ESK TÜRK DÖNEMNE AT DA KEÇS DAMGALARININ …€¦ · geography from Mongolia and Tuva in the east to Pamir-Altay in the west. After the discovery of these prints, the studies are

A.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar� Enstitüsü Dergisi Say� 37 Erzurum 2008 -209-

ESK� TÜRK DÖNEM�NE A�T DA� KEÇ�S� DAMGALARININ TAR�HLEND�R�LMES� VE ANLAMLANDIRILMASI ÜZER�NE*

On the Dating and Semantic of Chamois Prints Belonging to the Ancient Turkish Period

D. GRAÇ Çev. : Kemal ALYILMAZ** - Sinan D�NÇ��

ÖZ

Kaya üstü tasvirler, ilk olarak N. M. Yadrintsev taraf�ndan Mo�olistan’da Ulan-Hada kayalar�nda ke�fedilmi�tir. Geçen 80 y�l zarf�nda birçok ara�t�rmac�n�n ilgisini çeken da� keçisi damgalar�, do�uda Mo�olistan ve Tuva’dan bat�da Pamir-Alay’a kadar çok büyük bir alana yay�lm��t�r. Damgalar�n ke�finden sonra tarihlendirilmeleri ve kavram alanlar�n�n tespiti için de gerekli çal��malar ba�lat�lm��t�r.

A. D. Graç taraf�ndan yaz�lan bu makale hem ad� geçen bilim adam�n�n da� keçisi damgalar�n�n tarihlendirilmesi ve anlamland�r�lmas� ile ilgili görü�lerini içermekte hem de ayn� konuda daha önce makaleler yay�mlam�� olan Mannay-ool’a cevap niteli�i ta��maktad�r.

Anahtar Sözcükler: kaya üstü tasvirler, da� keçisi, da� keçisi damgas�, tarihlendirme, anlamland�rma.

ABSTRACT Petroglyphs were first discovered by N.M. Yadrintsev in Ulan-Hada

rock cliff, Mongolia. Having been aroused the attention of a majority of researchers in the post 80 years, the chamois prints are extended to a wide geography from Mongolia and Tuva in the east to Pamir-Altay in the west. After the discovery of these prints, the studies are started in order to put date on and to classify.

Written by A.D.Graç, this article both includes opinions related to dating and explanation of the chamois prints and an answer to his Mannay-ool who published articles on the issue before.

Keywords: Petroglyphs, Chamois print (inscription), putting date on, explanation.

*Bu makale, daha önce "Vopros� Datirovki i Semantiki Drevnetyurkskih Tamgoobrazn�h

�zobrajeniy Gornogo Kozla (Tyurkologiçeskiy Sbornik 1972, Moskova, 1973, s. 316-333)” ad�yla Rusça olarak yay�mlanm��t�r. Makaleyi temin etti�imiz ve çevirilerimiz s�ras�nda de�erli yard�mlar�n� gördü�ümüz hocalar�m�z Doç. Dr. Cengiz Aly�lmaz’a ve Dr. Osman Mert’e te�ekkür ederiz.

**Türklük Bilimi Uzman� Ta�kent-Özbekistan �� Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ça�da� Türk Lehçeleri ve Edebiyatlar� Bölümü

TAED 37, 2008, 209-230

-210- D. GRAÇ: Eski Türk Dönemine Ait Da� Keçisi Damgalar�n�n Tarihlendirilmesi ve Anlamland�r�lmas� Üzerine

a�kanl��n� ünlü Türkolog W. Radloff’un yapt�� Bilimler Akademisi Orhun Ara�t�rmalar Ekibi, Koçho-Tsaydam Bölgesi’ndeki abideler

üzerinde Eski Türkçe ve Çince yaz�larla birlikte hakkedilmi� da� keçisi damgalar�n� tespit etti1. Abideler, ara�t�rmac� seyyah N. M. Yadrintsev’in 1889’daki ke�finden sonra, dünya bilim çevresinde büyük ölçüde tan�nd�. Di�er büyük uzmanlarla birlikte ünlü Rus do�u bilimci P. M. Melioranskiy, Orhun Abideleri üzerine Türk kültürü ve edebiyat� aç�s�ndan son derece de�erli çal��malar ortaya koymu�tur2.

B

W. Radloff ba�kanl��ndaki Bilimler Akademisi Orhun Ara�t�rmalar Ekibi, Kül Tegin ve Bilge Ka�an yaz�tlar�ndaki ve eski Türk dönemlerine ait objelerdeki da� keçisi damgalar�n� incelemi� ve söz konusu damgalar� “Han damgas�” olarak adland�rm��t�r. Zamanla Orta Asya’n�n kaya üstü tasvirleri üzerine yap�lan ara�t�rmalar, da� keçisi damgalar�n�n Orta Asya petroglif kompleksleri aras�nda çok yayg�n oldu�unu, Orhun yaz�tlar� döneminden önce de (san�ld��ndan daha fazla) kullan�ld��n� ortaya koymu�tur.

Kaya üstü tasvirler, ilk olarak N. M. Yadrintsev taraf�ndan Mo�olistan’da Ulan-Hada kayalar�nda ke�fedilmi�tir3. Geçen 80 y�l zarf�nda birçok ara�t�rmac�n�n ilgisini çeken da� keçisi damgalar�, do�uda Mo�olistan ve Tuva’dan bat�da Pamir-Alay’a kadar çok büyük bir alana yay�lm��t�r. Damgalar�n ke�finden sonra tarihlendirilmeleri ve kavram alanlar�n�n tespiti için gerekli çal��malar ba�lat�lm��t�r.

Bahsi geçen petrogliflere dair çal��malarda, da� keçisi damgalar�yla petrogliflerin özde�le�tirilmesi, kayalardaki tasvirlerin Orhun yaz�tlar�ndaki damgalar ile paralellik arz etti�ini (bana mal edilmesine ra�men) ilk defa 1925 y�l�nda P. K. Kozlov’un Ulan-Hada bölgesinde Mo�olistan-Tibet seferinde çal��malara kat�lan G. �. Borovka ortaya koymu�tur4. Fakat G. �. Borovka bu

1 W. Radloff, Atlas Drevnostey Mongolii [Mo�olistan Tarihî Eserleri Atlas�], St. Petersburg. 1892

(Trud� Orhonskoy Ekspeditsii) [Orhun Seferi Ara�t�rmalar�] I. Bask�, Tablo XVI. 2 P. M. Melioranskiy, Ob Orhonsk�h i Yeniseyskih Nadgrobn�h Pamyatnikah [Orhun ve

Yenisey’deki Mezar Üstü An�tlar Hakk�nda], JMNP. [Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosve�çeniya], 1898, Bölüm: CCCXVII, No: 6, s. 263-292; P. M. Melioranskiy, Pamyatnik v Çest Kyul-Tegina [Kül Tegin Abidesi] ZVORAO[Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Rossiyskogo Arheologiçeskogo Ob�çestva], 1899, C. XII, II ve III. Bask�, s. 1-44.

3 W. Radloff, Atlas Drevnostey Mongolii [Mo�olistan Tarihî Eserleri Atlas�], Tablo IV, 4. 4 G. �., Borovka, Arheologiçeskoye Obsledovaniye Srednego Teçeniya reki Tol� [Tola Nehri Orta

Ak�nt�s� Arkeolojik �ncelemesi]- Sbornik “Severnaya Mongoliya” [“Kuzey Mo�olistan” Y�ll��] Predvaritel’n�ye Otçyot� Lingvistiçeskoy i Arheologiçeskoy Ekspeditsiy o Rabotah, Provedenn�h v 1925 godu [1925 Y�l�nda Yap�lan Lengüistik ve Arkeolojik Sefer Çal��malar� Ön Raporu.] Leningrad 1927, s. 80 ve devam�, Resim 2.

TAED 37, 2008, 209-230


sorunun geni� bir materyalle ayr�nt�l� bir �ekilde çal��lmas�n�, semanti�inin de�ifre edilmesini gerçekle�tirememi�tir. Sonuç olarak bu tip tasvirler / damgalar, uzun y�llar gerekli ilgiyi görememi�tir.

1953 ve 1955 y�llar�n�n yaz aylar�nda Tuva’da yapm�� oldu�umuz yüzey ara�t�rmalar�yla, çok say�da da� keçisi damgas�n�n / eski kaya üstü tasvirinin yerlerini tespit ettik5.

Da� keçisi damgalar� ile Orhun Türkleri’nin yaz�tlar�na i�lenmi� tasvirlerin benzerli�i belgelere dayan�larak teyit edilmi�tir6. Da� keçisi damgalar�, kaya üstü tasvirleri kompleksi d��nda, Orhun havzas�ndaki ve bunlar�n benzerleri olan Tuva’daki eski Türk cenaze yak�m yerleri7 yak�n�ndaki abidelerde, ta� oymalarda ve ta� balballarda da tespit edildi. Bütün bunlar, ele al�nan eski Türk dönemine ait tasvirlerin tarihlendirilmesinde çok güvenilir temel te�kil etmektedir.

5 A. D. Graç, Arheologiçeskiye �ssledovaniya v Zapadnoy Tuve [Bat� Tuva’da Arkeolojik

�ncelemeler]-KS�E[Kratkiye Soob�çeniya �nstituta Etnografii]. XXIII. Bask�, s. 26-33, Resim 7; A. D. Graç, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri I] (Problema Datirofki i �nterpretatsii Etnografiçeskiye Traditsii) [Etnografik Geleneklerin Tarihlendirilmesi ve Yorumlanmas� Sorunlar�] Sbornik MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii] C. 17, Moskova, Leningrad. 1957, s. 385-428, Tablo 1-32; A. D. Graç, Petroglif� Tuv� II [Tuva’n�n Petroglifleri II] (1955 y�l�nda bulunan komplekslerin yay�mlanmas�) MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii] Y�ll��, C. 17, Moskova, Leningrad, 1958, s. 339-384, 1-LXIV.

