- 1 -

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministr ligi

A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati fakul`teti

Qaraqalpaq a`debiyati kafedrasi

Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati kafedrasi pa`ni boyinsha lektsiya tekstleri

(Qaraqalpaq tili ha`m a`debiyati bakalavriat basqıshı 1-kurs talabaları ushin)

Pan oqıtıwshısi: B.Davletov

NO`KIS-2012

- 2 -

Mazmuni:

1- tema Kirisiw. «Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati” pa`ninin` maqseti ha`m waziypalari (4 saat)

5

1.1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi 5 1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi 7 1.3. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlrege ajiratiw ma`selesi 9

2- tema. TU`RKIY XALIQLARG`A ORTAQ JAZBA A`DEBIY ESTELIKLER.

ORXON-ENISEY JAZIWLARI

9

2.1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi 9

2.2. Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin` pikirleri

10

2.3. «Kishi jaziw» 11 2.4. «U`lken jaziw» 11 2.5. «Toniko`k jaziw» 15

3- tema. «Og`uznama» nin` izertleniwi 16

3.1. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi 16

3.2. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni 16

4- tema. 4-tema: QORQIT ATA KITABI («KITABI DEDAM KORKUT» 18

4.1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam

Korkut»

18

4.2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi. 18

4.3. Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i

syujetler menen uqsaslig`i.

19

5- tema. Maxmud Qashqariy 25

5.1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi 25

5.2. 2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi 25

5.3 3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti 26

6- tema. YUSUP HAS HAJIB HA`M ONIN` «QUTADG`U BILIG» SHIG`AR MASI.

(BAXITQA BASLAWSHI BILIM) 28

6.1. Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim. 28

6.2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw

ma`selesi.

29

6.3. «Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari. 30

6.4. Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari 31

7- tema. XOJA AXMED YaSSAWIY (2 saat)

35

- 3 -

7.1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar. 35

7.2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi. 35

7.3. «Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i. 37

7.4. Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti. 38

8- tema. AXMED YuGNAKIY (2 saat) 39

8.1. . Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti 39

8.2. 2. «Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`

u`yreniliwi

40

8.3. 3. Da`stannin` qurilisi 40

8.4. 4. «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim- ta`rbiyaliq,

ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.

42

9- tema. XIII-XIV A`SIRLERDEGI A`DEBIYAT (2 saat)

44

9.1. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri. 44

9.2. Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri 44

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi 45

9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen

ilimpazlar

46

10- tema. Xorezmiy (XIV a`sir) «Muhabbatnama» da`stani (2 saat)

48

10.1. «Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari 48

10.2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri 49

10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari 49

11- tema. Soppasli Sipira jiraw (XIV a`sir) (4 saat) 53

11.1. Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi 53

11.2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi 53

11.3. Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi 54

11.4. Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi 55

12- tema. Dospanbet jiraw do`retiwshiligi (2 saat) 54

12.1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari.

Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar

57

12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi 57

12.3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law 58

13- tema.Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat) 60

- 4 -

13.1. . Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi 60

13.2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi 60

13.3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya 63

14- tema. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati

Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat) 70

14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari 63

14.2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi 66

15- tema. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI 73

15.1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi 68

15.2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i 72

15.3. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi 78

15.4 Jiyen jirawdin` «Ulli taw» shig`armasi 81

16 O`z betinshe jumis tapsirmalari 89

- 5 -

KIRISIW

«Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyati» pa`ninin` maqseti ha`m waziypalari (4 saat)

Jobasi:

1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi

2 Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi

2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlrege ajiratiw ma`selesi

Tayanish tusinikleri:

1. Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali mag`liwmatlar beriw.

Qaraqalpaq a`debiyati tariyxina ilimpazlardan S.P. Tolstov, P.P. Ivanov, T. A. Jdanko, S. Kamalov,

M. Nurmuxamedovlardin` pikirleri.

2. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde tariyxiy mag`ıliwmatlar menen tanisiw

3. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq jazba estelikler

1.1. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxqa qatnasi

Du`n`yadag`i qaysi bir xaliqtin` yaki ma`mlekettin` ma`deniyati tariyxin u`yrenetug`in bolsaq, sol

xaliqtin` tariyxiy turmisina barip tamirlasatug`inina ko`zimiz jetedi. Sonliqtan, qaraqalpaq xalqinin`

ma`deniyati, yag`niy a`debiyati tuwrali so`z eter bolsaq, biz a`lbette onin` tariyxi menen

baylanistirmay u`yreniwimiz mu`mkin emesligin an`laymiz.

Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali mag`liwmatlar. P.P.Ivanovtin` «Sbornik

materiali po istorii karakalpakov» (M.,L.,1935), «Sbornik etnografii» (Kniga IV, 1940), «Sovetskoe

Vostokovedenie» (Kniga III, 1943), C.P.Tolstovtin` «Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi». (Kratkoe

soobshenie instituta etnografii. Kn 2, 1947), «Qaraqalpaqlar arxeologiyasinin` izertleniwinin`

juwmaqlari (Byulleten` AN UzSSR, 1945, N 9-10)., O`zR IA Qaraqalpaqctan filialinin` tariyxiy

sektori ilimpazlarinin` qatnasiwinda shiqqan «Qaraqalpaq-stan ASSR tariyxi», «Qaraqalpaq

tariyxinin` ocherkleri», M.K.Nurmaxamedovtin`, T.A.Jdankonin`, S.K.Kamalovtin` «Karakalpaki»

(Izd.»Fan»,T.1971) ha`m basqa da bir qatar tariyxiy miynetlerde ken` tu`rde ko`rsetilgen.

Tariyx ilimlerinin` doktori T.A.Jdanko «Qaraqalpaq xaliq da`stani «Qiriq qiz» bizin` eramizdan

buring`a V a`sir waqiyalarin ko`z aldimizg`a keltiriwshi birden-bir qunli shig`armalardin` biri»a` dep

jazadi.

Ko`rip o`tkenimizdey, qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`alari ku`ta` a`yyemgi zamanlardan baslanadi

eken. Bunday isenimli sheshimdi basqa da ilimpazlardin` pikirleri tastiyiqlaydi. «Qaraqalpaq

poeziyasinin` derekleri og`ada erte zamanlardan, a`yyemgi waqitlardan baslanadi, -dep jazg`an edi

akademik M.K.Nurmuxammedov. -»...Qaraqalpaq poeziyasinin` do`rewin qaraqalpaqlardin` xaliq

bolip qa`liplesiwi menen baylanistiriw, al poeziyanin` sag`alarinin` a`dewir erte waqitlardan,

- 6 -

qaraqalpaq xalqi kelip shiqqan a`yyemgi massagetlerdin`, chernoklobuki - pecheneg qa`wimlerinin`,

qipshaq, nog`ay awqamlarinin` ruwxiy o`mirinen izlew kerek»g`. Belgili alim, professor I.Sag`iytov

«Tariyxqa na`zer salsaq, qaraqalpaq xalqi en` a`yyemgi xaliqlardin` biri ekenligin, onin` a`sirlerden

arig`a ketetug`inin ko`remiz, - dep jazadi... qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxin tek g`ana beridegi

XVIII a`cirdegi ayirim faktler menen sheklemey, anag`urlim erte waqitlardan baslap izertlew kerekq.

Filologiya ilimlerinin` doktori, professor K.Mambetov qaraqalpaqlardin` ma`deniy ha`m a`debiy

miyraslari boyinsha to`mendegidey pikirlerge kelgen edi: «Qaraqalpaqlar shig`istin` a`yyemgi

xaliqlarinin` biri bolip tariyx betlerinen ko`p a`sirlik ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin saqlap

qalg`an xaliqlardin` biri, ...uzinnan sibay sozilg`an jawgershilikler xaliqtin` ruwxiy ma`deniyatinin`

toliq saqlanip qaliwina mu`mkinshilik bermedi»4.

Ko`pshilik ilimpazlar qaraqalpaq a`debiyatinin` qa`liplesiw da`reklerin a`yyemgi tu`rk tilles

xaliqlardin` jazba estelikleri menen baylanistiradi Shininda da o`zbek, qazaq, qirg`iz, tatar,

azerbayjan, tu`rkmen ha`m basqa da tu`rkiy tilles xaliqlardin` a`debiyatlari siyaqli, qaraqalpaq

xalqinin` da a`debiyatinin` tariyxi sol a`yyemgi jazba esteliklerge barip ushlasatug`ini gu`man

tuwdirmaydi.

1.2. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` izertleniwi ma`selesi

Tariyxiy hu`jjetlerde tu`rk qag`anati dep ataliwshi ulken derjava VI a`sirlerde arqasi slavyan

knyazlikleri, batisi Vizantiya ma`mleketi, Shig`isi Qitay, Indiya, sonday-aq Egipet ma`mleketleri

menen shegaralas jaylasqani belgili. Tu`rk qag`anlig`inda VII a`sirde Tu`rk qag`anlig`i, Tabg`ash

qag`anlig`i, VIII a`sirde qarluqlar, bunnan keyin Og`uz ha`m Qipshaqlar hu`kimdarliq etkenligi

ma`lim. X-XII a`sirlerde bolsa qarluqlar ha`m yag`malar Qaraxaniyler ma`mleketin du`zdi. Son`inan

Shin`g`is xan atlanislarinin` na`tiyjesinde orta Aziyadag`i tu`rkiy tilles xaliqlar arasinda bo`linip

ketiwshilik payda bolg`an.

Birqansha ilimpazlar so`z etip otirg`an da`wirlerdegi jazba a`debiyatti qa`liples-tiriwde

qaraqalpaqlardin` da ayriqsha orni bar ekenin atap o`tedi. Ma`selen, ilimpaz A`mir Nadjip «Tu`rk

tilles xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatin qa`liplestiriwde birinshi tatar, bashqurt, o`zbek, qazaq,

qaraqalpaq, tu`rkmen, a`zerbayjan, xaliqlarinin` ata-babalari a`dewir da`rejede u`les qosqan» dep

duris baha beredi. Demek ilimpaz A`mir Nadjiptin` pikirine qarag`anda qaraqalpaqlar tu`rkiy

xaliqlardin` a`yyemgi jazba a`debiyatinin` qa`liplesiwine de u`les qosqan eken. Olay bolatug`in bolsa

bu`gingi ku`ni biz Orxon-Enisey jaziwlarin qaraqalpaq xalqinin` eski a`debiy miyraslari sipatinda

u`yreniwge toliq huqiqimiz bar degen juwmaq shig`adi.

Qaraqalpaq xalqinin` VII-VIII a`sirlerdegi miyraslarin so`z etkenimizde, a`lbette Qorqit ata

tuwrali aytip o`tiwimizge tuwra keledi. Dun`ya a`debiyatlarinin` ko`pshiligine belgili bolg`an, «Kitab

4 Ê.Ì1ìáåòîâ. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. {#àðà3àëïà3ñòàí}., Í5êèñ, qouy, ro-áåò.

- 7 -

i dedam Qorqut» (Qorqit ata kitabi) bir neshshe ret SSSR IA Shig`istaniw inistituti ta`repinen basilip

shiqti. Qorqit ata tuwrali an`izlar qaraqalpaq, qazaq, o`zbek ha`m tu`rkmen xaliqlari arasinda ken`nen

taralg`an. Ilimpaz V.Bartol`dtin` «Tu`rk eposi ha`m Kavkaz» degen miynetinde Qorqit ata kitabi tek

Orta Aziyada jasawshi xaliqlarg`a g`ana emes, al Kavkaz xaliqlari arasinda da a`dewir belgili ekenligi

aytilg`an.

Qorqit ata o`z da`wirinin` talantli so`z zergeri, yag`niy shayiri bolg`anliqtan, onnan neshe-neshe

a`sirler keyin jasag`an tu`rkiy xaliqlardin` ulli shayiri A`liysher Nawayi ha`m A`bdiraxman Jamiyler

hu`rmet penen o`z do`retpelerinde eske alg`anlig`i belgili. XVI a`sirdegi Xorezm hu`kimdarlarinin`

biri, tariyxshi Abulg`azi Bahadirxannin` «Shajarayi taraxima», «Shasharayi tu`rk» miynetlerinde

Qorqit ata tuwrali pikirlerdi ushrastiramiz.

Qaraqalpaq jirawlari bolsa Qorqit atani o`zlerine ruwxiy pir, ustaz tutqan. Qaraqalpaqlardin`

ertedegi ata-babalari Watan tutqan Sirda`r`yanin` quyar ayag`inda Qorqit ata mazari bar. Qaraqalpaq

jirawlari o`z da`stanlarin, tolg`aw ha`m termelerin jirlawdan aldin Ha`zireti Buriq - Qorqit ata, dep

onin` ruwxina siyinip aladi eken.

Qaraqalpaqlardin` arasinda Qorqit atanin` qobizi tuwrali da ha`r qiyli an`iz-a`n`gimeler ko`p.

Professor Q.Ayimbetov jiynag`an materiallardin` arasinda «Qorqit ata qobizi aspannan tu`siptimish»

degen mag`liwmatlar da bar. Belgili oris ilimpazi akademik V.M. Jirmunskiy «Oguzskiy geroicheskiy

epos i Kniga Korkuta» dep atag`an kitabinda «Qorqit haqqinda og`ada xarakterli an`izlardi jazip

alg`anlig`i ushin qaraqalpaq fol`kloristi Q.Ayimbetovqa alg`is aytaman», dep o`zinin`

minnetdarshilig`in bildiredi.

Filologiya ilimlerinin` doktori, professor.K.Ma`mbetov Qorqit ata do`retiwshiligin qaraqalpaqlar

menen baylanistiriwshi tiykarg`i faktorlardi, birinshiden, Qorqit ata qaraqalpaqlarg`a tili ju`da` jaqin

og`uz-qipshaqlardan shiqqanlig`in, ekinshiden, qaraqalpaq xalqinin` awizeki a`debiyatinda Qorqit ata

tuwrali ju`da` ko`p legendalar saqlanip qalg`anlig`inana` izleydi. Qorqit ata do`retpelerin qaraqalpaq

a`debiyatinin` ertedegi sag`alarinin` biri dep biyma`lel pikir ju`ritiwimiz mu`mkin.

Qaraqalpaq a`debiyatinin` tariyxiy tamirlarinin` ja`ne bir tarmaqlari IX a`cirde jazilg`an

«Og`uznama» g`a barip ushlasadi. Bul shig`arma, negizinen, og`uz qa`wimlerinin` tariyxina

su`yengen, yag`niy Og`uz batirdin` tuwiliwi, onin` Sirda`r`ya jag`alarinan Edil da`r`yasi jag`alarina

shekemgi sawash ju`rgiziwlerin so`z etedi. Eski qaraqalpaq a`debiyati tariyxi boyinsha arnawli

jumislar islegen K.Ma`mbetov o`z pikirlerinde «Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq,

shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan qaraqalpaq tiline bir qansha jaqing` dep jazadi.

Ha`mmemizge ma`lim, VIII a`cirde arablar Orta Aziyani basip aladi, ha`m qilishtin`, ha`m diniy

ideologiyanin` qatan` ku`sh saliwlari na`tiyjesinde tu`rkiy tilles xaliqlardin`, sonin` ishinde

qaraqalpaqlardin` da ma`deniy, a`debiy miyraslari qurtip jiberildi. Sebebi, arablar sol da`wirde basqa

isenimdegi xaliqlardi dinsizler, qudaysizlar dep esaplaytug`in edi. Ha`m islam dinin olardin` sanasina

- 8 -

bekkem ornatiw ushin ma`deniy ha`m a`debiy miyraslarin ayawsiz tu`rde joq qildi. Ma`mleket tili

arab tili boldi. Usig`an baylanisli tu`rkiy tilinde jazilg`an shig`armalar elespesiz qilip ketti. Sonliqtan

sol da`wirdin` sawatli ha`m talantli adamlari o`z do`retpelerin arab tilinde jaziwg`a ma`jbu`r boldi.

Tu`rkiy qa`wimlerden shiqqan asa bilimli ha`m talantli adamlardin` arab tilinde jazg`an

miynetleri arab ma`deniyati tariyxinada sin`isip ketgenligi belgili.

Bunin` misali retinde Muxammed ibn Muwsa al` Xorezmiy, Abunasr Farabiy, Abu Rayxan

Beruniy siyaqli ulli tulg`alardin` do`retiwshiligin ko`rsetiwimiz mu`mkin. Solay bolsa da, tu`rki

tildin`, a`debiyatinin` rawajlaniwi ushin gu`resken insanlar boldi. Solardin` biri - XI a`cirdegi belgili

filolog Maxmud Qashqariy. X a`sirdin` bas gezlerinde qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheydi ha`m

Orta Aziyadag`i en` u`lken Qaraxaniyler ma`mleketi du`n`yag`a keldi. Qaraxaniylerdin` paytaxti

Qashg`arda boldi. Son`inan Balasag`ung`a ko`shirilgeni ma`lim.

Maxmud Qashqariy «Äåâîíó ëóg`îòèò òu`ðê» degen øûg`àðìàni jazdi, bul jumisûnda ol arab tiline

alti min`nan aslam tu`rkiy so`zdi awdarg`an. Bul kitapta xaliq poeziyasina tiyisli ko`p g`ana

shig`armalar kirgizilgen. «Devanu lug`atit turk» tegi ko`p g`ana naqil-maqallar, poeziyaliq qatarlar

o`zlerinin` formasi ha`m mazmuni jag`inan qaraqalpaq a`debiyatinda bar bolg`an naqil-maqallarg`a,

qosiq formalarina say keledi.

Rossiyanin` Moskva qalasinda 1962-jili shiqqan «Narodi Sredney Azii i Kazaxstana» degen

miynetler jiynag`inin` I tominda «Qaraqalpaq xalqi erte da`wirlerden baslap, eski tu`rk xaliqlari

menen birge aralasip jasadi, olar menen tig`iz baylanista boldi», dep ayriqsha atap o`tedi. Bul pikirler

qaraqalpaq xalqinin` a`debiyat tariyxinin` ju`da` erte da`wirlerden baslanatug`inin ja`ne bir ma`rte

tastiyiqlaydi.

XI a`sirde jasag`an pu`tkil tu`rkiy xaliqlardin`, sonday-aq qaraqalpaqlardin` da babasi dep

sanalatug`in shayir Yusup Xas Hajib dun`yag`a o`zinin` «Qutadg`u bilig» da`stani menen belgili. Bul

da`stan da tu`rkiy tilde jazilg`an bolip, da`stannin` tilinde eski qaraqalpaq jazba tiline uqsas tamanlari

ko`p.

XII a`sirdin` ekinshi yariminda tu`rik tilles xaliqlardin` a`debiyatinda ja`ne bir bahali shig`arma

du`n`yag`a keldi.

Bul shig`arma - «Hibat-ul haqoyik» («Haqiyqatlar siylig`i»). Oni jazg`an shayir Axmed Yugnakiy

degen adam bolip, tuwilg`an jeri Qaraxaniylar ma`mlektinin` Yugnak qalasi ekenligi belgili. Bul qala

Tu`rkistan qalasina jaqin a`tiraplarda bolg`an.

Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba esteliklerdin` biri XIII a`cirden qalg`an biybaha estelik -

«Kodekus-kumanikus». Bul jazba estelikti «Qipshaqlar-so`zligi» dep te ataydi.

- 9 -

Qaraqalpaq xalqi Xoja Axmed Yassawiydi o`zlerinin` babasi dep esaplaytug`ini belgili. Xoja

Axmed Yassawiyden miyras bolip bizge «Diywani hikmet» do`retpesi qalg`an. Yassawiydin`

tuwilg`an jili aniq emes, biraq qaza tapqan jili 1166-1167- jillar dep ko`rsetiledi.

Qaraqalpaq tiline ku`ta` jaqin shig`armalardin` biri XIII a`sirdin` aqiri XIV a`sirdin` bas gezinde

jasag`an shayir Xorezmiydin` «Muhabbatnama» do`retpesi.

Eger, biz, qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` sag`alarina na`zer salar bolsaq a`lbette oni u`yreniwde

joqarida so`z etililgen jazba esteliklerimizdi atlap kete almaymiz. Olar:

1. Orxon-Enisey jazba estelikleri

2. Qorqit atanin` «Kitobi dedem Korkut» i

3. «Og`uznama»

4. Maxmud Qashg`ariydin` «Devanu lug`atit tu`rk» shig`armasi

5. Yusup Xas Hajiptin` «Qutadg`u bilig» do`retpesi

6. Axmad Yugnakiydin` «Hibatul haqoyiq» shig`armasi

7. Kodekus-kumanikus

8. Xoja Axmed Yassawiydin` «Hikmetler kitabi»

9. Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi».

Bul jazba estelikler bu`gingi rawajlang`an qaraqalpaq a`debiyatinin` tiykarlarinin` biri, bu`gingi

a`debiyatimizdin` eski tariyxi dep biyma`lel aytiwimiz mu`mkin.

1.3. Erte da`wir qaraqalpaq a`debiyatinin` da`wirlerge ajiratiw ma`selesi

Biz barliq tu`rkiy tilles xaliqlarg`a, sonday-aq, qaraqalpaq xalqina ortaq bolg`an jazba esteliklerge

diqqat awdardiq. Qaraqalpaq xalqinin` a`debiyati tariyxinda jazba estelikler menen bir qatardi avtori

belgili awizeki a`debiyat u`lgileri de ushirasidi. XIV-XVII a`sirlerdegi bir qatar jaziwlar da`stan ha`m

tolg`aw termelerdi jirlaw menen g`ana sheklenbegen. Olardin` arasinda o`zleri tolg`aw ha`m

termelerdi do`retetug`in jirawlar da bolg`an. Olar:

1. Soppasli Sipira jiraw

2. Asan Qayg`i

3. Dospanbet jiraw

4. Mu`yten jiraw.

Sonday-aq o`zinin` sheshenlik o`neri menen, so`zde ustalig`i menen ko`p g`ana hikmetlerdin`

avtori sipatinda tanilg`an Jiyrenshe sheshennin` de qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda u`lken orni bar.

Qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`asinda turg`an jiraw shayirlardin` en` iri tulg`alarinin` biri Jiyen

Amanliq uli XVIII a`sirde jasag`an. Xalqimizdin` tariyxina tikkeley baylanisli bolg`an tariyxiy

tolg`awlar ha`m poemalardin` avtori. Ilimiy ja`miyetshilik Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh

usag`an shayirlardi jazba a`debiyattin` wa`killeri sipatinda taniydi.

- 10 -

XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda bunday shayirdin` qatari ja`ne de tolisti. Qaraqalpaq

a`debiyatinin` tariyxi rawajlaniwdin` o`zine ta`n nizamli qubilislari menen toli. Qaraqalpaq a`debiyati

tariyxi pa`ni erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati ha`m XIV a`sirden XX a`cirge shekemgi

a`debiyatimizdi u`yreniwdi o`z aldina maqset etip qoyadi.

Bekkemlew ushın sorawlar

1.Qaraqalpaq xalqinin` erte erte da`wirdegi tariyxi tuwrali qanday mag`liwmatlardi bilesiz?

2. Qaraqalpaq a`debiyatin u`yreniwde qanday tariyxiy mag`ıliwmatlardi bilesiz?

3 Qaraqalpaq tiline en` jaqin jazba estelikler qaysilar?

4. Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an jazba estelikler qaysi?

A`debiyatlar:

1. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi. No`kis 1983.

2. K. Ma`mbetov. Ayyemgi qaraqalpaq a`debiyati., No`kis, 1976.

3. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxi No`kis-1983-jil

4. K. Ma`mbetov «Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati» No`kis 1992-jil

5. Nurmuxamedov M. Qaraqalpaq jazba a`debiyatinin` do`reliwi haqqinda. «A`miwda`r`ya»

1968-j №6

6. Mallaev N. Uzbek adabieti tarixi. T. «Uqituvchi» 1976-j

7. Ayimbetov Q. Xaliq danalig`i No`kis 1988-j

8. Gumilov L.N. Drevnie tyurki M. Nauka 1967-g

9. Ma`mbetov K. Qaraqalpaq tolg`awlari. No`kis 1995-j

10. K. Ma`mbetov «Shig`is a`debiyati tariyxi» No`kis-1993-jil

- 11 -

TU`RKIY XALIQLARG`A ORTAQ JAZBA A`DEBIY ESTELIKLER.

ORXON-ENISEY JAZIWLARI (2 saat)

Jobasi:

1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi

2. Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin` pikirleri

3. «Kishi jaziw»

4. «U`lken jaziw»

5. «Toniko`k jaziw»

6. Orxon-Enisey jaziwlarinin` tu`rkiy xaliqlar a`debiyatindag`i orni.

Tayanish tusinikleri:

Orxon-Enesey jaziwlari, Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin` pikirleri, Orxon-

Enesey jaziwlarinin` rlar haqqinda mag`li bo`liniwi, Kultegin, Bilke ka`ga`n, Tonikok bahadiwmat

beriw

2.1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin` u`yreniliw tariyxi

Tu`rkiy tilles xaliqlardin` erte da`wirdegi jazba esteliklerin u`yreniwdi niyet etken ha`r bir adam

Remizov degen oris sayaxatshisinin` XVIII a`sirdin` ekinshi yariminda Mong`olstannin` Orxon

da`r`yasi jag`alarinda bolg`anin, Remizovtin` ol jerdegi qulpi taslarda tu`siniwi qiyin ha`ripler menen

jazilg`an so`zlerdi ko`rgenligi tuwrali mag`liwmatlar menen ushirasadi.

Bul sirli jaziwlar tuwrali shved ofitseri Iogan Stralenberg ha`m ilimpaz Messershmidlerdin` de

xabar bergenligi tuwarli derekler bar. Lekin tilekke qarsi, tasqa oyip jazilg`an bul sirli so`zlerdi sol

waqitlarda hesh kim oqiy aliw mu`mkinshiligine iye bolmag`an.

XIX a`sirdin` birinshi yariminda «Sibir xabarlari» jurnalinda Georgiy Spasskiy dep atalg`an

adamnin` «Enisey estelikleri» degen maqalasi ja`riyalanip, bul jazba estelikler tuwrali dun`ya

ilimpazlari bir qatar mag`liwmatlar aladi.

Bunnan keyin bul jaziwlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylag`an fin filologlari bul

esteliklerdin` atlasin bastirip shig`aradi.

Ko`p waqit o`tpey atirip-aq ja`ne bir oris sayaxatshisi N.M.Yadrentsev ta`repinen

Mong`olstannin` Qosho-Tsaydam u`lkesinen ja`ne bir belgisiz usinday tasqa qashalg`an jaziwlar

tabilg`anlig`i tuwrali derekler ja`riyalanadi.

2.2.Tu`rkiy xaliqlarg`a ortaq bolg`an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali

ilimpazlardin` pikirleri

Bul jaziwlarg`a qizig`iwshilig`i ku`shli bolg`an fin-ugor ja`miyeti 1890-jili Rossiya Ilimler

Akademiyasi akademigi V.V.Radlov basshilig`inda 1891-jili ekspeditsiyalar sho`lkemlestirdi. Bul

ekspeditsiya jaziwlardi atlasqa tu`siriwden basqa na`tiyjege erise almag`an.

- 12 -

Tasqa jazilg`an bul sirli so`zlerdin` en` da`slepkilerin birinshi bolip oqig`an Daniya ilimpazi

Vil`gelm Tomsen degen adam bolg`an. Ha`riplerdin` bir birine uqsaslig`in aniqlaw barisinda

V.Tomsen «Ta`n`ri, «tek» degen so`zlerdi oqiw mu`mkinshiligine erisken ha`m bul jaziwlar a`yyemgi

tu`rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha`ripti oqiwg`a miyasar

bolg`an. Tomsennin` pikirine tiykarlang`an ol esteliktegi jaziwlardi tolig`i menen oqiy alg`an ha`m

awdarg`an.

So`z etilip otirg`an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u`yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov,

P.M.Melioranskiy, A.Geynel`, Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag`an alimlardin` xizmetleri

ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu`rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin

gu`resken tariyxiy ko`semlerdi so`z etedi.

Orxon-Enisey jazba estelikleri tu`rk qag`ani Bilke qag`an, onin` inisi siyasiy isker Qultegin,

olardin` ken`esgo`yi (a`kesi) Tonyukuk hu`rmetine arnalg`an.

Taslarg`a qashap jazilg`an bul esteliklerdin` tariyxi bar. Bizge belgili bolg`an dereklerge na`zer

salsaq «Tu`rki xalqinin` azamati Qultegin 731 jildin` jaz aylarinin` birinde sawashta qaza tapqan

pu`tkil tu`rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u`lken estelik ornatqan»a` Orxon-Enisey jazba

estelikleri tiykarinan u`shew bolip, birinshisi - Bilke qag`ang`a, ekinshisi - Qulteginge, u`shinshisi -

Tonyukukke arnalg`anin an`laymiz.

Ilimiy ortaliqta Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag`ishlang`an

jaziwdi - «U`lken jaziw» dep atasadi.

2.3. «Kishi jaziw»

Bilke qag`ang`a arnalg`an jaziwdi «Kishi jaziw» dep ataliwinin` ma`nisi - basqalarina

salistirg`anda ko`leminin` kishi bolg`anlig`inan degen boljaw jasaymiz.

«Kishi jaziw» dag`i da`slepki onlag`an qatar Bilke qag`annin` ritorikaliq shaqiriq - su`reni menen

baslanadi. Bul qatarlarda Bilke qag`an xalqin, ordani, ullarin, aqliq ha`m shawliqlarin o`zi aytqan

so`zlerdi diqqat penen tin`lawg`a shaqiradi. Bilke qag`ang`a arnalg`an bul «Kishi jaziw» di jazdirg`an

adam o`zin esteliktin` son`g`i qatarinda Iolliq tegin dep tanistiradi. Taslarg`a jaziliwi tiyis so`zlerdi

aytip otirg`an adam Bilke qag`annin` o`zi bolg`an, yag`niy Bilke qag`annin` eske tu`iriwleri tasqa

qashalg`an. Tu`rki xaliqlarin biriktiriw ha`m g`a`rezsizligi ushin gu`resken Bilke qag`annin` eske

tu`siriwlerinde ko`p g`ana O`tuken qoynaui, Shantun jaziqlig`i, Tog`iz ersen, Tibet, Inju ko`li, Temir

da`rwaza, Bayqara, Shug`ay qoynawi dep atalg`an tariyxiy, geografiyaliq atamalar so`z etiledi. Otiz

tog`iz «Og`uz bekleri», tu`rki xalqi, tabg`ash xalqi, tatlar turali bazi-bir mag`liwmatlardi ushiratamiz.

Bilke qag`annin` so`zlerinde o`zi tuwilip o`sken tu`rki xalqinin` ta`g`dirine degen jan ashirlig`i

ayriqsha seziledi. Hiyleker tabg`ash xalqinin` aldawina isenip qirilip qalg`an tu`rklerdin` ayanishli

awhalina Bilke qag`an og`ada azaplanadi:

- 13 -

Tu`rkiy xalqi qirildin`,

Tu`rkiy xalqi joq boldin, -

dep u`lken gu`yzeliske tu`sedi. O`z xalqinin` sadalig`in o`tkir sing`a aladi:

Ashliqti da toqliqti da tu`sinbeysen`,

Bir toysan` ashliqti umitip ketesen`,

Sadalig`in` ushin aldandin`,

Bilke o`zinin` qag`an bolip taxtqa otiriwin ulli waqiya dep bahalaydi. Bul waqiyani Ta`n`rinin`

sawg`asi dep tu`sinedi. Xalqi ushin jan ayamay gu`res ju`rgizgenin u`lken ko`terin`kilik penen

bayanlaydi:

Ta`n`rim jarilqag`anliqtan,

Basima baxit qusi qondi.

Qag`anliqqa eristim.

Qag`an bolip,

Joq bolip baratirg`an,

Xaliqti bar qildim.

Gedeydi bay ettim,

Azdi ko`beyttim.

Bilke qag`an a`wladlarg`a qaldirip otirg`an estelik so`zlerin tasqa qashap jazg`an usta kim

ekenligin aytip o`tiwdi de umitpaydi:

Tabqash qag`annin` ustasina,

Qashaw menen jazg`izdim, -

dep ayriqsha atap o`tedi ol. Bul jazba esteliktin` tiykarg`i mazmuni tu`rki xalqin u`lken ma`mleket

halatina keltiriw ushin gu`res ju`rgizgen Bilke qag`annin` siyasiy, a`skeriy atlanislarin su`wretlewden

ibarat.

2.4. «U`lken jaziw»

Orxon Enisey jazba esteliklerinin` ekinshisin ko`lemi u`lken bolg`anliqtan «U`lken jaziw» degen

atama menen ataw qa`liplesken. Bul «U`lken jaziw» dag`i so`zler de Bilke qag`annin` tilinen aytiladi.

Bul do`retpenin` «Kishi jaziw» dag`idan tiykarg`i ayipmashiliqlarinin` biri - tu`rkiy qa`wimlerge

hu`kimdarliq etken tu`rk qag`anlarinin` jawingerlik ha`reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz.

Bilke qag`annin` tasqa qashalg`an monologiina qarap pikir ju`riter bolsaq, en` da`slepi tu`rkiy

qag`anlar pu`tkil adamzat u`stinen hu`kimdarliq etken degen juwmaq shig`adi. Babalarimiz bolg`an

Bumin qag`an, Istemi qag`an da`wirleri maqtanish penen tilge alinadi:

Biykte Ko`k Ta`n`iri,

To`mende qara jer jaralg`an,

- 14 -

Ekewinin` arasinda,

Adam balasi u`stinen,

Babam Bumin qag`an, Istemi qag`an.

