktarmasını,gelenekselanlayıştanfarklıbirşekildetanımlamayolunagitmişlerdir.Modern tanımlamalardadahaçokanlam alanı (İng.domain),şema(İng.schema),çerçeve(İng.frame),dizim(İng.syntagme)ve birleştirme(İng.combination)(Nerlich,2006:110)gibikavramlarkul-lanılmaktadır.

Saussure’egöredil,yatayvedüşeyolmaküzereikianaeksendenolu-şan bir sisteme göre işlemektedir.Dilin yatay eksenini oluşturan ve birzincirin halkaları gibi birbirine bağlananbirimler birleşiminedizim (sy-ntagme), aralarında ortak özellikler bulunan ögelerin bellekte birbirinebağlanarakoluşturduğudüşeyekseneiseçağrışım(paradigm)adıverilir.Dizimselilişki,aynıandabirliktebulunanögelerarasındakiilişkidir.Budurumikiögeyiaynıandasöylememizi imkânsızkılar.Çağrışımsal iliş-kiiseaynıandabirliktebulunmayanögelerarasındakiilişkidir(Saussure,



1998:181-186).Adaktarmasınınoluşumu,dilinişlemesistemininyatayekseniyanidizimileilgilidir(Nerlich,2006:110).Sözgelimi“başlık‘başiçin,başauygun’(giyim)”sözdizimindegiyimögesidüşerekanlamını,birşekildeilişkiliolduğubaşlıkögesineaktarır.Buyollaaktarmagerçekleş-mişolur.

Jakobson,Saussure’ündizim-çağrışım(syntagm-paradigm)karşıtlığı-nı,birleştirme-seçme(combination-selection)şeklindeelealır.Buradabir-leştirmeekseni,sözdizimselyapıya,seçmeekseniiseherbirsözdizimselyapıiçinseçilensözcüklerekarşılıkgelirvebirleştirmeeksenimetonimi (adaktarması),seçmeekseniisemetafor’la(mecaz)ilişkilendirilir.Birleş-tirmevemetonimiekseninde(Saussure’de“dizim”),hersözcükdeğerini,kendinden önceki ve sonraki terimden alır çünkü sözcüklerin belirli bircümledekideğeri,birarayagetirildiklerindeoluşturdukları“bağlam”dan,seçmevemetaforeksenindeise(Saussure’de“çağrışım”)hersözcüğünde-ğeri,anlamsalyadasesselbenzerlikesasınagöreişleyenbirbirininyerinialabilmeözelliğindenkaynaklanır(Akgül,2008:15).

Türkiye’deyapılançalışmalardametonimiterimikullanılmamaktadır.Ancak aynı kavramı ifade etmek için beş farklı teriminkullanıldığı gö-rülmektedir: ad aktarması, adaktarımı, düzdeğişmece, mecazımürsel ve mürsel mecaz.Hengirmenad aktarmasıteriminikullanmaktavebunu“birkavramı, bir oluşu, duyuşu veya hareketi, bunların bir yönüyle bağlantıkurarak başka bir kavramın adıyla karşılama” şeklinde tanımlamaktadır(Hengirmen,2009:8-9).Aynıkavramıifadeetmekiçinadaktarımı terimini kullananÜçok,bunundildeçokanlamlılığısağlayanetkenlerdenbirioldu-ğunu,adaktarımlarınınasılkavramilemekân,zaman,sebep,parça,bütünvb.bakımlardanilgiliolduklarınıifadeetmektedir(Üçok,2004:95).Gü-nay,düzdeğişmeceteriminikullanmaktavebunu“birkavramındoğrudandoğruyaonugösterengöstergeyledeğil,ilgili,bağlantılıolduğubirbaşkagöstergeyledilegetirilmesi”şeklindetanımlamaktadır(Günay,2007:79).Ad aktarmasının mecâzımürsel sanatını karşıladığını ifade edenAydın,“birsözügerçekanlamınındışındabenzetmeamacıgütmedenkullanmak”şeklindebirtanımyapmaktavegöstergeningerçekanlamınındışındakul-lanılmasını,engelleyicibiripucubulunmasınıvebenzetmeamacıolmak-sızınyapılmasını,adaktarmasınınözellikleriolaraksaymaktadır(Aydın,2014:119).Aksan,metonimininTürkiyedilcilikgeleneğindead aktarma-sıyadamecaz-ı mürselterimleriylekarşılandığınıifadeetmektedir.Yine,bazıaraştırmacılartarafındanfarklıbiranlamolayıolarakdeğerlendirilensinekdoka’yı1da,gayetyerindebirtespitle,adaktarmasınınparçanınbütü-

1 Sinekdoka(İng.synecdoche),parçanınbütünü,bütününparçayıyadamateryalinnesneyi,nesneninmateryaliifadeetmekiçinkullanıldığıanlamolayıdır.Örneğin,otomobilyerineonunbirparçasıolan“dörtteker”ifadesinikullanmakgibi.

Salih KÖSE


nü(parsprototo)yadabütününparçayı(totumproparte)ifadeetmekiçinkullanıldığıbirtürüolarakgörmektedir(Aksan,1999:69;1987:131-132).

GörüldüğügibiTürkiye’deyapılançalışmalardabir terimkarmaşasısözkonusudur.Yapılantanımlarveverilenörneklerbirbirinebenzemekleberaberbuterimkarmaşasıbunlarınfarklıkavramlarolduğualgısınıoluş-turmaktadır.

Değişikanlambilimiyadadilbilimiçalışmalarındabirbirininyerinekullanılan ikikavramarasındaki ilgininyadabağlantınınneolabileceğikonusundadaçeşitlitespitleryapılmıştır.Bunagöreadaktarmasınınsözkonusu olabilmesi için iki kavramarasında şu ilgilerin bulunması gere-kir:içeren-içerik, parça-bütün, sanatçı-eser, kıyafet-insan, kurum-kişi,şe-hir-insan, şehir-yönetim,mekân-insan, ürün-insan, fiil-fail, madde-nesne vb.(Nerlich,2006:111-112;Taylor,1995:122-123;Günay,2007:80-81).Bunlar,aktarmanıntürleriolarakdadeğerlendirilebilir.Yaniadaktarma-sı,oluşumyollarınagöresınıflandırıldığındakarşımızayukarıdakigibibirtabloçıkar.

Birkaçörnekverecekolursak,“Çayıocağakoy.”cümlesindeiçeren-i-çerikilgisiylebiraktarmayapılmıştır.Buradaiçerik(çay)söylenerekiçe-ren(çaydanlık)kastedilmiştir.“Dickensüstrafta.”örneğindesanatçı-eserilgisiyle,“Buradayeniyüzlere ihtiyacımızvar.”cümlesindeparça-bütünilgisiyle,“Washington-Moskovamüzakereleri”örneğindeiseşehir-yöne-timilgisiyleadaktarmasıyapılmıştır(ÖrneklerTaylor1995’tenuyarlan-mıştır). “Bordoberelilerdeoperasyonadâhiloldu.”örneğinde isekıya-fet-insanilgisiylebiraktarmayapılmıştır.

Şunubelirtmekgerekirkiadaktarmasınıngerçekleşebilmesi için ikikavramarasındakiilgininbilinir/tespitedilebilir/anlaşılabilirnitelikteol-masıgerekir(Taylor,1995:123).ÖrneğinAyşe’ninyaptığıkeklerkastedi-lerekkurulan“Ayşeçoklezzetli.”cümlesinde,anlaşılabilirbirürün-insanilgisibulunmadığıiçinaktarmadagerçekleşmemiştir.

Geleneksel vemoderndil bilimindeüzerinde fazlacadurulan anlamolaylarındanbiriolanadaktarması(metonimi)ilemecaz(metafor)arasın-dabazıbenzerliklervefarklılıklarbulunmaktadır.Herikianlamolayındadakavramlararasıilgilerinkullanıldığıdoğrudur.Ancakmecazdabuilgiçoğunlukla“benzerlik”iken,adaktarmasındaparça-bütün,iç-dış,eser-ya-zargibibenzerlikdışındabaşka ilgilerkullanılır.Erdem,mecazdazihnîbirbenzetmeyolununbulunmasınınonuadaktarmasındanayırdığınıifadeeder(Erdem,2004:56).Nerlichadaktarması(metonimi)ilemecaz(meta-for)arasındakidiğerfarklarışuşekildesıralar:

“Metonimi, zaten iyi bilinen bir kavramı, yeni ve başka bir kavramla an-latmaktır, oysa metafor, anlaması ve ifade etmesi zor olan bir kavramı



yeni ve başka bir kavramla anlatmaktır. Metafor daha çok semantik bir süreçken metonimi, sentaktik bir kısaltma işidir. Metaforda iki kavram arasındaki ilgi, metaforu yapan kişi tarafından inşa edilir (İng. to cre-ate), metonimide ise iki kavram arasında zaten var olan ve bilinen bir ilgi kullanılır. Metonimiyi oluşturan parça-bütün, sebep-sonuç gibi ilgiler kavramsal olarak yerleşik olduğuiçinmetonimiyianlamakveyorumla-makmetaforagöredaha az zahmet gerektirir. Oysa metaforda söylenen ile kastedilen arasındaki muhtemel ilgilerin sayısı sınırsızdır.”(Nerlich,2006:110-111).Kerimoğlu,mecazın seçme ve değiştirmeye dayalı paradigmatik bir

işlem; ad aktarmasının ise dizimsel bir işlem olduğunu örneklendirmekiçin“Enflasyontümkazancımızıyedi.”ve“YaşarKemal’iokudunmu?”cümlelerini kullanır. Araştırmacıya göre “Enflasyon tüm kazancımızıyedi.”cümlesindemecaz,“YaşarKemal’iokudunmu?”cümlesindeiseadaktarmasıvardır.İlkcümledemecaztamamenkavramsaldırvedizimdenöncezihindegerçekleşmiştir.İkincicümledeisedahaöncekibirdizimden(YaşarKemal’inkitapları)düşürülenkitapsözcüğü,anlamınıhemenya-nındakiYaşar Kemaladınaaktarmıştır(Kerimoğlu,2014:217).