6 A. D. Graç, Drevnetyurkskiye �zvayaniya Tuv� [Tuva’n�n Eski Türk Dönemi Heykelleri] (1953-1960 y�llar� Seferi Materyallerine Göre), Moskova, 1961, s. 42-45-47-48 Tablo 11, 38, 48.

7 A. D. Graç, Drevney�iye Tyurkskiye Pogrebeniya s Sojjeniyem v Tsentral’noy Azii [Merkezî Asya’da Eski Türklerde Yakarak Defin], —�storiya, Arheologiya i Etnografiya Sredney Azii [Orta Asya Tarihi, Arkeolojisi ve Etnografisi] Moskova, 1968, s. 207-213, Resim 1-3; A. D. Graç, Hronologiçeskiye i Etno-kul’turn�ye Granits� Drevnetyurkogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel S�n�rlar�], (A. N. Kononov’un Altm��nc� Y�ldönümü Hat�ras�na Türkoloji Y�ll��) Moskova, 1966, s. 190.

TAED 37, 2008, 209-230


Resim 1: Da� keçisi damgalar�n�n kar��la�t�rma tablosu (Eski Türk Dönemi)

I. Ka�an Damgalar� (Mo�olistan) II-IV Petroglifler, II Mo�olistan, III Tuva, IV Kazakistan. 1-Kül Tegin Abidesi, Orhun, 2-Ta� heykel Orhun (W. Radloff’tan), 3-Ashattaki Tabletten (W. Radloff’tan), 4-Yaz�t, Ongi(n) (W. Radloff’tan), 5-Ulan-Hada (G. �. Borovka’dan), 6-Tepçi (V. Ye-�çevu’dan), 7-8 Tsaga-Gol (�. G. Grane’den), 9-Çuruktug-K�rlan, 10-Ovyur IX, 11-Çuruktug-K�rlan, 12-Yaz�t-Bulun, 13-Ovyur, 14-Ovyur XII, 15-Teve-Haya, 16-Çuruk-Mold�g-Haya (A. D. Graç’�n Materyalleri), 17-20 Çuluk Da�lar� (P. �. Marikovski’den).

TAED 37, 2008, 209-230


Petrogliflere dair kronolojinin belirlenebilmesi için Ovyur IV noktas�ndaki (Güney Tuva, Horumnug-Oy Nehri civar�nda) �skit dönemine ait Çuruktug-K�rlan8 tipi kaya üstü tasvirler üzerine yap�lan incelemelerle çok önemli bilgilere ula��ld�.

Tatbikî sanat ürünü bronz bir bro�a kopyalanan �skit dönemine ait bir tasvir, A. N. Bern�tam taraf�ndan M. Ö. 5 ve 4. yüzy�llara tarihlendirilen9 Pamir’deki Tamt�da10 Saka dönemine ait bir mezar kaz�s�nda bulundu. S�çramak üzere dizleri bükük bir �ekilde tasvir edilen da� keçisi figürü, Kurgan 10’da deri sadak kal�nt�lar� aras�nda ortaya ç�kar�ld�.11

Eski Türk dönemine ait petrogliflerin tarihlendirilmesi problemi gözden geçirilirken L. R. K�zlasov taraf�ndan K�rg�zistan’�n Ak-Be�im �ehrindeki kaz�larda bulunan ve M. Ö. 5–10 yüzy�llara ait oldu�u dü�ünülen e�yalar büyük bir önem arz etmektedir. L. R. K�zlasov, çal��man�n, buluntular ve mabedin y�k�lmas�ndan sonraki kal�nt�lar�na ayr�lan bölümünde, üzerinde birçok tasvirle beraber da� keçisi damgas� da bulunan bir ta�� yay�mlad�12. L. R. K�zlasov, yaz�s�nda, ta�taki resmin Türklere özgü “köpeklerin da� keçilerini kovalama sahnesi” oldu�unu i�aret etmektedir.

Mabedi y�karak oraya yerle�en Türk kökenli göçebelerin hayat�n� yans�tan13 tokalar, küpeler, bro�lar ve kemer tokalar�, kalp �eklinde kesilmi� bro�lar, ko�um tak�m parçalar�, ok uçlar�, z�rh levhalar�, b�çaklar, bile�i ta�lar�...14 elde edilmi�tir. Bu durum kar��s�nda, bana, sadece, Ak-Be�im’de bulunan ta��n üzerindeki da� keçisi resminin eski Türk dönemine ait oldu�unu ve bunlara dair kaz�lar� yöneten L. R. K�zlasov’un yapt�� tarihlendirmenin do�rulu�unu tasdik etmek kal�yor. 8 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� II [Tuva’n�n Petroglifleri II], s. 382, Tablo XXVI, 2. 9 A. N. Bern�tam, Saki Pamira [Pamir Sakalar�]—VD� [Vestnik Drevney �storii], 1956, No: 1, s.

121-134, Resim 5; A. N. Bern�tam, �storiko-Arheologiçeskiye Oçerki Tsentralnogo Tyan-�anya i Pamiro-Alaya [Merkezî Tyan-�an ve Pamir-Altay’�n Tarihi-Arkeolojisi Üzerine Notlar], Moskova — Leningrad, 1952, (M�A[Material� i �ssledovaniya po Arheologii], No: 26), s. 296, Resim 125, 5, 139 (Tamd� Mezar�: A. N. Bern�tam taraf�ndan benimsenmi�, ayr�ca Pamir I diye de adland�r�lm��t�r).

10 A. N. Bern�tam, Saki Pamira [Pamir Sakalar�], s. 125-131. 11 A. N. Bern�tam, �storiko-Arheologiçeskiye Oçerki [Tarihî-Arkeolojik Notlar], s. 296. 12 L. R. K�zlasov, Arheologiçeskiye �ssledovaniya na Gorodi�e Ak-Be�im v 1953–1954 godu

[1953-1954 Y�llar�nda Ak-Be�im �ehrinde Yap�lan Arkeolojik incelemeler]. “Trud� Kirgizkoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [K�rg�zistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çal��malar�], Moskova, C. 2, 1959, s. 215, Resim 44, 5.

13age., s. 215. 14 age., s. 215 ve devam�.

TAED 37, 2008, 209-230


Eski Türk dönemi petrogliflerine has köpeklerle da� keçisi av� sahneleri ve bunlar�n stilistik özellikleri Orta Asya’n�n (Örne�in: Kara-Moozak’�n Mongun-Tayga noktas�, Handagaytindeki Ovyur noktas�) petrogliflerinin yay�mlanmas� ve yorumlanmas� esnas�nda taraf�m�zdan tespit edilmi�tir.

Kayalara i�lenen figürlerin çizgileri aras�ndaki paralellik, hayvanlar�n vücutlar�n�n ayr�nt�lar�n�n (gövde, yüz, ayaklar, boynuzlar) ayn� kal�nl�kta gösterilmesi, da� keçisi figürlerinin profilden verilmi� olmas� ve hayvanlar�n z�plarken ya da dururken canland�r�lm�� olmalar�, tasvirlerle ilgili tespit edilen önemli ortak özelliklerdendir.15 Çuruktug-K�rlan’da bulunan petrogliflere, ortak özellikleri dikkate al�narak “Çuruktug-K�rlan tipi petroglifler” ad� verilmi�tir.

Kül Tegin ve Bilge Ka�an an�s�na dikilen yaz�tlardaki da� keçisi damgalar�n�n Türk kültür tarihi içindeki yerinin ifade edilmesiyle, da� keçisi damgalar�n�n genel olarak kavram alan� tespit edildi. Bilge Ka�an ve Kül Tegin 716 y�l�nda Bay�rku boyu ile sava�ta ölen Moçjo (Kapagan Ka�an)’nun ye�enleri idi. Moçjo’nun ölümünden sonra taht için yap�lan mücadelelerde Kül Tegin ba�rolü oynad�. Ölen Ka�an’�n bütün o�ullar� ile taht�n kanunî varisi Moçjo’nun büyük o�lunu ortadan kald�ran Kül Tegin, Moçjo’nun Do�u Türk Ka�anl��’n�n ünlü devlet adam� Bilge Tonyukuk haricindeki bütün yüksek rütbeli adamlar�n� öldürdü. Türk ordusunun ba�kumandan� ve Do�u’nun Çjuki-prensi unvan�n� alan16 Kül Tegin’in taht için sava�� ba�ar�yla yürütmesine ra�men ka�anl��a kendisini de�il de büyük karde�i Bilge Ka�an’� getirmesi ilgi çekici bir durumdur.