Qag`amliq etken, -

dep baslanadi «U`lken jaziw» dag`i so`zler. Sonday-aq «U`lken jaziw» da Bilke qag`an tariyxiy

tulg`alar bolg`an o`z a`kesi Elteris qag`andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag`an ha`m

Istemi qag`an o`lgen son` olar du`zip ketken qag`anliq idirap Tabg`ashlarg`a g`a`rezli bolip qaladi.

Tariyxiy, siyasiy za`ru`rlik na`tiyjesinde tu`rkiy qa`wimler o`zlerinin` basina joq bolip ketiw qa`wpi

do`ngenlikten Bilke qag`annin` a`kesi Elteris qag`andi hu`kimdar etip taxqa otirg`izadi. Elteris qag`an

toz-toz bolip ketken tu`rkiy xaliqlardin` batirlarin izlep, olardin` basin biriktiredi. Jawlari menen

bolg`an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko`zge tu`sedi.

A`kem qag`an usilayinsha...

Qiriq jeti ret atlandi,

Jigirma ret ayqasti

Ta`n`ri jarilqag`anliqtan

Eldi el etti

Qag`anlig`in nig`aytti.

Jawin jen`di,

Dizesin bu`ktirdi,

Basin en`keytti.

A`kem qag`an usilayinsha el-jurt

Sorap dun`yadan o`tti...

Elteris qag`an yag`niy Bilkenin` a`kesi o`lgen son` onin` ornina Bilkenin` ag`asi qag`an

bolg`anlig`i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U`lken jaziw» da eslenip o`tiledi.

A`kem qag`an usilayinsha el-jurt,

Sorap du`n`yadan o`tti -

A`kem qag`annin` basina,

Baz qag`annin` balbali (mu`sini) qoyildi.

Onin` elinin` u`stinen,

Ag`am qag`an boldi.

«U`lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag`i sawashlardan son` Bilke

qag`ann`in` inisi Qultegin menen tu`rli ma`mleket hu`kimdarlig`in bekkemlew ha`m ken`eytiw ushin

gu`resleri, bul sawashlardag`i Qulteginnin` qaharmanliqlari so`z etiledi. Jaziwdin` son`inda

Qulteginnin` qazalaniwi og`an Bilke qag`annin` qayg`iriwi mazmuni su`wretlengen qatarlar menen

juwmaq beriledi.

- 15 -

a. «Toniko`k jaziwı»

«Toni ko`k» jaziwi da qiziqli pikirlerdi oytadi. Mag`liwmatlarg`a qarag`anda bul jaziw 750-jili

Selengi da`r`yasinin` boyina ornatilg`an, shama menen 716 jilg`i tariyxiy waqiyalardi bayanlaw

menen baslang`an. Bul jaziwda da Bilke qag`an, Toni ko`k, Elteris isimleri ushirasadi. Conday-aq

«Kishi jaziw» ha`m «U`lken jaziw» da ushiraspaytug`in. Kun Sekun, Tan`ri Sem, Tu`rk Sir degen

adam atlari da gezlesedi. «Toni ko`k jaziwi» o`z aldina teren`irek u`yreniwdi talap etedi.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. «Orxon-Enesey» jazba estelikleri neshege bo`linedi?

2. «U`lken jaziw» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?

.3.« Kishi jaziw» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?

4. «Tonikok jaziwi» kimge arnalg`an ha`m kim tarepinen ornatilgan?

5. Orxon Enisey jazba esteliklerinde kanday yaaqiyalar bayanlang`an?

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1.Karimov I.A. Istiqlol va ma`naviyat, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1994.

2.Mallaev N.M. Wzbek adabieti tariyxi, 1-kitob, T., «Wqituvchi», 1976.

3.Gumilev L.N. Drevnie tyurki. Izd-vo «Nauka», M., 1967

4.Mambetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.

- 16 -

3-tema: «OG`UZNAMA» (2 saat)

JOBASI:

1. «Og`uznama» nin` izertleniwi

2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi

3. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni

4. «Og`uznama» nin` a`debiyatimizdag`i orni

Tayanish tu`sinikler:

«Og`uznama» nin` izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, a`debiyatimizdag`i orni

haqqinda tu`sinikler beriw

3.1. «Og`uznama» nin` izertleniwi

«Og`uznama» tu`rkiy xaliqlardin` ma`deniyati tariyxinda a`hmiyetli orinlardin` birin iyeleytug`in

shig`armalardin` biri. «Og`uznama» IX a`sirde jazilg`an. Bul shig`arma tiykarinan Og`uzlardin`

tariyxi haqqindag`i da`stan bolip «Og`uz batirdin` tuwiliwi ha`m Sirdar`ya jag`alarinan baslap Edilge

shekemgi bolg`an sawashlarin so`z etedi. Tariyxiy hu`jjetlerge qarag`anda Og`uzlardi tu`kmenler

menen baylanistiriwshi boljawlar ko`birek ushirasadi.

Biraq tariyxta Og`uzlardi qaraqalpaqlardin` ata-babalari bolg`an pechenekler menen de

baylanistiriwshi hu`jjetler saqlanip qalg`an. Sebebi, IX-X a`sirlerde og`uzlar Sir da`r`yanin` to`mengi

ag`isi Aral ten`izinin` boyin jaylag`an.

2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi

Al X a`sirde ko`pshilik og`uzlar pechenekler jaylag`an Jayiq da`r`yasinin` boyina qaray

awisqanlig`i ma`lim. Bul derekler rus jilnamalarindag`i tu`rklerdi eske saladi. Sonliqtan da

qaraqalapqlardin` ata-babalari dep esaplang`an pechenekler ha`m og`uzlar arasinda sol waqittin`

o`zinde-aq baylanistin` bolg`anlig`in biykarlawg`a bolmaydi. Usig`an baylanisli bolsa kerek, akdemik

V.M. Jirmunskiy «X a`cir menen XII a`sir aralig`inda og`uzlar menen pechenekler arasinda bir qansha

jaqin qatnasiq boladi» dep ko`rsetedi.

3.2.. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmuni

«Og`uznama» tiykarinan on eki baptan ibarat bolip. Ha`r bir bapta Og`uz batirdin`

qaharmanliqlari jirlanadi.

Eger «Og`uznama» nin` mazmunina na`zer awdarsaq ata-babalarimizdin` tariyxina baylainsli

qiziqli su`wretlewlerdi ushiratamiz. «Ku`nlerden bir ku`n Ay qag`an ko`z jarip Og`uz degen ul

ko`redi. Og`uz qiriq ku`nnin` ishinde ju`rip, bir jilda jigit bolip er jetedi. Son`inan u`ylenip, Ay, Ku`n,

Juldiz isimli perzentli boladi.

- 17 -

Ekinshi hayalinan tuwilg`an balalarg`a Aspan, Taw, Ten`iz dep at qoyadi. Shig`armanin` son`g`i

bo`limlerinde usi Og`uz qag`annin` atlanislari ha`m og`uzlar elatin gu`llendiriw ushin islegen isleri

haqqinda so`z boladi.

Ja`ne bir xarakterli jeri Og`uzdin` Qipshaqbay, Qan`libek degen ulli bahadirlari bolg`an. Bul

bahadirlar tariyxtag`i qipshaqlar menen qan`lilardi eske tu`siredi. Bunnan tisqari Og`uzdin` alti ulinin`

boliwi qaraqalpaq etnografiyasina da og`ada sa`ykes.

«Og`uznama» nin` tili ma`selesine keletug`in bolsaq, shig`arma IX a`cirde jaziliwina qaramastan

qaraqalpaq tiline bir qansha jaqin. Ma`selen:

«Qa`ne ku`nlerden bir ku`n Ay qag`andi qozu yarib boladi, erkek og`ul togurdi. Oshul ogulnun`

onlugi yrag`i ko`k erdi, ag`izi atash qizil erdi, ko`zleri al, sachlari, qashlari qara erdiler. Yaqshi

isilerden qoruqluq erdi. Oshul ochul anasinin` ko`gusundan ichmedi, et ash su`rme tiledi, tilge kele

bashladi. Qiriq kundun son bedulledi, yurdi oynadi».

«Og`uznama» da «Igor` polki haqqindag`i jir» dag`i Bayan siyaqli og`ada dana Ulli Tu`rktin` ati

gezlesedi. Sol waqittag`i jirlardin` avtorlari shig`armanin` basli qaharmani sipatinda qatnasiwina

qarag`anda «Og`uznama» nin` avtori Tu`rk boliwi kerek degen pikirge kelemiz.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. «Og`uznama» ni qaysi ilimpazlar izertlegen?

2. «Og`uznama» nin` payda boliw tariyxi qanday?

3. «Og`uznama» nin` ideyaliq mazmunin aytip berin`?

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

Pis`mennie pamyatniki Vostoka. M., Izd., Nauka. 1972.

Erte da`wirdin` a`debiy estelikleri. N., «Qaraqalpaqstan», 1986.

Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Bilim», 1992.

- 18 -

4-tema: QORQIT ATA KITABI («KITABI DEDAM KORKUT» (4 saat)

JOBASI:

1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»

2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi.

3. Qorqit ata kitabindag`i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko`z-qaraslar.

4.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i syujetler menen

uqsaslig`i.

Tayanish tu`sinikler:

Qorqit ata kitabinin u`yreniliwi., izertleniwi. ideyaliq mazmuni, payda boliw tariyxi, syujetler

menen uqsaslig`i haqqinda tu`sinikler beriw

4.1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin ` a`debiy esteligi- «Kitabi dedam Korkut»

Qa`nige ilimpazlardin` jaziwlarina qarag`anda VIII-XII a`cirlerden baslap-aq tu`rk qa`iwilerinin`

oraylasqan jeri Sirda`r`yanin` joqarg`i ha`m to`mengi ag`isi a`tirapindag`i ken` paytaxt jerler bolip,

olar o`zlerinin` a`det ha`m da`stu`rleri, sonday-aq til jaqinlig`ina baylanisli og`uz ha`m qipshaqlar

degen at penen qatar aytila baslag`anlig`i ma`lim. Bulardin` ma`ka`n etken territoriyasi Chirchik

da`r`yasi a`tirapinan baslanip, tu`slik qipshaq dalalarina shekem dawam etken. Olardin` paytaxti

Jan`akent IX a`cirdin` o`zinde-aq shig`istin` en` ko`rnekli qalalarinin` birine aynalg`an edi.

Og`uzlar ha`zirgi tu`rkmen ha`m azerbayjan xaliqlarina tiykar salg`an bolsa, qipshaqlar ha`zirgi

qaraqalpaq, qazaq, o`zbek, qirg`iz ha`m basqada tu`rk tilles xaliqlar etnogenezinde basli orindi

iyeleydi. Bul da`wirdin` a`debiyatinan bu`gingi da`wirimizge u`lken a`debiy miyraslar qaldi.

Olardin` arasinda «Korqit ata» kitabi menen «Og`uznama» en` bahali a`debiy miyraslardan

esaplanadi. Bul ati atalg`an eki shig`arma da pu`tkil dun`ya a`debiyati maydanindag`i, o`tmish da`wir

ma`deniyatinin` en` a`jayip g`a`ziynelerinen ekenligi belgili.

4.2.Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ha`m u`yreniliw tariyxi.

Qorqit ata kitabi («Kitabi dedam Korkut») og`uz-qipshaqlardin` qahar-manliq da`stani bolip

VIII-XII a`cirdegi Sirda`r`ya boyin jaylag`an og`uz-qipshaqlardin` turmisin so`z etiwshi a`debiy

estelik bolip esaplanadi. Qorqit waqiyalari negizinen VIII a`sirde payda bolg`an bolsa da, kitap

negizinen XVI a`sirde Azerbayjanda xatqa tu`sirilip «Kitabi dedam Korkut g`ali lisan tayfa og`uzan»

degen at penen ma`lim. Qorqit ata kitabinin` negizgi syujetleri Sirdar`ya a`tirapindag`i Jan`akent

qalasinin` do`gereginde payda bolg`an. Ati ha`m islegen isleri an`izg`a aynalg`an. Qorqittin` so`z

etilip atirg`an territoriyasinda jasag`anlig`inin` da (payda) o`zi bul pikirdi tastiyiqlaydi. Biraq belgisiz

sebepler menen bul kitaptag`i jer, suw atamalari jag`inan a`dewir o`zgesheliklerge ushirag`anlig`in

ko`remiz. Bul ma`selege u`lken itibar bergen V.Bartol`d o`zinin` «Tu`rk eposi Kavkazda» degen

- 19 -

miynetinde «bunin` en` basli sebebi jirdin` payda bolg`aninan jeti a`sir kiyinirek xatqa tu`siriliwi edi.

Sonin` ushin da jirdin` payda bolg`an waqti, ha`tte atamalari a`dewir o`zgeriske ushiradi», - dep

da`lilleydi.

4.3.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i

syujetler menen uqsaslig`i.

SALAR QALAR QAZANNIN` U`YIN JAW ShAPQANI HAQQINDA JIR

Bul negizinen ar-namis xaqqindag`i da`stan bolip, pesheneklerdin` og`uz taypalarina topilisi,

og`uzlardin` Salar Qazannin` bul sawashqa qatnasa almay, pa`nt qumar qaliwi haqqinda so`z boladi.

Ol ishki og`uzlardin` ko`semi bolg`an adam.

Qorqit jirlari da tariyxiy dereklerden onshama qashiq emes. Ol usi jag`inan da`standa xaqiyqiy

opadar hayal obrazin asha otirip, onin` batir ku`yewi ha`m ma`rt perzentinin` de obrazin ta`sirli

su`wretlegen.

Bir eldin` jawgershilik da`wirindegi waqiya tutas qayg`ili bolg`ani menen da`stannin` temasinda

ko`rsetilgendey-aq batirdin` bala-shag`alarinin` dushpang`a bolg`an ko`z-qarasi arqali beriledi.

Da`stanlarda uyqig`a ketken batir jeti ku`nge shekem oyanbaytug`ini siyaqli, an`g`a shig`ip ketken

Salar Qazan tog`ay aarsinda uyqilap qalip, bir ha`ptege shekem oyanbaydi. Tap usinday payitti ku`tip

turg`an jaw birden Qazanbektin` jurtina atlanis jasaydi. Bul sawashta Salar Kazannin` balasi Oraz,

hayali Bo`rte qatin u`lken qaharmanliq ko`rsetedi. Biraq olardin` u`sh ju`z no`keri, jawdin` jetpis min`

a`skerine to`tepki bere almaydi. Sonin` ushin jaw jen`iske erisedi. Orazdin` moynina bug`aw salip,

anasi Bo`rteni qiz-kelinshekler menen qosip aydap ketedi. Ha`r bir a`sker Salar Kazannin` hayalinin`

qolinan qimiz ishiwi da`rkar. Al onnan keyin hayaldi qiynap o`ltiremiz degen sheshimge keledi. Buni

sezgen Bo`rte qatin tutqing`a tu`sken qiriq qizg`a o`zinin` kim ekenligin dushpang`a bildirmewdi

o`tinish etedi. Sonin` ushin da «Bo`rte qatin kim?« - dep sorasa, ha`mmesi : «Men» - dep juwap

beredi. Bul jag`daydi sezgen xan eger de onday bolatug`in bolsa, bul hayaldin` balasin bawizlap,

maydalap tuwrap quwirdaq jasap, qiriq qizdin` aldina qoyin`. Quwirdaqtan kim da`m tatpasa sol

Orazdin` anasi boladi»- dep jar urg`izadi. Bul haqqinda esitken Bo`rte tutqinda jatirg`an balasi menen

qupiya so`ylesedi:

- Balam senin` etin`di jeyin be? Yaki jawdin` to`seginde jatip, a`ken`nin` namisin ayaq asti eteyin be?

Sonda balasi Oraz:

- O, ha`miri ku`shli anajanimYo Meyli, dushpan meni soyip, etimdi parsha-parsha etip taslasinYo

Menin` etimdi quwirdaq etip, beklerdin` qiriq qizina tartsin. Sonda olar tek bir tu`yirden g`ana jer. Al

sen bolsan` eki tu`yirden je, tek a`kemnin` pa`k to`segin bilg`amasan` bolg`aniYo dep aytqan. Qorqit

bul pikiri menen de «o`limnen namis ku`shli» degen naqil so`zge juwap tapqanday boladi. Bul

da`standa negizinen awizbirshilikli , hu`jdanli adamlardin` ma`rtligi jirlang`an. Bunda perzent te,

- 20 -

onin` anasi da jaw aldinda bas iymeytug`in ma`rt adamlar sipatinda su`wretlengen Batir Salar

Qazannin` dushpanlarinan o`sh aliw waqiyalari da`stannin` son`inda bayan etiledi.

QAM-BURA ULI BAMIS BEYREK HAQQINDA JIR

Qorqit ata kitabinin` bul bo`limindegi Beyrek jiri o`zinin` syujetlik du`zilisi ha`m kompozitsiyaliq

qurilisi jag`inan qaraqalpaqlardin` «Alpamis» da`stanina jaqin keledi. Olay dep aytiwimizdin` ma`nisi,

tu`rkiy xaliqlar fol`klorinda ko`p tarqalip ketken da`stanlar erte da`wirlerdegi belgili bir syujetler

tiykarinda qurilg`anlig`i ma`lim. Pikirlerimiz da`liylli boliwi ushin usi jirdin` syujeti menen tanisip

o`temiz.

Ulli ma`rtebeli Bayandir xan, jerdin` ju`zin toltirip, shatirlarin tiktirip, min` jerge jipek g`alli

gilemler to`setip, ishki ha`m sirtqi og`uzdin` beklerin toyg`a shaqiradi. Bul toyda Bayandir xannin`

qarsi aldinda sadag`ina su`yenip Qara Kene uli Qara Ba`du tuardi. On` jag`inda Qazan uli Oraz, sol

jag`inda Qaziliq Xoja uli Jugenek turadi. Bul toyg`a Baybo`ri de kelgen edi. Biraq quwanishli emes,

jilap, siqlap ko`zinin` jasin to`kti. Sonda Bayandir xannin` ku`yew balasi Qazan onnan soradi:

-Baybo`ri bek, nege bozlap jilaysan`? - dedi. Baybo`ri aytti.

-A`y Qazan bek, men nege bozlap jilamayin. Jalg`iz attin` dan`qi shiqpaydi degendey. Qartaydiq.

alla meni g`arg`ag`an eken. eger menin` ulim bolg`anda Bayandir xannin` on` jag`inda turmas pa edi?

Ol menin` su`yenishim bolmas pa edi? Bul so`zdi esitken toyda otirg`an ka`tqudalardin` ba`ri de

qollarin ko`kke jayip.

- Ta`n`irim sag`an bir ul bersinYo - dedi. Usi waqitta jerge u`n`ilip otirg`an Biyxan bir qiz soradi.

- Ta`n`irimYo Bunin` da tilegin orinlag`aysan`Yo - dedi og`uz ka`tqudalari.

Solay etip Baybo`rinin` hayali bir ulli bolip, atin Bamsi Beyrek qoydi. Biyxannin` hayali qizli

bolip atin Baniw Sheshek qoydi. Baniw Sheshek er jetip birin-biri jaqsi ko`rip qaladi.

Baniw Sheshektin` qolin sorap Qorqit atanin` o`zi baradi. Qizdin` atasinin` razilig`in aladi. Biraq

sol ku`ni tu`nde eldi jaw shawip, Bashi Beyrekti tutqing`a alip ketedi.

Sonnan ko`p jillar dawaminda zindanda jatip, qobizdin` siyqirli sesti ja`rdeminde o`limnen aman

qutiladi.

O`z eline qaytip keledi, Baniw Sheshekti basqa bir adamg`a uzatip atirg`aninin` u`stinen shig`adi.

Solay etip bir-birin su`ygen jigit penen qiz qaytadan tabisadi.

QAZANBEKTIN` BALASI ORAZBEKTIN` TUTQING`A TU`SIP QA LG`ANI

HAQQINDA JIR

Bul da`standa negizinen bala ta`rbiyalaw, sol zamang`a sa`ykes jawinger batir etip o`siriw

haqqinda so`z etedi. Sonin` ushin da bul da`wirde payda bolg`an da`stanlarda qudaydan er bala tilew,

oni batir er jigit sipatinda ta`rbiyalaw basli oring`a ko`teriledi.

- 21 -

Salar Qazan og`uzlardin` en` ku`shli batiri bolg`ani menen de onin` balasi Oraz birqansha

basqashalaw su`wretlenedi. Qorqit atanin` su`wretlewi boyinsha Oraz da aqil parasatli ku`shli batir.

Biraq ta ol ta`jireybesiz, jas bala jigit sipatinda su`wretlenedi.

Qazanbekti «Xan Orazdin` atasi» dep aytiwina qarag`anda Orazdin` batirlig`inan ko`re, onin` el

basqariw usilin ko`birek unatsa kerek. Qullasi ekinshi ha`m to`rtinshi da`stanlarda da Oraz tutqing`a

tu`sken halinda beriledi.

Salar Qazan balasin sawashqa alip shig`adi. O`zi jaw menen alisip ketedi. Balasi ta`jireybesizlik

etip tutqing`a tu`sedi. Orazdin` da ma`rt jigit ekenligi ma`lim boladi. Ol tutqinda jatip atasina

A`y ag`a sen berman kelme, atin` sharshap qalmasin,

Dushpanlar ko`p, sen jalg`izsan` tutqin etip almasin,

Men o`limnen qorqpayman, biraq o`zin` aman bol,

Ekewmizden ayirilip, anam jesir qalmasin.

degen so`zlerdi aytqan.

Biraq Qazanbek jaw ortasina jedel bastirip kirip, balasi Orazbekti tutqinnan bosatadi. Son`inan el-

xaliqti jiynap toy beredi. Bul hikayani Qorqit ata jir etip aytti - dep ta`riypleydi.

DOQA XOJA DOMRUL HAQQINDA JIR

Qorqit ata kitabindag`i Domrul haqqindag`i jir negizinen og`uz qipshaq jerine islam dininin` kirip

keliwi menen baylanisli bolsa kerek. Sebebi bul kitapta Allatala ta`repinen jiberilgen jan alg`ish

A`zireyli qanday adamlardin` janin tezden aliw kerekligi haqqinda so`z baradi .

Domrul batir adam bolg`anlig`i sebepli onin` jani xailq ushin da kerek edi. Ja`ne o`zi jas. onin`

o`liwi tiyis ekenligi haqqinda A`zireyliden jarliq kelgen bolsa da o`lgisi kelmeydi. Sebebi onin` o`z

aldina qoyg`an a`rmanlari ko`p edi. Domrul sonin` ushin da o`z armanlarinin` bir bo`legin orinlap

bolip o`lgendi maqul ko`redi. Ol usi pikirdi aytip, qartayg`an ata-anasina jalinadi. Sizler jasarin`izdi

jasap, asarin`izdi asag`an adamlarsiz. Menin` ushin janin`izdi qiyin`izlar. Lekin a`ke-sheshesi: «Biz

qartayg`an bolsaq qartayg`an shig`armiz. Biraq ha`r kimnin` jani o`zine qa`dirli» - dep raziliq

bermeydi. Hayali og`an: «Eger sen o`letug`in bolsan` mag`an bul dun`yanin` qizig`i joq. Bunnan

tisqari sen tek mag`an emes, al xaliqqa kerek adamsan`. Xaliq hu`rmeti sennen o`tinip sorayman.

A`zireylige barip ayt. Senin` ornin`a menin` janimdi alsin».

Domrul bul so`zdi A`zireylige jetkerdi.. A`zireyli og`an: «O`zin` de, hayalin` da bul dun`yag`a

kerek adam ekkensizler»,-dep da`rhal qartayip qalg`an Domruldin` ata-anasinin` janin aladi.

Bul shininda da haqiyqiy didaktikaliq da`stan bolip, dun`yag`a kelgen ha`r bir adamdi

oylandiradi.

Sonin` ushin da Qorqit ata bul jirda «Jaslarg`a ju`rim, qartayg`an adamlarg`a abrayli o`lim» dep

atalg`an xaliq maqalinda oy ju`rgizedi.

- 22 -

QAN`LI XOJA ULI XAN TUWRALI HAQQINDA JIR

Bul da`stannin` aytiliwi boyinsha og`uz-qipshaq elinin` belgili danishpan qariyalarinin` biri

Qan`li Xoja o`z uli Xan Turalini u`ylendirmekshi bolg`an. Ol zamannin` da`stu`ri boyinsha batir

jigitler o`z qalin`lig`in o`zleri izlep tapqan. Bul haqqinda xan Turalinin` qoyg`an sha`rti de

to`mendegishe: «Mag`an tiyemen degen qiz to`sekten mennen burin turiwi kerek. Mennen burin atti

ertlep , atqa miniwi tiyis. Menin` ele dushpanim shabiwil jasamay turip basin a`kelip beriwi kerek».

A`lbette bunday qiz el ishinen tabilmaydi. Sonin` ushin da a`kesi Qan`li Xoja balasina qalin`liq izlep

basqa ellerge de baradi. Bunday batir qiz Trapezund elinin` patshasinin` qizi eken. Patsha qizina

u`yleniwge tiyisli bolg`an ku`yew bala da`slep u`sh jirtqish haywandi o`ltiriwi kerek. Bulardan

Arislan, Qara o`giz ha`m Qara tu`ye Sol u`sh sha`rtti orinlayman dep 32 jigit opat bolg`an. Xan Turali

patsha qizinin` usi u`sh sha`rtin de orinlaydi. Solay etip qizdi alip eline qaytadi. Jolda kiyatirip dem

almaqshi bolip uyqilaydi. Al qiz ele izde qa`wiptin` bar ekenligin sezip uyqilamaydi.

Sonin` arasinsha qizdin` a`kesi de a`sker tartip kelip qaladi. Qiz xan Turalini oyatadi. Eki ortada

sawash baslanadi. Biraq jigit jaralanip qaladi. Qiz sawashti dawam etedi. Jen`iske erisedi. Bug`an

ashiwlanip Turali xan: «Men jen`e almag`an jawdi qalin`lig`im jen`ip, qatinim mennen u`stem

shig`ip ketti» dep hayalin o`ltirmekshi boladi. Qilishlasip qiz u`stem keledi.

Turali ta`wbege kelip ha`m eline alip barip u`lken toy beredi.

Bul syujettin` o`zi de matriarxat zamannin` waqiyalarina a`dewir jaqin. Xan Turalinin`

qalin`lig`inin` kelbeti bizge Gu`layim, Sa`rbinaz obrazlarin eske tu`siredi.

QAZILIQ XOJA ULI JU`GENEK HAQQINDA JIR

Qorqit ata jirlarinin` ishindegi batirliq da`stanlardan orin alatiug`in ko`lemli shig`armalarinin`

biri Qaziliq Xoja uli Ju`gengek. Ju`genek basqa da`stanlardag`iday anadan tuwilg`aninan baslap-aq

batir bolip tanilg`an.

Ol bir jasqa shiqqanda a`kesi Qaziliq Xojani jaw tutqin etip alip ketedi. On bir jasqa kelgende

a`kesinin` ta`g`dirin esitip, qolina qural aladi.

Ju`genektin` basqa batirlardan parqi, ol ku`shli alip boliwi menen birge talantli jiraw da edi.

Sonin` ushin da ol tu`sinde ko`p ma`rtebe Qorqit atani ko`redi. Qorqit pa`tiyasin berip: «Balam

bag`darin` duris. Bul isin`e a`ken` de , enen` de razi. Sirtqi og`uzlardan a`sker jiyna, dep o`tinish

etedi. Solay etip ol alpis batpan shoqmardi urshiqtay aylandiartug`in Direk batirdi jen`ip, o`z xalqi

ha`m a`kesin pu`tkilley tutqinnan azat etip, o`z eline alip keledi.

BISATTIN` TO`BEKO`ZDI O`LTIRGENI HAQQINDA JIR

Bul da`stannin` basli syujetinde batirliq penen birge tapqirliq, aqilliliq so`z etiledi. Syujeti

jag`inan mifologiyaliq erteklerge og`ada jaqin. Sebebi bunda adamnin` balasi haywanatlar ta`repinen

ta`rbiyalanadi ha`m son`inan adamlar ja`miyetine qaytadi. Da`standag`i Aruz xojanin` peri qizina

u`yleniwi «Edige» da`stanindag`i Baba Tu`kli Shashli A`zizge usap ketedi.

- 23 -

Qorqit ata bul shig`armani eski ertekler tiykarinda qurg`an bolsa kerek.

BEGIL ULI A`MIREN HAQQINDA JIR

Begil uli A`mren batirliq haqqindag`i da`stan bolip, bul negizinen og`uzlardin` Azerbayjan jerine

ko`ship barg`annan keyingi da`wirde payda bolg`an jir bolip esaplanadi.

Bul da`standa bir xaliq penen ekinshi xaliq arasindag`i shegaradag`i kelispewshilikler ha`m bul

sawashlarda xaliq batirlarinin` ma`rtligi su`wretlengen. Bunda basqa da`stanlar siyaqli shimshitiriq

waqiya, fantastikaliq syujetler joq.

Bayandir xan ko`p saliq jiynap alip, sonin` hu`rmetine u`lken ziyapat beredi. Bul ku`ni shegara

qorg`aw kerek boladi. Beklerdin` hesh birewi de burin shegara qorg`amag`an. Sonin` ushin da

Bayandir xan: «Eger kim toy ku`ni shegarani qorg`asa,aling`an saliqtin` u`shten bir bo`legin

beremen» dep wa`de etedi. Biraq hesh kim shiqpaydi. Sebebi bunday ku`nde tek ataqli batir Begil

g`ana shig`ip qorg`awi mu`mkin edi. Begil de bas tartti. Bul jag`daydi sezip qalg`an Qorqit atanin`

o`zi Begildin` beline qilish baylap, qolina shoqmar uslatip shegarag`a atlandiradi. Begil shegarada

ko`ringenligi ushin jaw-jag`i serpildi. Toy jaqsi o`tti.

Ertesine Bayandir xan Begildi o`z ordasina shaqirip alip sarpaylaydi. Jirawlar onin` batirlig`in

jirlaydi.. Bir shayir «Begildin` ku`shi o`zinde emes, onin` sa`wgilik atinda» dep ta`riypleydi. Bug`an

ashiwi kelgen Begil ketip qaladi. Hayalina kelip o`kpesin aytadi «Xorlanip ju`rgenshe o`zge elge o`tip

ketemen» deydi. Hayali «Ashiw-dushpan, aqil-dos» degen qatti sharshapsan`. An`g`a shig`ip

demin`di al deydi. Bgil an`g`a shig`ip ayag`i sinadi. Buni sezgen dushpanlar Bayandir xannin` eline

sawashqa shig`adi. Bul ret a`kesinin` jaralanip qalg`anin sezgennen keiyn Begildin` balasi A`mren

sawashqa shig`adi. La`shkeri az bolsa da, hiylekerlik penen jaw u`stinen jen`iske erisedi. Buni sezgen

Bayandir xan: «Aliptan alip tuwiladi, degen usi da» - dep quwanadi.

U`YSIN XOJA ULI SEKIREK HAQQINDA JIR

Bul da`stannin` Qorqit atanin` basqa jirlarinan parqi, bunda tiykarg`i ma`sele pa`m, parasat, ha`r

qanday adamnin` o`zinin` otirar orni, ju`rer jolin biliwi kerekligin so`z etiliwinde.

A`dep-ikramliliq burinnan-aq og`uz taypalarinin` qanina sin`ip ketken.

Da`standa ko`rsetilgenindey-aq og`uz-qipshaq beklerinen U`ysin Xojanin` tung`ish balasi

Cekirek jas waqtinan baslap-aq hesh na`rseni elestire bermeytug`in, otirar ornin, ju`rer jolin

bilmeytug`in topas bolip o`sedi.

Bug`an bekler: «Al sen to`rge shig`ip shirengendey ne erlik ko`rsetip edin` ?Yo Jawdin` basin

kesip, qanin to`ktin` be ?« deydi.

Bul so`zge qatti namisi kelegn Sekirek Qazan batirdan u`sh ju`z no`ker alip, jawg`a atlanadi.

Biraq tutqing`a tu`sedi. Inisi Sekirek dushpaninin` qolinan ag`asin qutqaradi.

Son`inan Egirek ha`m Segirek o`z miyentleri arqali og`uz bekleri arasinda u`lken abroyg`a iye

boladi. Bunda Qorqit ata «Dan`q taptirmas, abray satilmas» degen naqil a`tirapinda pikir ju`rgizedi.

- 24 -

SALAR QAZANNIN` TUTQING`A TU`SIWI HA`M ONIN` BALAS I ORAZDIN`

QUTQARIP ALG`ANI HAQQINDA JIR

Bul da`standa og`uz elinin` batiri Salar Qazan Trapezund patshasi ta`repinen siyliqqa berilgen

sun`qardi qolina alip an`g`a shiqqanlig`i so`z etiledi. Qaytarda uyqilap kalip dushpan qolina tu`sedi.