Bazıdurumlardaadaktarması,mecazlarınoluşumundabiraraçolarakkullanılabilmektedir(Tufar,2010:30).Sözegüzellikkatmakyadasözünetkisiniartırmakamacıylaiç-dış,parça-bütün,eser-yazargibibazıilgilerleoluşturulanaktarmalarbuaşamanınardındanbirbenzerlikilgisiylemecaz alanınageçebilmektedir.Erdem,budurumu“metonimiközelliklerkulla-nılarakbirkavramınbaşkabirkavramüzerineşemalanabilmesi”şeklindeifadeetmektedir(Erdem,2004:57).Bunagöretemelanlamı“görmeorga-nı”olangözsözcüğünün“Birçiftgözünbizedoğruyaklaştığınıgördük.”cümlesindekianlamı,parça-bütünilişkisiiçerisinde,adaktarmasınadayalıbiranlamdır.Sözcüğün“nazar”anlamıisebirmecazdır.“Beşaltıpençebirolmuşboğazlamaktabizi!”(MehmetAkifErsoy)dizesindeadaktar-masınadayalıbirmecaz sözkonusudur.Buradaonunbirparçasıolarakpençe,yırtıcıhayvanınkendisiniifadeetmekiçinkullanılmaktaveaktar-maoluşmaktadır.Buaşamanınardındanyırtıcıhayvanınsaldırganlığıiledüşmanın saldırganlığıbirleştirilerekmecazalanınageçilmektedir (Koç,2015:393).

Ad aktarması ile bağlantılı başka bir kavram ise meronimi’dir. Ad aktarmasıbiranlamolayıikenmeronimi(Yun.meros“parça”veonoma “isim”),biçimselvesözlükselanlambilimindekullanılanbirsınıflandırmasistemidir(Tufar,2007:75).Birörnekleifadeedecekolursak,busınıflan-dırmasisteminegöregöz(parça),baş’ın(bütün)birmeronimidir.Ancaknegözüifadeetmekiçinbaşnedebaşıifadeetmekiçingözkullanılır.Çün-kümeronimideparçanınbütünüyadabütününparçayı ifadeetmek için

Salih KÖSE


kullanılmasısözkonusudeğildir.Parçanınbütünüyadabütününparçayıifadeetmekiçinkullanıldığıdurumlarzatenadaktarmasıolarakadlandı-rılmaktadır.

Özetleadaktarması,aynıdizimdekullanılansözcüklerdenbirininan-lamının,iç-dış,parça-bütün,şehir-insanyadaeylem-nesnegibiçeşitliilgi-lerkullanılarakdizimdekidiğersözcüğünüzerineaktarılmasıdır.Anlamınaktarıldığıkavramlararasındabenzerlikilgisininbulunmamasımecazdan,sözcüklerin birbirinin yerine kullanılabilmesi ise meronimiden ayrılanözelliğidir.

II. Eski ve Orta Türkçe Metinlerinde Ad Aktarmasına Dayalı Kı-yafet Adlandırmaları

BubölümdeEskiveOrtaTürkçedönemimetinlerindegördüğümüzkı-yafetadları,aktarmayıoluşturanilgileregöresınıflandırılarakverilecektir.

II. 1. Kumaş-Kıyafet İlgisiyle Oluşanlar1. aba: Arapçadandilimizegeçenvebirincilanlamı“yünündövülme-

siyleeldeedilenkabakumaş” (TS: 1) olanabakelimesizamanla,buku-maştanimaledilenşalvar,potur,cepken,yelek,cübbe,yağmurluk,mestveterlikgibikıyafetleriifadeetmekiçindekullanılırolmuştur.Ancakbunlararasındaençokpaltoiçinkullanılır.Aba,kalınveyünlübirkumaşolduğuiçin,bundanimaledilenkıyafetlerdegenelliklekışlıkkıyafetlerdir(Koçu,1969:7).

KelimeninTürkdilicoğrafyasındakidağılımınabakıldığında,KıpçakTürkçesi metinlerinden Gülistan Tercümesi’nde (157.13)“yündenyapıl-mış kaba kumaş ve bu kumaştan giyecek” (Karamanlıoğlu, 1978: 195),EskiAnadoluTürkçesimetinlerindenKıssa-yı Yûsuf’ta(D58r.17,K58r.8,A52r.2,M79/9,D54v.13)“yündendövülerekyapılanyakasızuzunüstlük”(Cin,2011:411),Cem Sultan Divanı’nda(B4b)“yündenyapılmışbirçeşitkabakumaş,aba”(Ersoylu,1989:285)anlamlarıylakullanılmışolduğu,çağdaşlehçelerdeniseTürkiyeTürkçesi(TS:1),KazakTürkçesi(KTTS: 11)veÖzbekTürkçesinde(ÜTİL I:27)varlığınıdevamettirdiğigörülmek-tedir.BunlardanKazakveÖzbekTürkçelerindekumaşanlamınıkaybet-miş,sadecekıyafetanlamınıkorumuştur.Kelimeninkıyafetanlamlarındakumaş-kıyafetilgisiylebiradaktarmasısözkonusuolmuştur.

2. ağı:GöktürkYazıtları’ndanberiTürkdilininsözvarlığındayerinialan ağıkelimesi,çokgenişbiranlamalanınasahiptir.Kelimeyazıtlardaagı “ipeklikumaş”(Tekin2003:237);EskiUygurTürkçesindeaġı “ser-vet,varlık,hazine”(Caferoğlu,1968:6);KarahanlıTürkçesindeaġı“ipek-likumaş,hazine”(Üşenmez,2006:121);HarezmTürkçesindeağı “ibrişim



giyim” (Battal1997:7);KıpçakTürkçesindeaġı “bir tür ipek” (Toparlıvd.,2007:3)şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.

Clausonkelimeninbirincilanlamının“hazine”olduğunu,Türklerinenönemlihazineleriipeklikumaşlarolduğuiçinsonradanbuanlamıdaaldı-ğınıifadeetmektedir(Clauson,1972:78).

Özellikle Harezm Türkçesindeki kullanımına baktığımızda, kumaşanlamındankıyafetanlamınageçişinolduğugörülmektedir.Diğerbirçokkıyafetadındaolduğugibiburadadakumaşadı,kıyafetinanlamınıdaüze-rinealmış,kumaş-kıyafetilgisiylebiradaktarmasıgerçekleşmiştir.

3. altınlu kemha:EskiAnadoluTürkçesidönemindeyazılansatırarasıFarsça-TürkçesözlüklerdenSıhāhu’l-Acem’degeçen(12a.7)ve“altındanyapılmışkıyafet”(Altun,2015:168) şeklindeanlamlandırılan altınlu kem-haadına,diğertarihîveçağdaşlehçelerderastlanmamıştır.

Kemhasözcüğününbirincilanlamı“değerlivesüslübirkumaştürü”-dür (TS:1384,Steingass,1998:1048).Ancakzamanla,bukumaştanya-pılankıyafetleredekemhadenirolmuştur.Buradadayinekumaş-kıyafetilgisiylebiradaktarmasıgerçekleşmiştir.

4. çekmen: “Yünkumaş;bukumaştandikilen,vücuda sarılanuzunelbise” anlamlarıylakullanılançekmensözü,KıpçakTürkçesimetinlerin-den Ettuhfet-üz-Zekiyye’de(11b.2)“cepken”(Atalay,1945:161),Codex Cumanicus’taise(43a.20,64a.20)“kumaş,yünkumaş,çuha”(ArgunşahveGüner,2015:456-681)anlamlarıylakullanılmıştır.

Kelime Türkiye Türkçesinde çekmen “yağmurluk” (DS III: 1116);Türkmen Türkçesinde çäkmen “deveyünündendikilen,astarsızdışgiyim”(STY:762);KazakTürkçesindeşekpen“yündendokunandışgiyim,cep-ken”(KTTS:912);TatarTürkçesindeçikmen“kalınvekabaçuhadandi-kilmişüstgiyim;beldenkuşaklıuzunpalto”(TTAS III:427);ÖzbekTürk-çesinde çäkmån “yünkumaştandikilen,erkekleringiydiğikışlıkelbise”(ÜTİL IV: 448);YeniUygurTürkçesinde çekmen “Asyamodası bir türkışlıkpamuklupaltovebupaltoiçinkullanılanpamukkumaş”(YUTS: 74) şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.