Bilge Ka�an, 731 y�l�nda ölen karde�i Kül Tegin’i ka�an olmamas�na ra�men ka�an gibi defnetmi�tir. Çin �mparatoru Xuan-zong, karde�ini kaybeden Bilge Ka�an’a, ba�komutan Çjan Kyuy-i ve yüksek rütbeli Lyuy Syan’la aralar�nda heykelt�ra� ve ressamlar�n da bulundu�u özel bir heyet göndermi�tir. 17

15 A. D, Graç, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri I] s. 390; D. G. Savinov, Vopros� �zuçeniya

Petroglifov Drevnetyurkskogo Vremeni Tsentral’noy i Sredney Azii, [Merkezî ve Orta Asya’n�n Eski Türk Dönemi Petrogliflerinin �ncelenmesine Dair Sorular], —“Tyurkologiçeskaya Konferentsiya v Leningrade. Filologiya i �storiya Tyurkskih Narodov (tezis� dokladov) [Leningrad’da Türkoloji Konferans� Türk Halklar�n�n Filoloji ve Tarihi (Raporlar�n Ana Fikirlerinin Özeti)], Leningrad, 1967, s. 69.

16 N. Ya. Biçurin, (�akinf) Sobraniye Svedeniy o Narodah, Obitav�ih v Sredney Azii v Drevniye Vremena [Eski Dönemlerde Orta Asya’da Ya�ayan Halklara Dair Bilgiler Derlemesi], Moskova —Leningrad 1950, C. 1, s. 273-274; Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte Der Ost-Türken (T’u-küe), 1, Wiesbaden, 1958, s. 171; S. G. Klya�torn�y, Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak �stoçnik Po istorii Sredney Azii [Orta Asya Tarihi Mahiyetinde Eski Türk Runik Yaz�l� An�tlar], Moskova 1964, s. 37-41.

17 N. Ya. Biçurin, Sobraniye Svediniy [Bilgiler Derlemesi] C. 1, s. 276-277.

TAED 37, 2008, 209-230


Kül Tegin’in cenaze töreninin görkemine, yaz�l� kaynaklar haricinde arkeolojik veriler de �ahitlik etmektedir. 1957’deki Çekoslovak-Mo�ol ekibinin kaz�lar�nda elde edilen bilgilere göre, Kül Tegin’in an�t mezar külliyesi18 ile Kül Tegin’den üç y�l sonra 734 y�l�nda ölen a�abeyi Bilge Ka�an’�n an�t mezar külliyesinin ölçülerinin ayn� olmas�, onlar�n tamamen denk oldu�unu göstermektedir. Biz bu iki an�t mezarda da inceleme yapma imkân�n� 1968 y�l�nda bulduk19.

1889 y�l�nda iki an�t mezar külliyesinin de s�n�rlar� içinde Kül Tegin ve Bilge Ka�an’�n an�s�na dikilmi� yaz�tlar bulundu20. Bu yaz�tlar�n bir taraf�nda, üzerinde ölenlerin isminin yaz�l� oldu�u be�gen; di�er taraf�nda ise ka�an�n ve ona denk ki�inin, Tigin’in ad�n�n yerine geçti�i var say�lan da� keçisi damgas� bulunmaktad�r. Bu durumu izah edebilmek için, iki karde�in ili�kisine dikkat etmek gerekir. Bilge Ka�an’�n Kül Tegin’e olan sayg�s�, egemenli�ini küçük karde�ine borçlu olmas�ndand�r. Zaten yaz�tlardaki, (egemenli�in ve ka�anl��n sembolü) da� keçisi damgalar�n�n benzerli�i de söz konusu ili�kinin niteli�i konusunda bize bilgi vermektedir21.

Biz, daha önce da� keçisi damgalar�n�n Mo�olistan ve Tuva’daki eski Türk dönemi an�tlar�nda da bulundu�unu hat�rlatm��t�k. Da� keçisi figürleri W. Radloff’un Orhun seferinde Ashet sandukas�nda, yaz�tta, ta� heykellerde incelenmi�ti. Yap�lan bu çal��malara ra�men, Mo�olistan’�n kuzey s�n�r�nda bulunan büyük göllerin vadilerinde ve Tuva’n�n Ovyur ve Haç�-Hovu bölgelerinde bulunan Türkler’e ait erken dönem ceset yakma ve defin kompleksleri hâlâ özel bir ilgi beklemektedir.

Söz konusu komplekslerdeki yaz�tlardan birinde, Kuzey Mo�olistandaki Türklerin görkemli ayinlerinden daha sade olan “Ta�ral�” da� keçisi damgas� bulunmaktad�r. Bu bölgenin nitelikleri, damgalar� tarihlendirme ve yorumlamada çok büyük bir öneme sahiptir. Ayr�ca Mo�olistan ve Altay’�n yan� s�ra Tuva’n�n 18 L. Jisl, Vorbericht über die archäologishe Erforschung des Kül Tegin Denksmals durch die

Tschechoslowakisch-mongolische Expedition des Jahres 1958; - UAJ, Bd XXXII, H. 1-2; L. Jisl, Archeologické památky v Mongolske lidové republice, -“Archeologické rozhledy”, ro�nik XIII, Praha, 1961, s. 56-73; L. Jisl, Proni �eskoslovensko-mongolská archeologická expedice, - “Nov� Orient”, ro�nik XIX, Praha; L. Jisl, Vyzkum Külteginova památniku v Mongolské lidové republice (1958), - “Archeologické Rozhledy”, ro�nik XII, 1960, No: 1, s. 86-115; L. Jisl, Kül Tegin An�t�nda 1958’de Yap�lan Arkeolojik Ara�t�rmalar�n Sonuçlar� “Belleten” C. XXVII, No: 107, Ankara, 1963, s. 387-410; S. G. Klya�torn�y, Eski Türk Runik Yaz�l� An�tlar�, s. 55-66.

19 Ara�t�rmada D. Navaan (Mo�ol Halk Cumhuriyeti Akademisyeni) ve V. A. Ranov (S.S.C.B.) gibi arkeologlar yer ald�.

20 D. M. Melioranskiy, Pamyatnik v Çest Kyul-Tegina [Kül Tegin Abidesi], s. 3. 21 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri 1], s. 409-410.

TAED 37, 2008, 209-230


Orta-Hal�n �rma�� ve Ulatay bölgelerinde, birçok ta� heykel ve balbal bulundu. Ele al�nan bu tip tasvirlerin / damgalar�n kavram alanlar�n�n belirlenebilmesi için çal��anlardan biri de D. G. Savinov’dur. “Gerçek anlam yükünü, Tuva’da bulunduklar� yerin ad�ndan alan Çuruktug-K�rlan tipi stilize keçi tasvirleri ta��maktad�r. Türk ka�an yaz�tlar�ndaki da� keçisi damgalar�, ka�anlar�n egemenli�inin sembolüdür. Bu nedenle stilize da� keçisi damgalar�, onu ta��yan politik karakterin belirlenmesine önemli ölçüde imkân tan�maktad�r22.” Farkl� bölgelerdeki eski Türk dönemi tasvirlerine ait materyaller incelenerek kar��la�t�r�lm��lar (Resim 1) ve sonuç olarak da tasvirlerin, Eski Türk boylar�n�n yerle�ti�i hemen her yerde (Mo�olistan, Tuva, Kazakistan, Do�u Türkistan ve Fergana) bulunduklar� tespit edilmi�tir. Yap�lan çal��malarla etnogenetik sürecin ve tarihî kültürel ili�kilerin incelenmesinde, petrogliflerin önemli bir kaynak olabilece�i ortaya ç�km��t�r. Kaya üstü sanat� objelerinin birbirinden uzak bölgelerdeki paralellikleri ve bu tasvirleri yapan etnik gruplar�n hareketleri, belgelerle ortaya konmu�tur. Eski Türk dönemine ait da� keçisi damga ve petrogliflerinden hareketle Orhun-Altay Türkleri Ka�anl��’n�n ve ka�anl��a ait boylar�n ya�ad�klar� bölgeleri tespit etmek mümkündür23. Daha önce incelemi� oldu�umuz Çuruktug-K�rlan tipi da� keçisi damgalar�n�n anlam� ve kronolojisi hakk�nda ortaya koydu�umuz bilgiler de V.A. Ranov24, A. G. Maksimova25, D. Dorj26, S. �. Vayn�teyn27, D. G. Savinov28, A. A. Formozov29, �. A. Batmanov, Z. 22 D. G. Savinov, Naskal’n�ye izobrajeniya Tsentral’noy Azii i Yujnoy Sibiri [Merkezî Asya’n�n ve

Güney Sibirya’n�n Kaya Üstü Resimleri]. (Nekotor�ye ob�iye vopros� �zuçeniya) [�ncelemenin Umumî Sorular�)], —“Vestnik Leningradskiy Gosudarstvennogo Universiteta”, No: 20, (Dil, Tarih ve Edebiyat Dizisi) Leningrad, 4. Bask�, 1964, s. 143.

23 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� II [Tuva’n�n Petroglifleri II], s. 383 ayn� �ekilde bk. “Trud� Kirgizkoy Kompleksnoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [“K�rg�zistan Kompleksi Arkeoloji-Etnografik Seferi Çal��malar�”, Firunze, 1959, C. III s. 121-124; V. A. Ranov, Naskal’n�ye Risunki u ki�laka Lyangar (Zapadn�y Pamir) [Lyangar K��la��ndaki Kaya Üstü Tasvirler (Bat� Pamir)], —“�zvestiya Otdela Ob�estvenn�h Nauk” Tacikistan SSC Bilimler Akademisi I. Bask�, Du�anbe, 1960, (22) s. 39-40.

24 V. A. Ranov, Naskal’n�ye Risunki u Ki�laka Lyangar (Zapadn�y Pamir) [Lyangar K��la��ndaki Kaya Üstü Tasvirler (Bat� Pamir)], s. 26-27; V. A. Ranov, Nov�ye Naskal’n�ye �zobrajeniya v Kuraminskom Hrebte, [Kuramin S�rada�lar�nda Yeni Kaya Üstü Tasvirler], —“�skusstvo Tadjikskogo Naroda” [Tacikistan Halk Sanat�], 2. Bask�, Stalinabad, 1960.