Dushpan oni zindang`a taslaydi. Patshanin` an`qaw hayali batirdi mazaqlap a`jiwalaw ushin zindan

basina keledi. «Den-sawlig`in` qalay?« - dep soraw qoyadi. «Den sawlig`im jaqsi. Sebebi bul jaqqa

kelgen gu`nali adamlar dozaqqa tu`sip, kimi at, kimi eshek bolip qaytadan tiriledi eken. Al men

bolsam solardi minip ju`remen» - deydi. Sol waqitta hayaldin` jas waqitta o`lip ketken qizi esine

tu`sedi. Jer astinda o`liklerdi minip ju`rgen bolsa, menin` qizima qiyin bolg`an eken. Bul adamdi

zindannan shig`ar», - dep ku`yewine o`tinish etedi. Salar Kazan zindannan shig`ariladi. Balasi Oraz

a`kesin qutqariw ushin la`shker tartip keledi. Atali-bala birin-biri tanimay qilishlasadi. Son`inan Salar

Qazan o`z balasin taniydi ha`m gu`resip jen`iske erisedi. Bul waqiyalar negizinen Azerbayjan jerinde

bolip o`tken. Sebebi da`standa Trapezund, Aqsha qala, Su`rmeli Aqaqsar walayatlarinin` atlari

ushiraydi.

Epos tiykarinan Kavkazdi suwretlegen boladi. Sirdar`ya boyinda payda bolg`an ayirim waqiyalar

da aralasip ketken.

«SIRTQI OG`UZLAR MENEN IShKI OG`UZLARDIN` ARASINDAG `I QARAMA-

QARSILIQLARDIN` PAYDA BOLIWI HA`M BAMSI-BEYREKTIN` O`LIMI HAQQINDA

JIR

Qorqit ata kitabinin` bunan basqa bo`limlerinin` ha`mmesinde de sirtqi og`uzlar menen ishki

og`uzlardin` birligi. Sebebi ishki og`uzlardin` a`skeri az bolsa, sirtqi og`uzlardin` a`skeri menen

toltiradi. Bunday syujet Qorqit atanin` ko`pshilik da`stanlarinda bar. Biraq en` keyingi jazilg`an bul

da`stannin` syujeti basqasha. Bunda sirtqi og`uzlar menen ishki og`uzlar arasinda ala awizliq payda

bolg`anlig`i bayanlanadi. Negizinen alg`anda, ishki og`uz degeni otiriqshi, sirtqi og`uz degeni

ko`shpeli og`uzlar.

Bul da`stannin` payda boliu`wina negizgi syujet Qazanbektin` o`z u`yin o`zi tonawg`a beriwi

sebepshi bolg`an. Og`uzlardin` tu`sinigi boyinsha ko`p bayip ketken adam o`z u`yin tonawg`a beriwi

kerek bolg`an. Bolmasa qudaytala oni jazalaydi. Qazanbek xan bir dushpani jen`ip ko`rmegen batir,

o`z u`yin tonap bo`lip aliwg`a pu`tkil elge ruxsat berip jiberedi. Biraq bul tonawg`a sirtqi og`uzlar

qatnaspay qaldi.

Salar Qazan bar jerde, ba`rha`ma og`uzlar u`stemlik etetug`in edi. Sirtqi og`uzlardin` sardari

Qazanbektin` dayisi Aruz Xoja o`z jiyenin qalay bolmasin o`z qolina aliwdin` jollarin oylay baslaydi.

Qazandi o`ltiriw ushin sirtqi og`uzlar batiri Bomsi Beyrekti jumsaydi. Biraq Bamsi Beyrek aytqanin

orinlamaydi. Sonin` ushin Aruz Xoja oni o`ltiredi.

- 25 -

Bomsi, Beyrek o`limi ishki og`uzlardin` narazilig`ina alip keledi. Qazan Salar basshilig`indag`i

ishki og`uzlar sirtqi og`uzlarg`a qarsi sawashqa atlanadi. Bul sawashta Aruz Xoja o`ledi. Usinday

jag`daylar tiykarinda ishki og`uzlar menen sirtqi og`uzlar birige baslaydi.

Solay etip Qorqit ata bayan etken on eki jir da juwmaqlanadi. Bul da`stanlar shininda da tilge

bay, syujetlik mazmuni jag`inan tariyxiy shinliqqa jaqin bolip, VIII-XII a`sir waqiyalarin o`z ishine

aladi. Avtor erteklerdin` ha`m da`stanlarin` jelisi menen o`zi jasag`an zamannin` real kartinalarin sizip

ko`rsetken. Sonin` ushin da tu`rkiy xaliqlardin` qaharmanliq da`stanlarinin` sag`asi Qorqit ata jirlari

boliwi kerek degen pikirge kelemiz.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. VIII-XII a`cirdegi Og`uz-qipshaq qa`wimlerinin` a`debiy esteligi qaysi?

2. Qorqit ata kitabinin` payda boliw da`wiri ?.

3. Qorqit ata kitabindag`i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko`z-qaraslar qanday?.

4.Qorqit ata kitabindag`i on eki jirdin` syujetlerinin` qaraqalpaq da`stanlarindag`i syujetler menen

uqsaslig`i qanday?.

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1. K.Mambetov Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis., «Bilim» baspasi 1992-j. -37-

60 betler.

2. K.Mambetov «A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati». No`kis «Bilim» baspasi 1976 j.

3. C. Bahadirova «Kitabi dedem Korkut» , «Qoblan» , «Edige» ha`m ha`zirgi a`debiyat

haqqinda oylar» . No`kis. 1992 (a`debiy sin maqalalar)

- 26 -

5-tema: MAXMUD QAShG`ARIY (2 saat)

JOBASI:

1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi

3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti

Tayanish tu`sinikler:

Maxmud Qashqariydin` do`retiwshiligi, «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw

tariyxi, u`yreniliwi ha`m izertleniw maselelerii. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin

ideyaliq mazmuni, haqqinda tu`sinikler beriw

5.1. Maxmud Qashqariydin` o`miri ha`m do`retiwshiligi

Maxmud ibn-ul-Xasan ibn Muxammedadil Qashg`ariy XI a`sir baslarinda Balasagun qalasinda

òówûëg`àí. Onin` babasi Qashqarli bolip son`inan Balasagung`a ko`ship kelgen.

Ol jaslig`inan-aq ilimge qiziqqan bolip Qashqardan Sibir jerine shekemgi jaylasqan tu`rki

xaliqlarinin` a`det-u`rp ha`m awizeki a`debiyati esteliklerin jiynawg`a qiziqqan edi.

X a`sirdin` baslarinda Qarluq qa`wimlerinin` awqami ku`sheyip Orta Aziyadag`i en` iri

ma`mleket Qaraqaniyler ma`mleketi payda bolg`an edi. Qaraxaniylerdin` paytaxti tez aradi

Qashqardan Balasug`ung`a ko`shirilip, birqansha waqitlardin` o`tiwi menen ol Sirda`r`ya

jag`alig`indag`i ayirim qa`wimlerin ha`m samaniylerdin` qarawinda bolg`an Buxara ha`m Samarxand

jerlerin o`zine boyisindirdi.

Qaraxaniyler Orta Aziyadag`i joqari ma`deniyatli eki xaliqti - shig`ista uyg`irlardi, batisti tu`rki,

Iran qa`wimlerin bag`indirip aliwi, sol da`wirdegi orta Aziyada payda bolg`an a`debiy tildin`

qa`liplesiwine sebepshi boldi. Bul a`debiy til sol da`wirdegi Qaraxaniyler ma`mleketinde eki

bag`darda rawajlandirilip, eki orayg`a iye boldi. Bulardan biri qashqar qarlug-uyg`ir dialekti

tiykarinda a`debiy tildi qa`liplestirdi. Màqìóä ¹àøqàðèé usi da`wirdegi shiqqan Qaraxaniyler

ma`mleketinin` belgili ilimpazi bolip qarlug-uyg`ir ha`m de og`uz-qipshaq dialektlerine ayriqsha itibar

berip izertlegen ilimpazlardin` biri.

5.2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` jaziliw tariyxi

Maxmud Qashqariy sol da`wirdin` o`zinde-aq pu`tkil tu`rki xaliqlarin aralap gezip shiqqan degen

mag`liwmatlar bar.

Alti min`nan ibarat tu`rki so`zlerin arabshag`a awdarip o`zinin` «Devanu lug`at at turk» («tu`rkiy

so`zler toplami»). degen shig`armasin jazg`an. Bul haqqinda avtor to`mendegishe jazadi:

«Men turkler, tu`rkmenler, oguzlar, chigiller, yagmalar, qirg`izlardin`` qalalari, awil ha`m

jaylawlarin ko`p jillap gezip shiqtim, ñon`inan aniqlap shiqtim. Men bul islerdi til bilmegenligim

- 27 -

ushin emes, balki til bilmegenligim ushin emes, balki bul tillerden ha`r qanday parqin aniqlaw ushin

isledim».

Maqmud Qashqariy bunnan tisqari «Javahir-un-navx-fi-lug`atit turk» (Tu`rk tillerinin` sintaksislik

qag`iydalari) degen shig`armasin jazg`an. Biraq bul shig`arma elege shekem tabilmay atir.

Ekinshi shig`armasi «Tu`rk so`zleri toplami» XX a`sirdin` basinda Stambulda tabildi. Qoljazbani

ko`shirgen ka`tip Muxammed bin A`bu Damashqiydin` mag`liwma-tina qarag`anda bul nusqa

Maqmud Qashg`ariydin` o`z qoljazbasinan aling`an. Bul shig`arma 1915-jili u`sh tomliq kitap bolip

Stambulda basilg`an. Shig`isti izertlewshi Brokkel`man ta`repinen 1828-jili nemets tiline, 1939-jili

Basim Atalay ta`repinen osmanli tu`rk tiline , keyinirek S.Mutallibov ta`repinen o`zbek tiline

awdarilg`an. Tu`rk so`zler toplami tili jag`inan derlik barliq tu`rk tilles xaliqlar menen ortaqlasadi.

Misali: Qa`che tuok iorir a`rdim,

Qara qizil bo`ri kordum,

Qatiq yani qura kordum,

Qaya ka`run baqu ag`di,

(Keshte an` awlap ju`rgen qizil qara bo`ri ko`rdim. Da`rha`l sari jayg`a oq saldim. Bo`ri

ha`reketlerimdi sezip, tastin` arasina jasirindi).

Maqmud Qashg`ariy bul qosiqlardi tu`rli tu`rk qa`wimlerin aralap ju`rip jazip alg`an. Sonin`

ushin da bul qosiqlar a`yyemli tu`rk tilles xaliqlardin` miyrasi menen tutasadi. Geypara qosiqlardin`

stili, qurilisi, qaraqalpaq poeziyasina og`ada jaqin.

Ishqi da`rti qoymaydi,

Sag`inish ja`ne qiynaydi.

Kewlim sira` toymaydi.

Ju`zim menin` sarg`ayar.

5.3. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti

Bunan tisqari «Tu`rk so`zleri toplamindag`i» birqansha naqil-maqallar qaraqalapq naqil-maqallari

menen u`nles. Ma`selen: «Qarg`a qazg`a ushqing`a buti siinur» degen naqil qaraqalpaqlarda

«G`arg`aniq g`azg`a jarisaman dep shati ayirildi», degenge sa`ykes keledi. Bunday usasliqlardi

gezlestiremiz. Ma`selen:

Kishi alasi ichtin,

Yilqi alasi tashtin,

(Adam alasi ishinde

Jilqi alasi tisinda).

«Tu`rk so`zler toplami» eski tu`rk tilin sonday-aq og`an jaqin bolg`an qaraqalpaq a`debiy tili ha`m

basqada xaliqlardin` til, a`debiyat tariyxin izertlewde u`lken xizmet atqaradi. Bul toplamg`a

- 28 -

Qashqardan baslap Volga boylarina shekem ornalasqan tu`rk tilles xaliqlardin` u`sh ju`zden aslam

qosiqlari ha`m sonin` menen birge ju`da` ko`p sondag`i naqil maqallari kirgizilgen.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. «Tu`rk so`zleri toplami» qay jerden tabildi?

2. «Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyeti

3.«Devanu lug`at a`t tu`rk» shig`armasinin` a`hmiyetiqanday?.

4. Maqmud Qashqariy basqa qanday shig`armalari bar?

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1.Mambetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.

2.Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. N., «Bilim». 1992.

- 29 -

6-TEMA: YUSUP HAS HAJIB HA`M ONIN` «QUTADG`U BILIG» SHIG`ARMASI.

(BAXITQA BASLAWSHI BILIM) (4 saat)

JOBASI:

1. Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim.

2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw ma`selesi.

3. «Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari.

4. Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari

5. «Qutadg`u bilig»tin` syujeti, kompozitsiyaliq qurilisi.

6. Shig`armanin` basli qaharmanlari

Tayanish so`zler dizbegi

Yusup Has Hajib do`retpeleri. Baxitqa baslawshi bilim shig`armasinin` nusqalari, Vena, Kair,

Namangan nusqalari.

Shig`armada a`hmiyetli to`rt ma`sele - A`dalat, da`wlet, aqil, qa`na`a`t.

Ug`ilmish, Aytoldi, Odg`urmish obrazlari

6.1.Yusup Has Hajib ko`rnekli shayir ha`m alim.

X-XII a`sirde Orta Aziyada parsi tili ha`m a`debiyatinin` og`ada u`stem bolip turiwina

qaramastan tu`rki tilinde bir qansha ko`rnekli shig`armalar payda boldi. Solardin` biri Yusup Has

Hajibtin` «Qutadg`u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasi. Bul shig`arma tu`rkiy xaliqlardin`

og`ada eski da`wirinde payda bolg`an. Sonliqtan bul da`wirdegi shayirlardi anaw yamasa minaw

xaliqtin` wa`kili dep qaraw qiyin. Belgili alimlardin` bergen mag`liwmatlarina qarag`anda Kishi

Aziyadan baslap Qitayg`a shekem tu`rki xaliqlarinin` en` iri qa`wimlerinen 20 dan aslam qa`wim

jasag`an5.

(Bulardin` ishinde Qipshaq qa`wimi ha`zirgi qaraqalpaq etnogonizmin du`ziwde ayriqsha

qatnasqan. Yag`niy, ha`zirgi qaraqalpaq tiline tiykar bolg`an qa`wimles tiller, o`zinin` tariyxinin`

a`dewir erte da`wirinde bulgar tilinin`, ekinshi ta`repten og`uz tillerinin` ta`sirinde, sonday-aq Orta

Aziyanin` a`yyemgi qa`wimleri Xorezmlilerdin` ta`sirine ushiradi (dep jazdi.

Akademik Yaxiya G`ulamov: Orta Aziyada payda bolg`an ma`deniyattin` qaysi biri qaysi

xaliqqa tiyisli ekenligi ilimiy tu`rde sipatlang`an emes6. Sonliqtan a`yyemgi da`wirden XIV a`sirge

5 Áàñêàêîâ Í. Ââåäåíèå â èçó÷åíèå òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ìîñêâà, qoyw ã. ñòð wtw. 6 "óëàìîâ ß.". Àëèéøåð Íàâîéèíèíã äàâðèíè 7ðãàíèø 8à3èäà. Òàøêåíò, {Ôàí}. qori éèë, e-áåò.

- 30 -

shekemgi ma`deniy esteliklerdi anaw ya minaw xaliqtin` «A`debiyati» dep atamastan tu`rkiy tilles

xaliqlardin` a`debiy estelikleri dep bahalag`animiz maqul deydi prof.K.Ma`mbetov7.

Bul da`wirdegi Yusup Has Hajib, Axmed Yugnakiy h.t.b. tu`rki xaliqlardin` belgili talant

iyeleri Yusup Has Hajib XI a`sirde jasag`an Shig`is ellerinin` ko`pshiligine belgili bolg`an ko`rnekli

shayir ha`m alim. Ol o`mir su`rgen zaman tu`rki xaliqlar birlespesinin` en` rawajlang`an zamani

Qaraxanidler ma`mleketinin` ilim ha`m pa`n jag`inan o`sip, joqari basqishqa ko`terilgen da`wiri. Ol

sol a`sirdin` 20-jillarinda Balasag`un qalasinda tuwilg`an. Yusup Has Hajib arab-parsi tillerin jaqsi

iyelep tu`rki tilinde usi da`stanlardi jazadi. Bul haqqinda ol da`stannin` kiris bo`liminde

to`mendegishe jazadi.

Arabcha, ta`jikcha kitablar wkish,

Bizin` tilimizga` bul yumg`i wqish.

(Yag`niy, bul waqitlarg`a shekem arab ha`m parsi, ta`jik tilindegi kitaplar og`ada ko`p bolip,

bul bizin` tilimizdegi danishpanliqtin` da`slepki kitabi) (dep jazg`an Yusup Has Hajib Balasug`uni

bul kitapti ha`zirgi esabi menen 462-jili jan`a jil esabi boyinsha 1070-jillari jazip pitkergen. Avtor

shig`armani 18 ayda jazip pitkergen deydi8.

Yusup Has Hajib kitapti jazip tamamlap Qaraxanidler hu`kimdari Tavg`ash Bug`raxang`a

siyliqqa beredi. Bug`raxan og`an Has Hajib (esik ag`asi) degen ataq bergen.

6.2. «Baxitqa baslawshi bilim» shig`armasinin` do`reliw tariyxinan ha`m u`yreniliw

ma`selesi.

«Qutadg`u bilig» haqqinda en` da`slep frantsuz alimi Djaubert Amades, venger alimi German

Vamberi, rus alimi V.V.Radlovlar ilim izertlew jumislarin alip barg`an. Son`g`i da`wirlerde belgili

ilimpazlar E.E.Bertel`s, S.E.Malov, G`.Abduraxmanov, A.A.Valitova, S.Mutalibov, K.Karimov h.t.b.

olardin` isin dawam ettirdi. Shig`arma boyinsha qaraqalpaq filolgiyasi iliminde de arnawli pikirler

payda bola basladi. H.Hamidovtin` qaraqalpaq tili tariyxi boyinsha miynetinde, sonday-aq

K.Ma`mbetovtin` «A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati», No`kis, 1976., «Erte da`wirdin` a`debiy

estelikleri» No`kis, 1986 miynetinde bul shig`armanin` qaraqalpaq a`debiyati tariyxina baylanisli

ma`seleleri so`z etiledi.

6.3.«Qutadg`u bilig»tin` (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` tiykarg`i nusqalari

Yusup Has Hajibtin` «Qutadg`u bilig» (Baxitqa baslawshi bilim) shig`armasinin` ha`zirge

shekem tek 3 nusqasi g`ana tabilg`an. Birinshisi ( Vena nusqasi. Bul kitap 1439-jili Gerat qalasinda

ko`shirliggen bolip, son`inan bir sebeplerge baylanisli Stambulg`a alip ketilgen. Kitap sol jerde

7 Ì1ìáåòîâ Ê. Åðòå ä17èðäåãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, Áèëèì. qoou, ui-áåò. 8 Ñîíäà( ui-áåò.

- 31 -

diplomatiyaliq xizmette ju`rgen belgili avstriya alimi Iosif Fon Xammer Purgshtal` qolina tu`sedi de

oni satip alip Venadag`i korol`lik kitapxanag`a siyliqqa beredi. Solay etip bul kitap Vena nusqasi dep

ataldi.

Ekinshisi Kair nusqasi bolip, bul qol jazba negizinen arab ha`ribi menen ko`shirilgen. 1896-jili

nemets alimi B.Morits ta`repinen tabilg`an. Usi nusqa tiykarinda ko`shirilgen rus alimi V.v.Rablov

qol jazbasi (G`MA) Ilimler Akademiyasinin` shig`istaniw institutinin` Leningrad bo`liminde

saqlanadi.

U`shinshisi Namangan nusqasi, 1914-jili A.Z.Valitova ta`repinen O`zbekstannin` Namangan

qalasinda tabilg`an. Bul kitap 1971-jili o`zbek alimi Qayum Karimov ta`repinen transkriptsiyalanip,

baspadan shiqqan.

Al, en` a`hmiyetlisi avtor shig`armada qanday ma`selelerdi so`z etken? -degen sorawg`a kelsek,

Yusup Has Hajib to`rt tu`rli ma`seleni ortag`a qoyadi.

1-A`dalat, 2-Da`wlet, 3-Aqil, 4-Qanaat. Ma`selesin ortag`a qoyadi. Avtor bulardin` ha`r birine

tu`rkiy at qoyadi. A`dalatqa ( Ku`ntug`di dep oni patsha ornina qoyadi. 2-Da`wlet yamasa ma`mleket

og`an ( Aytoldi dep wa`zir ornina qoyadi. 3-Aqilg`a Ug`dilmish (aqil dana) dep wa`zirdin` uli

sipatinda, al 4-Odgurmish dep wa`zirdin` tuwisqani sipatinda beredi. Yag`niy endi basqariw ushin usi

4 na`rse kerek dep, birinshiden el basqariw ushin patsha a`dil bolmag`i lazim. Bul Ku`ntuwdi patsha

obrazinda berilgen. Ekinshiden el-xaliqtin` abadan jasawi ushin ma`mlekettin` g`a`ziynesi boliwi tiyis,

ol bayliqti jumsawshi bilimli adamlar kerek. Patshaliqtin` g`a`ziynesi esap sanaq arqali alip barilsa

g`ana el baxitli, da`wletli boladi dep bul patsha wa`ziri Aytoldi obrazinda ken` tu`rde beriledi.

U`shinshiden ma`mleket aqil ha`m parasatli basqariwi kerek. Bul ma`sele wa`zirdin` aqilli uli

Ug`dulmish obrazi arqali sheshiledi. To`rtinshiden ha`r qanday adamnin` qanaatli, insapli boliwi

kerekligi wa`zirdin` tuwisqani da`rwish Odgurmish obrazinda beriwge ha`reket etken.

Da`stannin` tiykarg`i bo`limi 12 baptan, Ku`ntuwdi degen hu`kimdardin` ta`riypi menen

baslanadi. Da`standa to`mendegi waqiya bayanlanadi:

Êu`íòówäû äåãåí a`äèë ïàòøà áîëûïòû, îíûn` sha`n-sha`wketi ha`m shuhrati jaqin ha`m uzaq

u`lkelerge jàyilg`àí eken.. Àéòîëäû äåãåí àqûëëû áèð kisi îíûn` õûçìåòèíå kiðèw tilegi menen ïàéòàõòqà

êåëèïòè. Ol mu`sa`pirliktin` azap-aqretlerin shegipti ha`m de yar-dos, tanis-bilis arttiripti. Aytoldi

Êo`ñåìish äåãåí äîñòûíà ìu`ñàïèð áîëûï Ku`ntuwdinin` ïàéòàõòina êåëiwinin` sebeplerin so`ylep

beripti. Ko`semish og`an ma`det berip, Ku`ntug`dinin` Has Hajibi menen tanistiripti. Àéòîëäû

Ku`ntuwdinin` sarayina barip, onin` sa`wbetinde bolipti. Aytoldinin` ma`rtebesi ku`nnen-ku`nge ziyat

bolip, aqiri ol wa`zir etip tayinlanipti. Ol sarayda wzaq waqit xizmet etip, aqil-parasat ha`m iskerligi

menen Ku`ntuwdini qayil qaldiripti. Biraq jurti ha`m sem`yasin saqlap, Aytoldi hu`kimdardan ruxsat

alip, o`z jurtina qaytip ha`m bir qansha waqittan keiyn ñîë æåðäå qàéòûñ áîëipti.

- 32 -

Àéòoläûíûn` Ug`dulmish äåãåí óëû áàð åêåí. Îë àòàñûíûn` ño`zine a`mel etip, Êu`íòówäûíûn`

dàðgàyûíà êåëèï, ñàðàég`à õûçìåòêå êèðèpti. Ug`dulmish atasinin` izinen barip, ma`mleket islerindegi

xizmeti ha`m danalig`i menen Ku`ntuwdini shad etipti. Êu`íòówäû ìåíåí Ug`dulmish àðàñûíäà ha`r

tu`rli ma`selelerge baylanisli sa`wbet ha`m talqilawlar bolipti.

Aqilli ha`m alim adamlardin` ma`mleket islerine u`lken payda keltirip atirg`anin ko`rgen

Ku`ntuwdi danishpan Ug`durmishti sarayg`a shaqiradi. Ug`dulmish tarki dun`ya etip, adamlar

arasinan shig`ip ketken eken. Ol bir neshe xat-xabar ha`m aqilli Ugdurmish penen bolg`an

sa`wbetlerinen keyin Ku`ntuwdinin` mira`tin qabil etip sarayg`a kelipti. Ug`dulmish penen

Ku`ntuwdi ma`mleket isleri, moralliq ha`m basqa ma`seleler boyinsha sa`wbet ha`m pikirler

o`tkeripti. Ug`dulmish Ku`ntuwdig`a ko`p u`git ha`m na`siyatlar beripti.

Äa`ñòàídag`i wàqûÿëàðdûn` qûñqàøà mazmuni mine óñû. «Qutadg`u bilig» te qoyilg`an

ma`seleler wàqûÿnin` o`zine, qaharmanlardin` oyëàðinda emes, ba`lki pa`ndi-na`siyat, sa`wbet,

pikirlesiw ha`m sawal-juwaplarda o`z ko`rinisin tabadi.

6.4.Yusup Has Hajibtin` ta`lim ta`rbiyaliq oylari

Da`stannin` ha`r bir babi arnawli bir ma`selege bag`ishlanadi, baplar ideyaliq mazmuni menen

o`z-ara baylanisip baradi, biri ekinshisin toliqtiradi.

«Qutadg`u bilig» tin` ko`pshilik baplari XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miyetlik siyasiy

ma`selelerge bag`ishlang`an. Da`standa danaliq penen el basqariw haqqinda so`z baradi.

Begler bilim menen el áàsqaradi,

Aqil menen xaliqtin` isin orinlaydi,

Begtin` ati ilim menen baylanisli,

Eger bek bilim menen is alip barsa,

Onin` ati ma`ngi jasaydi

Yusup Has Hajip el basqariwdin` en` basli sha`rti, jaman a`detlerden saq boliw, ishimlik ishpew -

dep tu`singen.

Bor ichmas kerek ba`g fasad qilmas,

Bu ikki qiliqdin qachar qut bolsa.

(Maqtanshaqliq penen ishkilik ishiw ha`r bir basshinin` dushpani. bul eki a`detke muptala bolg`an

adamnan ha`mme waqit baxit qashadi) .

Sonin` ushin da Yusup Has Hajip el basqariw ushin aqilli adamlardin` za`ru`r ekenligin a`rman

etedi. Yag`niy, onin` aytiwi boyinsha «bir adam pu`tkil eldi basina ko`teriwi qiyin. Og`an qol ushin

beriwshi danishpanlar kerek». Ol ha`mme waqit xaliq ta`repinde turip so`yleydi. Xaliqtin` bir wa`kili

sipatinda patshadan u`sh tu`rli o`tinishti qabil etiwin soraydi.

- 33 -

«A`y, el iyesiYo Xaliqtin` sennen u`sh o`tinishi bar. Oni orinlaw pariz ha`m qariz. Birinshisi

puldin` qa`dirin ko`ter. Ekinshisi-xaliq ushin za`ru`r bolg`an a`dalatli zan`lardi shig`ar. U`shinshisi-

jollardi qaraqshilardan qorg`aYo A`y eldin` sa`rdariYo Usi u`sh talapti orinlag`annan keiyn,

xalqin`nan da u`sh na`rseni talap qilYo Birinshisi-shig`arg`an buyrig`in`di xaliq toliq orinlaw kerek.

Ekinshisi-ma`mleketke tapsiriliwi kerek saliqlar waqtinda tapsirilsin. U`shinshisi-pu`tkil xaliq

dostin`a dos, dushpanin`a dushpan bolsin». Shayirdin` pikiri boyinsha wa`zir ha`m la`shker basi

ma`mlekettin` u`lken tayanishi. Wa`zir o`z bilimi arqali ha`reket jasasa, la`shker basi ku`sh-qu`direti

arqali xaliqti qorg`aydi.

Misali:

Wa`zir la`shker basi - bul eki a`lem,

Birewinde qilish, birinde qa`lem,

Bular xaliqtin` qorg`awshisi sezgenim,

Ekewide ten` uslag`ay dizginin.

Usinin` menen birlikte avtor til haqqinda og`ada bahali pikirlerdi ortag`a taslaydi:

So`zin`e iqtiyat bol,basin` ketpesin,

Tilin`e iqtiyat bol, tisin` sinbasin,

Uzin arqan qila berme so`zin`di,

Bir ku`nleri alip keter o`zin`di,

Danishpan boladi bilip so`ylegen,

Sol ushin da onin` so`zi o`shpegen.

Da`standa ko`rsetilgenindey-aq bilim bul baxittin` gilti. Bilimi ku`shli adam hesh waqit qag`inip

su`rinbeydi. Avtor bul haqqinda bilay deydi:

Bilimsizlik - bir apatqa jolig`ar,

Bilimlilik - jasqa qaray tolig`ar,

To`r esiktin` parqin bilmes bilimsiz,

Payti tiyse, to`rdi bilg`ar bilimsiz.

«Qutadg`u bilig» didaktikaliq da`stani moral` ha`m a`dep-ikramliliqqa bayla-nisli qimbatli

pa`ndi-na`siyatlarin o`z ishine aladi. Da`stan avtori ta`repinen til a`debi, sewgi, sadaqat, rasgo`ylik

ha`m hadalliq kibi ma`seleler haqqinda hikmetli so`zler aytiladi.. Bular da`stannin` pu`tin mazmuni

ha`m ma`nisine sin`diriledi.

Avtor u`yleniw ha`m bala ta`rbiyasi haqqindag`i 53-bapta sem`ya ha`m bala ta`rbiyasinin`

quramali ekenin ko`rsetedi, balani jas waqtinan baslap jaqsi etip ta`rbiyalaw kerekligin aytadi.

«Qutadg`u bilig» XI a`sirdegi Orta Aziya ha`m Shig`is Tu`rkistandag`i tu`rkiy xaliqlari ha`m

qabilalar tilinin` esteligi. «Qutadg`u bilig»te biz ko`p g`ana arxaik so`zlerdin` qollaniwdan shig`ip

- 34 -

ketgenin, biraq «y»« ha`m «z»sesleri orninda «d» sesin qollaniw kibi arxaik formanin` dawam etip

kelgenin ha`m de arabsha, parsi-ta`jikshe so`zler bir qansha ko`p isletile baslag`anin ko`remiz.

«Qutadg`u bilig» xaliq awizeki do`retiwshiligi tiykarinda tu`rkiy xaliqlar jazba a`debiyatinin`

rawajlana basalg`anin ha`m da`stanshiliqta jetiskenliklerge eriskenin ko`rsetedi.

Sonin` menen birge «Qutadg`u bilig» XI a`sir qaraxaniylar da`wirindegi ja`miy-etlik siyasiy

turmis ha`m ma`deniyatin u`yreniwde de biybaha derek.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. Baskakov N. Vvedenie v izuchenie tyurkskix yazikov. Moskva, 1962 g. str 252.

2. G`ulamov Ya.G`. Aliysher Navoyining davrini wrganish haqida. Tashkent, «Fan». 1948 yil, 3-

bet.

3. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.

4. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.

5. Yusup Has Hajib. Qutadg`u bilig. -Tashkent: «Fan», 1976 y.

- 35 -

7-tema: XOJA AXMED YaSSAWIY (2 saat)

JOBASI:

1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar.

2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi.

3. «Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i.

4. Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti.

5. Axmed Yassawiy - ta`sauwif a`debiyattin` ulli wa`killi, shayir, Yassawiy ta`liymatinin`

tiykarin saliwshisi.

7.1. Xoja Axmed Yassawiy o`miri haqqinda mag`liwmatlar.

Axmed Yassawiy Yassida ruwxaniy-shayx sem`yasinda tuwildi. atasi Ibrahim Yassa ha`m

Sayramda uzaq jil shayxliq etken ha`m ko`p mu`ridleri bolg`an. Ra`wiyatlar Shayx Ibrahimdi onin`

atasi Maxmud, babasi Iftixor ha`m basqalar arqali Muxammed payg`ambardin` qizi - Fatima

a`wladina baylanistiradi. Axmedtin` balaliq jillari. Sayramda o`tedi. Jas gezinde atasi o`lip, Arslanbap

degen iyshannin` qolinda qaladi. Arislanbap o`lgennen keyin Buxarag`a barip, belgili qa`niyge Yusup

Hamadaniyden ta`sawwif boyinsha ta`lim aladi. Yusup Hamadaniy o`liminen keyin onin` ornina

xalifaliq etedi. Ol haqqinda ha`r qiyli a`psana ha`m rawayatlar bar.

Sayramnin` tu`rli orinlarinda Axmed Yassawiydin` atasi Shayx Ibrahimnin`, anasi Qarasha

mamanin`, ag`a-inileri Latif ha`m Mustafaquli atalarinin` qa`biri bar. Axmed Yassawiydin` o`zi bolsa

Yassida jerlengen. Ja`ha`ngir patsha Amir Timur 1395-1397 jillari Axmed Yassawiydin` eski

qa`birinin` ornina u`lken mavzoley qurdirg`an.

Axmed Yassawiy basqa sufistler siyaqli so`z o`nerinen paydalanip islam qag`iydalarin, jahriya

ta`liymatin na`siyatlawshi qosiqlar jazdi. Onin` qosiqlari «Hikmet», qosiqlar toplami bolsa «Devani

hikmet» dep ataladi. Bul shig`arma XV a`sirde arab imlasi menen ko`shirilip ko`p nusqadi tarqatilg`an

«Diywani Hikmet» 1887-jili Qazanda, 1901-jili Stambulda, 1902-jili Tashkentte baslig`an. Negizi 109

hikmetten ibarat, keyingi baspalarinda 40 hikmet qosilip, 149 hikmetke jetken.