ÄsåmiddinåvaÖzb.çäkmån sözünüTürkçebirsözolarakkabulederve çäk- “çekmek” fiiline {–mån} eki getirilerek oluşturulduğunu ifadeeder.Aslındabaşlangıçtaçäkmånsözü,deveveyakoyunyününden“çekipbasmak”yoluylaeldeedilenkumaşçeşidiniifadeeder,ancakdahasonraadaktarmasıyoluyla,bukumaştanyapılangiyimçeşidinidekarşılarhâlegelmiştir(Äsåmiddinåva,1981:22).Aktarmayıoluşturanilgikumaş-kıya-fetilgisidir.

Salih KÖSE


5. çuha:OrtaTürkçedöneminden itibarenyazılımetinlerdevarlığı-nıtespitedebildiğimizçuha,EskiAnadoluTürkçesimetinlerindenDede Korkut Hikâyeleri’nde“çuha,cübbe,palto”(Ergin,2009:77)anlamların-dakullanılan,Farsçadanalıntıbirkelimedir.KaynakdilolanFarsçadakibirincilanlamı“tüysüz,ince,sıkdokunmuşyünkumaş”tır.Kumaşadının,okumaştanyapılankıyafetlerideifadeederhâlegelmesibiradaktarmasıolayıdır.Aktarmayısağlayanilgi,kumaş-kıyafetilgisidir.

Çağdaş lehçelerdenTürkiyeTürkçesindekelimeninhemkumaşhemdekıyafetanlamıtanıklanmaktadır.TürkiyeTürkçesiyazıdilinde“tüysüz,ince,sıkdokunmuşyünkumaş”(TS:570)anlamıylakarşımızaçıkankeli-me,ağızlarda,“bukumaştanyapılanceketvb.”(DS III:1256-1258-1259-1300-1301)anlamınıkorumuştur.KazakTürkçesinde şuġa“sıktüylü,inceyünkumaş” (KTTS:926);TatarTürkçesindečuka “cykho”(VasIV:377);YeniUygurTürkçesindecuva “kürk,kışlıkpalto”(YUTS:67)şeklindedir.

6. destar: Farsça bir alıntı olan destar, Harezm Türkçesi metinle-rinden Mukaddimetü’l-Edeb’de (28.6, 165.7, 165.8, 170.2, 178.8) “sa-rık, havlu, tül” (Yüce, 2014: 114), Ḳıṣaṣü‟l-Enbiyā’da (95v.10, 95v.11,95v.12,98v.14,143r.21,143v.21,220r.8)“sarık”(Ata,1997:169),Mu’î-nü’l-Mürîd’de(282.3,368.4)“sarıkbezi, tülbent”(ToparlıveArgunşah,2014: 214); Kıpçak Türkçesi metinlerinden Ed-Dürretü’l-Mûdiyye’de (12b.4)“mendil”(Toparlı,2003:81),Codex Cumanicus’ta(52b.11)“örtü,masaörtüsü”(ArgunşahveGüner,2015:567);EskiAnadoluTürkçesime-tinlerinden Kıssa-yı Yûsuf’ta(D69r.6,A63r.8)“sarık,tülbent”(Cin,2011:517), Bahşayiş Lugati’nde (28a)“sarık, tülbent” (Turan,2001:127)an-lamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır.Kelime aslı itibarıyla “dokumabez”anlamındadır,adaktarmasıyoluylabaşgiyiminide ifadeederhâlegelmiştir.

7. diba: Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden Müseyyebnāme’de (26.8)tanıklanandiba,sözkonusumetinde“elbise,giysi”(Erdem,2007:390)anlamlarıylakullanılmıştır.KelimeTürkiyeTürkçesindekumaşanla-mıylavarlığınıkorumuştur:diba “esk.altınvegümüşişlemelibirtüripekkumaş”(TS: 655)

Diba, aslı itibarıyla,üzerindeçiçeklinakışlarbulunan,bazenbuna-kışlararasınaaltıntelleratılan,lüks,ipeklibirkumaştır(Koçu,1969:89).Zamanlakelime,kumaşıifadeetmeninyanısırabukumaştandikilmişkı-yafetleri de karşılar hâle gelmiştir.Kıyafet adlarının birçoğunda olduğugibi,kumaşınkıyafetinkendisiniifadeederhâlegelmesi,adaktarmasıyo-luylaolmuştur.

8. ḳabā: Arapçabiralıntıolanḳabā, Divanü Lugati’t Türk’te (477.15) [çekrek] kapa “yündenyapılanköleleringiydiği cepsiz kaftan” (Atalay,



2013:140);KıpçakTürkçesimetinlerindenİrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin’de (188b.3)ḳabā “üste giyilen elbise, kaftan” (Toparlı, 1992: 543),Kitābufi’l-Fıḳh bi Lisani’t-Türkî’de (73b.24) “bir kumaş cinsi” (Ağar, 1989:1012); EskiAnadoluTürkçesi sözlüklerindenSıhāhu’l-Acem’de (49b.1)ḳaba “üstegiyilengiysi” (Altun,2015:211) anlamlarıylakullanılmıştır.ÇağdaşlehçelerdenÖzbekTürkçesindeise“uzunvegenişüstlük”(ÜTİL V:197)anlamıylakullanılmayadevametmektedir.

Kıpçaksahasımetinlerindekelimeninhemkumaşhemdekıyafetan-lamının tanıklandığıgörülmektedir.Bunlardankumaşanlamı,kelimeninbirincilanlamıdır,kıyafetanlamlarıiseadaktarmasıyoluylasonradanka-zanılananlamlardır.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgi,kumaş-kı-yafetilgisidir.

9. kars:ÇincebiralıntıolarakeneskiörneğineEskiUygurTürkçesimetinlerinde rastladığımız kars kelimesi, İyi ve Kötü Prens Hikayesi’n-de (II) “yündenyadakıldandokunmuşkumaş” (Hamilton,1998:182);Divanü Lugati’t-Türk’teise(348.19) “deveveyakoyuntüyündenyapılanelbise” (Atalay,2013:273)anlamlarıylakullanılmıştır.

İyi ve Kötü Prens Hikâyesi’ndekikullanımından(qarstoqı-),kelime-nin birincil anlamının “yünden ya da kıldan dokunmuş kumaş” olduğuanlaşılmaktadır.Divan’daki “deveveyakoyun tüyündenyapılan elbise” anlamıiseadaktarmasıyoluylakazanılmıştır.Aktarmayanedenolanilgi,kumaş-kıyafetilgisidir.

10. kilim:Farsçabiralıntıolankilim, Nehcü’l-Ferâdîs’te (95.6, 144.1, 144.2, 144.3, 144.7, 159.8, 164.8) “aba, çuha, hırka” (Ata, 1998: 242),Codex Cumanicus’ta(52b.5)“kilim”(ArgunşahveGüner,2015:505),Gü-listan Tercümesi’nde(100.2,151.8)“kilim,yaygı,dervişelbisesi”(Kara-manlıoğlu,1978:302),Süheyl ü Nevbahār’da (96.9, 127.5, 202.1, 214.5, 226.6)“kilim,aba,örtü,hırka”(Cin,2012:598)anlamlarıylakullanılmış-tır.

KelimeninkaynakdilolanFarsçadakibirincilanlamı“yereserilenser-gi”dir(Steingass,1998:1048).OrtaTürkçemetinlerindegörülen“hırka,dervişelbisesi,dervişhırkası”anlamlarıisekumaş-kıyafetilgisiylekaza-nılan,adaktarmasınadayalıanlamlardır.Kıyafetinyapımındakullanılankumaşınadı,kıyafetinanlamınıdaüzerinealmıştır.

11. palās: KelimeFarsçadanalıntıdır. Birincilolarak“eskikilim,kabayaygı,keçe”gibianlamlarıkarşılamaktadır(TS:1877,DSIX:3384).OrtaTürkçe metinlerinden Nehcü’l-Ferâdîs’te görülen(210.14,395.15,358.5,358.14, 267.14, 358.8, 358.17) “keçe giysi” (Ata, 1998: 343) ve Kıs-sa-yı Yûsuf’tagörülen(B19r.1,D58r.17,K58r.8,A52r.2,M79/9,B21r.11,

Salih KÖSE


B60v.9,MK19r.7,MK17r.3,M28/15,A13r.8) “aba, elbise” (Cin, 2012:589)anlamlarıiseadaktarmasınadayalıdır.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgikumaş-kıyafetilgisidir.

12. ṣȗf:Arapça bir alıntı olan ṣȗf,OrtaTürkçe dönemininHarezm,KıpçakveAnadolusahalarındayazılmışmetinlerindesıklıklagörülmekte-dir.Sözkonusumetinlerdekianlamlarışuşekildedir: Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā’da (193r.7)“deveyünündenelbise” (Ata,1997:573);Codex Cumanicus’ta (46b.4)“birtürsertçe,inceyünlükumaş”(ArgunşahveGüner,2015:558);Bahşayiş Lugati’nde(13b.3)“yün,yapağı,keçikılı;koyunveyakeçikılı”(Turan,2011:164).

Suf,aslındayündenyadakeçikılındandokunmuşkumaşınadı ikenzamanla bu tür kumaştan dikilen elbiselere de ad aktarması yoluyla suf denirolmuştur.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgi,kumaş-kıyafetilgisidir.