25 A. G. Maksimova, Naskal’n�ye �zobrajeniya U�el’ya Tamgal� [Tamgal� Bo�az� Kaya Üstü Resimleri], “Kazakistan S. S. C. Bilimler Akademisi Belleteni”, 1958, No: 9, (162) s. 110.

26 D. Dorj, K �storii �zuçeniya Naskal’n�h �zobrajeniy Mongolii [Mo�olistan’daki Kaya Üstü Tasvirlerin Tarihinin Ö�renilmesi Üzerine], “Mongolskiy Arheologiçeskiy Sbornik” [Mo�olistan Arkeoloji Y�ll��], Moskova, 1962, s. 50-53-54.

27 S. �. Vayn�teyn, Nekotor�ye �togi Rabot Arheologiçeskoy Ekspeditsii Tuvinskogo N��YaL� v 1956-1957 gg. [Tuva N��YaL�’nin(Nauçno-issledovatel’skogo �nstituta Yaz�ka, Literatur� i �storii) 1956-1957 Y�llar� Aras�nda Arkeoloji Seferi Çal��ma Sonuçlar�ndan Baz�lar�],

TAED 37, 2008, 209-230


B. Aragaçi30, S. G. Klya�torn�y31, V. E. Lariçev32, A. N. Bern�tam, M. P. Gryaznov, Ya. A. �er, S. S. Çernikov ve di�er ara�t�rmac�lar taraf�ndan desteklenmi�tir.

Daha sonra, L. R. K�zlasov33, “Tuva’daki yaz�tlar, VI-VIII. yy. ait olsalar da bu sorunun tamamen çözüme ula�t�� var say�lamaz”34 sonucuna varm��t�r. Yine ara�t�rmac�lardan M. H. Mannay-ool35 ko�ulsuz olarak bizim görü�ümüzü payla�m��t�r. Fakat o, yak�n bir geçmi�te savundu�u tezleri bir tarafa b�rakarak

UZTN��YaL�(Uçen�ye Zapiski Tuvinskogo Nauçno-issledovatel’skogo �nstituta Yaz�ka, Literatur� i �storii). 1958, 6. Bask�, s. 226.

28 D. G. Savinov, Naskal’n�ye �zobrajeniya Tsentral’noy Azii v Yujnoy Sibiri [Güney Sibirya’da Merkezî Asya’n�n Kaya Üstü Tasvirleri], s. 143-145; D. G. Savinov, Vopros� �zuçeniya Petroglifov Drevnetyurkskogo Vremeni Tsenral’noy i Sredney Azii [Merkezî ve Orta Asya Eski Türk Dönemi Petrogliflerinin �ncelenmesine Dair Sorular], s. 69-70.

29 A. A. Formozov, Oçerki po Pervob�tnomu �skusstvu [�lkel Sanatlar Üzerine Notlar] Naskal’n�ye �zobrajeniya i Kamenn�ye �zvayaniya Epohi Kamnya i Bronz� na Territorii SSSR [SSCB Topraklar�nda Ta� ve Bronz Devri Ta� Üstü Tasvirleri ve Ta� Heykeller], Moskova, 1969, s. 76.

30 �. A. Batmanov, Z. B Aragaçi, G. F. Babu�kin, Sovremennaya i Drevnyaya Yeniseyka [Günümüzde ve Geçmi�te Yenisey], Firunze, 1962, s. 26.

31 S. G. Klya�torn�y, Drevnetyurkskaya Nadpis’ Na Kamennom �zvayanii �z Çoyrena [Çoyren’deki Ta� Heykel Üzerinde Eski Türkçe Yaz�lar]—Trud� Sayano-Tuvinskoy Arheologiçeskoy ekspeditsii Akademii Nauk SSSR [Sayan-Tuva Arkeoloji Seferleri Çal��malar�, SSCB Bilimler Akademisi], C. 1; (v peçati [Bask�da])— ayn� �ekilde bk. Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak �stoçnik Po istorii Sredney Azii, [Orta Asya Tarihi Mahiyetinde Eski Türk Runik Yaz�l� An�tlar], s. 60.

32 V. E. Lariçev, Aziya Dalyokaya i Tainstvennaya [Uzak ve Gizemli Asya] (Mo�olistan’da Tarihî Eserler �çin Yap�lan Gezinin Notlar�) Novosibirsk, 1968, s. 25 ve devam�.

33 L. R. K�zlasov, O Svyazyah Kirgizov Yeniseya i Tyan-�anya [K�rg�zlar�n Yenisey ve Tyan�anla �li�kilerine Dair], —“Trud� Kirgizkoy Arheologo-etnografiçeskoy ekspeditsii” [K�rg�zistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çal��malar�] , Firunze, 1959, C. III, s. 108; L. R. K�zlasov Orhon-Altay Türklerinin �ivelerinin K�rg�zistan’a s�z��ndan bahsederken di�er deliller aras�nda “ Merkezî Asya ve Tyan �an’�n VI-VIII yy. ait yaz�tlar�ndaki damga �ekillerinin uyu�mas�n� da ” anm��t�r.

34 L. R. K�zlasov, Tuva v Period Tyurkskogo Kaganata (VI-VIII vv.) [(VI-VIII yy.)Türk Ka�anl�� Devrinde Tuva], —MGU[Moskovskiy Gosudarstvenn�y Universitet (Moskova Devlet Üniversitesi)] Belleteni”, seri IX, (Tarih �limleri) 1960, No: 1, s. 69.

35 1964’te K�z�l’da Tuvaca ve Rusça olmak üzere iki dilde ç�kard�� çal��mada M. H. Mannay-ol: “�ematik da� keçisi tasvirli damgalar VI. VIII. yüzy�la aittir... Eski Türk Dönemi damgalar� —kayalara analojik olarak vurulan boy damgalar�, ayn� �ekilde Orhun-Yenisey yaz�tlar�nda da görülmektedir.” bk. Mannay-ool, Arheologiçeskiye Pamyatniki Tuv� [Tuva’n�n Arkeolojik An�tlar�], K�z�l, 1964, s. 33, kar��la�t�r�n�z: M. H. Mannay-ool, T�van�ñ Arheologtug Turaskaaldar�, K�z�l, 1964, s. 34 (Son çal��mas�nda da ayn� tarih yani M. Ö. VI-VIII yy. verilmektedir).

TAED 37, 2008, 209-230


bu tasvirlerin tarihlerinin �skit dönemine ait oldu�u hipotezi ile ortaya ç�km��t�r36.

Da� keçisi �eklindeki eski Türk damgalar�n�n kronolojisinin belirlenebilmesi sorunu büyük önem ta��maktad�r. Zira konu günümüzün Tuva, Altay, Kazak, K�rg�z, Türkmen Türkleri’nin atalar� olan Tuk-yu ka�anl��na dâhil boylar�n yerle�ti�i alanlardaki an�tlarla ilgilidir. Bundan dolay� da� keçisi tasvirlerinin tarihlendirilmesi ve yorumlanmas� Türk kültür tarihi aç�s�ndan son derece önem arz etmektedir.

Mannay-ool’un “Kaya üstü tasvirleri, yak�n bir geçmi�e kadar bilim adamlar�n�n gözünden kaçm��t�r”37 görü�ünü adil saymak do�ru olmaz. Belirtilen verilere ek olarak Tuva’n�n kaya üstü tasvirleri ile ilgili bilgi, ilk olarak A. V. Adrianov taraf�ndan 1881’deki çal��malar s�ras�nda edinilmi�tir38. Kaya üstü tasvirler 1940’l� y�llarda, Tuva Cumhuriyeti Müzesi’nin de katk�lar�yla N. M. Bogat�rev ve T. O. Danz�n-ool önderli�inde gerçekle�tirilmi� ara�t�rmalarla da incelendi39. Kaya üstü tasvirleri ile ilgili olarak S. V. Kiselev ve L. A. Yevtyuhova ba�kanl��ndaki ��MK SSCB Bilimler Akademisi’ne ait ekibin yine 1940’l� y�llarda çal��malar� da dikkate de�erdir40. M. H. Mannay-ool, “A. D. Graç’�n tarihlendirmesinin, da� keçisi tasvirlerinin üslûbunun eski Türk ka�anl��n�n damgalar�yla benzerli�ine ve onlar�n Güney Sibiryadaki halklar�n �aman davullar�ndaki etnografik tasvirlerle kar��la�t�r�lmas�na dayal� oldu�unu belirtmektedir. Yetersiz delillerle yap�lan tarihlendirmenin, yaln�zca kar��la�t�rmal� etnografik analizlere göre tertip edildi�i a�ikârd�r”41 demektedir. Hâlbuki benim petroglifler üzerine yapm�� oldu�um çal��may� kim okursa

36 M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’daki Eski Da� Keçisi

Tasvirleri], Sovetskaya Arheologiya, 1967, No: 1, s. 140-146. Mannay-ool’un belirtilen makalesi “�skit Dönemi Tuva (Uyuk Kültürü) adl� çal��mas�nda metne sad�k kal�narak yeniden kaleme al�nm��t�r.” Moskova, 1970, s. 23-39.