7.2. Din ha`m ta`sawwif - «Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq negizi.

Hikmetlerde Xoja Axmed Yassawiy ati «Qul Xoja Axmed», «Xoja Axmed Yassawiy», «Axmed

Ibn Ibrahim», «Sultan Xoja Axmed Yassawiy», «Yassawiy miskin Axmed», «Miskin Yassawiy»

ha`m «Xoja Axmed» ta`rizinde berilgen.

Til ha`m uslub jag`inan da «Devani hikmet» nusqalari bir-birinen u`lken parqi bar. «Devani

hikmet» tin` bir nusqasi da Yassawiy tilinin`, XII a`cirdin` da`l tiykarg`i esteligi bola almaydi. Sebebi

Yassawiy hikmetleri awizdan-awizg`a o`tip, kitaptan-kitapqa o`tip o`zinin` da`slepki tillik sapasin

a`lle qashan o`zgertip jibergen.

- 36 -

Din ha`m tasawwip -»Devani hikmet» tin` jetekshi ideyaliq mazmini. Axmed Yassawiy islam

dininin` nizam-qag`iydalari ha`m u`rp-a`detlerinin` jiyindisi bolg`an «shariyat»ti, «tariqat»ti, ishqi

ilahiyi-»ma`rifat»ti, quday ha`m og`an erisiwdi - «haqiyqat» ti na`siyatlaydi.

Kitap Axmed Yassawiydin` sufistlik ideyadag`i pikiri menen baslanadi:

A`y, a`hli musilman,

So`zime inan,

Bul dun`ya o`tkinshi,

Bul dun`ya zindan.

Ol negizgi dun`yada bolip atirg`an a`dalatsizliqlarg`a qarsi shig`adi. Biraq ol a`dalatsizliqlar

menen bul ha`sh qanday gu`resip bolmaydi. Alla tala olardi qatal jazalaydi. Al senin` bolsa, ol jaqta

ekinshi o`mirin` baslanadi, - dep u`gitleydi.

Basim topraq, ko`zim topiraq, o`zim topraq,

Haqiyqatqa jetermen - dep ruwxim tarqaq,

Ol dun`yada bolar eken tek haqiyqat.

Tamshi bolip jer astina kirdim, mine.

Yassawiy allatalani alg`islaw menen bir qatarda o`zi jasag`an ja`miyetke sinap-minewshi ko`zleri

menen qaraydi. Patsha, wa`zir, sultan siyasatlari da og`an jaqpaydi. Xaliqtin` da`riwishlerdin`

u`gitlerin tin`lamay atirg`anlig`ina qatti naliydi.

A`hli dun`ya xalqimizda sawat yoq,

Patshalarda, wa`zirlerde a`dalat yoq,

Da`wrwishlerdin` duwasinda inabat yoq,

Bir g`aniybet bashin`izg`a tu`shti doslar

Axirzaman alimlari zalim boldi,

Xoshametti a`ylegenler alim boldi,

Haqni aytqan da`rwirshilerge g`a`nim boldi,

A`jep sumliq zamanlar boldi doslar

Xoja Axmed Yassawiy sol da`wirdegi quran su`releri menen bir qatarda payg`ambar ha`m

a`wliyeler haqqinda an`izlardi da jaqsi bilgen. O`zine ta`n shayirshilig`i bar. Arab, parsi ha`m

tu`rkmen poeziya u`lgilerin jaqsi o`zlestirgen ha`m oni a`piwayi tu`sindirip bere alg`an shayir.

Da`rwish kiyimin kiyinip, joqshiliqta o`mir keshirgen. O`zin islam dininin` na`siyatshisi esaplag`an.

Ol o`zinin` qosiqlarin ha`mme birdey oqiy almaslig`in da sezedi.

Menin` aytqan hikmetimnin` sani yoqdur,

Ha`mmelerge oqip alar imkan yoqdur,

Xoja Axmet so`zi erur da`rtke da`rman,

Taliplarg`a bayan etsem qalmas a`rman.

- 37 -

Yassawiydin` pikiri boyinsha adam balasinin` en` basli dushpani - na`psi. Adamnin` na`psi jasirin

tu`rde orinlanatug`in bolsa bul - urliq. Biraq allatala oni bilip, esapqa alip turadi. Sonin` ushin da men

alla tala ta`repindemen dep aytadi:

Ag`ash atqa mingizip,

Salsa soni la`ha`tke,

Eki iynin`de perishte,

Tutar soraw-juwapqa,

Dozaqqa tutar basin`di,

Ko`resen` ko`p xorliqti,

O dun`yada hesh waqit,

Keshirmeydi xorliqti.

Yassawiy haqiyqiy sufist. Ol derlik ha`r bir hikmetinde bul dun`yanin` go`zzallig`in umitiwdi ilaji

bolg`aninsha ha`r qanday adam xorzar jasap, o dun`yanin` ra`ha`tin ku`tiwi kerekligi haqqinda

uqtirmaqshi boladi.

Bilgin` kelse axirettin` sawdasin,

Umit tezden bul dun`yanin` g`awg`asin,

Sen terersen` sonda ja`nnet miywasin,

Bas qosarsan` ja`nnet g`ulmanlarina.

Qullasi, Yassawiy «Bul dun`yada ha`mme na`rsege qanaat etiw kerek» deydi.

7.3.Devani hikmet» tin` qosiq qurilisi ha`m tili, onin` qaraqalpaq tiline jaqinlig`i.

«Devani hikmet» tegi ayirim qosiqlar liro-epikaliq xarakterge iye bolsa da, lekin qosiqlar lirikaliq

qosiqlardan ibarat. Sonliqtan, «Devani hikmet» lirikaliq toplam. Liro-epikaliq qosiqlarinda din ha`m

ta`sawwifti ayirim rawiyatlar bayani menen na`siyatlag`an, lirikaliq qosiqlarind ritorikaliq qaratpa

usilin qollanadi.

«Devani hikmet» tegi bir neshe g`a`zzeldi esaplamag`anda , devan murabba formasindag`i

qosiqlardan quralg`an. Ba`ntler to`rt qatardan quralg`an qaraqalpaq xaliq awizeki do`retiwshiliginde

ha`m jazba a`debiyatinda ushirasatug`in qosiq tu`rlerinen ibarat. Yassawiy ha`m onin` dawamshilari

o`z diniy ha`m tasawwifliq qaraslarinan xat-sawati bolmag`an xaliq massasi ortasinda ken`irek

tarqatiw maqsetinde to`rtlik formasinda jazg`an. Ba`ntleri to`rt qatardan ibarat bolg`an hikmet,

tiykarinan aaab, vvvb tu`rinde wyqasadi, ko`binese birinshi ba`nttegi to`rtinshi qatar keyingi

ba`ntlerde qaytalanip keledi.

Aruzda ayirim qosiqlardi esapqa almag`anda «Devan» dag`i barliq qosiqlar barmaq o`lsheminde

jazilg`an.

- 38 -

7.4.Qaraqalpaq poeziyasinin` rawajlaniwinda Yassawiy do`retiwshiliginin` a`hmiyeti.

«Devani hikmet» te arxaik elementlerdi de, dialektalogiyaliq qa`sietlerdi de, parsi-ta`jik tilinin`

ta`sirinde seziledi. Devanda ezuq (gu`na), jmaq (ja`nnet), ariq (pa`k, taza), emgak (miynet) ha`m

basqa arxaik so`zlerdin`, evuq (jaqin), ilig (qol) kibi territorial diolektlerge ta`n so`zlerdin`, bad

(jaman), kas (kishi), bozi (oyin, ermek), obu gil (suw ha`m topraq) siyaqli parsi-ta`jik so`zleri «u»

da`nekerinin` qollaniliwi, devan-nin` Stambul ha`m Qazan baspalarinda tu`rk ha`m tatar tili

elementlerinin` ushraytug`inlig`in ko`rsetedi.

Devanda qayta-qayta ta`kirarlanip kelgen gu`na, duzaq, zikir, aqret, hayat, pir, subhan, pana,

qiyamet, g`ayip, ha`dj, haq siyaqli din ha`m taswwifqa bayla-nisli so`z ha`m terminlerdin` ju`da` ko`p

qollaniliwi «Devani hikmet» tili-nin` ju`da` xarakterli belgilerinen biri.

Xoja Axmed Yassawiy hikmetlerindegi siyaqli qaraqalpaq a`debiyatinda A`jiniyaz, Berdaq

do`retiwshiligin de dun`yanin` jaratiwshisi jalg`iz ha`m mehriban allatala degen pikirler orin alg`an.

A`sirese, bul da`stu`r A`jiniyaz poeziyasinda aniq ko`rinedi. Shayirdin` «Bir janan», «Bir pa`riy»,

«Go`zzal-lar», «Demishler» qosiqlarinda haq diydarina ashiq boliw, ta`rki dun`yaliq ideyalari bar.

Qullasi, «Devani hikmet» sufizm ta`liymatlarin na`siyatlawshi, tarqatiwshi shig`arma. Bul

ta`liymat Yassawiydin` sha`kirtleri Sulayman Baqirg`aniy, Baba Mashin, O`zgendiy, Xudaydod,

Ubaydiy ta`repinen dawam ettirilgen.

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1. Axmed Yassawiy. Hikmetler. - Tashkent, 1990 y.

2. Mallaev N. Wzbek adabieti tariyxi., - Tashkent: «Wqituvchi» 1976 y. 151-162 bet.

3. Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. - No`kis, «Bilim», 1992 j. 71-78

betler.

- 39 -

8-tema: AXMED YuGNAKIY (2 saat)

JOBASI:

1. Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti

2. «Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`

u`yreniliwi

3. Da`stannin` qurilisi

4. «Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim-

ta`rbiyaliq, ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.

5. Da`stannin` ko`rkemlik da`rejesi ha`m tili.

6. Tu`rkiy xaliqlar a`debiyatinda tutqan orni

8.1. Axmed Yugnakiydin` o`miri ha`m a`debiy xizmeti

Tu`rkiy xaliqlardin` ko`pshiligi derlik Axmed Yugnakiydi o`zlerinin` talantli shayiri ha`m

danishpan ustazi sipatinda ta`n aladi. Onnan saqlanip qalg`an jalg`iz a`debiy miyras «Hibatul-

haqoyiq» pu`tkil tu`rkiy tilles xaliqlardin` ko`rkem so`z o`neri ha`m a`debiy tilinin` ju`da` bahali

esteligi sipatinda du`n`ya a`debiyati tariyxina belgili.

Axmet Yugnakiydin` o`miri ha`m xizmeti haqqinda bizin` da`wirimizge shekem

mag`liwmatlar ku`ta` az saqlanip jetkenligi ma`lim. «Hibatul-haqoyiq» tin` ayirim qatarlari ha`m

onin` nusqalarina oni u`yreniwshi alimlar ta`repinen jazilg`an ko`zqaraslar shayirdin` o`miri ha`m

do`retiwshiligi haqqinda biraz mag`liwmatlar beredi. Aytip o`tkenimizdey avtor qatarlarinda bazi bir

kerekli dereklerdi ushirastiramiz:

Atachi ati Ma`ha`mediy Iukakiy,

Ediy Axmed ogli, yok hech shaki.

Yag`niy: Shayirdin` a`kesinin` ati Muxammed Yugnakiy, al o`zinin` ati Axmed ekenligi tuwrali

mag`liwmatqa iye bolamiz.

Edibning yeri, Iuginen erur,

Sefaliq eta`b yer, kongullar yarur,

Yaki Shayirdin` tuwilg`an jerinin` ati Yugnak, zeynin`di ashatug`in bir a`jayip jer - dep jaziwina

qarag`anda, o`zin Axmed Yugnakiy dep atag`anin eske alg`animizda bul shayirdin` shininda da

Yugnak qalasinda tuwilg`anina ja`ne bir ma`rte isenim payda boladi. Belgisiz adam ta`repinen

jazilg`an ko`rsetpede shayirdin` ko`zi soqir bolg`ani ha`m kitaptin` 14 baptan ibarat ekenligi aytiladi.

Tuga kurmas erdi adibnin`g kwzi,

Tuzatti bu wn twrt bob ichra swzi.

«Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin`

u`yreniliwi

- 40 -

8.2.«Hibatul haqoyiq» da`staninin` nusqalari ha`m olardin` u`yreniliwi

Axmed Yugnakiy haqqindag`i mag`liwmatlar usilardan ibarat. Biraq shayirdin` «Hiybatul

haqoyiq» da`stani bul mag`liwmatlardi bir qansha toliqtiriwg`a, avtordin` jasag`an da`wirin shamalap

ko`rsetiwge imkan beredi.

1906-jili tu`rk alimi Najib Asim Stambuldag`i Sofiya meshitinin` kitapxanasinda mong`ol

tilindegi risolalar toplamina kiritilgen bir qol jazbani tapqanlig`i ma`lim. Qol jazba tu`rkiy tilde bolip,

ol mong`ol tilinde jazilg`an xatlar toplamina aljas kiritilgen. Tabilg`an qol jazba ele ilim du`nyasina

ma`lim bolmag`an Axmed Yugnakiydin` «Hiybatul haqoyiq» da`stani edi. Qol jazba hijriy 884 jildin`

7 zulqa`da ayinda (1480 jildin` 30-yanvarinda) Ctambulda Abdirazaq Bahshiy ta`repinen ko`shirilgen

bolip, ka`tib XV a`sirde uyg`ir jaziwi ko`pshilikke tanis bolg`ani ushin, uyg`ir jaziwi menen

ko`shirilgen tekstke qatarlardan keyin arabsha transkriptsiyada ha`m parsi-ta`jik tilinde ayirim

tu`sinikler de beredi. Bunnan keyinde bir neshe qol jazbalardin` tabilg`anlig`i ma`lim. Solardin`

ishinde en` eskisi Samarqand nusqasi bolip, bul nusqa 1444-jili Samarqandli kalligraf Zeynul-Abiddin

Juraniy degen kisi ta`repinen eski uyg`irha`ribi menen ko`shirilgen.

Najib Asim 1334 (1916) jili «Hibatul-haqoyiq» ti 1480-jilg`i nusqasi tiykarinda asmanli tu`rk

tiline awdarmasi menen baspadan shig`aradi, og`an so`z basi jazadi, ayirim tu`sindiriwler beredi, kishi

garmmatikaliq ocherk ha`m so`zlik du`zdi. Tu`rk alimi Rashid Arat Rahmat 1951 jili, «Hibatul-

haqoyiq» tin` jan`a salistirmasi baspasin birlestirdi. 1971-jili ayirim kitapsha sipatinda Q.Maxmudov

ta`repinen tayarlang`an tekst tiykarinda basildi.

Da`stannin` birinshi babi (1-10 ba`ytler) qudayg`a, ekinshi babi (11-19 ba`ytler) payg`ambar

ha`m to`rt xalifag`a bag`ishlang`an. U`shinshi bap (20-33 ba`ytler) Dod-sipah-solarg`a

bag`ishlang`an. Dod-sipahsolar zamannin` ulli a`meldarlarinan biri bolg`an, sebebi da`stan avtori oni

bir neshe orinda «shaqim» dep ataydi. To`rtinshi bap (34-39 ba`ytler) kitaptin` jaziliw sebebi haqqinda

bolip, shayir oni Dod sipahsolarg`a bir estelik sipatinda inam etkenin ko`rsetedi.

8.3. Da`stannin` qurilisi

Da`stannin` da`slepki to`rt babi onin` (to`rt bab) kirisiw bo`limi bolip, tiykarg`i bo`lim besinshi

baptan basalanadi.

Besinshi bap (40-62 ba`ytler) bilim maqtawi ha`m ja`hilliktin` za`leline, 6-bap (68-86 ba`ytler)

til a`debi, 7-bap (87-110 ba`ytler) du`n`yanin` pa`niyligine, 8-bap saqiyliq ha`m baqilliqqa,

tog`izinshi ha`m oninshi baplar (176-226 ba`ytler) turmis ma`selelerine bag`ishlang`an bolip, 11-bap

(227-235-ba`ytler) kitaptin` epilogi.

Axmed Yugnakiy ilim-marifatti «Hibatul-haqoyiq» tin` orayliq ma`selelerinen biri etip qoydi,

da`stannin` tiykarg`i bo`limi usi ma`sele menen baslanadi. Shayir alim menen ja`hildi bir-birine

qarama-qarsi qoyadi, alim ilim menen baxit-saodat jolin tapsa, ja`hil nadanlig`i sebepli

baxitsizliqlarg`a giripdar boladi, ilim ha`m alimdi qa`dirlew, ilim u`yreniwge tirisiw lazim deydi

- 41 -

So`z etpekshi edi ja`ne bilimdi,

Joldas bolg`ay sag`an ba`rha` bilimli,

Bilimli adam tura ku`nin`e jarap,

Bilimsiz adamlar, miywesiz daraq

Biri o`tpes pishaq, birewi almas,

Bilimsizler bilimlige ten` bolmas.

Ha`mme waqit bilim kerek jigitke,

Bilimsizler usar maysiz jilikke.

Ilimsizler bolar maysiz su`yektey,

Ishi bop-bos, biraq elge kerektey .

Axmed Yugnakiydin` bul pikirleri, progresiv didaktikaliq ko`z-qaraslari bu`gingi ku`nde u`lken

a`hmiyetke iye. «Hibatul-haqoyiq» didaktikaliq da`stan bolip, a`dep ikramliq ma`seleleri ondag`i

ko`pshilik baplardin` tematikaliq tiykarin quraydi. Shayir til, so`ylew a`debi, saqiyliq, baqilliq,

kemtarliq, arziw-arman-lar haqqinda pikirlerin ortag`a taslaydi. Misali, «jalg`an so`ylew ha`m

o`tirikshiliktin` ziyani» haqqinda:

Jalg`an so`zde ma`ni bolmas jaltirar,

O`tirikshi adam qorqip qaltirar,

Ha`mme waqit jolin tabar tuwriliq,

Jalg`an so`zge sen qalarsan` quwirlip.

Jalg`an so`z- kesellik,tuwri so`z shipa,

O`tirikshi heshkimge etpegen opa.

Shayir ko`rsetiwinshe artiqsha dun`ya baxitsizliq alip keliwi mu`mkin:

Bul dunia na`kitin ya`gu kozgulik,

Ol artuq tila`na` vabod yitgulik.

(Bul dun`yanin` baylig`inan tek iship jep, kiyiwge g`ana jiyna. Basqasi awirliq etedi.)

Axmed Yugnakiy dun`yaparaz ha`m ashko`z adamlardi qatti ashkaralaydi. dun`yada sonday bir

ash ko`z adamlar ko`beyip ketken. Olar arba-arba altinlar arttirip, jiynap bayisada, kiymlerin jamap

kiyip ju`redi. Bul taypadag`i adamlar o`zin de ha`m a`tirapindag`i adamlardi da ashtan o`ltiredi.

Sonin` ushin da ol: bul dun`yada jaqsi jasamaqshi bolsan`, o`zgelerdi aldama. O`z miynetin` menen

g`ana jasa, - dep uqtirmaqshi boladi.

Shayir da`stannin` to`rtinshi bo`liminde saqiyliq ha`m baqilliq haqqinda aytip, saqiyliqti baqilliq

ha`m ziqnaliqqa qarama-qarsi qoyadi, bul ma`selelerge baylanisli pikirlerin basqa baplarg`a da

sin`dirdi, ko`rkem til qurallarinan, ten`ewlerden ha`m xaliq maqallarinan paydalanadi.

- 42 -

8.4.«Hibatul haqoyiq» («Haqiyqatlar siylig`i») da`staninda ta`lim-ta`rbiyaliq,

ag`artiwshiliq ma`seleleri. Ilim haqqinda oylar.

Axmed Yugnakiy islam dinin idealastiradi, da`stannin` da`slepki qatarlarin qudayg`a, Muhammed

payg`ambar ha`m to`rt xalifag`a atap, quran hayatlarin keltiredi.

Ol ja`bir shegiwshilerdi zalimlarg`a qarsi ko`teriwge, olarg`a sadiq ha`m opadar boliwg`a

shaqiradi:

Jifo qildachingg`a enut qil vafo,

Orimas necha yusa qon birla qon.

(Kim ja`bir qilsa, sen og`an opa qil, qan menen qandi juwip bolmaydi.)

Axmed Yugnakiydin` pikirine «pa`niy dun`ya» za`ha`rli jilang`a uqsaydi, ol ra`ha`t ko`riw ushin

emes, ba`lki azap shegiw ushin jaratilg`an, onin` awirmanliqlarina ko`niw, shidam beriw kerek, baxit-

ra`ha`t bolsa tu`s, qiyal yaki qustin` bir demde uship ketiwi:

Ezingi bulut-tak e tush-tak xash,

Darangsiz kechar baxt e qush tak uchar,

... Niqob kwtur ochun, birar yuz ochar,

Ezar qwl kuchar-tak, yana tark tochar.

(Baxit qiyal menen jazg`i bult ya tu`stey tez o`tip ketedi, yaki qustay ushadi. Dun`ya niqabin

ko`terip, bir az waqit ju`zin aship ko`rsetedi, qollarin jazip bawirina almaqshi boladi da, tezden

qashadi.)

«Hibatul-haqoyiq» avtori bir waqiyani bayanlaw waziypasin emes, ba`lki ilim, a`dep-ikramliq

ha`m basqa ma`seleler haqqinda pikir ju`ritip, u`git-na`siyat beriw waziypasin o`z aldina qoyadi.

Sog`an qaray, «Hiybatul-haqoyiq» didaktikaliq da`stan bolip, bul onin` ko`rkemlik qa`siyetlerin ha`m

uslubin belgileydi. Da`standa syujet bolmasa da, onin` baplari mazmuni ha`m ma`nisi menen o`z-ara

baylanisip, bir pu`tin kompozitsion qurilisin payda etedi. Avtor da`stannin` baplarinda ha`r qiyli

ob`ekt, tu`siniklerdi beriw ha`m olardi bir-birine qarama-qarsi qoyiw tiykarinda olardan ha`r birinin`

o`zine ta`n unamli ha`m unamsiz ta`repin ashadi. Bul usil avtorg`a da`standa qoyilg`an ma`selelerdi

ma`lim konflikt foninda jaratiw ha`m juwmaqlaw, pikirlerden kelip shig`atug`in u`git-na`siyattin`

ta`sirin ku`sheytiw ha`m shig`armanin` ko`rkemlik qunin asiriw imkaniyatin beredi.

«Hibatul-haqoyiq» ta ko`birek ushiraytug`in ko`rkem til qurallarinan biri- ten`ew. Axmed

Yugnakiy bazi traditsiyaliq uqsatiwlardi ta`kirarlap qollansa da, lekin ol jan`a ha`m original

uqsatiwlar do`rete alg`an. Da`stannin` kirisiwinde avtor Dod-sipahsolardi ten`izge ha`m o`zin jawin

tamshisina uqsatadi. Bilimli kisi qimbat baha alting`a, ja`hil adam arzimas, qa`lbeki aqshag`a, bilimli

hayal er adamg`a, bilimsiz er hayalg`a, bilimli jilikli su`yekke, bilimsiz jiliksiz su`yekke, dun`ya

ka`rwan sarayg`a, tuwri so`z palg`a, jalg`an so`z awizdi ashitiwshi piyazg`a uqsatiladi.

Sonday-aq avtor da`standa metofora, alliteratsiya, qaytalawlardi isletedi.

- 43 -

«Hibatul-haqoyiq» ta «Qutadg`u bilig» siyaqli, aruzdin` mutaqorib bahrinde (faulun, faulun,

faulun, faul) jaratilg`an. Bul ba`hrdin` hijo du`zilisi qag`iydasina su`yengen bolsa da, biraq

o`lshemnin` rawanlig`in ta`miynlew maqsetinde bazi hijolardin` sozimlig`i ha`m qisqalig`i

qag`iydasinan shetkerilep, hijonin` formasina g`ana emes, oqiliwi ha`m aytiliwina da ko`birek itibar

beredi.

«Hibatul-haqoyiq» tin` kirisiw baplari g`a`zzel jolinda uyqasqan bolip, baplar xaliq qosiqlarina

ta`n «aaba» to`rtlik ta`rizinde wyqasqan . Biraq ayirim orinlarda to`rtlik wyqasi buziladi.

«Hibatul-haqoyiq» a`yyemgi tu`rkiy a`debiy tilinin` qimbatli esteligi. Onda qa`dim (kiyim),

kelinki (kiyingi), adoq (ayaq), qwd (quy- quymaq) kibi so`zlerdegi «d» arxaik elementi, adiz (ba`lent),

og`un-ajun (dun`ya), akit (ka`rwan), chig`ay (qashshaq, gedey) siyaqli arxaizmler ushirasadi, onin`

tili keyingi a`debiy estelikler tiline jaqiniraq. Xaliq maqallari da da`stannin` tilin, mazmunin bir

qansha bayitadi. ol xaliq maqallarin da`l yaki olardin` mazmunin saqlag`an hallar formasin qosiq

qatarlarina muwapiqlastirip beredi. Axmed Yugnakiy o`zinen keiyngi a`wladqa a`dep-ikramliliq

haqqinda jazilg`an «Hibatul haqoyiq» didaktikaliq shig`armasin miyras etip qaldirg`an. Aradan ko`p

a`sir waqit o`tse de bul da`stan o`z qunlilig`in jog`altqan joq.

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1. Axmet Yugnakiy. Qadimiy hikmetler. Toshkent: 1987 y.

2. Mallaev N.M. Wzbek adabieti tarixi. 1-kitob, Toshkent, 1976 y.

3. Mahmudov Q. Ahmad Yugnakiyning «Hibatul haqoyiq» asari haqida, - Tashkent, 1972 y.

4. Mambetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. -No`kis. «Bilim», 1992 j., 102-

107-betler

- 44 -

9-tema: XIII-XIV A`SIRLERDEGI A`DEBIYAT (2 saat)

JOBASI:

1. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. Altin Orda da`wiri.

2. Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri

3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi

4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen

ilimpazlar

5. Jazba esteliktin` latin tiline awdariliwi

6. «Kodeks kumanikus»te naqil-maqal, jumbaqlardin` qollaniliwi ha`m o`zshesheligi

Tayanish so`zler.

«Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi, awdariliwi, jazba estelik qaysi tillerdin` negizi sanaladi,

jazba esteliktegi naqil-maqallar, jumbaqlar.

9.1.. XIII a`sirdegi tariyxiy-a`debiy jag`daylar. A ltin Orda da`wiri.

XIII a`sirde Orta Aziya ha`m Qazaqstan xaliqlari o`z aldina otaw tigip bo`line qoymag`an edi.

Shig`ista qarluqlar, orta bo`lekte og`uzlar, arqada qipshaqlardin` u`stemligi basim bolip, bulardin`

ba`ri de bir-biri menen aralasip, uliwma «tu`rki» degen tildi payda etti. Olardin` qa`wimlik birligi

tiykarinda jasap atirg`an jer sha`riyatina qaray dialektlik belgileri de bir-birinen pariq qilatug`in edi.

VI a`sirden baslap Orta Aziya ha`m Qazaqstanda u`stemlik etken arab tili, XI a`sirge kelip parsi

tilinin` u`stemligi menen awmasa basladi. Bug`an en` basli sebep bolg`an ha`diyse, Orta Aziyag`a iran

qa`wimlerinin` kelip qonislasa baslawi, onin` u`stine shig`is oyaniw da`wirinin` baslawshilari

Rudakiy, Omar Hayyam, Firdawsiy, Saadiy ha`m Hafiz siyaqli danishpan shayirlardin` payda boliwi,

basqa tildegi a`debiyatlardi isirin`qirap, parsi tilindegi a`debiyattin` u`stemligin alip keldi. Bunnan

tisqari, Orta Aziyani ma`kanlag`an xaliqtin` parsi bo`legi o`zlerinin` etnikaliq birligin bekkemlep,

o`zlerin ta`jikler dep atay basladi. Al tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan danishpanlardin` o`zleri de

o`z tili menen qosa arab ha`m parsi tillerin u`yreniwge ma`jbu`r bolg`an. Sonin` ushin da bul

da`wirdin` danishpanlarinin` ha`tte tiline qarap ta qaysi xaliqlardin` wa`kili ekenligin de ajiratiw

qiyin. Ma`selen, Abu Rayxan Beruniy, Abu Nasr Farabiy o`zleri tu`rki xaliqlarinin` arasinan shiqqan

bolsa da barliq miynetlerin arab tilinde jazg`an. Parsi-ta`jik xalqinin` wa`kili Abu Aliy Ibn Sino

haqqinda da tap usinday pikirdi aytiw mu`mkin.

Biraq solay bolsa da tu`rki tili diqqattan shette qalg`an joq. bul tilde shig`arma jazg`an ayirim

alim ha`m shayirlar payda bola basladi. Olardan Ataiy ha`m Sakkakiy do`retpesin ko`rsetiw mu`mkin.

Biraq bul shayirlarda tu`rki tilindegi a`debiyattti A`liysher Nawayi do`retpesi siyaqli biyik shin`g`a

ko`tere alg`an emes.

- 45 -

Al endi XIII a`sir waqiyalarina qaytadan oralatug`in bolsaq. bul da`wir Orta Aziya tariyxindag`i

en` mu`siybetli da`wirlerdi Shin`g`is xan Orta Aziyani pu`tkilley oyran etken edi.

Bul da`wirde tu`rki tilles xaliqlardin` uytqisi dep esaplang`an u`sh oray, birinshisi Tu`rkstan

u`lkesinin` orayliq qalalari bolg`an Otirar ha`m Sig`naq, ekinshisi Xorezm paytaxti U`rgenish,

Samarqand ha`m Buxara u`shinshisi Edil, Jayiq u`lkesinin` paytaxti Saray. Shin`g`isxan bul

u`lkelerdin` ba`rinde o`z qastin tigip 1920-jildan baslap jawlap aldi. Solay etip bul u`lkelerdin` ba`rin

o`zinin` u`sh balasina bo`lip berdi. Tu`rkstan ha`m Xorezmnen baslap Oral tawlarina shekemgi araliq

u`lken uli Joshig`a, Mavaruna`xr ha`m Xorasannin` bir bo`legi Shig`atayg`a, Jeti suwdan tap

Mong`olstang`a shekemgi araliq Ugedeyge tiyisli boldi.

Qalay da bul soramnin` en` u`lkeni Joshi ulisi bolip, bul u`lke 1227-jili Joshi o`liminen keyin,

onin` balasi Batiw tusinda a`dewir ulg`aydi. Batiw Altay tawlarinan baslap, Dunay da`r`yasinan

shekemgi jerlerdi basip alip, o`z territoriyasin a`dewir ken`eytip Altin Orda dep atadi.

9.2.Usi da`wirdegi ko`rkem so`z sheberleri

Altin Orda ma`mleketi Batiy, Berke, Mo`n`ke-Temir, Tuda-Menke, To`le-Buqa ha`m o`zbek

xanlar tusinda a`dewir ken`eydi. Biraq son`in ala feodallar arasinda qarama-qarsiliq ku`sheyip, Altin

Orda ma`mleketi quladi.

A`lbette, mong`ol basqinshilig`i a`debiyat penen ma`deniyattin` rawajlaniwina keri ta`sirin

tiygizdi. Biraq bul da`wirdegi a`debiyattin` rawajlaniwi birden toqtap qalg`an joq. Mon`g`ollar az

sanda bolg`ani ushin da bul jerdegi a`debiyat o`zinin` bag`itin tu`rki tilinde dawam ete berdi. Ha`tte

Altin Orda xanlig`inin` is qag`azlari jarliqlarinin` o`zi de tu`rki tilinde dawam etti.

Ol da`wirde Altin Ordanin` paytaxti Saray qalasi bolip, ol Shig`istin` ko`p g`ana xaliqlari

U`rgenish, Samarqand, Sig`naq, Buxara ha`m Qitay, Hind, Arab elleri menen bekkem baylanis

du`zgen. Sol da`wirdin` ataqli arab alimlarinin` bir A`miyin A`l-Xoli XIII-XIV a`sirdegi Altin

Ordanin` paytaxti saray qalasi ilim ha`m ma`deniyatinin` u`lken ortalig`i bolg`anlig`i haqqinda teren`

pikir bildiredi. Bul qalanin` o`zinde sol waqitlari Qutub ad-Din ar-Raziy, Sadad-Din at-Tafazaniy,

Ja`lel ad-Din, Xafiz ad-Din al Bazzaviy, Axmad al-Xodjandariy kibi talantli tilshi, a`debiyatshi ha`m

filosof alimlar jasag`an.

Al bul da`wirdin` shayirlari arasinda Sayfi Saraiy, Xorezmiy, Qutub, Du`rbek, Lutfiy, Ataniy,

Rabg`uziy ha`m basqalari o`z zamaninin` en` ko`rnekli so`z iyelerinin` bir bolip jetisti. Olar bizlerge

miyras etip qaldirg`an Xorezmiydin` «Muhabbatnamasi», Sayfi Saraiy ta`repinen tu`rki tilinde

awdarilg`an «Gu`listan», Du`rbektin` «Yusip-Zliyxa»si, Rabg`uziydin` «Qissa-su`l a`nbiyasi»

ayriqsha a`hmiyetke iye.

Bulardan tisqari filolog alimlar ta`repinen do`retilgen ayirim ilimiy kitaplarp da bar.