13. şal: Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden Kitāb-ı Cemālî’de (50b.10)görülenveFarsçabiralıntıolanşalsözcüğününbirincilanlamı“genellikleHindistan'dadokunan,özelmotifleriolandeğerlibiryünku-maş”tır(TS:2200).“Omuzlarıörtmekiçinkullanılangenişatkı”anlamıise,kumaş-kıyafetilgisiylesonradankazanılan,adaktarmasınadayalıbiranlamdır.

14. tülbend: Farsçadan alıntıdır.OrtaTürkçe dönemininKıpçak veAnadolusahalarındayazılmışmetinlerde“sarık,başörtüsü”anlamıylakul-lanılmıştır(Bkz.Atalay,1945:263;Özkan,1993:295).

Tülbentaslındaketenyadapamukipliğindensıkyadaseyrekdokuna-bilen,ince,beyazbezinadıdır(Bkz.Eren,1999:420;Tietze,2002:67+0).Sarıkyadabaşörtüsü isebubezinkullanımalanlarından sadecebiridir.Zamanlakumaş,kıyafetinkendisiniifadeederhâlegelmiştir.Budakıyafetadlarındasıkçagördüğümüzadaktarmasıörneklerindenbiridir.

II. 2. İşlev-Nesne İlgisiyle Oluşanlar1. butluk: Codex Cumanicus’ta(50b.12)“kemiklekaplanarakyapılan

vevücudunbeldenaşağısınıkorumayayarayanzırh”(ArgunşahveGüner,2015:451)anlamıylakayıtlıolankelime,Türkçebutadına,{+lIK}ekinineklenmesiyle türetilmiştir.Kelime “zırh” anlamını ad aktarması yoluylakazanmıştır.“Butluk‘butiçin,butukoruyan’(zırh)”sözdizimindenesne-ninişleviniifadeedenbutluk,nesneninkendisinidekarşılarhâlegelmiştir.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgi,işlev-nesneilgisidir.

2. eliglik: Divanü Lugati’t Türk’te (153.11) eliglik “eldiven, elcik”(Atalay,2013:177);KıpçakTürkçesimetinlerindenKitābü’l-İdrāk’te (21) ällik“eldiven”(Caferoğlu,1931:10)şeklindedir.Eliglikadlandırmasında



işlev-kıyafetilgisiylebiradaktarmasıolayısözkonusudur.“Eliglik ‘ellik, el için’ (giyim)”sözdiziminde,sadecegiyiminişleviniifadeedeneliglik, giyimeşyasınınkendisinidekarşılarhâlegelmiştir.

3. içlik: Türkçe iç“teniledışgiysilerarası”(TS:1140)köküne{+lIK}ekinin eklenmesiyle türetilen içlik, Harezm Türkçesi metinlerinden İb-ni-Mühennā Lugati’nde(166)“astar”(Battal,1997:32),KıpçakTürkçe-sindeise“içlik”(Toparlıvd.,2007:114)anlamlarıylakarşımızaçıkmak-tadır. TürkiyeTürkçesindekelimenin“içgömleği,içegiyilenhırka,zıbınvb.”(DS VII:2506)anlamlarıdavardır.

İçlikadlandırmasındaişlev-kıyafetilgisiylebiradaktarmasıolayısözkonusudur.“İçlik‘giyiminiçtarafınadikilen’(kumaş)”,yada“içlik ‘içe giyilen,içiçin’(kıyafet)”sözdizimlerinde,sadecekumaşınyada kıyafetinişleviniifadeeden içlik,kıyafetinkendisinikarşılarhâlegelmiştir.

4. kolluk: Kelime, Kıpçak sahası gramer kitaplarından El-kavānî-nü’l-külliyye’de(71b.3)“bileklik”(Toparlıvd.,2007:152)anlamıylaka-yıtlıdır.“Kolluk‘koliçin,kolagiyilen’(giyim)”sözdizimindeişlevifadeeden kolluk, giyim sözcüğünün dizimden düşmesiyle onun anlamını daüzerinealmıştır.Buadlandırmadaişlev-kıyafetilgisiylebiradaktarmasısözkonusudur.

5. terlik: Türkçe ter“deriningözeneklerindensızansıvı”(TS:2327)köküne {+lIK} ekinin eklenmesiyle türetilen kelime, Dîvânu Lugâti’t Türk’te (240) terlik “teriemmekiçineyerinaltınakonanörtü”(ErcilasunveAkkoyunlu,2015:872);HarezmTürkçesimetinlerindenMukaddime-tü’l-Edeb’de (235.1) tẹrlik “gömlek” (Yüce, 2014: 186); EskiAnadoluTürkçesi metinlerinden Süheyl ü Nevbahār’da(223.5,296.4)terlik“terlik”(Cin,2012:686)şeklindegeçmektedir.Kelimeçağdaşlehçelerdedevar-lığınıdevamettirmektedir:TürkiyeTürkçesindeterlik“hafifayakgiysisi,takke,başlık”(TS:2331);TürkmenTürkçesindederlik “başlığınaltındangiyilenincetakke” (STY:251);KazakTürkçesindeterlik “teremiciörtü”(KTTS:779);TatarTürkçesindetĭrlik (Gülensoy2007:885);ÖzbekTürk-çesinde terlik “atın terinineyerörtüsünegeçmemesi içineyerörtüsününaltınakoyulan“kalınparça”(ÜTİL III:73)

Terlikadlandırmasında,işlev-kıyafetilgisiylebiradaktarması sözko-nusuolmuştur.Yukarıdatanımıverilen kıyafetinişleviniifadeedenterlik sözcüğü,bukıyafetinanlamınıdaüzerinealmıştırvekıyafetinişlevi,kıya-fetinkendisinidekarşılar hâlegelmiştir.

6. yaġlıḳ: EskiUygurTürkçesinde yaɣlıq “mendil, başörtüsü” (Yu-nusoğlu, 2012: 177); HarezmTürkçesimetinlerindenMukaddimetü’l-E-deb’de (226.6) yaġlıḳ “mendil”(Yüce,2014:200);KıpçakTürkçesime-

Salih KÖSE


tinlerinden Et-tuhfetü’z-Zekiyye’de(21a.7,35b.2)yaġlıḳ“mendil,yağlık” (Atalay,1945:280);EskiAnadoluTürkçesimetinlerindenSüheyl ü Nev-bahār’da (260.2) yaġlıḳ “mendil” (Cin, 2012: 713) şekilleriyle gördü-ğümüzkelimeninyukarıdaki anlamları ad aktarmasınadayalıdır.Yaġlıḳ, birincilolarak,“mendil”anlamındakullanılannesneninişleviniifadeet-mektedir [“yağlık“yağıalan,çeken”(bez)”].Nesneninkendisinidekarşı-laması,işlev-nesneilgisiyleoluşanbiradaktarmasıdır.

7. yaġmurluḳ: “Yünden sıkı dokunmuş yağmur geçirmeyen bir türgiysi, yağmurluk” (Turan, 2001: 172;Altun, 2015: 243) anlamıylaEskiAnadoluTürkçesidönemiFarsça-TürkçesatırarasısözlüklerindenBahşa-yiş Lugati’nde (27b.10)veSıhāhu’l-Acem’de (60a.3)karşımızaçıkmak-tadır.Türkçeyağmur“yeryüzünedüşenyağışınsıvıdurumdaolanı”(TS: 2502)gövdesine{+lIK}ekinineklenmesiyletüretilmiştir.

Yaġmurluḳadlandırmasındada,yaġlıḳ’taolduğugibi,işlev-kıyafetil-gisiylebiradaktarması sözkonusuolmuştur.Yağmurdankoruyankıyafe-tinişleviniifadeeden yaġmurluḳ sözcüğü,bukıyafetinanlamınıdaüzerinealmıştırvekıyafetinişlevi,kendisinidekarşılarhâlegelmiştir.

8. yanlık: Divanü Lugati’t Türk’te (45.8) “çoban çantası” (Atalay,1986:743)anlamıylakayıtlıolankelime,Türkçeyanadına,{+lIK}ekinineklenmesiyletüretilmiştir.Kelimenin“çobançantası”anlamıadaktarma-sınadayalıdır.“Yanlık‘yaniçin,yanatakılan’(çanta)”sözdizimindenes-neninişleviniifadeedenyanlık,nesneninkendisinidekarşılarhâlegelmiş-tir.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgi,işlev-nesneilgisidir.

II. 3. Eylem-Nesne İlgisiyle Oluşanlar1. bogmak: Divanü Lugati’t Türk’te (466.24)“düğme,gömlekdüğ-

mesi”(Atalay,2013:99)anlamıylakayıtlıolanbogmak, Türkçe boğ-fi-iline{–mak}mastarekinineklenmesiyletüretilmişbireylemadıdır.Ey-lem-nesneilgisiylenesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.