37 M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’da Eski Da� Keçisi Tasvirleri], s. 140.

38 A. V. Arianov, Pute�estviye na Altay i Za Sayan� Sover�onnoye v 1881 godu [1881’de Sayanlar �çin Altay’a Yap�lan Yolculuk], “Genel Co�rafya üzerine Rus Co�rafya Cemiyeti Notlar�”, St. Petersburg, 1876, C. 2, s. 423-428, Tablo IX, 15-23.

39M. Bogat�rev, O Tuvinsk�h Pamyatnikah Drevnosti [Tuva Tarihî Eserleri Hakk�nda], “Lenin Stalin Bayra�� Alt�nda” Merkezî Tuva Halk �htilali Partisi Komitesi Politik-Ekonomik Dergisi, K�z�l, Kas�m 1942.

40 L. A. Yevtyuhova ve S. V. Kiselev, Sayano- Altayskaya Ekspeditsiya [Sayan-Altay Seferi] KS��MK[Kratkiye Soob�eniya �nstituta �storii Material’noy Kultur�], 26. Bask�, 1949, s. 189.

41 M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’da Eski Da� Keçisi Tasvirleri], s. 141.

TAED 37, 2008, 209-230


okusun, eski kaya üstü tasvirler tarihlendirilirken XIX. -XX. yüzy�l tasvirlerinin esas al�nmad��n� görecektir.

Etnografik materyallerden kar��la�t�rma unsuru olarak yararlan�ld�. Günümüzdeki �amanist faaliyetlerin geçmi�teki köklerini saptamak, son dönem geleneksel gösterilerin totemizmle ba�lant�lar�n� ortaya ç�kartmak için bu yola ba�vuruldu.

M. H Mannay-ool, bizim önerdi�imiz tarihlendirme ve s�n�fland�rmay� reddederek �unlar� yaz�yor:

“Da� keçisi tasvirlerinin birço�u, a�a��da gösterilen M. Ö. VII.-I. yüzy�llara aittir ve yapay olarak bir bütünden ayr�larak A. D. Graç taraf�ndan yanl�� bir �ekilde eski Türk dönemi diye (kendilerinin tarihlendirdikleri (M. S. VI-VIII. yy. gibi) özel bir kronolojiye dâhil edilmektedir42.”

M. H. Mannay-ool’un yeniden tarihlendirme çabas�n� ve benim yapm�� oldu�um tarihlendirmenin yanl�� olup olmad��n� tahlil etmeye çal��al�m:

Delillerden bir tanesi da� keçisi figürlü damgan�n M. Ö. VIII-V. yy. ait oldu�u yönünde. (Yeri gelmi�ken, tuhaft�r, neden ço�unlu�un �skit döneminin s�n�rlar� diye kabul etti�i M. Ö. VIII.-III. yy. de�il de özellikle bu kronoljik çerçeve al�nmakta)43 M. H. Mannay-ool, A. N. Lipskiy’in Paykov ulus yak�nlar�ndaki incelemeleri s�ras�nda, Tagar kurgan�nda buldu�u kö�e ta��ndaki44 tasvir hakk�nda da bilgi verirken, “E�er tasvirlerin Tagar dönemine özgü olmad�� fikrini do�ru kabul edersek, benzeri tasvirlerin Tagar kurganlar�ndaki tablette bulunanlar gibi gerek �ekil, gerekse bulunma yeri olarak farkl� olduklar�n�, en önemlisi de yer alt�nda de�il, ta��n yüzeyinde (aç�kta) bulunduklar�n� unutmamak gerekir. Kurgan�n niteliklerinden hareketle tasvirlerin daha sonraki bir döneme ait olabilece�ini söylemek mümkün” demektedir.

A. N. Lipskiy taraf�ndan Tagar kurgan�nda bulunan yaz�t, büyük bir ihtimalle K�rg�zlar’�n merkezî Asya Türkleri’ne boyun e�dikleri döneme aittir. Merkezî Asya Türkleri’nin egemenli�i Orta Yenisey’e göre IX. yy. ba�lar�na

42 age., s. 141. 43 M. H. Mannay-ool, çal��malar�n�n birinde bana da itiraf etti�i gibi �skit dönemi kronolojisinin

yanl�� oldu�unu yaz�yor. (bk. M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’da Eski Da� Keçisi Tasvirleri] 141). Tabiî ki benim çal��malar�m�n hiçbirinde böyle bir tarih yok.

44 A. N. Lipskiy, Arheologiçeskiye Raskopki v Hakassii [Hakas’da Arkeolojik Kaz�lar] KS��MK[Kratkiye Soob�eniya �nstituta �storii Material’noy Kultur�], 64. Bask�, 1956, s. 120-123, Resim 52-11-53-9.

TAED 37, 2008, 209-230


kadar sürdü. Minusin vadisi yak�nlar�nda garnizonu olan Orhun-Altay Türkleri’nin (cenaze töreni yap�lm��) mezarlar� (atla defin etme dâhil)45, yakarak gömmenin yayg�n oldu�u bölgenin yerlisi olan Yenisey K�rg�zlar�’n�n mezarlar�ndan bariz bir �ekilde ayr�l�yordu.

Yine M. H. Mannay-ool’un ele ald�� Bes�at�r’da bulunan46 Sakalar’a ait ta�lardaki tasvirlere gelince, bunlar�n üslûplar� tamamen farkl� oldu�u gibi, ele al�nan konuyla da herhangi bir ili�kileri yoktur.

M. H. Mannay-ool, ne yaz�k ki, kendileri taraf�ndan yap�lan tarihlendirmenin yanl��l��na tan�kl�k eden ve yayg�n olarak bilinen gerçeklere kay�ts�z kalm��t�r. Yukar�da da i�aret edildi�i gibi da� keçisi �eklindeki damgalar, sadece Orhun’da Eski Türk ta� heykellerinde ve ta� balballarda de�il, Tuva’da da bulunmu�tur.

M. H. Mannay-ool, �srarla kaya üstü tasvirlerinin semanti�inin totemist köklerine i�aret etmektedir. Fakat yakla��k on y�l önce “Tuva’n�n Petroglifleri I” adl� çal��mada, M. H. Mannay-ool taraf�ndan fikirleri ko�ulsuz reddedilen yazar �unlar� kaydetmektedir: “Da� keçisi damgalar�n�n eski köklerinin kayna��n�n totemizm oldu�unu inkâr etmek mümkün de�ildir.” (Bu tip tasvirlerin üslûp kayna�� konusuna gelince, bunlar�, Tagar dönemine ait oldukça bol say�daki metal e�yalar serisinde rahatça takip etmek mümkündür47. (resim 19.) Hatta daha sonradan da M. H. Mannay-ool’un makalesindeki kar��la�t�rmal� tabloda (no: 1) ad� alt�nda gösterilen S. V. Kiselev’e atfedilen Tagar sava� âleti tepeli�i çizimi, belirtilen metindeki bu sözlere delil olarak gösterilmi�tir. M. H. Mannay-ool’un

45 S. A. Teplouhov, Op�t Klassifikatsii Metalliçeskih Kul’tur Minusinskoy Kotlovin� [Minusin

Vadisi’ndeki Metal Kültürün S�n�fland�r�lmas� Denemesi] (Etnografik Materyaller), C. IV, 2. Bask�, Leningrad, 1929, s. 56; L. A. Yevtyuhova, Arheologiçeskiye Pamyatniki Yeniseyskih K�rg�zov-Hakasov [Yenisey K�rg�zlar�’n�n – Hakaslar’�n Arkeolojik Tarihî Eserleri], Abakan, 1948, s. 60-67, Resim 112-115; S. V. Kiselyev, Material� Arheologiçeskoy Ekspeditsii v Minusinskiy Kray v 1928 godu [1928 Y�l� Minusin Arkeoloji Seferi Materyalleri] - “Minusin Müzesi Y�ll��” 1929; s. 146-147; B. P. Leva�ova, Dva Mogil’nika K�rg�z-Hakasov [K�rg�zlar’a – Hakaslar’a Ait �ki Mezar], — “Material� i issledovaniya po Arheologii Sibiri” [Sibirya Arkeolojik �ncelemeleri ve Materyalleri], Moskova, 1952, C. I (M�A[Material� i �ssledovaniya po Arheologii], No: 24), s. 121, 129, 136; A. D. Graç, Hronologiçeskiye i Etno-Kulturn�ye Granits� Drevnotyrkskogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel S�n�rlar�]. s. 191.

46 K. A. Aki�yev, Kultura Sakov Dol�n� reki �li (VII-IV VV. do n. e.) [�li Nehri Kesiminde Sakalar�n Kültürü (M. Ö. VII-IV. yy.)] —v ki. : [�u kitab�n içinde:] K. A Aki�yev, G. A. Ku�ayev, Drevnyaya Kultura Sakov i Usuney Dolin� reki �li [�li Nehri Kesiminde Eski Saka ve Usiney Kültürü], Almaata, 1963, s. 74, Resim 66.

47 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri I], s. 414, Resim 19.

TAED 37, 2008, 209-230


makalesinin metninde bu objenin kaya üstü da� keçisi tasvirleri ile ilgili konuyla ba�lant�l� olarak daha önceden kullan�ld��na dair bir hat�rlatma bulam�yoruz.