- 46 -

9.3. «Kodeks kumanikus» - qipshaqlar so`zligi

Orta Aziya xaliqlari arasinda og`uz-qipshaq tili a`debiy tildin` payda boliwina tiykar salg`ani

siyaqli, bul u`lkenin` xaliqlarinin` payda boliwinda qipshaqlardin` qa`wimlik birligi ha`m qipshaq tili

ta`sirinin` u`lken bolg`anin da umitpawimiz kerek. Sebebi, XIII a`sirdin` o`zinde-aq tu`rki tilinin` en`

basli bo`legi bolip ol qaraqalpaq ha`m qazaq tilinin` qa`liplesiwine tiykarg`i o`zek bolip. Sonin`

menen birlikte o`zbek tilinin` de en` basli dialektlerinin` biri edi. Bilayinsha qarag`anda sol waqittag`i

a`debiy tildin` o`zi de og`uz-qipshaq ha`m qarluq-qipshaq tilleri tiykarinda payda boldi.

Demek bul da`wir ushin qipshaq tili ha`m estelikleri ayriqsha a`hmiyetke iye. O`ytkeni

qaraqalpaq, qazaq, ha`m o`zbeklerdin` ko`pshilik bo`legi qipshaq birlespesinde bolg`an. Sonin` ushin

da Qipshaq da`wirinin` estelikleri de bul konferentsiyag`a qatnasqan xaliqlardin` ortaq mu`lki bolip

qaladi.

Sol jag`inan qarag`anda XIII a`sirden qalg`an miyras qipshaqlar so`zligi «Kodeks Kumanikus»

u`lken a`hmiyetke iye.

9.4. «Kodeks kumanikus»tin` tu`p nusqasi ha`m ol boyinsha izertlew jumislar ju`rgizgen

ilimpazlar

Bul kitaptin` tu`p nusqasi XIII a`sirde Gota shrifti menen ko`shirlgen bolip, Venetsiyanin`

Mark a`wliye kitapxanasinda saqlanbaqta. Oni bul kitapxanag`a XIV a`sirde jasag`an, ati pu`tkil

du`n`yag`a belgili Italiyanin` talantli shayiri F.Petrarka 1362-jili siyliqqa bergen. Egerde Ptrarkanin`

ko`p g`ana shig`is ellerinde elshi bolip islegenin esapqa alsaq, og`an bul kitapti sol ellerdegi

danishpan doslarinin` biri siyliqqa bergen. Petrarkanin` o`zi XIV a`sirde jasag`an bolsa da, kitaptin`

ko`shirilgen da`wiri XIII a`sir dep uqtiriladi.

«Kodeks Kumanikus» sonnan to`rt a`sir keyin g`ana batis alimlarinin` qa`lemine ilindi. XVIII

a`sirde bul haqqinda Leybnits, Datil Kornides, Genrix Klaport ha`m tag`i basqalar bul qoljazba

haqqinda ilimiy izertlew jumislarin alip bardi.

Venger alimi Geza Kun 1880-jili «Kodeks Kumanikus»ti latin tiline awdarip, Budapesht

qalasinda baspadan shig`ardi. Bunnan keyin bul ma`sele menen ko`rnekli rus tyurkologi V.Radlov

shug`illandi.

Batis alimlarinan Karl Grenbek qoljazbanin` tu`p nusqasin Kopengagende bastirip shig`ardi.

Q942-jili ol tap usi kitap tiykarinda qipshaqsha-nemisshe so`zlik du`shdi. Rumin alimi Vladimir

Drimba tiykag`i nusqag`a tayana otirip, 1937-jili «Kuman tilinin` sintaksisi» dep atalg`an kitabin

jazdi.

Bunnan keiyn bul ma`sele menen qazaq. o`zbek ha`m qaraqalpaq alimlari ken`nen shug`illanip

kiyatir. «Kodeks kumanikus»ti izertlewshilerdin` ha`mmesi de bul miynet negizinen qipshaq tili

- 47 -

tiykarinda payda bolg`an ha`zirgi qaraqalpaq, qazaq, qirg`iz, o`zbe, tatar, bashqurt, nog`ay, qarashay,

qumiq, qarayim tillerinin` negizi sipatinda qaraydi.

Bul kitapta sol XII-XIII a`sirde jasag`an ata-babalarimizdin` aytqan tolg`awlari, naqil-

maqallari, an`iz ha`m jumbaqlari berilgen. Jumbaqlardin` ha`tte ha`zirgi qaraqalpaq tilinde

qollanilatug`in jumbaqlardan parqi joq. Misali:

Sende mende joq,

Senger tawda joq,

Otta, tasta joq,

Qipshaqta joq.

(Qustin` su`ti)

Isher, jer,

Inine kirer.

(Pishiq)

Bul jerde tek eske alatug`in ma`sele, jumbaqlardin` tu`p nusqasinda «sende, mende joq» degen

so`zdin` izinde «joq» so`zi «yoq» dep berilgen. Al, ekinshi jumbaqtag`i «jer» so`zi ornina «yer» (

dep berilgen.

Al bunnan keyingi jumbaqlada da tap o`zimiz balaliq waqitlardan brli aytip u`yrengen qatarlar

ushiraydi. Misali:

Tap tap tamiziq,

Tamatug`in tamiziq,

Ko`len`kesi gu`misten,

Ku`yetug`in tamiziq.

(Gu`belek)

Uzin ag`ash basinda,

Ulli bitis bitirdim.

(Kesew)

Aq u`y, awzi-murni joq u`y.

(Ma`yek)

Jazda jabiwli toqpaq jatir.

(Kirpitiken)

Jazda jabiwli qayis jati.

(Jilan)

Erte turdim,

Atip urdim.

(Esik)

Bellewde bes at,

Besewi de qasqa at.

Bes barmaq

Mine bul misallar XIII a`sirdegi kitaptan aliniwinan qaramastan, ha`zirgi oqiwshilar ushin da

hesh qanday tu`sinisiz jeri joq. So`zlerinin` ko`pshiligi ha`tte ha`zirgi orfogafiyamizg`a sa`ykes

keledi. Sonin` ushin da bundag`i so`zlerdin` hesh birewinde jatsinip qaray almaymiz. Yaki bolmasa

V.V.Radlov ta`repinen du`zilgen so`zliklerdi alip qarayiq. Ondag`i «A» ha`ribinen baslanatug`in

- 48 -

so`zlerdin` o`zi de bu`gingi so`zligimizden hesh qanday parqi joq. Misali: azamat, ayaz, ayran.

Aqsha, aqimaq, aqsaq, ayna, at, ayan, ataw, ashiw, ayil, ayim ha`m tag`i basqa so`zler.

Bunin` menen «Kodeks kumanikus»tin` tap bu`gingi so`zimizden hesh qanday parqi joq dep

qarawg`a bolmaydi. So`zlikte ko`rsetilgenindey-aq: Du`ysembi-tushanbe, siysembi-seshanbe,

sa`rshembi-chaarshambe, miyshembi-payshanbe, juma-ayna, shembi-sabat ku`ni, ekshembi-

yekshambe bolip jazilg`an.

«Aqsham» so`zi aqsham bolip jazilg`ani menen kesh so`zi «kepe», «tan` atqanda» degen so`z

«tan` sarg`ayg`anda», «bu`rsi ku`ni» degen «birisi ku`n» (dep jazilg`an.

Qalay bolg`anda da «Kodeks kumanikus»tin` tili qaraqalpaq tiline ju`da` jaqin. Al, so`zliktin`

ati ma`selesine kelsek, kitaptin` ati latin tili tiykarinda berilip, «Kodeks» (so`zlik degen mag`anani

an`latip, «kumanikus» (kumanlar) «qipshaqlar» (degen pikirdi an`latadi. Sonin` ushin da bul

kitaptin` ati «Qipshaq tilinin` so`zligi» degen sheshimge kelemiz.

XIII a`sirde a`debiyat penen birge til ilimi de ken` rawajlang`an edi. Bul kitap negizinen til

ilimine bag`ishlang`ani menen onda a`debiy estelik og`ada ko`p. Sonliqtanda ol til ha`m a`debiyat

ilimi ushin ten`dey xizmet atqaradi.

10-tema: Xorezmiy (XIV a`sir) «Muhabbatnama» da`stani (2 saat)

JOBASI:

1. «Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari

2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri

3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari

4. . Da`stannin` arab-parsi tillerinde jazilg`an ba`yitleri

5. Da`stannin` syujeti, lirikaliq qaharmani haqqinda

Tayanish so`zleri

«Muhabbatnama» ashiqliq da`stan, da`stannin` Altin Orda hu`kimdarlarinin` birine arnaliwi,

go`zzalliq, batirliq h.t.b. sa`wleleniwi

10.1.«Muhabbatnama» shig`armasinin` do`retiliwi, nusqalari

Altin Orda da`wirinin` en` ko`zge ko`ringen so`z sheberlerinin` biri Xorezmiy XIV a`sirdin`

orta gezlerinde jasag`an bolip, onin` bizge «Muhabbatnama» da`stani miyras bolip qalg`an.

Shayirdin` qay jerde tuwilg`ani bizge ma`lim emes. Onin` o`z atin Xorezmiy dep atawina

qarag`anda Xorezmlik boliwi kerek. Biraq ta onin` jazg`an shig`armalarina qarag`anda o`zinin`

- 49 -

Sirda`r`yanin` to`mengi ag`iminda jasag`anlig`i ma`lim boladi. Sebebi, ol Altin Orda xani

Ja`nibektin` tusinda o`mir su`rgen bolip, o`zinin` belgili shig`armasi «Muhabbatnamani» sol Sir

boyindag`i Qon`irat ulisinin` a`miri Muxammed Xojabekke bag`ishlaydi. Da`stan 1353-jili jazilg`an

bolip, onin` eski nusqasi ha`zir Londonda Britaniya muzeyinde saqlanadi. Qoljazba bunnan keyin

de 1432-jili uyg`ir ha`ribi menen ko`shirilgen. Al arab ha`ribi menen jazilg`an varianti 1509-jili

ja`ne qaytadan ko`shirilgenligi ma`lim boldi.

10.2. Da`stannin` da`slepki izertlewshileri

«Muhabbatnama»ni da`slep izertlewshiler A.N.Samaylovich, A.M.Sherbak A`mir Nadjib

ha`m N.Mallaevlar bolsa, son`inan S.Qasimov, B.Valixojaev ha`m Alma Qirawbaevalardin` jumis

alip barg`anlig`i ma`lim.

Da`stan 473 ba`yitten ibarat bolip, bulardan 156 ba`yit parsi tilinde jazilg`an. Sog`an qarap

otirip, avtor arab ha`m parsi tillerin de jetik bilgen-degen sheshimge kelemiz. Bulardan 317 ba`yit

shog`ajay tilinde jazilg`an bolip, tu`rki tilinin` og`uz-qipshaq dialektlerine sa`ykes keledi.

10.3. Da`stannin` tiykarg`i ideyaliq bag`dari

«Muhabbatnama» shin ma`nisinde ashiqliq da`stan. Bunda avtor haqiyqiy ashiqliq obrazg`a

kiredi. Ol waqiyani sirttan baqlawshi emes, ba`lki ishine kirip baradi. Sonin` ushin da ha`r bir ba`yit

oqig`an adamda u`lken ta`sir qaldiradi.

Da`stan Altin Orda hu`kimdarlarinin` biri Muxammed Xojabekke arnaladi. Shig`armanin`

bas beti de tap usi waqiyalardan baslang`an.

Misali:

Tu`ndi jaqti etiw pa`lektin` isi,

Muxammed Xojabek da`wlettin` qusi,

Biyikke jipekten shatir qurildi,

Qadaq ko`terilip, ma`jlis qurildi.

Saz a`sbapqa a`sten salip na`zerin,

Qosiqshi aytpaqshi boldi g`a`zzelin.

Sonda orninan turip Muxammed Xojabek,

Aytti: shayir poeman`di basla-dep,

Tilegim sol, tez jaz, biraq qisinba,

Tayar bolg`ay usi jildin` qisinda.

Dedim: qosiq jaziw shayir ushin taxt,

Sizdey shaxqa arnaw men ushin baxit.

- 50 -

Bunnan ko`rinip turipti, Muxammed Xojabek og`an bul a`jayip da`standi jazip shig`iwdi

buyirg`an. Da`stannin` temasi ha`m syujeti haqqindag`i go`zzal oylar shayirdin` o`zinde payda

boldi ma yaki Muxammed Xojabek aytip bergen be, qullasi belgisiz. Biraq ne degen menen

Muhabbat haqqinda u`lken ta`sirleniwshilik bar. Bul oylardin` rawajlaniwina Muxammed

Xojabektin` ta`siri boliwida mu`mkin. Xorezmiy bul kisini ju`da` a`depli, xaliqqa qayir saqawati

ko`p bolg`an danalar danasi sipatinda su`wretleydi.

Misali:

Zehi arslan yra`k Qon`irat urig`i,

Kichik yashdin ulug`larnin` ulig`i,

Sa`adat ma`da`ni iqbol ganji

Muxammed Xojabek ala`m kuvanji.

Awdarmashi:

Qon`irattin` a`y aybatli arislani,

Men hesh ta`n almadim sizden basqani.

Senin` quwanishin` kewlimnin` tawi.

Muxammed Xojabek - o`mir arqawi.

Kitapta bunnan keyingi so`zlerdin` ha`mmesi de muxabbat haqqinda baradi. Shayir

muxabbat haqqinda sonday bir so`zlerdi tawip aytadi. Bulardi oqip otirip Xorezmiydi Muhabbattin`

qa`dir qimbatina jetken bir adam sipatinda da taniw mu`mkin.

Misali:

Du`n`ya ay ku`nge eter qanaat.

Adamzat mu`lkinin` taji muxabbat.

Elesleter misli aspanda quwdi,

Tolg`an ayday eter bir tamshi suwdi.

Go`zzaldin` ju`zine bir min` jaratti,

Boyin shashi menen ten` jaratti.

Xorezmiy bir talantli su`wretshi siyaqli go`zzal qizdin` kelbetin su`wretley baslaydi. Bul

su`wretlew o`zine ta`n bolg`an-boyaw belgiler arqali berilip bizin` ko`z aldimizda XIV a`sirdin` en`

go`zzal qizlarinin` biri payda boladi. Endi ha`r qanday adam bul go`zzaldin` aldinda tutqin bolip

qaldi. Bul a`piwayi tu`rdegi su`wretlew emes ba`lki shayirdin` muhabbat haqqindag`i ju`rek

- 51 -

da`rtleri menen ulasadi. «Muhabbatnama» haqiyqiy ishqi da`stani bolip, ondag`i ashiq o`z yarina

opadar qizdin` go`zzalliq siyqirlarinan ruwxlanadi, og`an ma`n`gi ashiq bolip ishqinda janadi.

Muhabbat sonin`day bar kamal, oni ha`r qanday ku`sh buzip o`te almaydi ol taw siyaqli

biyik, ten`iz siyaqli qa`ha`rli. Buni qudiretli patshada, esapsiz a`sker de bag`indira almaydi. Oni

bag`indiratug`in ku`sh tek g`ana ju`rek.

Xorezmiy haqiyqiy mahabbat ha`m go`zzalliqqa toli o`mir o`zi jasap turg`an da`wir-dep

tu`sindirmekshi boladi. Sebebi ol ashiq bolip qalg`an qiz «o du`n`ya» perishtelerinen de

go`zzalliraq. Bul haqqinda ol «Muhabbatnama» da jazadi:

Shashinin` bir talina min` hur jetpes,

Ju`zin`nin` bir qalina min` nur jetpes.

Alla jazmish etmish go`zzaldin` biri,

Mag`an kerek emes, hesh o`zge peri.

Sen joq jerde jigitlerdin` jani joq,

Sen joq jerde bul du`n`yanin` sa`ni joq.

«Muhabbatnama» negizinen jigit tilinde jazilg`an bolip, onin` tiykarinda jigittin` qizg`a

jazg`an II xati berilgen. Biraqta qizdin` jigitke jazg`an juwap xati berilmeydi. Sonin` ushinda bul

da`stan hayal-qizlar go`zzallig`inin` sirlarin aship ko`rsetiwge qaratilg`an.

Da`stannin` syujeti Shig`is liro-epikaliq motivlerine ta`n bolip ayta qalarliqtay mazmunli

waqiyalar da joq. Ko`birek lirikaliq qaharmannin` muhabbat haqqindag`i pikirleri bayan etiledi. Bul

bayanlama kem-kemnen jigittin` qizg`a jazg`an xatina aylana baslaydi. Al jigit bolsa shin iqlas

penen qizdin` portretin sizip ko`rsete baslaydi. Irasin aytqanda, bul bir so`z benen sizilg`an su`wret,

haqiyqiy adamzat go`zzallig`inin` belgisi bolip seziledi. Ma`selen, ol qiz portireti haqqinda ayta

kelip:

Oymaq awzin ashsa sheshek shashilar,

Buni sezip, gu`l baqshalar ashilar.

Senin` jilwan` o`likke jan endirer,

Senin` ku`lkin` ha`tte aydi so`ndirer.

Sen so`ylegen waqitta tillerin` sheker,

Quw ag`ash ko`gerer so`ylesen` eger,...

Bul pikirde ayqin ko`rinip turg`aninday-aq, hayal-qizlardin` unamliliq kelbetin jaqsi sezgen.

Biraq ol usinshama go`zzalliqtin` ba`ri o`zine bag`inishli dep esaplaydi. Muhabbat - bul erkin

- 52 -

sezim. Sonin` ushinda usinshama suliwliqqa iye bolg`an bul go`zzal kimge kimge nesip etiwinin`

o`zi de belgisiz. Jigitlerdin` ju`regin jandirip turg`an bir ku`yik. Xorezmiy ma`selenin` bul jag`inda

jasirmaydi ha`m :

Meni o`ltirdi sag`an bolg`an muhabbat.

Du`n`yani ta`rk ettim, mende joq taxat.

Misli bir sho`ldegi suliw kiyiksen`,

Seni oylasam ko`zlerime ku`yiksen`.

-dep pu`tkil du`n`yag`a jar saladi.

Da`standa bul lirikaliq qaharmannin` ati da berilmeydi. Ol kim? Bul jag`i da belgisiz. Biraq

sol jeri aniq. Xorezmiy oni basqa qizlar qatari ku`nde ko`rip te ju`rgen. Ol misli bir aspandag`i ay

kibi ko`rinip shayir ju`regine u`lken qozg`aw salg`an. Biraq shayir ko`pshilik aldinda onin` atin

aytip, chir bildiriwden de qorqadi. Sog`an qarag`anda bul qiz ha`kim yaki xan qizi boliwi da

mu`mkin. Usinday sebepler menen bul muhabbat shayirdan bo`legirek halinda su`wretlenedi.

Misali:

Qashin` qaman, boyin` sa`rwi, belin` qil,

Opa qilg`an jigitlerge opa qil.

Shayir muhabbat jolinda ha`mmenin` bir qiyli emesliginde sezedi. Biraq go`zzalliqtin` o`zi

oni qa`dirlewshi adamina tiyisli ekenliginde umitpaydi. Yag`niy ha`r qanday adamda ga`whar tas

qa`dirine jete bermeydi. Bul haqqinda shayir bilay deydi:

Ga`whar qa`dirin bilmeydi nadan,

Sol ushin ha`r qiyli boladi adam.

Xorezmiydin` jasag`an zamani insan muhabbatin teren` qa`dirlegen emes. Shayir bul

da`standa jas jigittin` ishki da`rtleri tiykarinda adamlardag`i muhabbat sezimlerin aship beriwge

uring`an. Sonin` ushin da bul shig`arma orta a`sirdin` nag`iz ishqi da`stani bolip tabiladi.

- 53 -

11-tema: Soppasli Sipira jiraw (XIV a`sir) (4 saat)

JOBASI:

1. Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi

2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi

3 Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi

4. Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi

5. Soppasli Sipira jiraw tolg`awlarinin` ko`kemligi

Tayanish so`zler

Altin Orda da`wiri, jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi, «Baban`man» h.t.b. tolg`awlari,

jiraw tolg`awlarinin` xaliqshilig`i

11.1.Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirdin` ko`rnekli so`z sheberi

Soppasli Sipira jiraw XIV a`sirde jasag`an ko`rnekli so`z sheberleri-nin` biri bolip, onin`

miyrasi elege shekem toliq izertlengen emes.

Qaraqalpaq jirawlarinin` xronologiyaliq kestesi tiykarinan usi jirawdin` ismi menen

baslang`an bolip, onin` ha`tte qaysi zamanda jasag`anlig`i belgisiz bolip keldi.

Bul haqqinda en` da`slepki ilimiy pikir ju`rgizgen alim Na`jim Da`wqaraev bolip, ol jirawlar

miyrasin tariyxiy da`wirlerge sa`ykes u`yrenip, onin` XIV a`sirde jasag`an belgili so`z sheberi

ekenligin aniqladi. Soppasli Sipira jiraw Toxtamis xannin` aqilgo`y adamlarinin` biri bolip, o`miri

Sarayshiq, Astraxan, Jan`akent ha`m U`rgenish a`trapinda o`tedi. Qipshaq qa`wimleri arasinan

shiqqan so`zge sheshen danishpan adamlardin` biri bolg`an. So`zinin` o`tkirliligi jag`inan xanlar

arasinda bolg`an ayirim qarama-qarsiliqlardi da a`dil tu`rde sheship bere alg`an adam.

Onin` ati qaraqalpaq, qazaq, nog`ay, tatar ha`m bashqurt ma`deniyatinin` tariyxinda da

ushiraydi. Biraq barliq dereklerde de: «Soppasli Sipira jiraw qaraqalpaq jirawlar mektebinin`

tiykarin saliwshi dep atap ko`rsetedi».

11.2. Jiraw do`retiwshiliginin` izertleniwi

Soppasli Sipira jiraw haqqinda N.Da`wqaraev, I.Sag`iytov, Q.Ayim-betov,

M.Nurmuhammedov, Q.Maqsetov, K.Ma`mbetov, S.Bahadirova ha`m basqa alimlardin`

miynetlerinde de bir qansha to`reli pikirler ortag`a taslang`an.

N.Da`wqaraev o`zinin` 1946-jili jaqlag`an «Revolyutsiyadan buring`i qaraqalpaq

a`debiyatinin` payda boliwi» haqqindag`i dissertatsiyasinda qaraqalpaq a`debiyatinin` sag`asi

negizinen usi jirawdan baslanatug`inlig`i haqqindag`i pikirdi aytqan. Biraq jazba dereklerdin`

jetkiliksiz bolg`ani sebepli ol waqitlari Soppasli Sipira jiraw do`retpesi toliq ashilmay qalg`an edi.

- 54 -

Biraq professorlar Q.Ayimbetov, Q.Maqsetov, ha`m K.Ma`mbetovlar keyingi da`wirde bul

temag`a a`dewir jan`aliq engizdi. Bul jiraw miyraslari haqqinda arnawli maqalalar ja`riyaladi.

En` sipatli jeri sonda, xaliq tap usi bu`gingi ku`nge shekemde onin` tolg`awlarin umitpag`an.

Solay etip, O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filialinda No`kis

Ma`mleketlik universitetinin` qaraqalpaq a`debiyati kafedrasinda xaliq jirawlarinin` miyraslarina

arnalg`an qol jazba fondlari sho`lkemlestirildi. Bul fondlarda Soppasli Sipira jirawdin` otizdan

aslam tolg`awlari saqlanbaqta.

Xaliqtin` tu`sinigi boyinsha Soppasli Sipira jiraw bir ju`z alpis jas jasag`an qariya. Onin`

o`zinin` aytqan so`zlerine qarag`anda tog`iz ma`rtebe xanlardin` basqaspa ma`jilislerine qatnasip,

toqsan alti xandi ko`rgen. Ha`r ma`jiliste on bir patshanin` aldinda so`z so`ylep, tog`iz xannin`

sarqitin jep, toqsan ku`nlik saparda bolg`anlig`i aytiladi.

11.3. Jiraw - qaraqalpaq jirawlar mektebinin` tiykarin saliwshi

Biraq tariyxiy derekte Soppasli Sipira jirawdin` ko`p jasag`ani qartayg`an wag`inda

Astraxannan Tu`rkistang`a sapar shegip kelip ju`rgen de iras bolg`ani menen onin` jas mo`lsheri

menen ha`dden ziyat ko`p xanlardi ko`re beriwi de shinliq turmistan ko`re mifologiyag`a a`dewir

jaqin turadi. Bul jag`daylar onin` «Baban`man» degen tolg`awinda aniq berilgen:

Men baban`man, baban`man,

Men nelerdi ko`rmedim,

Men qaylarda ju`rmedim,

A`key xan menen Sha`key xan,

Muni ko`rgen baban`man.

Shina qizdan tuwg`an ul

Senin` baban` Shing`is xan.

Muni ko`rgen baban`man.

Bularda o`tip ketken son`.

Ma`demin xan Ten`ge jan,

Muni ko`rgen baban`man.

Jasar jasim jasadim,

Bir ju`z altmish jasadim

Shirkewli degen sha`ha`rde,

Toqqiz xannin` sarqitin,

Bir ma`yliste asadim.

Bularda o`tip ketken son`,

Xan Shing`istin` wag`inda,

On bir patsha bar edi,

Edildin` qubla jag`inda

Xannin` altin sarayinda,

On bir patsha ja`m boldi,

On bir patsha aldinda

Qobiz alip so`z so`ylep

Tolg`aw aytqan baban`man.

Mine bunnan ko`rinip turipti, ol o`zi XIV a`sirde jasag`an Toqtamis xannin` zamanlsi

boliwina qaramastan, onnan bir a`sir buriniraq jasag`an Shing`is xandi da ko`rdim - dep aytadi.

Biraqta Soppasli Sipira jiraw xan aldinda qisilip, biy aldinda bu`gilip otiratug`in adam emes. Onin`

- 55 -

tolg`awlarinin` negizi xanlarg`a qaratilg`ani menen olardin` kemshiliginde aniq sezedi. Olardan

qorqip bul kemshiliklerdi de jasirip otirmaydi. Sonin` ushinda so`zdin` hag`in aytadi. Ma`selen:

A`mmir Temur ko`regen,

Toqsan alti xan do`regen,

Bulardi ko`rgen baban`man.

Bularda o`tip ketken son`,

O`zinin` jurtin bu`ldirgen,

A`l amang`a kelmegen,

Qozg`alan` salg`an jurtiman.

Jesir qatin, jetim ul,

Tin`lamay dadin` jilatqan,

Shaytan joldan azdirg`an,

Aximetin sorasan`,

Sizlerdi ko`rgen baban`man.

Ko`pshilik a`debiyatshilarda «Edige» da`stanin Soppasli Sipira jiraw jazg`an eken - degen

pikir bar. Bulda haqiyqatliqqa jaqin keledi. Sebebi, Soppasli Sipira jirawdin` qaysi bir tolg`awin

alip qarasan`izda sol «Edige» da`staninin` bo`lekleri bolip shig`adi. Buni da aldina tolg`aw dep te

aytiw mu`mkin. Yaki «Edige» da`staninin` ayirim bo`lekleri dep te ataw mu`mkin. «Edige»

shininda da xaliqtin` ko`rkem tili menen kestelengen da`stan. Sonin` ushin da buni tek awizeki xaliq

do`retpesi dep aytiw da qiyin. O`ytkeni, bunday ko`rkemlik tek jeke do`retpelerden g`ana boliwi

mu`mkin.

Da`stan A`mir Edige haqqinda jazilg`ani menen de onin` barliq tariyxiy jolin qamtiy

almag`an. Bunda tek g`ana bir syujetlik liniya ol da bolsa Edigenin` Toxtamis penen Sa`temir xan

(Temurlan`) menen bolg`an mu`na`sibetleri. Hiylekerlikleri na`tiyjesinde jekke adamnin`

a`zzileniwi. Sonin` ushin da qaraqalpaqsha Edigenin` a`ytewir xaliqshiliq ko`z qarastan

jazilg`anlig`i bayqaladi. Bunnan tisqari da`stan ha`dden ziyat ko`rkem so`zler menen kestelengen.

11.4.Jiraw tolg`awlarinda tariyxiy waqiyalardin` sa`wleleniwi

Soppasli Sipira jiraw tolg`awlarinda o`mirdegi waqiyalardin` jumbaq halinda beriliwi

oqiwshini ko`birek oylaniwg`a, sol da`wirdegi waqiyalardin` sirlarin abaylawg`a iytermeleydi. Sol

waqittag`i xaliq turmisi menen bekkem baylanisip ketsen` qara nar obrazi ko`pshilik orinlarda

sho`llerde adasip ju`rgen bir batir sipatinda beriledi de, ol xaliq ta`repinen yaki bolmasasol batirdin`

zayibi ta`repinen jaqlanadi. Misali:

Edildin` qara suwlari,

- 56 -

Ko`pir salmay say bolmas,

Qara nar kelmey xalqina,

Qarali kewlim jay bolmas.

Soppasli Sipira jiraw negizinen Toqtamis xannin` zamanlasi bolg`anlig`i ma`lim. Sonin`

ushinda onin` tolg`awlarinin` basim ko`pshiligi sol da`wirdin` tariyxiy adamlari bolg`an Toqtamis

penen Edigege qaratilg`an.

Onin` poeziyasinin` en` sipatli ta`repi sonda, ol basqa saray jirawlari siyaqli xannin`

siyasatin maqtaw jolinan barmaydi. Xan boliwina da qaramastan onin` kemshiliklerin ju`zine

aytadi. Bul onin` haqiyqiy xaliqshil jiraw bolg`anlig`inan derek beredi. Bizin` pikirimizshe onin`

poeziyasinin` alti a`sirden berli xaliq ju`reginde saqlanip kiyatirg`anlig`i-nin` negizinde sonnan

bolsa kerek.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.

2. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.

3. Ospanov M. Nog`ay we Qumiq shig`irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.

4. Mushtak G`. Shayir yaki qazaq aqinlarinin` basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.

- 57 -

12-tema: Dospanbet jiraw do`retiwshiligi (2 saat)

JOBASI

1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari.

Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar

2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi

3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law

4. Dospanbet jiraw tolg`awlarinda ko`rkemlilik

Tayanish so`zler:

1. XVI a`sirdegi jiraw-shayirlar, jiraw haqqinda ilimiy mag`liwmatlar, jirawdin` «Ku`n

qayda» t.b. tolg`awlarinda zaman shinlig`i.

12.1. XVI a`sir qaraqalpaq xalqinin` xaliq bolip qa liplesiwi ha`m onin` jiraw-shayirlari

Dospanbet jiraw do`retiwshiligi boyinsha da`slepki mag`liwmatlar

Dospanbet jiraw XVI a`sirdin` bas geznde jasag`an belgili so`z sheberlerinin` biri. Ma`lim

bolg`aninday XVI a`sirde Qaraqalpaqlardin` buring`i «Nog`ayli» atamasin qol berip. o`z aldina

«Qaraqalpaq» degen atama menen tariyx arenasinda ko`ringeni belgili. Bul da`wir uriwliq,

qa`wimlik, a`debiyat g`ana emes al o`z aldina payda bolg`an xaliqliq a`debiyat penen xaraktelenedi.

«XVI a`sir qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi menen birlikte, onin` a`debiyati da shin

ma`nisinde qa`liplesti (dep aytiwg`a boladi» deydi prof. K.Ma`mbetov9.

Bunda qaraqalpaqlardin` nog`aylidan ayiriliw da`wirindegi shayirlari Dospanbet penen

Shalkiyiz do`retiwshiligi basli orinlardi atqaradi. olardin` o`mir su`rgen waqti XVI a`sirdin` ortasi,

bizin` babamiz Ormanbettin` tosattan qaytis bolip, Nog`ay ordasinin` idirap atirg`an da`wirleri edi.

Dospanbet penen Shalkiyiz mine usi waqitta jasadi. Usi da`wirdegi qiyankesti waqiyalarg`a

o`z pikirlerin, ko`z-qaraslarin bildirip otirdi.

12.2. Jiraw tolg`awlarinda nog`aylinin` ishki jiraw sawashlarinin` sa`wleleniwi

Dospanbet jiraw haqqinda da`slepki mag`liwmat 1883-jili Muxammed Ospanov ta`repinen

Sankt-Peterburgta shig`arilg`an «Nog`ay wa` Qumiq shig`irlari»10 miynetinde og`ada bahali

mag`liwmatlar beredi. Onin` jasag`an zamani Muwsa biy o`liminen keyin onin` u`lken balasi Shayx

Mamaydin` taxtqa otirg`an jillarin tuwra keledi. Misali ol bir tolg`awinda:

Qog`asi ko`ller mol suwlar,

Qonislar basqan o`kinbes,

9 Ì1ìáåòîâ Ê. !ééåìãè 3àðà3àëïà3 1äåáèÿòû. Í5êèñ, ¹àðà3àëïà3ñòàí. qouy, qeu-áåò.

- 58 -

Arislanday omirawli,

Arg`imaq mingen o`kinbes,

Juparin qarday boratip,

Ariwlar qushqan o`kinbes,

To`rt to`bel at minip,

Toy jaylag`an o`kinbes,

Qurama shopshaq ko`p qimiz,

Quwip ishken o`kinbes,

Jaw quwsirsa ja`n-jaqtan,

Ol qalqanday shanshilsa,

Qan juwsanday sebilse,

Aqqan suwday to`gilse…

Eregisip ayqasip,

Er Mamaydin` aldinda,

Sheyit o`lgen o`kinbes.