2. çalma: Türk dilinin tarihî ve çağdaş lehçelerinde “başörtüsü, sa-rık,tülbent”anlamlarıylagördüğümüzçalmaadı,Türkçeçal-“dolamak,sarmak” kökünden türemiştir. Kelime Harezm Türkçesi metinlerindenMukaddimetü’l-Edeb’de(94.3,145.7,165.7,184.1)çalma“sarık”(Yüce,2014:110);KıpçakTürkçesimetinlerindenCodex Cumanicus’ta(51b.4)çalma “başörtüsü, tülbent” (ArgunşahveGüner, 2015: 455) şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.Kelimeçağdaşlehçelerdedevarlığınıdevamettir-mektedir: TürkiyeTürkçesindeçalma“başasarılansarık”(TS:489);Ka-zakTürkçesindeşalma“sarık,atkı,şal”(KTTS:899);TatarTürkçesindeçalma“Müslümanerkekleringiydiğiincebaşgiyimi” (TTAS: 404)



Bireylemadıolançalma,bueylemingerçekleşmesiiçingerekennes-nenin adını karşılamak üzere kullanılmış ve böylece ad aktarması olayıgerçekleşmiştir.Aktarmanın gerçekleşmesini sağlayan ilgi, eylem-nesneilgisidir.Yanieylem,nesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.

3. keymek: Giy-“örtünüpkorunmak içinbirşeyivücudunageçirmek”(TS: 949) eyleminin adıdır.KıpçakTürkçesimetinlerinde “elbise, uzunkadıngömleği”(Toparlıvd.,2007:142-151)anlamlarınagelecekşekildekullanılmıştır.

Bireylemadıolankeymek,bueylemingerçekleşebilmesiiçinkulla-nılannesneninadınıkarşılamaküzerekullanılmışveböyleceadaktarma-sı olayı gerçekleşmiştir.Aktarmanın gerçekleşmesini sağlayan ilgi, ey-lem-nesneilgisidir.Yanieylemadı,nesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.

4. mükim: TekörneğineDivanü Lugat’it Türk’te(395.17)rastladığı-mızmükimadı,Atalaytarafından “kadınpabucu” şeklindeanlamlandırıl-mıştır(Atalay,2013:416).Clauson,kelimeninOsmanlıTürkçesindekıya-fetanlamıylakullanılmadığını,“ipçilesi,kat”gibianlamlarıkarşılamaküzerekullanıldığınıve bük-eylemindengeliştiğiniifadeetmektedir(Cla-uson,1972:327).#b>#mvem#>n#değişimleribenzeşmesonucugerçek-leşenfonetikdeğişimlerdir.

Buradabireylemadıolarakmükim’in(<bük-üm),sözkonusueylemsonucueldeedilennesneninadınıkarşılamaküzere kullanıldığıveböyleceadaktarmasıolayınıngerçekleştiğigörülmektedir.Aktarmanıngerçekleş-mesinisağlayanilgi,eylem-nesneilgisidir.Yanieylem,nesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.

5. tolama:“Dolamaişi”niifadeedenbireylemadıolantolama, Dede Korkut Hikâyeleri’nde(52.11,165.11)“dolama,kuşak”(Ergin,2009:291)anlamıylageçmektedir.Eylemadının,nesneninanlamınıdaüzerinealma-sı,eylem-nesneilgisiyleoluşmuşbiradaktarmasıdır.

6. tügme:EskiveOrtaTürkçedönemimetinlerindebugünbilinenan-lamıylakullanılantügme [< tüg-“düğümlemek,bağlamak”(DLT II:20.15)+-me],“bağlamak,düğümlemek”anlamlarınıkarşılayanbireylemadıdır.Eylemingerçekleşmesiiçingerekennesneninanlamınıdaüzerinealması,eylem-nesneilgisiyleoluşmuşbiradaktarmasıdır.

7. yaşmak: Türkçe yaş-“gizlemek,saklamak”(DLT III:60.14)kökün-dentüreyenyaşmak,HarezmTürkçesimetinlerindenḲıṣaṣü’l-Enbiyā’da (29v.12) yaşmaḳ “başörtüsü,yaşmak” (Ata,1997:716);KıpçakTürkçesimetinlerinden Et-tuhfetü’z-Zekiyye’de (20b.13, 36b.6) yaşmak “yaşmak,örtü”(Atalay,1945:281);EskiAnadoluTürkçesimetinlerindenBahşayiş Lugati’nde(27b.11)yaşmaḳ“yaşmak,yüzörtüsü;kapıkanadı,çadırper-

Salih KÖSE


desi”(Turan,2001:173)şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.TürkiyeTürk-çesindevarlığınıdevamettirmektedir:yaşmak “başlabirlikteyüzü,ağzıkapatanörtü”(TS: 2548).

Aslında“gizlemek,örtmek,kapatmak”eyleminiifadeedenbireylemadıolanyaşmak,zamanlabueylemigerçekleştirmekiçinkullanılannes-neninanlamınıdaüzerinealmıştır.Aktarmayakonuolanilgi,eylem-nesneilgisidir.

II. 4. Malzeme-Ürün İlgisiyle Oluşanlar1. içik: Türkçe bir kelime olan içik, Eski Uygur Türkçesinde üçük

“kürk,kürkgiysi” (Ölmez,1992:47);Divanü Lugat’it Türk’te (69.2) içük “samur teğin gibi hayvanların derisinden yapılan kürk” (Atalay, 2013:225);KıpçakTürkçesimetinlerindenCodex Cumanicus’ta(82a.30b)içik“kürk”(ArgunşahveGüner,2015:718)şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.TespitedebildiğimizkadarıylaçağdaşlehçelerdensadeceKazakçadavar-lığınıkoruyabilmiştir:işik“temizhayvanderisindenyapılan,dışıkumaşlakaplanan,eskiKazakdışgiyimi”(KETSXV:750).

Kelimeninbirincilanlamı“kürk”tür,“kürktenyapılmışgiysi”anlam-ları ad aktarması yoluyla sonradan kazanılmış anlamlardır. Aktarmayıoluşturanilgimalzeme-ürünilgisidir.

2. kaḍış: Kelimeninbirincilanlamı“bağlamak, tutmakveyasıkmakamacıylakullanılan,darveuzunköseledilimi”dir(TS:1364).Mukaddi-metü’l-Edeb’deki(149.4)“kılıçkayışı,kemer”(Yüce,2014:136)anlamı,malzeme-ürünilgisiylekazanılan,adaktarmasınadayalıbiranlamdır.

3. kepez:KelimeilkolarakEskiUygurTürkçesidönemidindışıme-tinlerinde“pamuk,yün”(Ayazlı,2016:145)anlamıylakarşımıza çıkmak-tadır.KıpçakTürkçesimetinlerinden Codex Cumanicus’ta (51b.3)kepes “şapka,börk,külah”(ArgunşahveGüner,2015:500)şekliylekarşımızaçıkmaktadır.Çağdaşlehçelerinbirkısmındavarlığınıdevamettirdiğigö-rülmektedir: TürkiyeTürkçesindekepez“gelinbaşlığı”(TS:1392);KazakTürkçesinde kepeş “nakışlı, ince ve yuvarlak baş giyimi” (KETS: 627);Tatar Türkçesinde kepeç“takke”(Ganiyev,1997:189);ÇuvaşTürkçesindekeppeś (Räsänen,1969:254)

Kelime, Sanskritçe kavpāsa’danalıntıdır(Ayazlı,2016:145).Kelime-ninbirincilanlamı,aynızamandakaynakdildekianlamıdaolan“pamuk,yün”olmalıdır.Türkçeyebuanlamıylageçtiktensonra,zamaniçerisindepamukyadayündenyapılmışbaşgiyimlerinideifadeederhâlegeldiğianlaşılmaktadır.Yanibaşlığınyapımındakullanılanhammadde/malzeme,başlığınkendisinidekarşılamaktadır.Buradamalzeme-ürünilgisiyleger-çekleşenbiradaktarması sözkonusudur.



4. kiş:KelimeEskiUygurTürkçesindekiş“samur”(Yunusoğlu,2012:387); Karahanlı Türkçesi metinlerindenKutadgu Bilig’de (4425, 5367,5825) kiş “samur, samurkürk” (Arat, 1979:260);KıpçakTürkçesime-tinlerinden Codex Cumanicus’ta(43a.4)kiş “samur”(ArgunşahveGüner,2015:506)şekilleriylekullanılmıştır.ÇağdaşlehçelerdenKazakTürkçe-sindehayvanadıolarakvarlığınıkorumuştur(Bkz.KETSVIII:645).Ke-limenin Kutadgu Bilig’de giy-eylemiilebirliktekullanılmasından,kıyafetifadeettiğianlaşılmaktadır(“Dünyayı dolaşan bu satıcılar olmasaydı bu kara samur kürkü ne zaman giyerdin”KB 4425).

Türkçebirkökolarakkabuledilenkişadında, ikiaşamalıbiraktar-madan söz edebiliriz: Kelimenin birincil anlamı bir hayvan adı olarak“samur”dur.Parça-bütün ilgisiyle “samurkürkü”nü ifade etmesi, birinciaşama aktarmadır. Bu aşamanın ardından kelimenin “samur kürkündenyapılangiysi”leriifadeetmesidebaşkabiraktarmaolayıdır.Buikinciak-tarmaolayınıngerçekleşmesindeetkiliolanilgi,malzeme-ürünilgisidir.