Bu konulara bir sonraki yay�n�m�zda da bakmaya devam ederek “Tuva’n�n Petroglifleri II” adl� çal��mam�zda �u sonuca vard�k: Yeni materyaller, Çuruktug-K�rlan tipi eski Türk figürlerinin üslûbunun Tagar döneminden (�imdiki uygulamal� sanat kökleriyle daha eski örneklerinden uzakla��p, geleneksel uygulamal� sanatlara do�ru, Tuva’n�n �skit dönemine ait) Orhun ka�anl�� damgas�na kadar olu�ma tarihini takip etmeye imkân tan�maktad�r48. N. V. Kyuner49 ve L. P. Potapov eski kaya üstü tasvirlerini do�uran kültürün temelindeki50 totemist kaynaklara dikkat çekmi�tir. Totemist dü�ünce ve onlar�n kaya üstü tasvirlere yans�mas� problemi bu makalenin yazar� taraf�ndan da ele al�nd�51. Biz, G. N. Potanin, G. N. Anohin, F. Kon, L. P. Potapov ve S. V. �vanov gibi önemli etnograflar�n materyal ve gözlemlerine ve �ahsî etnografik gözlemlerimize dayanarak günümüz etnografik konular�nda kaya üstü tasvirleri izlemeye ve genelle�tirmeye çal��t�k. Bu esnada kaya üstü tasvirlerin Hakas sanat� ile paralelli�inin bulunmad�� kesin olarak belirlendi.

Etnografik bilgiler, kaya üstü tasvirlerle ba�lant�l� ideolojik dü�üncenin de�ifre edilmesi için oldukça de�erlidir. Fakat bu bilgilerin ara�t�r�lmalar� için, di�er eski ve yeni halklar�n genetik ve bölgesel �artlara ba�l� ili�kisi belirlenmektedir.

Ka�an yaz�tlar�ndaki da� keçisi damgalar� ile petroglifler aras�ndaki benzerli�i reddetmek söz konusu olamaz. M. H. Mannay-ool bir sonraki rekonstrüksüyonunu yap�yor. “Totemist dü�ünce eski Türk döneminde güçlü ve istikrarl� idi. Bu nedenle eski Türk ka�anlar�n�n, etraflar�n� saran Uyuk dönemi kaya üstü tasvirleri aras�ndan da� keçisini kendi damgalar� olarak seçmeleri tesadüf de�ildir.”52 Bu rekonstrüksüyonun �üpheli olu�u a�ikâr olmakla birlikte, yabanc� bir sembolün totem seçilmesi ve ka�anlar taraf�ndan kaya üstü sanat�na bu kadar önem verilmesi kesinlikle inan�lmas� güç bir olayd�r.

48 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� II [Tuva’n�n Petroglifleri II], s. 382. 49 N. V. Kyuner, Mongolskoye �skusstvo [Mo�ol Sanat�]— Bol’�aya Sovetskaya Entsiklopediya, C.

40 Moskova, 1938, s. 95. 50 L. P. Potapov, Sled� Totemistiçeskih Predstavleniy u Altaytsev [Altaylar’da Totemist

Dü�üncenin �zleri], — Sovetskaya Etnografiya, 1935, No: 4-5, s. 132-152. 51 A. D. Graç, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri I], s. 419-426. 52 M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’da Eski Da� Keçisi

Tasvirleri], s. 143.

TAED 37, 2008, 209-230


Totemist dü�üncenin ya�ad�� konusuna gelince: Yukar�da belirtildi�i gibi bu konu da çok önceden beri bilinmektedir. Bununla ba�lant�l� olarak Mannay-ool’un da makalesinde gösterdi�i materyal hakk�nda A. A. Formozov’un dü�üncesini hat�rlatmak gerekir: “Materyaller, keçi tasvirlerinin kayalara M. Ö. birinci bin y�l�n ortas�nda ve ikinci yar�s�nda oyulduklar�n� göstermektedir. Fakat Kül Tegin yaz�t� ve benzeri tarihî eserlerdeki da� keçisi damgalar� da dikkate al�nd��nda tasvirlerin sadece bu dönemde yap�ld�klar� söylenemez.”53

M. H. Mannay-ool, Orhundaki ka�an damgalar�n� bunlar�n Mo�olistan ve Tuva’daki benzeri kaya üstü tasvirlerini farkl� göstermeye çal��arak, ka�an an�tlar�ndaki damgalar�n oyma; kaya üstü tasvirlerin ise dövme tekni�i ile yap�ld��n� iddia etmektedir54. Bu do�ru de�il. Kayalardaki tasvirler dövme ve oyma tekni�i ile kombine edilerek yap�lm��lard�. Orhun yaz�tlar�ndaki tasvirlere gelince: bunlar�n kombine edilmi� teknikle yap�ld�� üphe götürmez.

Zaten Mannay-ool da bunu, 1958 y�l�n�n bahar�nda Mo�olistan’da yap�lan arkeolojik çal��malar s�ras�nda bizzat gözlemleme imkân� bularak ikna oldu. Mannay-ool’un �u iddialar� da hiçbir temele dayanmamaktad�r:

“Bütün bu güçlü stilize edilmi� hayvan tasvirleri geyiklerde oldu�u gibi keçilerde de M. Ö. VII-I yy. Avrasya’n�n steplerinde ya�ayan boylar�n tasvir sanat�n�n ana konusunu olu�turan �skit-Sibirya hayvan üslûbu olan dövme tekni�iyle kayalara vurulmu�tur.”55

“Dövme” tekni�inden yukar�da bahsedildi. Da� keçilerinin üslûp özellikleri konusuna gelince: M. H. Mannay-ool’un tablosuna �öyle bir bakmak da� keçisi tasvirli damgalarla �skit-Sibirya üslûbu damgalar aras�nda hiçbir ili�ki olmad�� konusunda ikna olmak için yeterlidir. (Bu arada belirtelim genel olarak kabul edilen �skit-Sibirya üslûbuna dair yap�lan tarihlendirme ayn� zamanda �skit döneminin s�n�rlar�, M. H. Mannay-ool’un belirtti�i VII-I yy. de�il; M. Ö. VII-III yy.’ d�r.) Buna ek olarak “üslûp” hiçbir zaman hiçbir sanat eserinde “konuyu” (özellikle de “ana” konuyu) olu�turmam��t�r.

M. H. Mannay-ool’un sundu�u kar��k tablo56 (resim-2) bütün aç�kl��yla onu haz�rlayan�n ispat etmek istedi�inin tam tersini göstermektedir. Tabloda sunulan tasvirleri bir tek �ey birle�tiriyor: Bu da onlar�n -birkaç da� koyunu ve yabanî koçlar� gösterenler haricinde- hepsinin da� keçisini yans�tmas�d�r. Farkl� 53 A. A. Formozov, Oçerki po Pervob�tnomu iskusstvu [ �lkel Sanatlar Üzerine Notlar], s. 716. 54 M. H. Mannay-ool, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’da Eski Da� Keçisi

Tasvirleri], s. 143. 55 Ayn� yerde. 56 age., Resim 1.

TAED 37, 2008, 209-230


zamanlar ve buna ba�l� olarak farkl� gruplar�n, farkl� üslûplar� tereddüt uyand�rmamaktad�r. Ayr�ca M. H. Mannay-ool profilden gösterilen figürleri, hacim iddia eden tasvirleri bir araya toplam��t�r.

Ayn� kayan�n yüzeyinde farkl� dönemlerde yap�lm�� petrogliflerin bulunmas�, �a��lacak bir �ey de�ildir57. Bunu merkezî Asya’n�n kabirleri gibi arkeolojik an�tlar için de söylemek mümkündür.

Resim 2: M. H. Mannay-ool’un tablosu (S. A. 1967, No: 1)

57 Sayan-Kanyonun s�n�rlar�ndaki Mugur-Sargol bölgesindeki bronz dönemi kaya mabet, bu kurala

istisna olu�turmaz. bk. A. D. Graç, �togi i Perspektiv� Arheologiçeskih �ssledovaniy v Tuve [Tuvadaki �ncelemelerin Arkeolojik Sonuç ve Perspektifleri], s. 55, Resim 9; A. A. Formozov, Oçerki po Pervob�tnomu iskusstvu [�lkel Sanatlar Üzerine Notlar], s. 113-115 ve devam� 206-210, Resim 36-37.

TAED 37, 2008, 209-230


1-2-Minusey Vadisi’nde Tagar dönemin sava� rozeti ve keser (S. V. Kiselev’den), 3-Erken dönem Tagar kurgan� duvar�ndaki kö�e ta�� üzerindeki tasvir. (A. N. Libskiy’den), 4-Minusin Vadisinden Tagar bronz kazan kulpu (E. R. R�gd�lon ve P. P Horo�ih’den), 5-Ta� asma-mühür Tacikistan’da M. S. döneme ait kabirden (B. A. Litvinskiy’den), 6-Tacikistan’da M. Ö. 1. biny�l�n ikinci yar�s� olarak tarihlendirilen kurgandaki da� keçisi tasvirli tablo (A. N. Zelinskiy’den), 7-12- �aman teflerindeki ve Tuva ve Altay’daki ev e�yalar�ndaki tasvirler (S. V. �vanov’dan), 13-21-Tuva’n�n kaya üstü tasvirleri (A. D. Graç’tan), 22-27- K�rg�zistan’da M. Ö. 7-1. yüzy�la ait kaya üstü tasvirler (A. N. Bern�tam’dan), 28-37-Kazakistan’da M. Ö. 7-1. yüzy�la ait kaya üstü tasvirler (L. R. K�zlasov’dan), 38-42-Mo�olistan’da kaya üstü tasvirler (G. �. Borovka’dan)

Tuva ve di�er merkezî Asya co�rafyas�nda birçok kabirde bronz döneminden XVII-XIX yüzy�llara kadar defin yap�lm��t�r.