Bul pikirlerine qarag`anda jiraw A`mir Muwsanin` u`lken bolg`an Mamayg`a sadiq bolg`an

adam. Dospanbettin` keyingi tolg`awlarinin` ha`mmesi derlik jawgershilik penen baylanisli. Bul

negizinen nog`ayli qa`wimleri arasindag`i ishki sawashlar bolsa itimal. Lekin bul sawashlarda onin`

Shayxi Mamay jag`inda yaki Oraq batir jag`inda turip urisqani belgisiz. Negizinde Azov ten`izi

jag`ina qaray shegingen Kishi Nog`aylardin` bayrag`in ko`teretug`inin moyinlaydi. Sonin` ushin ol

da`slep Shayx Mamay jag`inda bolsa, son` Oraq ha`m Qaziy ta`repine o`tken.

12.3. Tolg`awlarinda ma`rtlik, batirliqti ulig`law

Qalay da Dospanbet inisi Aymedet ekewi u`lken qaharmanliqlar ko`rsetip Azov ten`izi betke

qaray qashqan. Sol sawashta Dospanbettin` jaralaniwi jirawdin` da jazip qaldirg`an tolg`awlarinda

u`lken iz qaldiradi. Misali:

Arg`imaqqa oq tiydi,

Qil moyninin` tu`binen

Aymedetke oq tiydi,

Otiz eki omirtqanin` buwininan,

Zuwlap aqqan qara qan,

Tiyilmadi jannin` oq tamirinan,

Saq eter tiydi sanima

Qatti batti janima

10 Îñïàíîâ Ì. Íî2àé 7ý ¹óìû3 øû2ûðëàðû. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. qoie-æûë.

- 59 -

Qonishim toldi qanima

Jaradar bolg`an batir dushpanlar arasinda qalip qamshisin joytadi. Bunnan son` ol u`yinde

qalg`an qostarin oylaydi. Onin` dushpanlar qolinda qalip ketiwin qa`lemeydi. Misali:

Alg`anim A`liy qizi edi,

Shin ariwdin` o`zi edi

Man`layi ku`nge ku`ymegen,

Shashin samal su`ymegen,

Ay ju`zli ariw jamalim,

O`zimnen o`zge ko`rmegen.

Qalay ku`ni keshti eken?

Dospanbet penen Aymedet son`inan sawaladi. Olar Azov ten`izi boyina Aziwli qalasin

saldiradi. Misali:

Aynala bulaq, basi ten`,

Ariwlinin` Stambuldan nesi kem?

Aymedet penen Dospanbet,

Xan ulinan nesi kem?

Biy ulinan nesi kem?

Ta`n`rinin` bergen baxtinda

Xan ulinan artiq boldi nesiybemA

-deydi jiraw. Uliwma Dospanbet jiraw tolg`awlari aytilajaq pikirinin` aniqlig`i, shireliligi

menen ajiralip turadi. Ko`birek ma`rtlikti, batirliqti ulig`lawda qaratilip joqari ko`rkemlilikke iye.

Misali:

Jaradar boldim jan tatli,

Jara awzina qan qatti.

Jarmay pilte salg`anday,

Jaramdi tan`ar jan qaydi?

Qarasaq (qaytalaw)alliteratsiyalar ken`nen qollanilg`an.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. Ma`mbetov K. A`yyemgi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.

2. Ma`mbetov K. Erte da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati. No`kis, Bilim. 1997, 78-bet.

3. Ospanov M. Nog`ay we Qumiq shig`irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.

4. Mushtak G`. Shayir yaki qazaq aqinlarinin` basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.

- 60 -

13-tema: Mu`yten jiraw (XVII a`sir) (2 saat)

JOBASI:

1. Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi

2. Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig`i menen baylanisi

3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya

4. Jiraw tolg`awlarinin` basqa jirawlar tolg`awlari menen syujetlik jaqinlig`i

Tayanish so`zler:

Jiraw do`retiwshiligi haqqinda mag`liwmatlar, tolg`awlarinin` Edil, Jayiq waqiyalari menen

baylanisi, jiraw shig`armalarinin` tematikasi, mazmuni

13.1Mu`yten jiraw XVII a`sirdin` so`z sheberi..

Biz da`slep Mu`yten jiraw haqqindag`i tu`sinikke iye emes edik. Belgili qazaq a`debiyati

tariyxinin` izertlewshisi, professor Xang`aliy Su`yintaliev o`zinin` «XVII-XVIII a`sirdegi qazaq

a`debiyati» degen kitabinda Tu`rkstan a`tirapinda ju`rgizilgen ilimiy ekspeditsiya da`wirinde

Mu`yten jiraw haqqinda ayirim mag`liwmatlarg`a iye bolmag`anlig`in, biraq bul jirawdin`

do`retpesi ko`birek nog`ayli zamani, Edil-Jayiq waqiyalari menen de baylanisip ketetug`inlig`in

aytqan edik. Son`inan bul jiraw-shayirdin` qaraqalpaq ekenligi mylim bolip, qazaq a`debiyati

tariyxinan alinip taslandi. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda ko`p waqitlardan berli so`z bolip

kiyatirg`an jirawlardin` biri.

13.2 Jiraw tolg`awlarinin` nog`ayli zamani shinlig i menen baylanisi

Qaychi jili tuwilip, qashan qaytis bolg`anlig`i ma`lim emes. Biraqta jirawdin`:

Ha` Imam xan, Imam xan,

Barma sende iyman xan,

Adamzat degen jariqliq,

Bul du`n`yag`a miyman xan

Jurttin` ba`rin bawizlap,

Jalg`iz o`zin` du`n`yada

Jasamag`in` guman xan,-

dep aytiwina qarag`anda XVII a`sirdegi Buxar xani Imamquli (1611-1642) da`wirlerde jasag`an

boliwi itimal. Sebebi, onin` ayirim tolg`awlarinda Edil Jayiqti sag`iniw u`lgileri de seziledi. Eger ol

el Edil boyinan Tu`rkstang`a qaray ko`shken wag`inda jigirma jaslar shamasindag`i jigit bolsa,

Imamquli xan da`wirinde elli alpislarg`a shig`ip qalg`an, jasi u`lken kisi boladi. Sonin` ushinda

Mu`yten jirawdi Edil, Jayiq ha`m Tu`rkstan da`wirin basinan keshirgen ko`pti ko`rgen qariya

- 61 -

sipatinda ta`n aliwg`a boladi. Ol shama menen 1570-jillari tuwilip, 1650-jillari qaytis bolg`an.

Jasag`an jeri Sig`naq qalasinin` a`tirapi.

Mu`yten jiraw ayirim tolg`awlarinda o`zinin` Edil ha`m Jayiq da`r`yalarinin` boyinan kelgenligin

de aniq aytadi.

Ata jurti Tu`rkstan,

Dushpan qisti tum-tustan,

Endi qayda bararman,

Ushqan Edil-Jayiqtan,

Qanati sing`an bir quspan,-

dep aytadi da, o`zinin` a`llekimlerden xorliq ko`rgenliginde tolg`aw arqali bayan etedi. Misali:

Men Mu`ytenmen, Mu`ytenmen,

Baspalasan` qa`ytemen,

Edilden ju`zip o`temen,

Elime barip jetemen,

Jayiqtan ju`zip o`temen,

Jaylawima jetemen,

Er Edige tusinda,

Babam qaysar er edi.

Nuradiyin tusinda,

Batir nog`ay der edi.

Jaratqan qa`dir qudayim,

Bizin` baxit tayg`an ba

En` izinde oylanip ,

Qul boldiq-aw naymang`a

Mu`yten jiraw tolg`awlari ko`binese didaktikaliq temag`a bag`ishlang`ani menen onla teren`

filosofiyaliq oy, o`z zamanina bolg`an ko`z qaras og`ada ayqin tu`rde su`wretlenedi. Misali:

O`tkinshi minaw du`n`yada,

Mali ko`p adam biy bolar,

Qarsiliq qilg`an qara xaliq,

Qamshi menen iy bolar,

Nashar basqa is tu`sse,

Seksewil tu`bi u`y bolar,

- 62 -

Sawash bolsa arada,

Neshe qatin tul bolar.

Erinshek bolsa ulin`iz,

Jaw aldinda qul bolar.

Ba`ri birdey bolmaydi,

Ko`p ishinde tur bular,

Birikken jerde shu`y bolar,

Tigis bar jerde ju`y bolar,

Qapilip qalg`ir bul jurtqa

Endi kimler biy bolar?...

Al ekinshi bir tolg`awda Mu`yten jiraw pu`tkilley Tu`rkstan jerinin` kartinasin anin` sizip

ko`rsetedi. Onda bulaqlar atlig`ip qaynap atirg`an Miyan ko`l, jelkildep irg`alip turg`an egislikler,

egislikler arasinda sho`girmesi selkildep shadi-qorram bolip ju`rgen xaliq ha`m olardin` Buxara

menen ba`sekilesken a`jayip qalasi Sig`naq ko`z aldimizg`a eleslegendey boladi. Misali:

Ata jurti Tu`rkstan,

Bolg`an edi gu`listan,

Miyan ko`ldi menshiklep,

Tarip qaldiq iristan.

Arpa egin qos aydap,

Ju`rdik ba`rha` jasayrap,

Balig`i ju`zgen bu`lkildep,

Biydayi o`sken jelkildep,

Diyxanlari ma`s bolg`an

Sho`girmesi selkildep.

Xalqimiz edi an`qildaq,

To`rt-besewi qosilsa,

Keter edi g`awqildap

Qilishi bolar belinde,

Sebebi jaw ko`p elinde,

Dushpan menen alissa,

Ha`r birewi besewin,

Qulatadi keminde,

Buxarg`a bardur talasi,..

Uzaqtan ko`zdi tartadi,

- 63 -

Sig`naq degen qalasi...

13.3. Jiraw tolg`awlarinda didaktika ha`m filosofiya

Tolg`awlarda bayan etilgenindey, Mu`yten jiraw el arasinda belgili ka`tquda adamlardan

biri bolg`an. Onin` «el ag`asin sayladim»-dep aytiwina qarag`anda da xalqina qa`dirli qa`riyalardin`

biri bolg`anlig`in an`lawg`a boladi. Mu`yten jirawdin` ayirim tolg`awlarixaliqtin` quwanishli

da`wirlerinde aktiv su`wretlengen.

Sol waqittag`i jiraw shayirlardin` ko`pshiligi batir bolg`ani siyaqli Mu`yten jirawdin` da

batir adam bolg`anlig`i seziledi. Misali:

Sayxun boylap at shaptim,

Sari jaydan oq attim,

Ko`p dushpandi qulattim,

Xaliqti o`zime qarattim.

El ag`asin siyladim.

Elden a`sker jiynadim.

Birigiwge xaliqti,

Ko`p ku`shimdi jiynadim.

Jer tabanin quwirdim.

Ay baltani qolg`a alip,

Arqirap turip juwirdim.

Tez tebeni oq ettim,

Dushpandi joq ettim,

Jelge qulin bayladim,

Qurbim menen oynadim,

Tu`rkstang`a toy berdim...

Doslar menen tabistim.

Ol o`z tolg`awlarinda «Jiydeli baysin» degen bir go`zzal jer haqqinda ko`p aytadi. Biraq,

tilekke qarsi, ol jerdin` qaysi jerde ekenligin aniqlawg`a mu`mkinshilik bolmadi. Tariyxiy

dereklerde «Jiydeli baysin» Surxanda`r`ya wa`layatinda ha`m Xorezm oypatinda da bar. Biz onin`

«qaptalinda ten`izi bar» degen pikirlerne su`wene otirip Aral a`piratin aytqan bolsa kerek - degen

pikirge kelemiz.

Sayxun da`r`ya suwinan,

Ko`ldenen` kesip o`tin`iz,

- 64 -

Jiydeli baysin ulli jurt,

Ulli jurtqa jetin`iz.

Ba`lent bolar tawlari,

Malg`a jayli o`ris bar.

Qaptalinda ten`izi,

Ishinde baliq oynag`an,

Bekireleri ilaqtay,

Jegen awiz toymag`an

Bir jag`inda da`r`yasi,

Sag`a alg`an batildan,

Dalasinda kiyigi,

O`r qoyanday atilg`an

Mu`yten jiraw do`retpelerinde jawgershilik temasi da a`dewir so`z boladi. Bunda onin`

dushpan menen ayqasip ju`rip jaradar bolip qalg`anlig`i, son`inan dushpan onin` qarindasin alip

ketkenligi haqqinda da so`z boladi. Bul tolg`awdin` syujeti Dospanbet tolg`awlarina a`dewir jaqin.

Misali:

Qayrilip qilish salg`anda,

Qarakerim mert boldi,

Qarindastan ayrildim,

Ju`regime da`rt boldi.

Su`n`gi tiydi sanima

Qatti batti janima,

Talasip emshek emisken,

Tay g`unanday tebisken,

Ayrildim g`oy qarindas

Ko`zden ag`ar selli jas.

Uliwma, Mu`yten jirawdin` do`retpesinin` tematikasi ha`r qiyli bolip keledi. Onin` ha`r

qanday tolg`awi zaman ruwxi menen bekkem baylanisqan bolip, bizdi XVII a`sirdin` sirli

waqiyalarina qaray jetekleydi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1976.

2. Mallaev N.M. O`zbek a`debiyati tariyxi. -T., 1976.

3. Ma`mbetov K. A`yyemgi da`wirdegi qaraqalpaq a`debiyati .No`kis, 1992

4. Ma`mbetov K. Qaraqalpaq tolg`awlari. No`kis, Bilim. 1995. .

- 65 -

14-tema: XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati

Kirisiw. Da`wirge siyasiy-ekonomikaliq tariyxiy-a`debiy sholiw. (6 saat)

JOBASI:

1 Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, ma`deniy jag`daylari

2. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` izertleniliwi

14.1. Da`wirdin` siyasiy-ekonomikaliq, tariyxiy, madeniy jag`daylari

Da`wirdin` tariyxiy, siyasiy, ekonomikaliq jag`daylari. Qaraqalpaqlar Sirdar`ya boyinda

1721-1723 ha`m 1741-1762-jillarda jasag`an da`wirdegi tariyxiy uaqiyalar. Milliy a`debiyatimiz

tariyxinin` qa`liplesiw bag`darlari.

«Qaraqalpaq a`debiyatlari ele az izertlengen a`debiyat» dep jazg`an edi belgili izertlewshi

N.Dawqaraev. Rasinda da elege shekem qaraqalpaq tariyxi boyinsha belgili da`rejedegi miynet

qolg`a kiritilmey atir. Ha`zirgi ko`z qarastan xalqimizdin` milliy tariyxin, a`debiyatimizdin`

qa`liplesiwi bag`darlarin duris ko`rsetetug`in miynetler biz ushin og`ada za`ru`r. N.Dawqaraev

o`zinin` kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalarinda qaraqalpaq xalqinin` xaliq sipatindag`i

milliy a`debiyatimizdin` qa`liplesiwi bag`darlarina tiyisli mag`liwmatlardi aniqlastirdi. Xalqimiz

qaraqalpaq degen at penen tariyx jilnamalarinda X-XII a`sirlerde ko`rine basladi. Bir qatar

alimlarimiz ha`zirgi qaraqalpaqlardi Orta a`sirdegi pecheneg dep atalg`an xaliqtin` a`wladjari

degen pikirdi aytadi. Pechenegler X-XII a`sirler dawaminda Edil da`r`yasinin` boyin, Aral ten`izi

menen Kaspiy ten`izinin` arasindag`i dalaliqta ma`kan etken. Pechenegler bul uaqitta Xorezmliler

menen ha`r ta`repleme tig`iz baylanista bolg`an. X-XII a`sirdegi oris shejirelerinde, oris ha`m

shig`is alimlarinin` shig`armalarinda pecheneglerdi pecheneglerdi diyxanshiliq, sharwashiliq ha`m

baliqshiliq penen ku`n ko`retug`in ko`shpeli tu`rk xalqi dep esaplaydi. Burin pecheneg awqamina

birlesken mayda uriw toparlarin 1146-jildan baslap oris jilnamalarinda aldi menen «klobuki»

yag`niy «qalpaq» dep sonin ala «chernieklobuki» dep atalg`an. Xorezm tariyxshisi Abdul Fazla

Bayxaki Xorezmnin` patshasi Altin Tashtin` U`stirttegi jillap alip qoyg`an 7500 atli gvardiyasin

«Kalpak» dep ataytug`inin jazg`an. Pecheneglerdin`-Chernie klobukiler, Qipshaq-polovetsler

menen tig`iz baylanista jasag`anlig`i, u`sheuinin` tili, dini, turmis o`zgeshelikleri jag`inan jaqinlig`i

tariyxiy mag`liwmatlarda aytiladi. Chernie klobukiler jo`nindegi son`g`i mag`liwmat 11-92-jilda

«Ipat`evskaya Letopis`» materiallarinda gezlesedi.

Belgili tariyxshi Rashiddin 1239-jili batiydin` orislarg`a atlanisin jaziw menen qatar,

orislardin` awqamlasi retinde, «QA`WIMI-KULAXI-SIYaX»/Qaraqalpaq qa`wimi/ degen xaliqti

ko`rsetedi. Song`i uaqittag`i izertlewshiler bul xaliqti oris jilnamalarindag`i «Chernie klobukiler»

dep esaplaydi. Arab jaziwshisi En-Nuveyri /1333-jili qaytis bolg`an/ Altin Ordanin` sostavindag`i

Qipshaqlardi turmisin jaziw menen qatar «qarabo`rikli»yaa`niy qaraqalpaq «Chernie shapochki»

- 66 -

dep atalip ju`rgen uriwlardi ko`rsetedi. «Chernie klobukiler» Rashid-ed-dinnin` «Qa`wimi-kulaxi-

Siyax»degen qa`wimlerine og`ada tuwri keledi. Belgili sayaxatshisi ha`m tyurkolog alim German

Vamberi ha`zirgi qaraqalpaqlardin` shig`isin pecheneglerden taralg`an tu`rk tuximlas xaliqlardin`

birewi dep esaplaydi.

14.2.. XVIII a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin ` izertleniliwi

Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwina, qa`liplesiwine ha`m o`z aldina millet bolip

du`ziliwine, bekkemleniwine tiyisli mag`liwmatlar «Qaraqalpaq tariyxinin` materiallari» AN SSSR,

1935-jili shiqqan kitapta, onnan son belgili tariyxshi, qaraqalpaq tariyxin ko`p izertlegen alim, on jil

dawaminda Ma`mleketlik siyliqtin` lawreati bolg`an, professor, tariyx ilimlerinin` doktori

S.P.Tostovtin` miynetlerinde ha`m onin` basshilig`inda o`tkerilgen SSSR Ilimler Akademiyasinin`

Xorezm arxeologiya ekspeditsiyasi materiallarinda teren` sa`wlelengen. Tariyxshi alimnin` jazg`an

«Drevniy Xorezm» M.MGU, 1948 g. «Po sledam Xorezmskoy tsivilizatsiy» AN SSSR, 1948 g

«Qaraqalpaqlardin` ha`m Qaraqalpaqstanin` tariyxin, arxeologiyasin izertlewdin` juwmaqlari ha`m

na`wbettegi waziypalari» Byuleten` AN UzSSR, 1945, N 9-10, «Qaraqalpaq xalqinin` shig`isi

jo`nindegi shig`isi ma`sele», «Kratkoe soobshenie instituta etnografiy» 1974g. degen miynetlerinde

qaraqalpaqlar tariyxina, a`debiyatina baylanisi aniq mag`liwmatlar teren` sa`wlelengen. Ja`ne de

belgili tariyxshi alim, qaraqalpaqlar tariyxi menen qizig`ip bir neshe miynet professor Pavel

Petrovich Ivanovtin` «Qaraqalpaqlar tariyxinin` ocherki»-»Materiali po istoriy karakalpakov»

M.1935g. 9-89-betler . «Qaraqalpaqlar jo`ninde jan`a mag`liwmatlar» degen miynetlerinde

qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi, millet bolip qa`liplesiwi ma`selelerine tiyisli aniq

mag`liwmatlar sa`wlelengen. Usinday tariyxiy dereklerde xalqimiz «qaraqalpaqlar» degen at penen

mongollar ma`mleketi qulag`an da`wirde XII-XIII a`cirlerde Nog`aylar siyasiy birlespesinde

boladi. XVI a`sirde olardan o`z aldina bo`linip shig`adi. XVII-XVIII a`icrdegi qaraqalpaqlar

Sirdar`ya boylarin jag`alap qonis basadi. XVIII a`sir qaraqalpaqlar tariyxinda qiyankeski

tragediyag`a tolg`an jillar boldi. Xaliqtin` o`miri azatliq ha`m g`a`resizsizlik ushin gu`res ha`m

jan`a jerlerdi o`zlestiriw, jaqsi ma`kan basiw, o`z aldina millet, xaliq, el, ma`mleket boliwi ideallari

menen tig`iz baylanisli boldi. Bul a`sirde qaraqalpaqlar tariyxinda jawgershilik, basip aliw,

bulginshilikke saliw uaqiyalari ko`p boldi.1721-1723-jillarda Orta Aziya xaliqlarinin` qa`wipli jawi

bolg`an qalmaqlar /jongarlar/ qaraqalpaqlardi bir neshe ma`rtebe qirg`ing`a ushiratti. Tashkent

qalasi bulginshilikke salip basip aldi. Usi sebepli qaraqalpaqlar « joqari» ha`m «to`mengi» bolip

ekige bo`linip ketedi. Joqarg`i qaraqalpaqlar: Samarqand, Buxara, Zarafshan betlerge ko`ship

ketedi. To`mengi qaraqalpaqlar Aral ten`izi boylarina, Xorezmge qaray ig`isadi. Qazaqlar arasinda

kelip qonis basadi. Biraq bul jerde de to`mengi qaraqalpaqlardi 1742-jili Abilxayirxan shabadi.

Mal-mu`lkin tartip aladi. Qaraqalpaqlar sol sebepli tag`i da Xorezmge qaray ig`isa baslaydi.

- 67 -

Uliwma bul ko`ship qonislaniwlar 1760-1762-jillarg`a shekem dawam etedi. Qaraqalpaqlar XVIII

a`sirde Sirdar`ya boyinda Quwandar`ya, Jan`a dar`ya boylarinda 1721-1762-jillarg`a shekem 40 jil

dawaminda basip aliwshilar menen ayqasip o`mir keshirgen. Tariyxshi S.P. Tostovtin` «A`yiemgi

Xorezm ma`deniyatin izlep...» degen miynetinde qaraqalpaqlardin` Sirdar`ya, Quwandar`ya,

Jan`adar`ya boylarinda jasag`anlig`i, mudami jan`adan jerler o`zlestirip kanallar qazip,

seksewillerden tarnawlar /plotinalar/ qurg`anlig`i, sirtqi jaularg`a qarsi gu`resetug`in jauinger

bolg`an-lig`i, diyxanshiliq, sharwashiliq, baliqshiliq penen, anshiliq penen shug`illang`an-lig`i

aytiladi. P.Richkovtin` «Istoriya Orenburskoy guberniy» degen miynetinde «qaraqalpaqlar o`zleri

islep shig`arg`an miltiq, da`ri, qorg`asin ha`m tag`i basqa mislarin qazaqlarg`a satadi» dep jazadi.

Usi jag`inan qaraqalpaqlar o`zin-o`zi jawdan qorg`ay alatug`in jawinger xaliq bolg`an, sawda-satiq

penen shug`illang`an. Batis Sibir` menen Orta Aziya arasindag`i ka`ruan joli-ulli Jipek joli

Turkstannin` a`trapinan o`tip ol Sirdar`yani jag`alay qonislanip otirg`an qaraqalpaqlar u`stinen

ju`retug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi tiykarda sauda menen aralasip siyassiy ekonomikaliq

turmisina u`lken ta`sir jasag`an. Ka`ruanlardan baj pul alip ta turg`an. Gladishevtin` bergen

mag`liwmatina qarag`anda «qaraqalpaqlar 1722-jili ishki Rossiyag`a sauda islew ushin min` tu`ye

karwan jibergen». Solay etip u`zliksiz jaugershilik sebeplerinen qaraqalpaqlar XVIII a`sirdin`

ekinshi yariminda Xorezm oypatina kelip qonislana baslaydi. Qaraqalpaqlardin` bunnan keyingi

tariyxi, tag`diri Xiywa xanlig`i menen baylanisli boladi. Jiyen jirawdin` shig`armalarinda

qaraqalpaqlardin` Sirda`r`ya boylarinan Xorezm oypatina qonislang`a shekemgi o`mir ha`diyseleri

aniq sa`wlelengen. Xaliq qansha qiyinshiliqlar bolsa da o`z a`debiyatin, ma`deniyatin, saz-

sa`wbetin taslamag`an. Xaliq arasinda qatiqulaq, qissa aytatug`in adamlar, yadikesh qosiqlar

bolg`an. Usi tiykarda Jiyen jirawday jirawlar xaliq arasinan o`sip shig`ip o`z a`debiyatin,

ma`deniyatin rawajlang`an. Usi da`wirdegi xaliq arasinda auizsha jazba tu`rdegi barliq xaliqliq

a`debiyat, pu`tkil shig`is a`debiyati marjanlari; «Ga`rip-ashiq», «Sayatxan-Xamira» «Qiz Jipek»,

«Qiriq qiz», «Qoblan», «Edige»,»Alpamis», «Maspatsha»da`stanlari kennen taralg`an. Sonday-aq

Xoja Axmet Yasauiy Xikmetlerinen baslap Sulayman Baqirg`aniy kitaplari, Xoja Xafiz, Fizuliy,

Ferdausiy, Sufi Allayar, Maxtimquli, Nawayi, Bedil shig`armalari da arasinda meshit-medreselerde

oqig`an sawatli adamlardin` ta`sirinde og`ada ko`plep taraldi, ayrimlari xaliqtin` su`wip oqiytug`in

shig`armalarina aynaldi. Bulardin` ba`rin klassik shayirlarimiz ha`m jirawlarimiz o`z

tvorchestvolarinda teren` o`zlestirip xaliq aldinda qaytadan aytip berip ju`rgen. Jiyen jiraw bir

neshe xaliq da`stanlarin o`zlestirip o`zinin` repertuarina kirgizgen. N.Dawqaraev o`zinin`

izertlewine bilay jazadi: «Qaraqalpaq xalqi o`zinin` uzaq a`sirge sozilg`an tariyxi dawaminda tu`rli

siyasiy-tariyxiy jag`daylardin` sebebinen baxit izlep bir orinnan ekinshi oring`a ko`ship-qonip,

materialliq ma`deniyattin` ko`p g`ana esteliklerin saqlap, tolig`i menen bizin` zamanimizg`a

jetkere alg`an joq. Biraq, ol bizge esapsiz-sansiz namalardi, kestelerdi, nag`islardi, xaliq

- 68 -

o`nermentlerin, a`sirese og`ada bay, ken` tarawli awiz a`debiyatin qaldirdi. Qaraqalpaq xalqi o`z

a`sirinin` uaqti xoshliq shadlig`inda da - toqlig`inda da, qayg`ili ku`nlerine de so`z siz, so`z

o`nerisiz tura alg`an joq. Jas bala ingalap tuwilg`annan baslap qartayip o`lgenge shekemgi o`mir,

ha`tteki o`lgen adamlardi jerlew, olardi eske tu`siriwler de, saz ha`m so`z o`nerisiz, qosiqsiz

bolmag`an. Sonliqtan qaraqalpaq xalqi mazmuni teren` tematikasi ken` ha`r tu`rli og`ada bay awiz

a`debiyatina iye. /3 tom, II bo`limi, 14-15-betler. Revolyutsiyag`a deyingi qaraqalpaq a`debiyati

deyingi qaraqalpaq a`debiyati/. A`lbette usi a`debiyat Jiyen jiraw, Kunxoja, A`jiniyaz, Berdaq,

O`tesh siyaqli talantli klassik shayirlardi jetilstirip shig`ariwda negizgi milliy da`rek boldi. Solay

etip XVIII a`cirde qaraqalpaq milliy a`debiyatinin` negizgi tirnag`i qalandi.

JIYEN JIRAW AMANLIQ ULI (1730-1784)

JOBASI:

1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi

2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg`awlarinda o`mir shinlig`i

3. Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi

4. Jiyen jirawdin` «Ulli taw» shig`armasi

Tayanish so`zler dizbegi

1. Jiyennnin` jirawliq da`stu`ri, jiraw do`retiwshiligin izertlewshiler, «Xosh bolin` doslar»,

«A`y, jigitler, jigitler», «Xan qasinda to`reler», «Ber tu`yemdi», «Ilag`im» qosiqlarinda da`wir

shinlig`i, «Posqan el» shig`armasi, temasi, ideyasi, Minayim obrazi. «Ulli taw» poemasi, tariyxiy

waqiyalar.

15.1. Jiyen jiraw Amanliq ulinin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` u`yreniliw tariyxi

Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`cirdegi qaraqalpaq a`debiyatinin` klassik shayiri. Song`i

aniqlawlarg`a qarag`anda ol 1930 jillari tuwilip 1784-jillari qaytis bolg`an. Onin` jasag`an jerleri

Jan`adar`ya ha`m Quwan dar`yanin` boylari. Da`slepki jillardag`i izertlewlerde Jiyen Tag`ay uli

dep ju`ritiledi. Ma`selen N.Dawqaraevtin` aniqlawina ha`m shayirdin` birinshi ret qosiqlar

toplaminda 1959-jili usilay berilgen. Akademik S.Kamalovtin` «Qaraqalpaqlardin` XIX a`crdegi

Xiwa xanlarina qarsi xaliq azatliq gu`resleri» degen 1956-jili jariyalang`an kandidatliq

dissertatsiyasinda «Qaraqalpaqlar XVII-XVIII a`sirdegi Sirdar`ya boyindag`i ha`m olardin`

Rossiyag`a qosiliwina talpiniwi» degen babinda Jiyen Jiraw «Qiriq qiz» da`staninin` avtori, sol

do`retken degen qa`te pikirleri beriledi. Mine usinday na aniq pikirlerge belgili izertlewshi, alim,

Jiyen Jiraw do`retpeleri ha`m do`retiwshiligi, onin` jasag`an da`wiri xaqqinda og`ada ko`p

materiallardi toplag`an ha`m usi bag`darda kandidatliq dissertatsiya jaqlag`an Artiq Karimov 1963-

- 69 -

jili «Jiyen Jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen ilimiy monografiyaliq miynet jazdi. Bul

miynette Jiyen Jirawg`a baylanisli bolg`an barliq mag`liwmatlar aniqlandi ha`m ayrim tiykarsiz

pikirlerge qatti soqqi berildi. Jiyen Jiraw «Qirq qiz»da`stanin tokpe shayir ha`m jiraw retinde

xaliqqa tanitip atqarg`an oni o`zinshe shayirliq iskusstvo menen jetilstirgen talant iyesi bolip

tabiladi. «Qirq qiz» xalqimizdin` min` jildan arman do`retken awiz a`debiyatin en` bahali jemisi,

xaliqliq da`stan bolip tabiladi. Usi ilimiy miynetten baslap Jiyen Jiraw Amanliq uli dep ju`ritilip

kiyatir. Bular teren` da`liylewler arqali ju`zege kelgen pikirler.

Jiyen shig`armalarin jiynaw 1930-jillardan baslap qolg`a alina basladi. Belgili a`debiyatshilar

Sadirbay Mawlenov penen Sha`mshet Xojaniyazovlar Jiyen jirawdin` 1927 qatardan turatug`in

«Posqan el» poemasin, 80 qatardan turatug`in «Ber tu`emdi», 131 qatardan turatug`in « Xosh bolin`

doslar» qosiqlarin xaliq arasinan jazip alip O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan

filialinin` qol jazbalar fondina tapsirg`an. Ha`zir bular usi jerde R-23, Inv, N1176 (440-451-

betler), R-98, Inv. N1120 (610-613 betler) ja`ne de 222-227-betlerden saqlawli. Shayirdin` birinshi

qosiqlari 1940-jili «Posqan el» poemasi «Qaraqalpaq xaliq tvorchestvosi» degen toplamda qisqa-

sha alg`i so`z benen shig`arildi. Kitapta Qalli Aymbetovtin` Jiyen jiraw do`retpelerin teren`

bahalag`an alg`i so`zi berilgen. Onda bilay dep jazdi: «Bul kitapta qaraqalpaq xalqinin` su`yikli

ullarinin`, xaliqti basqarg`an basshilarinin`, so`z so`ylegen sheshenlerinin` so`z marjanlari bar.

Xaliq posqan zarli zamanda xaliqtin` zarina qobizin qushaqlap, xaliq shekken azapti birge shegip,

a`rmanin, azabin ko`rkem so`z etip qaldirg`an Jiyen jirawday su`ygen ulinin` xasil so`zi bar.»

(To`rkul. 1940-jil, 3-bet). Shayirdin` bulardan basqa qosiqlari xaliq arasinan tabilip, jazip alinip

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasinda, «A`mudar`ya» jurnalinda jariyalanip barildi. Shayir

shig`armalari o`z aldina toplam retinde 1959, 1981, 1990-jillari shig`arildi. Song`i jilg`i toplamda

2906 qatardan ibarat on alti shig`armasi jiberilgen.