5. kürk:Kelimeyoğunlukla,OrtaTürkçedönemininKıpçakveAna-dolusahalarındayazılmışmetinlerindekarşımıza çıkmaktadır. Kitābü’l-İd-rāk’te (80) kürk“koyunderisi, kürkü”(Caferoğlu,1931:56);EskiAnadoluTürkçesi metinlerinden Sıhāhu’l-Acem’de (61a.2) kürk“deri,bazıhayvan-larınpostu”(Altun,2015:220)anlamlarıylakullanılmıştır.

Kürkkelimesininbirincilanlamı“bazıhayvanlarıngiyimeşyasıyap-maküzerehazırlanmışpostu”dur(Bkz.TS:1563).Ancakzamaniçerisindeadaktarmasıyoluyla,buposttanyapılankıyafetleredekürkdenmiştir.Ak-tarmaolayındaetkiliolanilgi,malzeme-ürünilgisidir.

6. salbır:EskiAnadoluTürkçesidönemindeyazılan satır arasıFar-sça-Türkçe sözlüklerden Bahşayiş Lugati’nde geçen (28b.8) ve “inceçubuk,kıl veya ipliktenörülenbir tür ayakkabı, bir tür kar ayakkabısı”(Turan,2001:161) şeklindeanlamlandırılan salbıradına,diğer tarihîveçağdaşlehçelerderastlanmamıştır.

Kelimenin,etimolojikitaplarımızdaaçıkbiretimolojisibulunmamak-tadır.Bilindiği gibi kıyafet adı türetmeyollarındanbiri dekıyafet yapı-mındakullanılanmalzemelerdir.Yanikıyafetler,yapıldıklarımalzemeleregöredeadlandırılabilmektedir.Türkçenintarihî sözlüklerinde, salbır keli-mesininköküolabilecek“dal;kıl;inceipvb.”anlamlarındakullanılanhiç-birkelimeyerastlanmamıştır.Budurumdayapılmasıgereken,Türkçeninilişkidebulunduğudiğerdilleremüracaatetmekolacaktır.Böylebirkeli-meMoğolcada,“dal,kol,şube”anlamıylavesalbırşekliylekarşımızaçık-maktadır(Lessing,2003:1033).YineMoğolcasalbar/salburi,“kol,dal,filiz,sürgün”anlamlarınagelmektedir(Lessing,2003:1033).KelimenindilimizeMoğolcadangeçtiğideğerlendirilmektedir.

Salih KÖSE


YukarıdadabahsettiğimizgibiMoğolcasalbır“dal” kelimesi,tanımdageçenayakkabıçeşidininyapımındakullanılanmalzemeninadıdır.Ancakmalzemenin,ürününanlamınıdaüzerinealmasıylabiradaktarmasıger-çekleşmiştir.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgi,malzeme-ürünil-gisidir.

II. 5. Nitelik-Nesne İlgisiyle Oluşanlar1. geyesi: Her türlügiyimeşyasınıkarşılamaküzerekullanılankeli-

melerdenbiri olangeyesi, Türkçe gey- fiiline{-esi} ekinin eklenmesiy-le türetilmiştir. KelimeKıpçakTürkçesimetinlerindenKitābü’l-İdrāk’te (86) käyäsi“giyesi,elbise”(Caferoğlu,1931:47);EskiAnadoluTürkçesimetinlerinden Bahşayiş Lugati’nde(26b.10)giyesi“giysi,elbise”(Turan,2001:136)şekilleriylekarşımızaçıkmaktadır.EskiAnadoluTürkçesindegeysi, geyesivaryantlarıdavardır.

Geyesi adlandırmasında, nitelik-nesne ilgisiyle bir ad aktarması sözkonusudur.Geyesi sözcüğü, “geyesi ‘giyilebilir, giyilmeye uygun’ (nes-ne)”sözdizimindenesneninniteliğiniifadeedenbirsıfattır.Nitelikbildi-rensözcük,nesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.

2. geyecek:EskiAnadoluTürkçesimetinlerindenGülistan Tercüme-si’nde (27b.9) “elbise, giyecek, giysi” (Özkan, 1993:317) anlamlarındakullanılangeyecek,aslında“giyecek (nesne)”sözdizimindenesneninni-teliğiniifadeedenbirsıfattır.Yaninesneninniteliği,nesneninkendisininanlamınıdakarşılamaktadır.Aktarmanıngerçekleşmesinisağlayanilgini-telik-nesneilgisidir.

3. kedgü/kedgülük: Kedgü,EskiUygurTürkçesimetinlerindenMa-itrisimit’te (31.1) kedgü “elbise” (Tekin, 1976: 405);KarahanlıTürkçe-si metinlerinden Kutadgu Bilig’de (232, 1636, 2439, 3734, 4441, 4734,5898) keḍgü “giyecek, elbise”, keḍgülük “giyecek” (Arat, 1979: 234);HarezmTürkçesimetinlerindenİbni-Mühennā Lugati’nde (166) kigü“gi-yim”(Battal,1997:41)şekliylekarşımızaçıkmaktadır.

{-gü}eki;alet,eşya,araç,nesnevb.adlarıyapmanınyanısırasıfatdayapmaktadır(Bkz.Gabain,2007:52).Kedgüadlandırmasındaked-(>giy-)eyleminegelen{–gü}ekisıfatyapmıştır.“kedgü‘giymekiçin,giyilecek’(nesne)” sözdizimindenitelik bildirenkedgü, dizimdendüşennesneninanlamınıdaüzerinealmıştır.Herikiadlandırmadadanitelik-nesneilgisiy-leadaktarmasısözkonusudur.

4. oprak: Türkçe opra-“eskimek”(DLT I:273.18)fiiline{-k}eki-nin eklenmesiyle türetilenoprak,EskiUygurTürkçesindeorpak “yırtıkpırtık, limelime”(Ayazlı,2016:188);KarahanlıTürkçesimetinlerindenAtabetü’l-Hakâyık’ta(330)ofraġ“elbise”(Arat,2006:XLIX),opraķ “el-



bise”(Arat,2006:L),Kutadgu Bilig’de(2564,3923,4527)opraḳ “eski-miş,yıpranmış,çürümüş”(Arat,1979:343);HarezmTürkçesimetinlerin-den Mu’înü’l-Mürîd’de (79.1) opraḳ“elbise,giysi”(ToparlıveArgunşah,2014: 246); Kıpçak Türkçesi metinlerinden Codex Cumanicus’ta ise (15b.10,51a.31,51a.3)oprak“giysi,elbise;elbiseastarı,astar” (ArgunşahveGüner,2015:533)şeklindedir.

Kelimeninbirincilanlamı“eskimiş,yıpranmış,eskipüskü”dür.Kıya-fetiifadeetmesi,nitelik-nesneilgisiylesonradankazanılanadaktarmasınadayalıbir anlamdır. “oprak ‘eskipüskü’ (kıyafet)” sözdizimindenitelikbildirenoprak, kıyafetsözcüğünündizimdendüşmesiyleonunanlamınıdaüzerinealmıştır.

II. 6. Parça-Bütün İlgisiyle Oluşanlar1. kübe: Codex Cumanicus’ta(50b.11)“örmezırh”(ArgunşahveGü-

ner,2015:519)anlamıylakayıtlıolankelimeninbirincilanlamı“halka”dır.Nesneninenküçükparçasıolankübe,nesneninkendisinidekarşılarhâlegelerekadaktarmasınadayalıbiranlamasahipolmuştur.Aktarmanınger-çekleşmesinisağlayanilgi,parça-bütünilgisidir.

2. saçak: Kıpçak Türkçesi metinlerinden Ettuhfet-üz-Zekiyye’de (21a.2)“yamalıveeskielbise” (Atalay,1945:233)anlamıylakayıtlıolansaçak sözcüğünün birincil anlamı, “elbisede kumaş kenarlarına dikilenpüskül”dür(TS:1998).Kıyafetinbirparçasının,bütünüifadeetmekiçinkullanılması,parça-bütünilgisiyleoluşanbiradaktarmasıdır.

Sonuç1. Eski ve Orta Türkçe metinlerinden derlenen 41 kıyafetadı,anlam

bakımındandeğerlendirilmiş, bukıyafet adlandırmalarında ad aktarmasıanlamolayınınetkiliolduğutespitedilmiştir.Busayı,“EskiveOrtaTürk-çeMetinlerindekiKıyafetAdlarıveDilİncelemesi”başlıklıdoktoratezi-mizdetespitettiğimiz334kıyafetadının,yaklaşık%13’ünedenkgelmek-tedir.Bu,her8kıyafettenbirininadlandırılmasındaadaktarmasınınetkiliolmasıdemektir.Nesnelerivekavramlarıadlandırmadaetkiliolabilecekonlarcaunsurudüşündüğümüzdebu,hiçdeazımsanacakbirsayıdeğildir.

2. Kıyafetadlarındaadaktarmasınıngerçekleşmesindekumaş-kıyafet,malzeme-ürün,nitelik-nesne,eylem-nesne,işlev-nesneveparça-bütünil-gilerietkiliolmuştur.

3.Aktarmaoluşturmadaenetkiliolanilgi,kumaş-kıyafetilgisidir.14 kıyafetadındakumaşadı,kıyafetikarşılamaküzerekullanılmıştır.Diğerilgilerindağılımıiseşuşekildedir:Eylem-nesneilgisi7,işlev-nesneilgisi8,malzeme-ürünilgisi6,nitelik-nesneilgisi4,parça-bütünilgisi2 kıyafetadınınaktarmayadayalıanlamkazanmasındaetkiliolmuştur.