Yapm�� oldu�umuz eski Türk dönemi petroglifleri ve bunlar�n s�n�fland�r�lmalar� ile ilgili çal��malarda sadece Çuruktug-K�rlan tipi damgalar�n �ekillerinden bahsedilmi�tir. Eski Türk devrine ve merkezî Asya’n�n farkl� tarihî dönemlerine ait pek çok da� keçisi tasviri bulunmaktad�r. Ancak bunlar� kendi içinde s�n�fland�rmak için eldeki bulgular geçmi�te oldu�u gibi günümüzde de oldukça s�n�rl�d�r.

Günümüzde Bronz ve �skit dönemine ait kaya üstü da� keçisi tasvirlerinin detaylar�n�n ay�rt edilmesi sorunu çözüm beklemektedir. Çünkü söz konusu da� keçisi tasvirlerinin en az�ndan bir k�sm�n�n ta� devrinde de yap�lm�� olma ihtimalleri vard�r. Fakat bütün bunlar, Eski Türk döneminde oldu�u gibi, Merkezî Asya’n�n, Güney Sibirya’n�n ve Orta Asya’n�n tarihî dönemlerine ait birbirinden farkl� birçok da� keçisi tasvirinin oldu�u gerçe�ini hiçbir �ekilde gölgelemez.

Elde bulunan belgeler, eski Türk dönemine ait da� keçisi damgalar�n� yeniden tarihlendirilme çabas�n�n iflas etti�ini göstermektedir. Bu kitlesel ve de�erli tarihî eserleri, ait olduklar� tarihî dönemin s�n�rlar�ndan (delili olmaks�z�n) uzakla�t�rmak, Türk halklar�n�n tarihinin ve kültürünün ara�t�r�lmas�na ve bu arada onlar�n kapsad�� alan�n belirlenmesi çabas�na büyük zarar verir. Bu durum, bizi sadece eski Türk dönemi da� keçisi tasvirli damgalar�n incelenmesi için ula��lan pozitif sonuçlar üzerinde durmaya de�il; onlar�n yeniden tarihlendirilmesine sevk etti.

Günümüzde, eski Türk döneminde kayalara da� keçisi tasvirli damgalar�n yan� s�ra ba�ka tasvirlerin de yap�ld��n� var saymak için bütün nedenler mevcuttur. Bugün en önemli konulardan biri, bu petrogliflerin ortaya ç�kar�lmas� ve s�n�fland�r�lmas�d�r. Petroglifler ve di�er arkeolojik eserler, “e�zamanl�” ve “artzamanl�” olmak üzere iki �ekilde incelenmelidir. Tasvirlerin, farkl� bölgelerdeki e�zamanl� objelerle ortak ve ayr�lan yönlerinin kar��la�t�r�l�p bilinen tarihî dönemle kültürel ve etnik ili�kileri ortaya konulmal�d�r. “Artzamanl�”

TAED 37, 2008, 209-230


incelemeyle de, imkânlar dâhilinde, eski dönem tarihî eserleriyle günümüz etnografisine kadar uzanan tarihî eserlerin ili�kisi ortaya ç�kar�lmal�d�r.

Eski Türk kültürünün incelenmesiyle ilgili olarak Merkezî ve Orta Asya Türk ka�anl��na dâhil eski Türk boylar�n�n ya�ad�� bölgelerde petrogliflerin ara�t�r�l�p incelenmesine devam edilmeli ve farkl� tarihî dönemlere ait eserler aras�ndaki ili�kiler belirlenmelidir.

KAYNAKLAR:

AK��YEV, K. A., KU�AYEV, G. A., Drevnyaya Kultura Sakov i Usuney Dolin� reki �li [�li Nehri Kesiminde Eski Saka ve Usiney Kültürü], Almaata, 1963.

AR�ANOV, A. V., Pute�estviye na Altay i Za Sayan� Sover�onnoye v 1881 godu [1881’de Sayanlar �çin Altay’a Yap�lan Yolculuk], “Genel Co�rafya üzerine Rus Co�rafya Cemiyeti Notlar�”, St. Petersburg, 1876.

BATMANOV, �. A.; ARAGAÇ�, Z. B.; BABU�K�N, G. F., Sovremennaya i Drevnyaya Yeniseyka [Günümüzde ve Geçmi�te Yenisey], Firunze, 1962.

BERN�TAM, A. N., Saki Pamira [Pamir Sakalar�]—VD� [Vestnik Drevney �storii], 1956.

_______________, �storiko-Arheologiçeskiye Oçerki Tsentralnogo Tyan-�anya i Pamiro-Alaya [Merkezî Tyan-�an ve Pamir-Altay’�n Tarihi-Arkeolojisi Üzerine Notlar], (M�A [Material� i �ssledovaniya po Arheologii], No: 26, Moskova — Leningrad, 1952.

B�ÇUR�N, N. Ya., Sobraniye Svedeniy o Narodah, Obitav�ih v Sredney Azii v Drevniye Vremena [Eski Dönemlerde Orta Asya’da Ya�ayan Halklara Dair Bilgiler Derlemesi], Moskova —Leningrad 1950.

BOGATIREV, M., O Tuvinsk�h Pamyatnikah Drevnosti [Tuva Tarihî Eserleri Hakk�nda], “Lenin Stalin Bayra�� Alt�nda” Merkezî Tuva Halk �htilali Partisi Komitesi Politik-Ekonomik Dergisi, K�z�l, Kas�m 1942.

BOROVKA,G. �., Arheologiçeskoye Obsledovaniye Srednego Teçeniya reki Tol� [Tola Nehri Orta Ak�nt�s� Arkeolojik �ncelemesi]- Sbornik “Severnaya Mongoliya” [“Kuzey Mo�olistan” Y�ll��] Predvaritel’n�ye Otçyot�

TAED 37, 2008, 209-230


Lingvistiçeskoy i Arheologiçeskoy Ekspeditsiy o Rabotah, Provedenn�h v 1925 god [1925 Y�l�nda Yap�lan Lengüistik ve Arkeolojik Sefer Çal��malar� Ön Raporu], Leningrad 1927.

DORJ, D., K �storii �zuçeniya Naskal’n�h �zobrajeniy Mongolii [Mo�olistan’daki Kaya Üstü Tasvirlerin Tarihinin Ö�renilmesi Üzerine], “Mongolskiy Arheologiçeskiy Sbornik” [Mo�olistan Arkeoloji Y�ll��], Moskova, 1962.

FORMOZOV, A. A., Oçerki po Pervob�tnomu �skusstvu [�lkel Sanatlar Üzerine Notlar] (Naskal’n�ye �zobrajeniya i Kamenn�ye �zvayaniya Epohi Kamnya i Bronz� na Territorii SSSR [SSCB Topraklar�nda Ta� ve Bronz Devri Ta� Üstü Tasvirleri ve Ta� Heykeller], Moskova, 1969.

GRAÇ, A. D., Arheologiçeskiye �ssledovaniya v Zapadnoy Tuve [Bat� Tuva’da Arkeolojik �ncelemeler] - KS�E[Kratkiye Soob�çeniya �nstituta Etnografii]. XXIII. Bask�.

___________, Petroglif� Tuv� I [Tuva’n�n Petroglifleri I] (Problema Datirofki i �nterpretatsii Etnografiçeskiye Traditsii [Etnografik Geleneklerin Tarihlendirilmesi ve Yorumlanmas� Sorunlar�] ) Sbornik MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii], C. 17, Moskova, Leningrad. 1957.

___________, Petroglif� Tuv� II [Tuva’n�n Petroglifleri II] 1955 y�l�nda bulunan komplekslerin yay�mlanmas�, MAE[Muzey Antropologiya i Etnografii] Y�ll��, C. 17, Moskova, Leningrad, 1958.

___________, Drevnetyurkskiye �zvayaniya Tuv� [Tuva’n�n Eski Türk Dönemi Heykelleri] (1953-1960 y�llar� Seferi Materyallerine Göre), Moskova, 1961.

___________, Drevney�iye Tyurkskiye Pogrebeniya s Sojjeniyem v Tsentral’noy Azii [Merkezî Asya’da Eski Türklerde Yakarak Defin], —�storiya, Arheologiya i Etnografiya Sredney Azii [Orta Asya Tarihi, Arkeolojisi ve Etnografisi], Moskova, 1968.

___________, Hronologiçeskiye i Etno-kul’turn�ye Granits� Drevnetyurkogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel S�n�rlar�], (A. N. Kononov’un Altm��nc� Y�ldönümü Hat�ras�na Türkoloji Y�ll��) Moskova, 1966.

___________, “Trud� Kirgizkoy Kompleksnoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [“K�rg�zistan Kompleksi Arkeoloji-Etnografik Seferi Çal��malar�”, Firunze, 1959.

TAED 37, 2008, 209-230


___________, Hronologiçeskiye i Etno-Kulturn�ye Granits� Drevnotyrkskogo Vremeni [Eski Türk Döneminin Kronolojik ve Etno-Kültürel S�n�rlar�], Moskova, 1966.

___________, �togi i Perspektiv� Arheologiçeskih �ssledovaniy v Tuve [Tuvadaki �ncelemelerin Arkeolojik Sonuç ve Perspektifleri].