Jiyen Jiraw shig`armalarinin` ilimiy bag`darda izertleniwi Q.Ayimbetov, O.Kojurov,

N.Dawqaraevlardan baslanadi.Bular o`zlerinin` miynetlerinde birinshilerden bolip Jiyen

tvorchestvasinda, onin` ko`z-qaraslarinin` teren`ligine a`dil kritikaliq bahasin beredi. Bulardan son`

A.Karimov Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha ken` tu`rde shug`illanip arnawli izertlew jumislarin

jazdi. A.Karimov shayirdin` o`mir bayanina, do`retpelerine, olardin` jiynaliwi, baspadan jariyalanip

bariwina ayriqsha itibar berip ko`p mag`liwmatlar topladi. Usi tiykarda 1963-jili Qaraqalpaq

Baspaci ta`repi-nen «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvasi» degen monografiyaliq ilimiy

izertlew baspadan shiqti ha`m A.Karimovke filologiya ilimlerinin` kandidati degen ilimiy da`reje

berildi. Ol usi temadag`i kandidatliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi. A.Karimov bunnan son`

«A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri « degen izertlew jumisin jazip 1988-jili «Qaraqalpaqstan»

baspasinan shig`ardi. Bul miynettin` 80-91-betle-rinde «Jiyen jiraw ha`m onin` jirawshiliq o`neri

haqqinda» degen ilimiy maqala jazdi. Bunda Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`nerinin` o`zgeshelikleri

- 70 -

ha`m bizin` milliy qobizimizdin` tariyxi, onin` Qorqit-Ata jirlarina-qobizina barip tireletug`in-

lig`in, bul haqqinda Jiyen jirawda o`zinin` «Qobiz tolg`aw» shig`armasinda aytip o`tkenligin ilimiy

analiz etedi. Qaraqalpaqlarda Qorqit Ata haqqindag`i an`izlardin` biykarg`a aytalmag`anlig`in,

sonliqtan da onin` bizge og`ada jaqin keletug`in ata-babalarimiz ekenligin de da`liylleydi.

N.Japaqov o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinda realizm ma`selesi» degen

ilimiy miynetin jazdi. Bunda Jiyen jiraw shig`armalarinin` turmis shinlig`in realistlik penen

su`wretlew o`zgeshelikleri iznrtlengen. A.Karimov o`zinin` «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m

tvorchestvasi» degen monografiyasinda shayir shig`armalari boyinsha ken` tu`rde ilimiy pikirlerin

aytqan. Kitap kirisiw, Jiyen jasag`an zamandag`i tariyxiy jag`daylar, Jiyenin` o`miri haqqinda

mag`liwmatlar, shayirdin` do`retpeleri, poemalari, shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgeshelikleri,

juwmaqlaw degen pikileri ilimiy tallaw jasaw menen ayriqshalanadi. Bul miyentte Jiyen jirawdin`

shig`armalari ha`m jirawshiliq o`zgesheligi, atqarg`an repertuarlari, ol jasag`an zamannin` tariyxiy,

siyasiy, ja`miyetlik, ekonomikaliq jag`daylari, ha`r bir shig`armasinin` do`retiliwi, tariyxiy,

mazmuni, ideyasi, janrliq o`zgeshelikleri teren` izertlengen. Song`i da`u`irde Ayimqul Pirnazarov

Jiyen jiraw tvorchestvasi boyinsha shug`illanip bir qansha ilimiy miynetlerdi jariqqa shig`ardi. Ol

«Qaraqalpaq a`debiyati boyinsha geypara oylar» degen 1991-jili shiqqan monografiyaliq

izertlewinde 9-49-betlerinde Jiyen jiraw tvorchestvasinda arnap 6 maqala jazg`an. Bunnan keyin

A.Pirnazarov «Jiyen jiraw ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen izertlew

jumisin 1993-jili «Qaraqalpaqstan» baspasinan shig`ardi. Usi jili «Jiyen, O`tesh ha`m Omar

shayirlardin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen temada doktorliq dissertatsiyasin tabisli jaqladi.

A.Pirnazarovtin` Jiyen jiraw tvorchestvasin izertlewge arnalg`an monografiyaliq izetlewinde Jiyen

tvorchestvasina birinshilerden bolip baxa bergen O`tesh shayirdin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i,

onin` Jiyen do`retiwshiligin bahalawi, talantin qa`dirlewi, atqarg`an da`stanliq shig`armalari

haqqinda teren` pikirler ju`ritkenligi aytilg`an. Ja`ne de Jiyen shig`armalarinin` baspadan

shig`ariliwi, son`g`i da`u`irdegi izertlep u`yreniwler haqqinda pikirleri beriledi.

Bul ati atalg`an minnette. «Posqan el» poemasinda adamgershilik qa`siyetlerdi

su`wretlewdegi Jiyennin` sheberligi, «Posqan el» do`retpesinde ta`biyat ko`rinis ha`m qubilislarin

su`wretlewdegi Jiyennin` sheberlik usillari», «Ko`rkem beyne jasawdag`i Jiyennin` sheberlik

usillari», «Posqan el» da`staninda qaharman ha`m uaqiyag`a qatnasiwshilardin` ha`r qiyli ishki oy

tolg`anislari, «Ko`rkem su`wretlew paydalaniwdag`i Jiyenin` sheberligi», «Auiz eki xaliq

do`retpelerinen paydaliwdag`i Jiyen jirawdin` sheberligi» degen temalarda izertlew jazip

«Juwmaq» islegen. Lekin bundag`i izertlewler Jiyen jirawdin` do`retiwshilik sheberligin turmis

shinlig`i negizlerinen shig`ip toliq aytip bere almag`an. Avtor ko`binese ko`rkem shig`aramani

toplawda onin` mazmunin aytip beriw menen sheklenedi. Pedagogika ilimlerinin` doktori O`serbay

A`lewov «Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiya oylarin qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi» N.,-1993-jil

- 71 -

monografiyaliq izertlewinde «Jiyen jirawdin` ja`miyetlik-pedagogikaliq ko`z qaraslari «/271-282-

betler/ degen temada ilimiy pikirler ju`rgizedi. Filalogiya ilimlerinin` doktori Sarigu`l Bahadirova

«Jiyen jiraw ha`m qaraqalpaq jirawlari» («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasi, 1991, 18-oktyabr`)

degen ilimiy maqalasina Jiyen jirawdin` jirawshiliq o`neri ha`m qaraqalpaq jirawlarinin`

tvorchestvaliq rawajlaniw joli haqqinda aytadi. «Jas Leninshi» gazetasinin` 1991-jilg`i 2-aprel`

saninda Jiyen jiraw tvorchestvasina arnalip bir bet ajratiladi. Bunda Jiyen jirawg`a arnap material

tayarlawshi avtorlar G.Xojaniyazov ha`m O`.Yusupovlar da`reksiz mag`liwmatlar bergen. Bul bette

Jiyen jirawdin` avtorlig`inda «Gulayim» da`staninan u`zindi jariyalang`an. Jiyen jirawdin` bul

«Gulayim» da`stani son`iraq «Batir qiz», «Qiriq qiz»atamalarinda ko`lemi da`stan etip

do`retkenlerin, oni xaliq jirawi Qurbanbay Ta`jibay uli toliqtirip pu`tkil du`n`yag`a tanitip du`n`ya

ju`zi a`debitina o`lmes miyras etip qosqanlig`i bizge belgili. Bul da`stan xalqimizdin` do`retken

a`yemgi materiarxat da`wirinen berman qarap tariyxta so`z etiletug`in a`jayip do`retpe bolip

tabiladi. Jiyen jirawda, Qurbanbay jirawda bul da`standi xaliq aldinda tvorchestvaliq bag`darda

jirawliq o`neri menen atqarip, saqlap bizge jetkerip berip, miyrasti qa`dirlewge o`z u`lesin qosqan

talant iyeleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw xaliq da`stani «Qirq qiz»di o`z gezeginde jirawshiliq o`neri

menen xaliq aldinda tvorchestvaliq penen sheberlep o`miri dawaminda atqarg`an ha`m bizin`

ku`nimizge jetkeriwge sebepshi bolg`an, xaliqtin` yadinda saqlaniwina belgili u`lesin qosqan adam

bolip tabiladi. Fol`klorliq shig`armalardi jazba a`debiyattan duris ajrata biliwimiz tiyis. Jiyen jiraw

tvorchestvasi mektep oqiwshilarina arnalg`an oqiwliqta avtorlari S.Axmetov, B.Ismaylov 9-klass

«Qaraqalpaq a`debiyati», Universitettin` filologiya fakul`tetleri ushin sabaqliqta avtorlari

N.Japaqov, K. Ma`mbetov, K.Sultanov, A.Karimovlar /1983-jil/ 73-93-betler berilgen. Ja`ne de

1994-jili Tashkent «FAN»baspasinan shiqqan «Istoriya karakalpakskoy literaturi» s drevneyshix

vremen do 1917 g. /degen kitaptin` 89-117-betlerde berilgen. Uliwma Jiyen jiraw tvorchestvasi

ha`zirgi ko`z qarastan ele de ken`irek izertlewdi talap etedi.

15.2. Jiyen jirawdin` lirikaliq qosiqlari ha`m tolg `awlarinda o`mir shinlig`i

Jiyen jiraw bir qansha lirikaliq qosiqlari qobiz sazina sa`ykes jirawliq sheberlik penen terme

tolg`aw tu`rinde do`retilgen. Jiyen jirawdin` lirikalari auizsha jirlap aytiug`a ta`n bag`darda

xaliqtin` esitiwine qolaylastirip tap jirawdin` aytqanday etip do`retilgen. Jiyen jiraw lirikalarin jazip

do`retip g`ana qoymastan oni yadlap, qobiz jirina salip xaliq arasinda milliy xaliqliq qobiz namalari

menen sheberlep atqarip berip ju`rgen talantli, lapizli jiraw bolg`an. Jiyen jiraw tvorchestvasi

boyinsha ken` tu`rdge shug`illang`an alim A.Karimov bilay jazadi: «Jiyen jirawdin` atqarg`an

namalari «Kelte ziban», «Ulli ziban», «Jortiliwi», «Ko`z aydin», «Aig`a shap», «Shalqima»,

«Nog`ayli», «Tolqin» ha`m tag`i basqalar bolg`an. Shayirdin` «Aldi artim biyik jar eken»

shig`armasi «Kelte ziban» namasi menen jirlang`an. /»A`debiya-timizdin` geypara ma`seleleri «N-

- 72 -

1968, 87-bet/. Belgili alim Qalli Aymbetov «Jiyen jirawdin` o`zin shayir dep atamay, jiraw dep

atag`an duris boladi. Ol» qobizimdi qushaqlap» degen so`zdi bir neshe ret qaytalap o`zinin` jiraw

ekenligin da`lilleydi. Shig`armalarinin` qosiq qurilisi, qobizi ha`m jiraw dep ataliwi onin` nag`iz

xaliq jirshisi-jiraw bolg`anlig`ina da`liyl bola aladi. Oni jiraw dep atag`an menen jazba

a`debiyatin` uakili emes degen tu`sinik shiqpaydi. Jiyen jiraw qaraqalpaq jazba a`debiyatinin`

uakili ha`m oni baslawshilarinin` biri boladi». /Xaliq danalig`i, 1988-betler/. Usi aytilg`anday-aq

Jiyen jiraw degenimizde xalqimizdin` milliy saz a`spabi- qobizin qushaqlap sir shertken talantli

jiraw, duwtardi da shertip sazendelik etken ataqli baqsi eleslew menen, sin`g`irlag`an saz, saxrani

jang`irip a`lemdi gu`n`retken jurawdin` lapizi qulag`imizg`a tal-tal keledi. Bular bizdi tariyxqa

baslaydi, ata-babalarimizdin` basip o`tken jolin, tariyxin, u`rip-a`det, ma`deniyatin, milliy

da`stu`rlerin, a`debiyatin biliwge bag`darlaydi. Jiyen jiraw «Qobiz tolg`awin» usi bag`darda

do`retken. Bunda xalqimizdin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliw xaqqindag`i oy-pikirler

aytiladi. Shayir «Qobiz tolg`awi» nan baslap qaraqalpaq xalqinin` o`zgesheliklerin aldimizg`a jayip

saladi. Qobiz a`spabinin` sog`iliw tariyxi, og`an qollanilg`an zatlardin` saxrayi qaraqalpaq xalqinin`

turmisina, tirishiligine, dalasina, ta`biyatina ta`n o`zgeshelikler ekenligi anlasiladi. Bul «Qobiz

tolg`awin» aytilg`an pikirler Qorqit atanin` qobizi haqqindag`i a`spanani yadqa tu`siredi.

A`debiyatshi alim A.Karimov o`zinin` maqalasinda: «Qobizdin` piri Qorqit atnin` qobizdi oylap

tabiwi haqqindag`i legendasinin` Jiyen jirawtdin` «Qobiz tolg`awin» na sa`ykes keletug`inin`»

aytadi. /82-bet. A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri/. Bular bizdi barg`an sayin Qorqit ata jirlari

menen tutastirilip oni qaraqalpaqlardin` ata- babasi retinde tanitadi. Izertlewshi I.Utewlievtin`

«Qorqit Atanin` qobizi /Milliy tariyximiz o`zinsheliklerimiz izlep. /»A`mudar`ya»jurnali, 1998, N 4

/ maqalasinda bizin` jirawshiliq sheberligimizdin` Qorqit ata jirlarina barip tiriletug`inlig`i, Qorqit

atanin` qobizi ha`m jirlari bizin` milliy ata miyrasimiz ekenligi aytiladi. Rasinda da Jiyen jirawdin`

«Qobiz tolg`awinda» qaraqalpaqtin` milliy saz a`spabi qobizdin` sog`iliwi tariyxi boyinsha bahali

mag`liwmatlardi beredi, Bunin` bizin ata-babamizdan kiyatirg`an saz a`spabi - milliy

o`zgesheligimiz ekenligin da`liyleydi.

Tu`nde jatip tu`s ko`rdim,

Tu`simde a`jayip is ko`rdim.

O`sip turg`an bir ag`ash,

Ol ag`ashti men shaptim,

Sinsilag`an ses shiqti,

Ag`ash jerge quladi.

Shapqan jerden su`t shiqti.

Bulaq su`tten qorqpadim,

Ustadan usta sayladim,

Esengeldi qir muring`a,

Ag`ashin`di shaptirdim.

Taw-taylaqtin` terisin,

Qapshig`ina qaplattim.

Suw tulpardin` quyrig`in,

Tar qilina taqtirdim.

Quraydin` kak shayirin,

Tarqishina jaqtirdim.

Taw tekenin` mu`yizin.

- 73 -

Tiyegine qistirttim.

Quw ag`ashta sen mu`n`li,

Adamzatta men mun`li,

Aytisayiq qobizim,

Qobizimdi jirlasam,

Sende mun`li qobizim,

Mende mun`li qobizim,

Mun`lasayiq qobizim.

Qolima alg`an joldasim,

Sherdi aytqan sirlasim.

Sag`an aytip jirimdi,

Qayg`ili nama shalaman.

/10 bet, Jiyen jiraw.»Posqan el».

Jiyen jiraw usi bag`darda ati qaraqalpaqqa ma`lim bolip arjaq penen berjaqqa tanilg`an,

pu`tkil Turan, Xorezm oypatina kennen so`z jayilip tu`rki xaliqlarina belgili bolg`an xaliqtin` so`z

zergeri, o`tkir tili, so`yler so`zi, ko`rer ko`zi, tiyisli jerinde so`z-zibanin` darg`a tartsa da xan

aldinda tay salmay aytqan talantli shayiri ha`m ataqli jirawi bolg`an. A`sirese ol xaliqtin` altin

miyraslarin teren` u`yrengen ha`m xaliqqa taratiwshi bolg`an. «Qobiz benen duwtardi shertip, tilge

kelse Jiyrensheden o`tken. Alpamisti jigittin` sultani, Gulparshindi qizlardin` gauhari etip xaliq

arasina taratqan. «Edige»ni esirip jirlag`anda ku`ndi jawdirip,»Qoblan»di pu`tkil tu`rki xaliqlarina

tin`latqan. Tolg`awina tu`rli muxamg`a do`ndirep «Ormambet biy « tolg`awin o`zi do`retken.

O`teshtin` «O`tti du`n`yadan» qosig`i /Jiyen mine usinday bag`darda qaraqalpaq xalqinin` milliy

shayiri, talantli jirawi bolip ol o`zinin` yoshinin dereklerin milliy xaliq auiz a`debiyatinan sag`a

alip do`retken. Ol bizge belgili sinawli qosiq tolg`awlardi g`ana, bir-eki da`stanliq shig`armalardi

g`ana do`retip qoymag`an. Onin` avtorlig`inda ju`da` ko`p xaliqliq shig`armalar do`retilgen Bular

ele toliq da`rejede xaliq arasinan a`sirese joqarg`i qaraqalpaqlar arasinan izlep tabiliwi kerek. Jiyen

jiraw tariyxiy hu`jjetlerge qarag`anda o`mirinin` aqirg`i ku`nlerine joqarg`i qaraqalpaqlar arasinda

bolg`an pikirler bar. N.Dawqaraev bul pikirlerge ayriqsha ma`ni beredi. :»Jiyen Tag`ay ulinin`

shayirliq jirawliq jumisinin` ko`birek uaqti «joqarg`i» qaraqalpaqlar-din` arasinda o`tken, yag`niy

Turkistan, Samarqand, Nurata, Buxara, Kenimex, Zarafshan bettegi qaraqalpaqlardin` arasinda

o`tken. Jiyen jo`ninde sol jaqtag`i qaraqalpaqlardin` arasinda ko`p mag`liwmatlar bar bolsa da olar

ele jiynalg`an joq». Mine bul pikirler elege shekem hesh kim bilmey kiyatir. Jiyen jirawdin` bizge

belgili lirikalari dim az sanda. Olar «Ilag`im», «Ber tu`yemdi», «Qobiz tolg`aw», «Qaramirza

batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Juwmaqqa saldim qazamdi», «Ey jigitler, jigitler», «Aldi-artim biyik

jar», «Xan qasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im», «Ko`rgende bolar

uaqtim xosh», « Xosh bolin doslar» degen terme tolg`awlardan ibarat. «Ilag`im» qosig`inda

shayirdin` balaliq jillarinan bir ko`rinis turmis qiyinshiliqlari, jasinan ilaq baqqanlig`i, qiynalip

qosilg`anlig`i, bay adamlarg`a jallanip qoy-qozi baqqanlig`i, ilaqlarin qasqir jep ketip bay adamnan

auir azap aqiretler ko`rgenligi haqqinda jazg`an.

- 74 -

Ilaq baqtim salag`a,

Bas qosip eki balag`a,

Sanap ko`rsem ag`alar,

On ilag`im birden joq.

Qula du`zde jiladim,

O`lgenin` bildim ilaqtin`,

Jerbauirlap quladim,

Ishim gish-g`ish qaynaydi.

Ko`n`lime tu`sip uwayim,

Bolg`an jetim ozaldan,

Ashilmag`an man`layim./4-5-bet/

«Ber tu`yemdi»qosig`inda shayir manlayina pitken jalg`iz tu`yesin bay adamnin` qolinan

tartip alip qoyg`ani, oni bermese xalinin` ne keshetug`inlig`i haqqinda aytip jarliliq turmisina

qiynaladi. Qolinda sonsha du`n`ya mali turip jarlinin` bir malina ko`z salg`an ash ko`z baydin`

sutxorliq kelbetin aship beredi. Bul eki qosiqta da jarliliq turmis qiyinshiliqlari jirlang`an.»Xosh

bolin doslar» qosig`inda tuwilg`an el menen xoshlasiw, onin` qa`dirine jetiw ma`seleleri so`z

etilgen. Shayir barliq uaqitta qaraqalpaq xalqi dep,tuwilg`an elim, elatim dep jirlaydi. Mudami

xaliq atinan so`yleydi. O`zin qaraqalpaq xalqinin` bir uakili shayiri sipatinda taniydi. Misali:

Qulaq salin doslarim,

Qapilg`an bul zamanda,

Qayg`i ha`siret qapladi,

Qaraqalpaq- bulgen el,

Ten`lik tappay xanlardan,

Posiug`a belin bayladi.

Ig`ilip posqan elatim,

Joq belgili ma`kani,

Kindik qanim tamg`an jer,

A`rmanda sennen ayrildim.

Qaraqalpaq elinin,

Malinda erk bolmadi.

Qaraqalpaq a`wladi,

Un qosisip jiladi.

Elimnin` mun`li zarina,

Qayg`ili nama shalip em.

Elim bolip tur talan.

Bayan etsem barlig`in,

Sendey zulim bolg`an joq.

Qaraqalpaqtin` balasin,

Guwenlep qoyday qirg`an joq.

Arilmas daulet baylig`im,

Elatim sennen ayrildim.

Bu`lingen bul elimnin`,

Neden boldi jazig`i?!

Julinip tutqa qazig`i ?!

Jiyen jiraw usinday bag`darda barliq 54 jilliq o`mirin qaraqalpaq dep xalqim dep, elim dep

arnag`an gu`resshen` shayiri ha`m ma`pin jirlag`an jirawi boldi. Ol ilaq baqqan balalig`inan baslap

/»Ilag`im»qosig`i/ qaraqalpaq xalqinin` tariyxin jazdi. Xaliqtin` tragediyali awir ta`g`dirin

su`wretlep berdi. Xaliqti gu`resiwge bag`darladi. Qaraqalpaqlar-din` o`zine ta`n milliy

o`zgesheligin rawajlandiriwg`a u`lken u`les qosti. Onin` lirikalarinda duris so`ylew, ua`dege opali

boliw. Xaramnan qashiw, hadal miynet, tabis tabiw, kisinin` haqisin jemew, birewdin` zatina zorliq

etpew, o`z erkinligin, xujdani ushin gu`resiw usag`an xalqimizdin` hasil qa`siyetlerin ko`riwimizge

boladi. Ol xaliq batirlarinin` iygilikli islerin qollap - quwatladi, olardin` batirliq is-ha`reketlerin

- 75 -

xaliq arasinda xawaza etti. Misali: «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Amanbaydin` ala ati»

qosiqlari usinday.

O`zi jurttin batiri,

O`zi jurtim dilwari.

Ayag`ina kiygeni,

Tog`iz qabat bilg`ari.

Tuwisi jaqsi batirim,

Berge quwat hal berdi.

Ba`rin aytti birin ayt,

Qaramirza batirdi ayt

«Xoja batirg`a «, «Amanbaydin` ala ati» qosiqlarinda shayir batir bolg`an menen el g`amin

oylamaytug`in, zulim bolg`an, xaliqti qirg`ing`a ushratiug`a sebepker bolg`an adamlar haqqinda

aytadi, olardin` el g`amin oylap ta`wbege keliwin tu`sindiredi.

Shayir o`zinin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin` milliy sipatinda ha`reketke kelip

xalqimizdin` o`zine say milliy ha`reketlerin jasadi. Onin` shig`armalarinda qaraqalpaq xalqinin`

o`zine ta`n bolg`an saxrayi milliy ka`ha`rmani obrazi jasaladi. Jiyen shig`armalarinda saxrayi batir,

xalqim dep umtilip janin beretug`in er ju`rek, xadalliqqa talping`an a`dil, bir-birin teren` hu`rmet

etetug`in joqari adamgershilikli, a`dep-ikramli, bir-birin qiyip kete almaytug`in miyrim-sha`pa`a`tli,

bawirman, o`zi o`liwge jaqin qalsa da bir tislem nanin bo`lisip ken` peyli insanlar obrazi jasaladi.

Ja`ne de jasi u`lkeni, ag`ani, qarindasti mudami teren` hu`rmet etetug`in adamgershilik, ruxsatsiz

awiz ashpaytug`in kishpeyillik, tiyisli jerinde so`zin alip qalmaytug`in sheshenlik, diluarliq, batirliq

usag`an paziyletler ayqin sa`wlelenedi.

Jiyen jiraw lirikalarinda o`mir shinlig`inin` ashshi kartinalarin ko`rkem poetikaliq qatarlar

arqali xaliq ug`imina sa`ykes astarli ma`niste sheberlep su`wretlep beriw ayriqsha ko`rinedi. Misali

«Ey jigitler, jigitler « qosig`inda bilay jazadi:

Ey jigitler, jigitler,

Zamanimiz tar eken.

Ko`meykeydi turg`andi,

Aytalmastay ku`n eken.

Aytajag`im ballarim,

Diyxan bolsan jer ekken,

Qon jarig`in ken` bolsin.

Bay ulinin` bir-ek

Bir na`siyat ullarim,

Ko`z ko`rgenin aytayin.

Saratanda suwiqtan,

Sari ala siyirdin`,

Mu`yizi qaq jarildi.

Sari tal bolg`an biydaydin`,

Da`ni astina to`gildi.

Qara suwiq qatti urdi,

Buni ullarim biz ko`rdik.

Jiyen jiraw oy- pikirleri ko`binese timsalap astarli ma`niste suliwlap jetkeretug`in o`tkir tilli

sheber shayir bolg`an. Ol hesh qashan tilge so`z kelgende irkip so`z kelgende irkip qala almag`an.

Xan aldinda da, dar aldin da da haqiyqatliqti, hadalliqti, haq so`zdi aytqan, naxaqti ayausiz ashkara

etken. Buni shayirdin` «Xanqasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz» qosiqlarinda toliq ko`riwge

boladi. «Ey jigitler, jigitler» qosig`inda shayir da`wir haqqiyqatlig`in, turmistin` ashshi ta`replerin

- 76 -

og`ada sheberlik penen tu`sindiredi. Bul qosiqta o`mir, turmis , tirishilik etiw, gu`resiw haqqinda

en` jaqsi oy-pikirler ortag`a qoyilg`an. Bunda ha`r bir so`zge og`ada teren` poetikaliq ma`ni

ju`klengen. Qosiqtin` birinshi kupletinde shayir zamannin` «tar» lig`in, da`wirdin` zulimliqqa,

zalimliqqa tiykarlang`an ekenligin ayqin ko`rsetedi.

Ko`mekeyde turg`andi,

Aytalmastay ku`n eken.

Shayir zaman qisiwmetleri haqqinda usilay tolg`anadi. Erkinliktin` joq ekenligin bildiredi.

Bul zamanda en` tragediyali ko`rinis haqiyqatliqti ayta almaw, tilge tiyim saliw. Bunda shayir «bas

kespek bolsa da til kespek joq!« degen xaliq naqilin esapqa aliw menen bul da`wirdin` sonshelli

da`rejede a`dilsizlike qurilg`anlig`in, zulimliqqa tiykarlang`anlang`anin` ko`rsetip beredi. Shayir

tolg`awinin` astarli ma`nisine ko`mekeyde turg`andi nege biz ayta almaymiz? ! Ayta almay

atirmiz?! degen shaqiriq, su`rendi seziwimizge boladi. Ol ha`r bir qatarda usilay bir ma`ni anlatip

ketedi. Da`wir ruwxi menen tig`iz baylanisip, arpalisip, gu`resip ku`n ko`riwdin` tiyisli ekenligin

ug`indiradi. Reti kelse tayinbay ko`mekeyde turg`an ashshi haqiyqatliqti aytiwdi alg`a qoyadi.

Ja`ne de shayir usi qosiqtin` ekinshi kupletin de saqlaniwdin` da za`ru`rligin, qay jerde ka`tip

so`ylewdin` de kerekligin teren` ug`indiradi. «Bay ulinin` bir-eki aytar so`zin kem bolsin» Bunda

jarisip so`yleme, aqmaq penen eregispe degen ma`nilerdi anlawg`a boladi. Usi oylarinan keyin

astarli ma`niste tag`i da pikirlerin ayqin bayanlaydi.

O`ytpese jigitler,

Aytajaqti aytirmay,

Bas quwsirilip jaq bolar.

Bul jerde de eki ma`ni ni anlawg`a boladi. Biri haqiyqatliqti aytsan basina soqqi tiyip

quwsirilg`in jaqqa aynaliwi mu`mkin, ekinshiden, haqiyqatliq qalay bolmasin aytiliwi tiyis, buni

aytiw ushin barliq aqil ushin barliq aqil-xuwshin menen basin jaqqa aynalip so`ylemey

qalmaytug`in jag`dayg`a qalmaytug`in jag`dayg`a kelesen. Qalay bolmasin haqiyqatliqti

aytasan.Al, ishtegi da`rt bul aytiliwi kerek degen ku`shli ideyani beredi. Xalqimizdin` tirishilik

etiwinin` bir da`regi sharuashiliq bolsa, bir da`regi diyxanshiliq . Xalqimiz u`sh ay qauinim, u`sh ay

sauinim, u`sh ay qabig`im, u`sh ay shabag`im dep jasag`an. Olarg`a siyir negizgi aziq-auqat, mol

irisqi nesiybe da`regi. Biyday a`zelden nani-asinin` arqaui. «Biyday nanin bolmasa biyday so`zin`

joqpa» degen xaliq naqilinin` ma`nisi a`yemnen kiyatirg`an xalqimizdin` turmis tirishligi menen

baylanisli. Usillarg`a tiykarlana otirip shiyir da`u`ir haqiyqatlig`in, zalimliqti bilay ta`ripleydi.

Saratanda suwiqtan,

Sari ala siyirdin`,

Mu`yizi qaq jarildi.

- 77 -

Bul jerde ga`p tek sari ala siyir haqqinda emes al o`z elinin`, shan`arig`inin`, turmis

tirishiliginin` tiregi, tiykari bolg`an er jigit azamatlardin` zaman qisiwmetinen mu`yizinen qag`ilip

jarilip atirg`anlig`in obrazli su`wretlegen. Usinday batir turmistin` ha`r qiyli qiyinshiliqlari, adamlar

zulimlig`i, a`da`latsizliq sebebinen kuyrep joq bolip atirg`anlig`i ta`riplegen. Shayir bul oylarin

tag`i da ken`irek, teren`irek tu`sindiredi. «Sari tal bolg`an biydaydin` da`ni astina to`gildi.» Mine

bul tragediyaliq suu`retlew. Buni diyxan bolg`an saxrayi xalqimiz attan aniq tu`sinedi. O`mirinin`

jaynap-jasnar zamani kelip, jan`a ku`shine tolisip elim dep umtilg`an azamat jigitlerdin` xanliq

zulimliq astinda nabit bolip atirg`anlig`i usilay astarli tu`sindirilgen. Shayirdin` haqiyqat so`z

zergeri, teren` oyshil, milliy xaliq uakili ekenligi usi ta`repinen ko`rinedi. Jiyen jirawdin` zaman

shinlig`i haqqindag`i oy-pikirleri «Aldi-artim biyik jar eken «, «Ko`rgende bolar, keuilim xosh»,

«Ju`regimde ko`p dag`im»qosiqlarinda da ayqin su`wretlengen.

Jiyen jiraw terme tolg`aw tu`rinde o`zinin` lirikaliq qosiqlarin do`retip onda xaliqtin`

qiyinshiliqli o`mir ha`diyselerin, turmisliq ta`jriybelerin , durisliqqa tiykarlang`an milliy

da`stu`rlerin og`ada ko`p jirladi.

15.3. JIYEN JIRAWDIN` «POSQAN EL» POEMASI

Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi -tolg`awi 1937-jili Taxtako`pir rayoninin` 7-awili «Qara

oy» degen jerde turiwshi /Ha`zirgi «O`zbekstan» kolxozi/Bektursin degen jiraudan S.Ma`wlenov,

Sh.Xojaniyazovlar ta`repinen jazip aling`an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap

u`yrengenligin aytadi. Bul poemanin` ko`lemi 2 min` katarg`a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi

tariyxiy xu`jjetlerge qarag`anda 1760-62-jillarda Sirdar`yanin` to`mengi ta`repinde Jan`a dar`ya,

Quwandar`ya boylarinda otirg`an qaraqalpaqlardi qazaq xani ERALI xannin` qirg`ing`a ushratiwi

sebepli ata jurti Turkistan di posip ko`shiui, Xorezm shuqirina qaray ig`isiwi ma`selelerin so`z

etiuge qaratiladi. Izertlewshi A.Karimovtin` miynetinde «Posqan el» tolg`awinin` mazmuni teren`

u`yrenilgen. 75-77-betlerde ol tolg`awdin` mazmunin` qisqasha bayanlaydi. /Buni konspekt aliw

kerek /»Posqan el» tolg`awinin` do`retiliwi haqqinda ken tu`rde mag`liwmatlar beredi. Jiyen jiraw

qaraqalpaq xorezmge ko`ship kelgennen keyin , Aral ten`izine, onin` qubla ta`repindegi atawlarg`a

/Terbenbes, Munaytpas/ A`mudar`ya tarmaqlari Ko`k o`zek boyina kelip qonislag`annan keyin

shig`arg`an degen mag`liwmatlardi keltiredi. «Posqan el» shig`armasi xaliq tilinde «tolg`aw « dep

te «poema» depte aytilip ha`m jazilip ju`rgenligin aytadi. Tiykarinda bular ekeuin bo`lip qarawg`a

bolmaydi. Bular ishki ta`repinen bir-birine jaqin turadi. Tolg`aw didaktikaliq poeziya tu`rinde

jatadi. Bular ja`miyet qubilislarin jay tu`rinde g`ana su`wretlew emes, turmisti baqlap sol jo`ninde

juwmaqli pikir ju`ritedi. Geypara tolg`aw formasinda jazilg`an shig`armalar o`zinin` ko`lemi

syujeti jag`inan poemag`a ku`ta` jaqin turadi. Onday tolg`awlar mazmun, obraz ha`m jasawi,

kompozitsiyasi jag`inan poemanin` talaplarina toliq juwap beredi. Bunday tolg`awlarda zaman,

- 78 -

da`wir jag`day ko`birek lirikaliq sheginisler menen so`z etiledi. Bul talapqa Jiyennin` «Posqan el»

tolg`awi toliq sa`ykes keledi. Bul shig`armanin` sirtqi formasi jag`inan tolg`awliq xarakterge iye

bolg`ani menen onin` ishki syujetlik mazmuni, kaharman obrazlarina xarakteristika beriw,

kompozitsiya ta`repinen ko`birek poemag`a usaydi. A`debiyat teoriyasinda bilay aniqlama beriledi:

«Poema ko`rkem a`debiyattin` liroeposliq janirinin` bir tu`ri. Poemada shayir o`z kaxarmanlarinin`

ishki keshirmeleri, minez-qulqi, is-ha`reketleri haqqinda so`z etedi. Sonin` menen bir uaqitta

lirikaliq shig`armalarday, poemada su`wretlegen turmisliq uaqiyag`a baylanisli payda bolg`an

o`zinin` ishki sezmlerinde bayan etedi. Poemada ka`harmanlar uaqiyag`a qatnasiwshilar boladi, olar

menen birge lirikaliq ka`hramanlar da boladi.» A`debiyat teoriyasinin` poema haqqindag`i

talaplarina Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi sa`ykes keledi. Bul shig`armada belgili syujet ata

jurti Turkistannan Xorezmge, A`mudar`yanin` ayaq betlerine ko`shiw, sirtqi jawlar, basqinshilar,

baylar, biyler azaplari, jetim qiz Minayim uaqiyalari ha`m lirikaliq ka`harman sipatinda shayirdin`

o`zinin` uaqiyanin` ishinde bolip bastan-aqirina baqlap bariwi ken` tu`rde sa`u`lelengen. Sonin`

ushinda biz a`debiyat taniw iliminde bul shig`armani analiz etkenimizde poema geyde tolg`aw

depte pikir ju`ritemiz. Buni liriko-psixologiyaliq poema dep qaraymiz.

Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi tariyxta bolg`an waqiyalar tiykarinda do`retildi. Bul

uaqiyalardi shayir o`z ko`zi menen ko`rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip

o`tken. Shubirisip posip kiyatirg`an ash xaliqtin` joldag`i awir qayg`ili azaplari ju`da` sheber

surgun uaqiyalar negizinde aship beriledi. Poemada xaliq ta`g`dirindegi da`wir haqqiyqatlig`i ayqin

su`wretlenedi.

Qaraqalpaq - posqan el,

Xorezmge jetiwge,

Ha`mmeleri buwdi bel.

Ata jurti Turkistan

O`mirlik jaylaw bolmadi.

”a`rip penen qa`serge,

Jetim menen jesirge,

Sayasin hesh bir salmadi.

Aldi menen basshisi

Eki iynin jalmadi.

Buziq boldi iyshani,

A`dilsiz boldi qazisi,

Gunasizdan birazdi,

Gunali dep qiyadi.

Eki jaqlap u`sh jaqlap,

Ku`nnin` ko`zin ko`rsetpey,

Kewilge qayg`i jamadi. /27-bet/.

«Posqan el» shig`armasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxina, milliy da`stu`rlerine, u`rp-

a`detlerine baylanisli en` jaqsi oy-pikirler sa`wlelengen. Shig`armanin` birinshi bo`liminde

tosqinliqqa ushrag`an xaliq ta`g`diri, ashliqtan jolda o`lip qalip atirg`an ata-analar, emiziwli balalar,

olardin` g`arg`a-quzg`ing`a jem bolip ko`miwsiz dalada qalip atirg`anlig`i sheber tragediyaliq

ko`riniste jan ashirliq halatta su`wretlengen. Usinday jag`daylarda xaliq arasindag`i biri-birin o`lim

qa`wipinen aman alip qalg`an tuwisqanliqtin` ko`rinisi ayriqsha sipatlanadi. Poemada ananin`

- 79 -

balag`a, balanin` atag`a, ag`anin` inige, qarindasqa mexribanlig`i, miyrimlilik, teren` tuwisqanliq

sezimleri og`ada qa`sterli sezim sipatinda ta`riplengen. Bular xalqimizdin` burinnan kiyatirg`an en`

ag`la qa`siyetleri bolip tabiladi. Jiyen jiraw usillarg`a itibar beredi. Al zalimliq, a`dilsizlik og`ada

qatti qaralanadi. Bular ayrim adamlardin` du`n`yaparazlig`inan kelip shig`ip atirg`anlig`i ayriqsha

ta`riyplenedi. Shig`armanin` ekinshi bo`liminde jetim qiz Minayim uaqiyasi ayriqsha orindi

yieleydi. Shig`armadag`i Minayim qiz uaqiyasinin` o`zi de teren` adamgershilik sezimleri menen

jirlanadi. Jiyen jirawdin` Minayimg`a bawirmanlig`i, o`limge bas tigip bolsa da azaptan

qutqariwg`a umtilg`anliq-lari, qiz namisin qorg`aw, qa`ha`rmanliq is-ha`reketler shig`armada

isenimli su`wretlengen. Shig`armada Ereke bay menen onin` pa`msiz ha`m miyrimsiz zalim

balasinin` obrazi sheber jasalg`an. Olardin` jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang`an haywanliq is-

ha`reketleri turmis shinlig`i negizinde aship ko`rsetiledi. Poemada bulardin` basqa da uaqiyalar: jol

azabi, ashliqtan qisiliwlar, esap-sansiz qirg`ing`a ushrag`an xaliqtin` tragediyaliq ko`rinisleri,

Terbenbes, Munaytpas degen atawlarg`a kelip qonis basqannan turmis, baliqshiliq penen ku`n

ko`riw, mehribanshiliq, qazag`a tu`sken baliqlardi barliq awil adamlarina ten` bo`lip beriw, teren`

awizbirshilik sezimleri ju`da` sheber bayanlang`an. Bul poemada baylardin` - jer iyelewshilerdin`

obrazi, bayliqqa semirgen kelbeti sheber aship berilgen.

Baylardin` posip ko`shiwi,

Jeri jetpey ko`shken joq.

Buyaqqa ketken ashlarg`a,

Jer bermestin` hiylesi,

- dep jazip olardin` ziqna, qarapayim adamlardi eziwge qaratilg`an miyrimsiz obrazi jasaladi.

Shig`armada usinday miyrimsizlik Jiyen menen ashtan-ash su`wretlenip kiyatirg`an jetim

Minayimnin` Ereke bay menen onin` balasinin` ko`ship qonislandirip otirg`an jerinde ushrasqan

payitta ju`zege keledi. Ereke bay da jetim qiz Minayimnin` qa`wendersizligi, ele onin` jas ekenligi

haqqinda oylanbaydi. oni xorlag`isi keledi. Jiyen jiraw adamdi xorlag`isi kelgen a`sirese qiz

balanin` namisina tiygen adamlar menen janin ayamastan gu`resedi. Biraq jawiz baylar Jiyendi

xaldan tayg`ansha urip- azaplap taslap ketedi.

Ereke baydin` usinday zulimlig`i, onin` balasinin` satiraliq bag`darda sipatlang`an unamsiz

obrazi-tipi ju`da` sheberlik penen jasalg`an.

Tan` saz berip atqanda,

Bir bay ko`shke ilestik.

Otir eken dem alip,

Tu`sirip barliq zatlarin.

Qursaqlarin qampaytip,

Qa`ha`rlengen tu`klerin,

Onnanda beter uzaytip.

Bul bir asqan bay eken.

To`rt tu`ligi say eken.

Bidim-bidim bet awizi,

Bir balasi bar eken.

Otir eken to`rinde,

- 80 -

Tamaq iship tamsanip.

Toyg`annan son` tamaqqa,

Qayta-qayta kekirip;

-Qasindag`i jas qizdi,

Qayda alip barasan`?!

Mag`an ber mina qizin`di,

Xayaliqqa alaman,

Jaman bolsa negizi,

Qoy keynine salaman,

Aytqanimdi qilmasa,

Qarqiritip shalaman.

Shig`armada usinday ko`z qaraslardi baylarlardin` kelbeti aship beriledi. Shayir usilardi

tag`ida teren`irek pikirler menen olardin` negizinin` jaman ekenligin ayriqsha ug`indiradi.

Bayg`a bir pul o`lgenin`,

Qarauitip qan jutip,

Ko`zdin` jasin ishkenin,

Doslarim bir pul olarg`a,

Ottay so`nip o`shkenin.

«Posqan el» poemasinda xaliqtin` bir o`mir tariyxi ju`da` ko`rkemlik su`wretlengen. Bunda

adamg`a oy salatug`in og`ada jaqsi oy sezimler ja`mlestirip berilgen. Poemanin` su`wretlew

bag`darinda xaliqliq naqil-maqallardan, ushirma so`zlerden, aforizmlerden, ko`rkelew qurallarinan

ju`da` sheberlik penen paydalang`an. Shayir obraz jasawda, uaqiya ha`m ha`diyselerdi

su`wretlewde bulardan sheber paydlang`an. A.Pirnazarovtin` kitabinda bulardin` birazi izertlengen.

Ma`selen jol azabi da`stanliq formada giperbolaliq bag`darda bilay su`wretlenedi:

Qiyir-qiyr sho`llerden,

Qiynalip o`tip kelemiz,

Uzaq-uzaq jollardan,

Udayi ju`rip kelemiz.

Qanat ku`ygen issi da,

Janip tag`i ku`yemiz.

Bir jurtim go`ne etik,

Tabani tu`sti tas qag`ip.

Poemada insan obrazin jasaw, onin` adamgershilikli, a`lpayim, batir, erju`rek is-ha`reketlerin

su`wretlew og`ada sheberlik og`ada sheberlik penen iske asqan.

Misali: Minayim obrazi bilay tu`sindiriledi.

Qoldan ketken jetim qiz,

Ma`nisin bilsen qizil gu`l,

Zamani kelse paqirdin`,

Sayrap turg`an jas bu`lbul.

- 81 -

Ja`ne de bilay ta`repleydi:

Qasimdag`i ol jigit,

Jigitlerdin` sultani.

Poemada naqilg`a aynalip keltirilgen qatarlar uaqiya ha`m ha`diyselerdi ayqin tu`sindiriwge

qaratiladi:

Jigittin` parqi joldas bolg`anda ayrilar,

Ju`ktin` ko`rki arshadi,

Tu`yinin` ko`rki narshadi.

Baydiq ko`rki mal menen,

Kwndiz tutqan parshadi.

Adamnin` ko`rki kiyimdi,

A`sirese u`yin`de.

Isherge tamaq bolmasa,

Kiyimin`di satasan.

Poemada shin` dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu`res, Jetim qiz Minayimdi izlew,

qasqirlarg`a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o`sh aliw uaqiyalari

isenimli su`wretlengen. Bul poema xalqimizdin` tariyxin ken` tu`rde sa`wlelendirip beriwi menen

ayriqshalanadi.

15.4. JIYEN JIRAWDIN` «ULLI TAW » POEMASI

Shayirdin` «Aldi-artim biyik jar eken», «Mu`ytenlerdin` ma`kani», «Xan qasinda to`reler»,

«Xa xanamiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im»,»Ko`rgende bolar keulim xosh» degen

qosiqlarin ha`m «Ulli taw»tolg`awin 1959-jili xaliq jirawi Qiyas Qayratdinovtan jazip aladi. Bul

shig`armalardin` Jiyen jiraw do`retpeleri, ekenligi haqqinda Qiys jiraw biraz mag`lwmatlar beredi.

Qiyas jiraw bul shig`armalardi 1932 jili Qara o`zek rayoninin` Na`wpir degen jerinde turiwshi

Ismamit degen Ziyaw ulinin` qissa kitaplarinan ko`shirip alg`anlig`in aytadi. Ol kisi ha`r qiyli qissa

kitaplar menen birge qaraqalpaq shayirlarinin` qosiqlarin qag`azg`a tu`sirip ko`pshilikke oqip berip

ju`rgen «/54- bet/ A.Karimovtin` miyneti. S.Kamalovtin` miynetlerinde XVIII a`sirdin` basinda

qaraqalpaqlardin` o`zlerin Shing`isxannin a`wladi dep esaplaytug`in qazaq sultanlari basqarip

turg`an. Qazaq sultanlarinan Ta`wke xan/1680-1718-jillar/ qaraqalpaqlarg`a ULLI TAW degen

jerdi jaylawg`a ruhsat etken. Bul jer Sirdar`yanin` orta ta`repinde bolsa kerek. Usi jerden

Tashkentke, Qitayg`a, Qazang`a Moskvag`a jol o`tetug`in bolg`an. Qaraqalpaqlar usi u`lken

karwan joldan baji pul alatug`in bolg`an. «Bular 1723-jili jung`ar qalmaqlarinan qazaqlarg`a

jasag`an topilisi uaqitinda u`ziliske tu`sedi. Bunnan son`g`i da`wirde qazaq xani Abulxayir xan

1743-jili Sirdar`ya boyinda otirg`an qaraqalpaqlarg`a shabiwil jasaydi ha`m olardin` mal-mu`lkin

- 82 -

talan-taraj etip o`zlerin quwg`ing`a ushratadi.Usi shabiwil na`tiyjesinde qaraqalpaqlardin`

geyparalari «joqarg`i» qaraqalpaqlarg`a, ko`pshiligi» «to`mengi» qaraqalpaqlarg`a aynalip Jan`a

dar`ya boyina, ayrimlari Xorezmge qaray ko`shedi. «Ulli taw poemasindag`i qazaq sultanlarinin`

ha`m feodallarinin qaraqalpaq xalqin shabiwi, qirg`ing`a ushratiwi olardi postiriw ha`m

qaraqalpaqlardin` Jan`a dar`ya, Quwan dar`ya boylarina kelip jaylasiwi- ABILXAYIR xannin`

1743-jilg`i shabiliwina sa`ykes keledi. Usi uaqiyanin` sa`wlesi bolip ko`rinedi. /A. Karimov -91-

bet/.

«Ulli taw» da`stani 348 qatar qosiqtan ibarat bolip ol jirawlardin` atqariwina qolaylastirip

terme-tolg`aw tu`rinde shig`arilg`an. Da`standa basipaliwshiliq urislardin` baslaniwi, eldin`

ishindegi biylerdin` adamlarg`a bergen azaplari, axiretleri, xaliqtin` dushpang`a qarsi turiwi,

qirg`in urislar, jen`iliske ushiraw, t.b. ma`seleleri, uliwmaxaliqtin` bir da`wir tariyxi sa`wlelengen.

Bul shig`arma o`zinin` mazmuni boyinsha feodalliq tartislardin`, uriwliq qarim-qatnaslardi shegine

jetken ko`rinislerin, jer iyeleri-feodallar menen qarapayim adamlardin` arasindag`i keskinlesken

gu`reslerin shiyelenisken uaqiyalarin ayqin su`wretlew menen o`zgeshelenedi. Usilay ha`r

ta`repleme bo`lsheklenip azap shekken xaliqtin` awir ta`g`dirin su`wretlew shig`armanin` tiykarg`i

syujetlik mazmunin` quraydi.

Pospay olar ne qilsin,

Kim ko`ringen asilip,

Pu`tin bolmay jag`asi,

Xan, sultanlar ku`n bermey,

Elimdi qoyday jalmadi.

Qutila almay nasaqtan,

Jabilip jala naxaqtan,

Zorliq ko`rip sultannan,

Bulinbey elim qalmadi.

Posiwg`a belin bayladi....

Bul da`standa sirqi basip aliwshilarg`a qarsi tayda tayaq qalmay gu`reske shiqqan qaraqalpaq

xalqinin` tragediyali ta`g`diri ayqin su`wretlengen. Ulli taw alip barilg`an qasarisqan shayqas,

qirg`in urislardin` ko`rinisleri ka`ha`rmanin` ishki keshirmeleri, tolg`anislari arqali sheber

bayanlanadi. Bular adamda shin` patriotliq sezim, joqari gumanistlik oy-pikirleri qa`liplestiredi.

Ariz aytqan xaliqti,

Eriksiz darg`a asadi.

Qaraqalpaq biyleri,

Qara qanlar qusadi.

Jeti jaqtan kamalap,

Sonar kibi awladi.

Adamzattin` zarinan

Mezgilsiz qarlar boradi.

Ne bir batir goshaqti,

Jon`ishqaday bawladi.

Qatin menen jas janlar,

Ata menen analar,

Bawirinan ayrilg`an.

Pishaq alip qolina,

Qaytpay qarsilasadi.

Qarsilasip u`sh ku`n udayi,

Zulimg`a shaq kele almadi.

Qaraqalpaq biylerin,

- 83 -

Qarqiratip shaladi.

Jeti jasar ballarin,

Jang`an otqa saladi...

Qaraqalpaq elinde,

Aqir zaman boladi....

«Ulli taw» poemasinda xaliq basina tu`sken awir mu`siybetler usilay su`wretlengen. Elge

dushpanliq etken toparlarinan Asan mirza, Arislanbek, Shorban ka`l usag`an zalimlardin`

ha`reketleri, qatti qaralanadi. Olardin` nag`iz jawizliq is-ha`reketleri aship beriledi.

Asan mirza bas bolip,

Qaraqalpaqti jawladi.

Shibin yanli g`awladi,

Kamap alip jan-jaqtan,

To`beden jasil tasladi...

Shorban ka`l degen zalimi,

Eki iynin jalmadi.

Keshe ku`ndiz at shawip,

Qaraqalpaqqa tuwdirdi,

Ja`njel menen gawg`ani.

Qastin tigip Shorban ka`l,

Qatti qirin qaradi,

Jeti ku`n tiin`day at salip,

Qaraqalpaq a`wladin,

Tuxim qurt etip sapladi....

Ka`ha`rlenip Arislanbek,

Jawg`an bulttay kursandi...

- 84 -

Bul poemada Jiyen jiraw xaliqtin` ko`rgenindey etip turmisliq tiykarda bayanlaydi. Da`stan

qaraqalpaq xalqinin` da`stu`rleri, ma`deniyati, a`sirlerden kiyatirg`an oylari, pikirleri, en` jaqsi

ideallari, hikmetli so`zleri ha`m qa`liplesip kiyatirg`an a`debiy tilinen og`ada a`hmiyetli

mag`liwmatlar beriwi menen bahali.

Jiyen jiraw shig`armalarin so`zlerden ko`rkem poetikaliq usillarda sheber paydala-niw menen

ju`zege shig`arg`an. Shayir qaraqalpaq tilinin` so`ylew mu`mkinshiliklerinen, milliy ug`imlardi

beriw ibaralarinan og`ada ken` paydalang`an. Jiyen jiraw shig`arma-lari fol`klor menen jazba

a`debiyattin` tig`iz baylanisli rawajlaniw da`liylep ko`rsetiwshi ko`pir sipatinda ayriqshalanadi.

Uaqiya ha`m ha`diyselerdi su`wretlewde, xaliq sanasina unamli etip, aniq jetkerip beriwde xaliq

so`zlerinen astarli, timsalliq formalarda, ko`rkem obrazliq ma`nilerine tiykarlang`an halda

su`wretlep jetkeriwge teren` itibar bergen. Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew qurallarinin` derlik

barlig`i sheber paydalanilg`an. Bulardan ten`ew, metofora, sinexdoxa, litota, giperbola, retorikaloiq

soraw, antiteza ha`m basqa da ko`rkemlew qurallari qollanilg`an. «Posqan el» poemasinda shayir

a`sirlerden-a`sirlerge, qiyan-keski uaqiyalarg`a, jurtti bu`ldirgen jawgershi-liklerden qirg`in

urislarg`a tap bolip, bu`linip, posip ko`ship, toz-toz bolip, tragediyadan tragediyalarg`a, awir

azaplarg`a tap bola bergen qaraqalpaq xalqinin` ta`g`diyrine teren` qayg`iriw menen bilay ortag`a

sawallar taslaydi, ritorikaliq sawallardin` juwabin izleniwge talpindiradi.

Shiraqlarim sizlerdin`, Baxtin`izg`a ne boldi?! - Bul so`z ibaralarinda teren` ku`sheytiwshi

ma`ni bar. Bunda a`sirlerden beri kiyatirg`an xaliqtin` tawsilmas mu`nlari, maqset-tilekleri, min`

jilliq tariyxi, a`rmanlari bar. Bul eki qatar qosiqti belgili jaziwshi To`lepbergen Qayipbergenov

o`zinin` u`sh a`sirlik xaliq tariyxin so`z etetug`in «Qaraqalpaq da`stani» roman-epopeyasina epigraf

etip aladi. Demek Jiyen jiraw eki awiz so`z benen sonsha a`sirlik xaliq tariyxin, olardin`

qiyan-keski o`mir ta`g`dirlerin su`wretlep beriwge erisken, Ja`ne de Jiyen jiraw usi tariyxiy

poemasinda xaliqtin` basina tu`sip atirg`an awir musiybetlerdi aniq ko`rsetiw ushin bilay jirlaydi:

Inranbayin nege men?!

Minaw xaliq shubirg`an,

Bararina jeri joq ,

Batarina ko`li joq.

Ataqli etip bararg`a,

Ma`kanli jayi, jeri joq.

Soni ko`rip men sorli,

Quwrag`an quw qobizdin`,

Qulaqlarin` burayman,

Keulim da`rtke tolg`an son`,

Qayg`irdi jirlayman.

Bul qatarlarda shayir dag`darisqa ushrag`an xaliqtin` jag`daylarin olarg`a tu`sinikli bolg`an

so`z dizbekleri menen «bararina jeri joq, batarina ko`li joq» dep sheber tu`sindirgen. Al

«quwrag`an quw» qobizdin` degende «quwrag`an quw» - epiteti qobizdin` mudami qayg`ili,

jag`imsiz, tragediyag`a tolg`an namalrdi shalatug`inlig`in ko`z aldimizg`a elesletedi. Sebebi

«quwrag`an « degen so`zdin` ma`nisi quu`rap qalg`an hesh bir kewilge unamli na`rse joq, oyrani

- 85 -

shiqqan degen tu`siniklerdi anlatsa, «quw» so`zi onnan da bes beter bolg`an jag`daylardi, quwrap

qaliwdi, quwariwdi barliq jag`inan qiyinshiliqlarg`a tap boliwdi anlatadi. Xanimizdin` basina

tu`sken tariyxiy jag`daylar Jiyen jiraw ta`repinen usilay tu`sindiriledi. Shayir shig`armalarina

bunday su`wretlewler ko`p qollaniladi.

Jiyen shig`armasinda ten`ewler turmisliq ha`diyselerdi aniq tu`sindiriw ushin qollaniladi:

Ashliqtan qatiq qaqpashtay,

Da`rmani ketip birazi,

Aq terektey suladi. /»Posqan el»/

Shim-shirqaday ullarim,

Qizil gu`ldey soldin`iz.

Bundag`i ten`ewler xaliqtin` jasaw jag`daylari, turmis ta`jriybeleri, o`mir su`riw ha`diyseleri

menen tig`iz baylanisadi. Turmistin` ashshi haqiyqatliqlarin. adamlardin` kewlinin` qapa

bolg`andag`i ko`rinislerin shayir giperbolaliq su`wretlewlerden sheber paydalanaw menen

su`wretlep beredi.

Ko`zimnin` jasi ko`l bolip,

Etek, jen`im sel bolip,

O`kpem awzima tig`ildi. /»Xosh bolin` doslar»qosig`i/

«Posqan el» da`staninda:

Ko`zimiznin` jaslari tas burshaqtay to`gilip,

Ushqan qus bizge ilesti,

Sol ju`riste bizlerge.

Bul qatarlardi ha`diyselerdi ha`dden tis ulg`aytip ko`rsetiw iske asqan. Jiyen shig`armalarinda

metoforaliq su`wretlewler og`ada sheber qollaniladi. «Ko`gende keulim xosh» qosig`inda:

Ashilg`an bag`da anarim,

Aldimda baslar sardarim.

«Posqan el» shig`armasinda:

Qosig`i quwatim,

Eki birdey qanatim,

- usinday qatarlarda shayir elinin` tog`ayin shinarg`a, minarg`a, al elin bolsa anarg`a,

sardarg`a barabar qoyip metoforaliq bag`darda awispali ma`nide qollanadi. Al qosig`indag`i eki

birdey inisin quwatim. qanatim dep birdey salistira otirap sheber su`wretleydi.

Shayir shig`armalarinada pu`tinnin` ornina bo`lshegin, yaki bo`lsheginin` ornina pu`tinin`

ko`rsetip, sonday-aq birlikti ko`rsetiw arqali ko`plik ma`nini bildirip su`wretlewlerden de sheber

- 86 -

paydalang`an. Ko`rkemlew qurallarininin` bunday tu`rin a`debiyat taniw iliminde «sinexdoxa» dep

ataydi. Misali: «Ilaq baqtim salag`a». «Posqan el» shig`armasinda:

«“arg`a jegen o`likke,

Jilg`a saylar top boldi.»

Aq deneli ariwdin`,

Burimlari esildi.

Sag`iyranin` qanlari,

Suw ornina to`gildi.

Sanap ko`rsem baliqti,

Toqsan besi tu`sipti .

Bul qatarlarindag`i «ilaq»,»o`likke», «ariwdin`», «sag`iyranin`», «ko`zimdi», «baliqti»

so`zlerinin` ha`mmesi birlik tu`rinde qollanilg`an menen ko`plik bildirip tur. Shig`armada bulardan

basqa ko`rkemlew qurallarinin` ko`p tu`rlerin paydalang`an. Jiyen jiraw xaliq so`zlerin, ko`rkem

so`z birikpelerin, naqil - maqallardi, ushirma so`zlerdi ju`da` bilgen. olardi teren` o`zlestirip

shig`armalarinda qollang`an. Misali «Posqan el» shig`armasinda:

Qoli jetken shoshtiyip,

U`lgisiz ton pishildi.

Qarawitip qan jutip,

Ko`zdin` jasin ishkenin.

Doslarim bir pul olarg`a,

Ottay so`nip o`shkenin`.

Bellerimiz bu`gilip,

Qabirg`amiz so`gilip.

O`zi suliw qiz edi,

Ko`rgenin miyri qang`anday.

Qaslari qara qiyilg`an

Awizg`a u`rip salg`anday.

Mende og`ada jilayman,

Say su`yegin sirqirap.

Ashliq qursin arsiz jaw,

Qizil ju`zdi soldirdi.

Oni esitip menin`de

To`be shashim juwlaydi.

Bulardan basqa :

Tabanima tiydi shoq,

Sepkil saldin` betime.

Otqa salip o`zimdi,

Qiynadim bunsha janimdi.

Za`ha`rli shayan sen boldin`,

Bu`lbu`l ushti gu`limnen.

Jaz ku`nlerim qar eken,

Tu`tin saqlap ishimde .

Mezgilsiz qar boradi...

- degende usag`an tolip atirg`an ko`rkem obrazli qatarlardi ko`riwimizge boladi.

Jiyen jirawdin` shig`armalari xaliqtin` jay so`ylew tilinde jazilg`an. Jiraw xaliqtin` awizeki

tilinen sheber paydalana bilgen. Ayriqsha jiraw tolg`awlarinin` leksikaliq sostavinda ko`rkemlew

qurallarinan da epitet, ten`ew, metafora, giperbola h.t.b. duris qollang`an. Shayir bulardi

qollang`anda ha`diyse yaki waqiyag`a aniqlama beriwden baslatadi. Al, oqiwshi oylanip

- 87 -

tu`sinetug`in ma`nini tan`laydi, toplaydi. Misali: quwrag`an quw qobiz, jawdir qara ko`z, ku`n

shiqpadi uyadan h.t.b. epitetler.

Juwmaqlap aytqanda Jiyen jiraw xaliqtin` bay so`ylew tilinen o`z do`retpelerinde ha`r

ta`repleme paydalang`an ha`m qaraqalpaq a`debiy tilin qa`liplestiriw ushin bar ku`shin jumsag`an

talant iyesi.

Bekkemlew ushın sorawlar

1. Jiyen jiraw shig`armalarinin` awizeki a`debiyat xarakterine jaqinlig`i.

2. Shayir shig`armalarinin` jazba a`debiyattin` awiz-eki poetikaliq tvorchestvo menen

baylanistiriwshiliq qa`siyeti

3. Jiyen shig`armalarinda onin` o`miri. Ku`n ko`riw tirishiligine baylanisli biografiyaliq

mag`liwmatlardin` orin aliwi

4. Jiyennin` jirawliq da`stu`ri haqqinda qisqasha tu`sinik

5. Shayirdin` o`miri ha`m do`retiwshiligi boyinsha izertlewler, pikirlerge toliq sholiw.

6. «Posqan el» shig`armasinin` tariyxiy jir ha`m tolg`awliq xarakteri

7. Shig`armalardin` temasi ha`m ideyasi

8. Awir qiyinshiliqlarg`a dus bolg`an miynetkesh xaliq turmisinin` teren` shinliq penen

su`wretleniwi

9. «Posqan el» tolg`awinda lirikaliq sheginisler ha`m shayirdin` o`z obrazi

10. Tolg`awda xaliqti erlikke, ma`rtlikke shaqiratug`in optimistlik ideyalar

11. Shig`armag`a kontrastliq pri§mlar

12. Jiyen jirawdin` «Ulli taw» jirinda u`stem klass wa`killerinin` a`shkaralaniwi

13. «Ulli taw» poemasinin` mazmuni

14. Xaliqtin` awir turmisinin` real ko`rinisi

15. Jiyen jiraw «A`y, jigitler, jigitler» shig`armasinin` tiykarg`i o`zgesheligi

16. Jiyen jirawdin` «Ber tu`yemdi», «Ilag`im» tolg`awlarina analiz.

17. Jiyen jiraw shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgesheligi

18. «Xosh bolin` doslar» tolg`awinda xaliqqa degen su`yispenshilik, eziwshilikke o`shpenlilik

19. Jiyen jirawdin` shig`armalarinin` jirawlar atqariwina in`g`aylig`i

20. Shayir su`wretlengen tragediyaliq jag`daydin` ko`zge elesletiwdegi atqaratug`in xizmeti

- 88 -

O`z betinshe jumis tapsirmalari

Jiyen shig`armalarinda ko`rkemlew quralinin` qollaniwi boyinsha A.Karimovtin` miynetinen

«Shig`armalarinin` ko`rkemlik o`zgesheligi - IV bap- 98-110- betler, ja`ne de Ayimqul

Pirnazarovtin` «Jiyen ha`m Omar shayirlardin` do`retiwshilik sheberlikleri» degen miynetinen

«Ko`rkemlew su`wretlew qurallarinan paydalaniwdag`i Jiyenin` sheberligi»52-73-betler-

izertlewlerinen konspekt alip oni tallap tu`sindirip beriw a`meliy jumisqa tapsirma etip

beriledi.Bug`an o`zinin` pikirlerin bildiredi.

Paydalanilg`an a`debiyatlar:

1. N.Dawqaraev III tom. No`kis - 1979, 45-56- betler shig`armalarinin` toliq jiynag`i.

Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` ocherkleri.

2. K.Ayimbetov Xaliq danalig`i. N-1988, «Posqan el»- 63-67-betler.

3. N.Japaqov Realistlik jazba a`debiyat Jiyenin` baslanadi. II tomliq N- 1979, I-kitap, 38-

57-betler.

4. A.Karimov «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m do`retpeleri» N- 1963.

5. A.Karimov A`debiyatimizdin` geypara ma`seleleri N.-1988, 80-91-betler Jiyen jiraw ha`m

onin` jirawshiliq o`neri haqqinda.

6. A.Pirnazarov Qaraqalpaq a`debiyati boyinsha geypara oylar. N.19919-49- betler, 6

maqala.

7. A.Pirnazarov Jiyen ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri

N-1993.

8. O.Alewov Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiyaliq oy-pikirlerin qa`liplesiwi ha`m

rawajlaniwi. N-1993, Jiyen jirawdin` ja`miyetlik - pedagogikaliq ko`z- qarasli.271-282-

betler.

9. S.Baxadirova Jiyen jiraw ha`m qaraqalpaq jirawlari.»Erkin QQ stan» gazetasi, 1991-jil ,

N202/15871/ 18- oktyabr`. Shayirdin` 260 jilig`ina.

10. Jiyen jirawg`a arnap «Jas Leninshi» 2--aprel`, 1991-jili bir ajirata di. Jiyen jiraw

avtorlig`inda «Gulayim»da`staninan u`zindi beriledi.Minanday anlatiw berilgen:»Jiyen jirawdin`

bul «Gulayim» da`stanin son`iraq «Batir qizlar», «Qiriq qiz» atamalarinda xaliq jirawi

Qurbanbay Ta`jibay uli qayta toliqtirg`an ha`m elge, pu`tkil du`n`ya ju`zi a`debiyatina

o`lmes miyras etip qaldirdi.» G.Xojaniyazov, O.Yusupovlar tayarlag`an./Bulardin` ba`ri

tiykarsiz, qa`te pikirler!/.

11. M.Nizamatdinov Jiyen jiraw shig`armalarinin` a`hmiyeti haqqinda «Erkin

Qaraqalpaqstan» 1991. 26- dekabr` .

12. J.Kamalov Qobizdin` ulli zibani.»Sovet Qaraqalpaqstani»1988, 16- sentyabr`.

- 89 -

13. O.Satbaev «Qiriq qiz» da`staninin` avtori Jiyen jiraw degen pikir aytqan. «Erkin

Qaraqalpaqstan», 1991, 3- aprel` sani.