Salih KÖSE


Türkanlambilimivesözcükbilimiçalışmalarınakatkısunmakvead-landırmadaadaktarmalarınınönemlibirunsurolduğunugöstermekama-cıyla,kıyafetadlarındaetkiliolanadaktarmalarınınincelendiğibuaraştır-madayukarıdaifadeettiğimizsonuçlaraulaşılmıştır.Unutmayalımkibu,sadeceEskiveOrtaTürkçedönemleriylesınırlandırılmışbiraraştırmadır.Türkdilinindiğertarihîyadaçağdaşlehçelerinielealan,sadecekıyafetadlarıylailgilideğil,organadları,araç-gereçadlarıyadayeradlarıylailgilibenzerçalışmalarınyapılmasıhemalanlailgililiteratürünartmasınıhemdeadvermedeetkiliolanunsurlarındahanetbirşekildeortayakonmasınısağlayacaktır.

Kısaltmalar: DS:DerlemeSözlüğü,KETS:QazaqÄdebiTiliniŋSözdigi,KTTS:QazakTilininTüsindirmeSözdigi,STY:SlovarTurkmenskogoYazıka,TS: TürkçeSözlük,TTAS:TatarTiliniñAñlatmalı Süzligi,ÜTİL:ÜzbekTilining İzohli Luġati,YUTS: YeniUygurTürkçesiSözlüğü

KaynakçaI. Malzemenin Derlendiği KaynaklarAli, Kıssa-yı Yȗsuf,haz.AliCin(2011).Türk Edebiyatının İlk Yusuf u Züleyha Hikayesi

Ali’nin Kıssa-yı Yȗsuf’u.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.BahşayişbinÇalıça,Bahşayiş Lugati, haz.FikretTuran (2001).Eski Oğuzca Satırarası

Tematik Sözlük Bahşayiş Lugati, Dilbilim İcelemesi-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul:BayYayınları.

Berke Fakih, İrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin, haz. Recep Toparlı (1992). İrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Cemālî,Kitāb-ı Cemālî, haz.MevaBilir (2008).Kitāb-ı Cemālî (Gramer-Metin-Dizin). YayımlanmamışYüksekLisansTezi.Sivas:CumhuriyetÜniversitesiSosyal BilimlerEnstitüsü.

CemSultan,Divan,haz.İ.HalilErsoylu(1989).Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Cemaleddin İbni-Mühennā, İbni-Mühennā Lugati, haz. Abtullah Battal (1997). İbni-Mühennā Lugati(3.bs.).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Codex Cumanicus, haz.M.Argunşah veG.Güner (2015).Codex Cumanicus. İstanbul:KesitYayınları.

Dede Korkut Kitabı,haz.MuharremErgin(2009).Dede Korkut Kitabı 2, İndeks-Gramer (4.Baskı).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

EbȗHayyān,Kitābü’l-İdrāk li-lisāni’l-Etrāk,haz.AhmetCaferoğlu(1931).Abȗ Hayyān, Kitāb al-İdrāk li-lisān al-Atrāk,EvkafMatbaası,İstanbul1931.

Ed-Dürretü’l-Mûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, haz. Recep Toparlı (2003). Ed-Dürretü’l-Mûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.



EdibAhmedB.MahmudYüknekî,Atabetü’l-Hakâyık, haz.ReşidRahmetiArat (2006).Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atabetü’l-Hakayık (3. Baskı).Ankara: Türk DilKurumuYayınları.

Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye.(çev.BesimAtalay).(1945).Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye.İstanbul.

Hoca Mesud, Süheyl ü Nev-bahār, haz.Ali Cin (2012). Süheyl ü Nevbahār (Kenzü’l-Bedāyî) İnceleme-Metin-Dizin.Konya:EğitimYayınevi.

Ḫvarîzmî,Mukaddimetü’l-Edeb,haz.NuriYüce(2014).Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmûd Bin ‘Omar Bin Muḥammed Bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarî El-Ḫvarîzmî – Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks (3.Baskı).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

İslâm,Mu’înü’l-Mürîd,haz.RecepToparlıveMustafaArgunşah(2014).İslamMu’înü’l-Mürîd: İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım (2. bs.).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

KâşgarlıMahmud,Divanü Lugat’it Türk.(çev.BesimAtalay).(2013).Kaşgarlı Mahmud-Divanü Lugati’t Türk(I.cilt:çeviri;2.Cilt:dizin)(6.bs.).Ankara.

KâşgarlıMahmud,Dîvânu Lugâti’t Türk, haz.AhmetB. Ercilasun veZiyatAkkoyunlu(2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin) (2. bs.).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Kitābu fi’l-Fıḳh bi Lisanı’t-Türkî, haz. Mehmet EminAğar (1998).Kitābu fi’l-Fıḳh bi Lisanı’t-Türkî (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul:MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü.

MahmudbinAli,Nehcü’l-Ferâdîs,haz.AysuAta(1998).Nehcü’l-Ferâdîs III Dizin-Sözlük. Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

MahmûdbinKādî-iManyās,Gülistan Tercümesi,haz.MustafaÖzkan(1993).Mahmûd b. Kādî-i Manyās Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Maitrisimit, haz. Şinasi Tekin (1976). Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma, Uygurca İptidaî Bir Dram, (Burkancılığın Vaibhāṣika Tarikatine Ait Bir Eserin Uygurcası).Ankara:AÜYayınları.

Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā, haz. Aysu Ata (1997).Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Seyf-iSarâyî,Gülistan Tercümesi,haz.AliFehmiKaramanlıoğlu(1978).Gülistan Tercümesi (Kitāb Gülistan bi‟t-Türkî).İstanbul:DevletKitapları,MillîEğitimBasımevi.

Sıhāhu’l-Acem,haz.HarunAltun(2015).İlkFarsça-TürkçeSözlüklerdenSıhāhu’l-Acem:Karşılaştırmalı İnceleme ve Kelime Dizini. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.İstanbul:FatihSultanMehmetVakıfÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüTürkDiliveEdebiyatıAnabilimDalı.

YusufHasHâcib,Kutadgu Bilig,haz.KemalEraslan,OsmanF.Sertkaya,NuriYüce(1979). Kutadgu Bilig III İndeks.İstanbul:TürkKültürünüAraştırmaEnstitüsüYayınları.

II. Yararlanılan KaynaklarAkgül,A.(2008).“BirMitOlarakŞarabınİcadıveAnlamı”.Milli Folklor, 80,13-20.Aksan,D.(1987).Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, 3.Basım.Ankara:AnkaraÜniversitesi

DilveTarih-CoğrafyaFakültesiYayınları.

Salih KÖSE


Aksan,D. (1999).Anlambilim–Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi.Ankara:EnginYayınevi.

Asåmiddinåva, M. (1981). Kiyim-Keçäk Nåmläri.Tåşkent:ÜzbekistånSSRFänNäşriyåti.Ayazlı,Ö.(2016).Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı.Ankara:

TürkDilKurumuYayınları.Aydın,M.(2014).Dilbilim El Kitabı.İstanbul:AkademikKitaplar.Bayraktar,N.(2017).Dil Bilimi.5.Baskı.Ankara:NobelYayınevi.Erdem,M. (2014). “Mağrupi’nin ŞiirlerindeMetonimi”.Modern Türklük Araştırmaları

Dergisi, 1, 1,55-63.vonGabain,A.(2007).Eski Türkçenin Grameri.(çev.MehmetAkalın).5.Baskı.Ankara:

TürkDilKurumuYayınları.Günay,D.(2007).Sözcükbilime Giriş.İstanbul:Multilingual.Hengirmen,M.(2009).Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü.Ankara:EnginYayınevi.Kerimoğlu,C.(2014).Genel Dilbilime Giriş.Ankara:PegemAkademi.Koç,O.(2015).“MehmetÂkif’inŞiirDili:Safahat’taMetaforveMetonimKullanımları”.

Türk Dili, CIX, 767-768,382-394.Nerlich,B.(2006).“Metonymy”.Encyclopedia of Language & Linguistics,SecondEdition,

VolumeEight,Ed.KeithBrown.Amsterdam,Boston,Heidelberg,London,NewYork,Oxford,Paris,SanDiego,SanFrancisco,Singapore,Sydney,Tokyo:Elsevier,108-112.

Ölmez,M.(1992).“Uygurcaüçük‘kürk’”.Türk Dilleri Araştırmaları, 47-52.Saussure, F. de (1998).Genel Dilbilim Dersleri. 3. bs., (çev. Berke Vardar). İstanbul:

Multilingual.Taylor, J. R. (1995).Linguistic Categorization-Prototypes in Linguistic Theory, Second

Edition.Oxford:ClarendonPress.Tekin,T.(2003).Orhon Türkçesi Grameri.2.Baskı.İstanbul:TDAD.Tufar,N.(2007).“TürkDilindeMeronimi”.Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3, C.

4, 74-79.Tufar,N. (2010).Türk Dilinde Meronimi: Organ Adları.YayımlanmamışDoktoraTezi.

Ankara:Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri veEdebiyatlarıAnabilimDalı.