J�SL, L., Vorbericht über die archäologishe Erforschung des Kül Tegin Denksmals durch die Tschechoslowakisch-mongolische Expedition des Jahres 1958; - UAJ, Bd XXXII, H. 1-2;

______, Archeologické památky v Mongolske lidové republice, -“Archeologické rozhledy”, ro�nik XIII, Praha, 1961.

______, Proni �eskoslovensko-mongolská archeologická expedice, - “Nov� Orient”, ro�nik XIX, Praha.

______, Vyzkum Külteginova památniku v Mongolské lidové republice (1958), - “Archeologické Rozhledy”, ro�nik XII, 1960.

______, Kül Tegin An�t�nda 1958’de Yap�lan Arkeolojik Ara�t�rmalar�n Sonuçlar� “Belleten” C. XXVII, No: 107, Ankara, 1963.

KIZLASOV, L. R,. O Svyazyah Kirgizov Yeniseya i Tyan-�anya [K�rg�zlar�n Yenisey ve Tyan�anla �li�kilerine Dair], —“Trud� Kirgizkoy Arheologo-etnografiçeskoy ekspeditsii” [K�rg�zistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çal��malar�] , Firunze, 1959.

______________,Tuva v Period Tyurkskogo Kaganata (VI-VIII vv.) [(VI-VIII yy.)Türk Ka�anl�� Devrinde Tuva], —MGU [Moskovskiy Gosudarstvenn�y Universitet (Moskova Devlet Üniversitesi)] Belleteni”, seri IX, (Tarih �limleri), Moskova, 1960.

______________, Arheologiçeskiye �ssledovaniya na Gorodi�e Ak-Be�im v 1953–1954 god. [1953-1954 Y�llar�nda Ak-Be�im �ehrinde Yap�lan Arkeolojik incelemeler]. “Trud� Kirgizkoy Arheologo-Etnografiçeskoy Ekspeditsii” [K�rg�zistan Arkeolojik-Etnografik Seferi Çal��malar�], Moskova, 1959.

K�SELYEV, S. V. Material� Arheologiçeskoy Ekspeditsii v Minusinskiy Kray v 1928 godu [1928 Y�l� Minusin Arkeoloji Seferi Materyalleri] - “Minusin Müzesi Y�ll��” 1929.

KLYA�TORNIY, S. G., Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak �stoçnik Po istorii Sredney Azii [Orta Asya Tarihi Mahiyetinde Eski Türk Runik Yaz�l� An�tlar], Moskova, 1964.

TAED 37, 2008, 209-230


__________________, Drevnetyurkskaya Nadpis’ Na Kamennom �zvayanii �z Çoyrena [Çoyren’deki Ta� Heykel Üzerinde Eski Türkçe Yaz�lar]—Trud� Sayano-Tuvinskoy Arheologiçeskoy ekspeditsii Akademii Nauk SSSR [Sayan-Tuva Arkeoloji Seferleri Çal��malar�, SSCB Bilimler Akademisi], (v peçati [Bask�da]).

KU�AYEV, G. A., Drevnyaya Kultura Sakov i Usuney Dolin� reki �li [�li Nehri Kesiminde Eski Saka ve Usiney Kültürü], Almaata, 1963.

KYUNER, N. V., Mongolskoye �skusstvo [Mo�ol Sanat�] - Bol’�aya Sovetskaya Entsiklopediya, Moskova, 1938.

LAR�ÇEV, V. E., Aziya Dalyokaya i Tainstvennaya [Uzak ve Gizemli Asya] (Mo�olistan’da Tarihî Eserler �çin Yap�lan Gezinin Notlar�), Novosibirsk, 1968.

LEVA�OVA, B. P., Dva Mogil’nika K�rg�z-Hakasov [K�rg�zlar’a – Hakaslar’a Ait �ki Mezar], — “Material� i issledovaniya po Arheologii Sibiri” [Sibirya Arkeolojik �ncelemeleri ve Materyalleri], (M�A[Material� i �ssledovaniya po Arheologii], No: 24), Moskova, 1952.

L�PSK�Y, A. N., Arheologiçeskiye Raskopki v Hakassii [Hakas’da Arkeolojik Kaz�lar] KS��MK[Kratkiye Soob�eniya �nstituta �storii Material’noy Kultur�], 64. Bask�, 1956.

Liu Mau-Tsai, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte Der Ost-Türken (T’u-küe), 1, Wiesbaden, 1958.

MAKS�MOVA, A. G.,Naskal’n�ye �zobrajeniya U�el’ya Tamgal� [Tamgal� Bo�az� Kaya Üstü Resimleri], “Kazakistan S. S. C. Bilimler Akademisi Belleteni”, 1958.

MANNAY-OOL, M. H., Arheologiçeskiye Pamyatniki Tuv� [Tuva’n�n Arkeolojik An�tlar�], K�z�l, 1964.

__________________, T�van�ñ Arheologtug Turaskaaldar�, K�z�l, 1964,

__________________, Drevneye �zobrajeniye Gornogo Kozla v Tuve [Tuva’daki Eski Da� Keçisi Tasvirleri], Sovetskaya Arheologiya, 1967.

MEL�ORANSK�Y, D. M., Pamyatnik v Çest Kyul-Tegina [Kül Tegin Abidesi] ZVORAO [Zapiski Vostoçnogo Otdeleniya Rossiyskogo Arheologiçeskogo Ob�çestva], 1899.

TAED 37, 2008, 209-230


__________________, Ob Orhonsk�h i Yeniseyskih Nadgrobn�h Pamyatnikah [Orhun ve Yenisey’deki Mezar Üstü An�tlar Hakk�nda], JMNP [Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosve�çeniya], 1898.

POTAPOV, L. P., Sled� Totemistiçeskih Predstavleniy u Altaytsev [Altaylar’da Totemist Dü�üncenin �zleri], - Sovetskaya Etnografiya, 1935.

RADLOFF, Wilhelm, Atlas Drevnostey Mongolii [Mo�olistan Tarihî Eserleri Atlas�], (Trud� Orhonskoy Ekspeditsii) [Orhun Seferi Ara�t�rmalar�], St. Petersburg. 1892.

RANOV, V. A., Naskal’n�ye Risunki u ki�laka Lyangar (Zapadn�y Pamir) [Lyangar K��la��ndaki Kaya Üstü Tasvirler (Bat� Pamir)], —“�zvestiya Otdela Ob�estvenn�h Nauk”, Tacikistan SSC Bilimler Akademisi I. Bask�, Du�anbe, 1960.

____________, Nov�ye Naskal’n�ye �zobrajeniya v Kuraminskom Hrebte, [Kuramin S�rada�lar�nda Yeni Kaya Üstü Tasvirler], —“�skusstvo Tadjikskogo Naroda” [Tacikistan Halk Sanat�], 2. Bask�, Stalinabad, 1960.

SAV�NOV, D. G., Naskal’n�ye izobrajeniya Tsentral’noy Azii i Yujnoy Sibiri [Merkezî Asya’n�n ve Güney Sibirya’n�n Kaya Üstü Resimleri]. (Nekotor�ye ob�iye vopros� �zuçeniya) [�ncelemenin Umumî Sorular�)], —“Leningradskiy Gosudarstvennogo Universiteta [Leningrad Devlet Üniversitesi] Belleteni”, No: 20, (Dil, Tarih ve Edebiyat Dizisi) Leningrad, 4. Bask�, 1964.

______________, Vopros� �zuçeniya Petroglifov Drevnetyurkskogo Vremeni Tsentral’noy i Sredney Azii, [Merkezî ve Orta Asya’n�n Eski Türk Dönemi Petrogliflerinin �ncelenmesine Dair Sorular], —“Tyurkologiçeskaya Konferentsiya v Leningrade. Filologiya i �storiya Tyurkskih Narodov (tezis� dokladov) [Leningrad’da Türkoloji Konferans� Türk Halklar�n�n Filoloji ve Tarihi (Raporlar�n Ana Fikirlerinin Özeti)], Leningrad, 1967.

TEPLOUHOV, S. A., Op�t Klassifikatsii Metalliçeskih Kul’tur Minusinskoy Kotlovin� [Minusin Vadisi’ndeki Metal Kültürün S�n�fland�r�lmas� Denemesi] (Etnografik Materyaller), 2. Bask�, Leningrad, 1929.

VAYN�TEYN, S. �., Nekotor�ye �togi Rabot Arheologiçeskoy Ekspeditsii Tuvinskogo N��YaL� v 1956-1957 gg. [Tuva N��YaL�’nin (Nauçno-issledovatel’skogo �nstituta Yaz�ka, Literatur� i �storii) 1956-1957 Y�llar� Aras�nda Arkeoloji Seferi Çal��ma Sonuçlar�ndan Baz�lar�], UZTN��YaL� (Uçen�ye Zapiski Tuvinckogo Nauçno-issledovatel’skogo �nstituta Yaz�ka, Literatur� i �storii), 1958.

TAED 37, 2008, 209-230


TAED 37, 2008, 209-230

YEVTYUHOVA, L. A., Arheologiçeskiye Pamyatniki Yeniseyskih K�rg�zov-Hakasov [Yenisey K�rg�zlar�’n�n – Hakaslar’�n Arkeolojik Tarihî Eserleri], Abakan, 1948.

YEVTYUHOVA, L. A., K�SELEV, S. V., Sayano- Altayskaya Ekspeditsiya [Sayan-Altay Seferi] KS��MK [Kratkiye Soob�eniya �nstituta �storii Material’noy Kultur�], 26. Bask�, 1949.

Documents

ESK TÜRK DÖNEMNE AT DA KEÇS DAMGALARININ …€¦ · geography from Mongolia and Tuva in the east to Pamir-Altay in the west. After the discovery of these prints, the studies are