Üçok,N.(2004).Genel Dilbilim (Lengüistik).İstanbul:Multilingual.III. SözlüklerBegmetov vd. (2006-2008). ÜzbekTilining İzohli Luġati (5 Cilt). Toşkent: Özbekistan

MilliyEnsiklopediyasıDavlatİlmiyNeşriyatı.Caferoğlu,A.(1968).Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.Clauson,SirG. (1972).An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish.

London:Oxford.Eren,H.(1999).Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.Ganiyev,F.vd.(1997).Tatarca-Türkçe Sözlük.Kazan-Moskova:İnsanYayınevi.



Gülensoy, T. (2007).Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü: (Tarihî – Yaşayan Türk Lehçeleri, Anadolu Ağızları ve Altay Dilleri ile Karşılaştırmalı / Etimolojik Sözlük Denemesi),(IICilt).Ankara:TürkDilKurumuYayınları.

Hazar,M. ve Tarhan, O. (2013).Türk Anlam Bilimi Terimleri Sözlüğü. Konya: EğitimYayınevi.

Januzaqov,T.(2008).Qazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi.Almatı:Dayk-Press.QazaqstanPespuvbliyqasıMädeniyetMinistrligiTilQomiyteti(2011).Qazaq Ädebi Tiliniŋ

Sözdigi,(15Cilt),(Ed.A.IsqaqovveU.Nurgeldi).Almatı.Koçu,R.E.(1969).Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü.İstanbul:SümerbankKültür.Lessing,F.(2003).Moğolca-Türkçe Sözlük (2Cilt).(çev.GünayKaraağaç).Ankara:Türk

DilKurumuYayınları.Hamzayeva M. Ya. vd. (1962). Slovar Turkmenskogo Yazıka. Aşhabad: İzdatelstvo,

AkademiiNaukTurkmenskoySSR.Necip,E.N.(1995).Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü.(çev.İklilKurban).Ankara:TürkDil

KurumuYayınları.Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen.

Helsinki:Suomalai-UgrilainenSeura.Steingass,F.(1998).A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic

Words and Phrases To Be Met With in Persian Literature. (FirstEdition1892-NewReprint1998).Lebanon:LibrairieduLibanPublishers.

TatarstanRespublikasıFennerAkadimiyasıG. İbrahimov İsimindëgiTil,ËdëbiyatHëmSëngatİnstitutı(2005). Tatar Tiliniñ Añlatmalı Süzligi.(BaşRed.F.Ganiyev).Kazan:MatbugatYortıNëşriyatı.

TDK(2011).Türkçe Sözlük.Ankara:TürkDilKurumuYayınları.TDK(1963-1982).Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü(I-XIICilt).Ankara:Türk

DilKurumuYayınları.Tietze,A.(2002).Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und

etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen.(I.CiltA-E)(I.Baskı).İstanbul-Wien:SimurgKitapçılık-ÖsterreichischeAkademiederWissenschaften.

Tietze,A.(2009).Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen.(II.Cilt:ZweiterBandF-J).Wien:VerlagderÖsterreichischenAkademiederWissenschaften.

Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. bs.). Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.

Üşenmez,E.(2010).Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü.İstanbul:DoğuKitabevi.Vasmer,M.(1987).Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka(I-IV).Moskva:Progpes.Yunusoğlu, M. K. (2012). Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu

Yayınları.

Salih KÖSE


Extended SummaryThere are several ways to name objects, concepts, events or states. For

example,wecanuseaborrowingwordtonameanobjectthathasjustenteredourlivesorcallitwithourownwords.Oneofthesenamingwaysistousethenamesofobjectsthatarerelatedtoeachotherfromvariousangles.Thismeaningeventcalledmetonymy in linguistic tradition isdefinedas“withoutuseofaconcepttodescribeaconceptthatisrelatedtoanotherthrough”.Thereisaconsiderableamountofmetonymicnomenclaturein thevocabularyof theTurkishlanguage.Theuseofwordboyun,whichisaTurkishorganname,inthemeaningof“dresscollar”or thewordBeştepe,which isaTurkishplacename, in themeaningof“presidentialauthority”arethefirstexamplescometomind.Inthiscontext,thesignificant amountofmetonymicnomenclature is also seen in clothingnames.WhenclothingnamesusedindifferentperiodsoftheTurkishlanguagearestudiedintermsoflexical-semantic,asignificantpartofthemseemtobeinfluencedbythephenomenonofmetonymy.

ThesubjectofthisarticleisthemetonymicclothingnamesinthetextsoftheOldandMiddleTurkishperiods.Thematerialused in thearticle is takenfromtwenty-fourdifferenttextsofOldandMiddleTurkishperiods,includingliteraryandinstructivetextsanddictionaries.Inthefirstpartofthearticle,opinionsrelatedtometonymyaregiven.Accordingtogeneralopinion,inmetonymiesthemeaningofoneofthewordsusedinthesamesyntacticsequenceistransferredontheotherword in the sequence.But theremust be a relation like internal-external, part-whole,creation-creatorbetweenthewordsusedinthissequence.Forexampleinthesentence“Çayıocağakoy.”(Puttheteaonthestove)hasbeenmadeatransferbycontainer-contentrelation.

Therearesomesimilaritiesanddifferencesbetweenmetaphorandmetonymy,which is one of the most studied meaning events in traditional and modernlinguistics.The relations between thewords are used in bothmeaning events.Inmetaphor, this relation ismostly“similarity”.But inmetonimies,other thansimilaritysuchaspart-whole,creation-creator,internal-externalareused.

InTurkishlinguisticstraditionismetonymyusuallyknownasad aktarması, adaktarımı, düzdeğişmece or mecâz-ı mürsel. These different names causea confusion of terms.Although the definitions and examples given are similartoeachother, this termconfusioncreates theperceptionthat thesearedifferentconcepts.

Inthesecondpart,thenamesofclothesbasedonmetonymyintheOldandMiddleTurkish texts are analyzed. In thispart, the clothingnames seen in thetextsofOldandMiddleTurkishperiodsareclassifiedaccordingtotherelationthatcreates thenaming.According to thisclassification thishasbeenseen thatfabric-clothing, material-product, quality-object, action-object, function-object and part-wholerelationsareeffectiveinthenamingofclothing.

The most effective relation creates the clothing names is fabric-clothingrelation. In fourteenclothingnameswereused the fabricnames to refer to the



clothes.Forexampleaba.ThewordabahasgotArabicoriginand itsprimarymeaningis“coarsefabricfromwool”.Butovertime,thewordabahasbeenusedtorefertoclothingmadeofthisfabricsuchastrousers,jackets,raincoats,vests,robesandslippers.Theotherexampleisṣȗf.ThewordṣȗfhasgotArabicoriginanditsprimarymeaningis“fabricfromgoathair”.Butovertime,thewordṣȗfhasbeenusedtorefertoclothingmadeofthisfabric.

After the fabric-clothing relation, function-object relation is located in thesecondplace.Inthisrelation,inasyntacticsequence,thewordthatsignifiesthefunctionoftheobjectisusedtorefertotheobjectitself.Forexamplebutluk.Theprimarymeaningofthewordbutlukis“forleg;somethingthatkeepthelegs”.Themeaningof“anarmorthatkeepsthelegs”ismetonymic.

Afterthefunction-objectrelation,action-objectrelationislocatedthirdplace.Inthisrelation,averbnameisusedtorefertotheobjectthatnecessaryforthisact.Forexamplekeymek.Firstofallkeymekisaverbnameanditsmeaningis“towear”.Butitisusedtorefertotheobjectthatisnecessaryforwearing.Thereforethemeaningof“dress;longwomen’sshirt”ismetonymic.

Inmaterial-productrelation,thematerialoftheclothingisusedtorefertotheclothing.Forexamplekürk.Theprimarymeaningofkürk is“animalpelt”.Butovertime,thewordkürkhasbeenusedtorefertoclothingmadeofthismaterial.

The other relations are quality-object relation and part-whole relation. Inquality-objectrelation,thewordthatsignifiesthequalityoftheclothingisusedtorefertotheclothingitself.Inpart-wholerelation,thewordthatsignifiesthepartoftheclothingisusedtorefertoclothingitself.

Therelationsthatcreatethenamingandtheclothingnamesareasfollows:fabric-clothingrelation:aba, ağı, altınlu kemha, çekmen, çuha, destar, diba,

ḳabā, kars, kilim, palās, ṣȗf, şal, tülbendfunction-objectrelation:butluk, eliglik, içlik, kolluk, terlik, yaġlıḳ, yaġmurluḳ,

yanlıkaction-objectrelation:bogmak, çalma, keymek, mükim, tolama, tügme, yaşmakmaterial-productrelation:içik, kaḍış, kepez, kiş, kürk, salbırquality-objectrelation:geyesi, geyecek, kedgü, oprakpart-wholerelation:kübe, saşakWithinthescopeofourworktwentyfourtextsoftheOldandMiddleTurkish

periodswrittenindifferenttypeslikeliterary,didactic,dictionaryetc.havebeensearched.Asaresultofresearch,itwasfoundthatmetonymyhasbeeneffectiveinclothingnames.

Documents

ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDE AD ...tdk.gov.tr/wp-content/uploads/2019/10/10.-Salih-KÖSE...Eski ve Orta Türkçe Metinlerinde Ad Aktarmasına Dayalı Kıyafet Adları 246