55

smanl› yönetiminin ‹stanbul’daki Ermeni toplumununönde gelenlerine yapt›¤›,

“Düflmanla iflbirli¤inden vazgeçin”uyar›s› dikkate al›nmam›fl, Ermenikomiteleri bölgedeki katliamlar›n›

sürdürmüfltü. Bunun üzerine Osmanl›Devleti, 27 May›s 1915 tarihindeald›¤› Tehcir karar› ile Do¤u Anadolu’daki 6 vilayette bulunan ErmenileriSuriye baflta olmak üzere güneydekitopraklara zorunlu göçe tabi tutmufltu.

‹ngiltere’ninRolü

Evrensel Bak›fl Aç›s›Gürbüz Evren

Ermeni SorunununOluflturulmas›nda

Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti vatandafl›olan Ermeniler, do¤uda ilerleyen Rusya ordusuna kat›lm›fl,Mart 1915’te ise Rus askerleri ile birlikte girdikleriVan’da, Türk ve Müslüman unsurlara yönelik büyük birkatliam yapm›fllard›.

O

56

daki en önemli ve etkin topluluk olanErmenileri kendi yanlar›na çekip,onlar› Osmanl›lara karfl› kullanmakt›.Ayr›ca Ruslar›n elinden Ermenimüttefiklerini alarak, bir taflla iki kuflvurmakt›.

‹flte bu yüzden Osmanl›-Russavafllar› s›ras›nda, bazen Osmanl›danyana gözükseler de, bunun karfl›l›¤›n-da, her defas›nda Türklerden, gerektoprak, gerekse ileride kendi ç›karlar›do¤rultusunda kullanmak için bafltaErmeniler olmak üzere, az›nl›klar›nhaklar› konular›nda tavizler koparm›fl-lard›r. Ekonomik geliflme için gerekliolan hammaddeleri, madenleri, yeralt› ve yer üstü zenginliklerini bulmakve üretilen mallar› yeni pazarlarasunabilmek çabas› içinde olan ‹ngil-tere, ‹ran, Kafkasya, Orta Asya veOrta Do¤u’ya giden yollar›n Osmanl›topraklar›ndan geçti¤i gerçe¤indenhareket ediyordu.

zellikle Karadeniz üzerindensöz konusu bölgelere ulaflmakisteyen ‹ngilizler, öncelikle

yerel müttefiklere büyük gereksinimduyacaklar›n› çok iyi biliyorlard›.Ermenilerin yaflam alan› olanbölgelerin, ‹ngilizlerin göz diktikleritransit yollar üzerinde bulunmas› veErmenilerin ticarete yatk›nl›¤›, ‹ngilte-re’nin seçimini çok h›zl› bir flekildeyapmas›na yol açm›flt›r. Ama ‹ngiliz-lerin dikkate almas› gereken önemlibir husus vard› ki, bu da, Ermenilerin,Rusya ve Osmanl› gibi iki ayr› veönemli devletin vatandafl› olduklar›gerçe¤iydi. ‹flte bu durum, ‹ngilizlerin,gerek Ruslar, gerekse Osmanl›larla

Ermeni lobileri, Tehcir s›ras›nda 1milyondan fazla insan›n yaflam›n›yitirdi¤ini iddia ederek, bunun birsoyk›r›m oldu¤unu ileri sürmektedir.

aha önceki yaz›larda Fransave Amerika Birleflik Devlet-leri’nin Ermeni politikalar›n›

ele alm›flt›k. Bu yaz›da ise ‹ngiltere’nin Ermeni sorununun ç›kar›l›fl›ndakirolüne de¤inece¤iz.

1880’li y›llardan itibaren Avrupa’da yavafl yavafl ön plana ç›kan Ermenisorununa ilgi göstermeye bafllayan‹ngilizler, Frans›zlar›n Katoliklerin,Ruslar›n da Ortodokslar›n koruyucusurolüne soyunmalar› üzerine, ErmeniProtestanlar›n hamili¤ini üstlendiler.Bu amaçla, Protestanlar›n say›s›n›art›rmak için Islahat Ferman›’na(1856) din de¤ifltirme özgürlü¤ünügetiren bir madde eklenmesini sa¤lad›-lar. ‹ngilizlerin amac›, gittikçe güçle-nen ve ‹ngiliz ç›karlar›n› tehdit etmeyebafllayan Rusya’n›n önünü keserek,Osmanl› vatandafl› Hristiyanlar aras›n-

BD fiUBAT 2015

D

‹ngilizlerin amac›,Osmanl› vatandafl›Hristiyanlararas›ndaki enönemli ve etkintopluluk olanErmenileri kendiyanlar›na çekip,onlar› Osmanl›larakarfl› kullanmakt›.

Ö

57

olan iliflkilerinde dikkatli ve den-geli olmalar›n› gerektiriyordu.Trabzon, Erzurum ve Do¤uBeyaz›t arac›l›¤›yla Karadeniz’i‹ran’a ba¤layan ticaret yolu, bus›rada önem kazanm›flt›. 1840y›l›ndan itibaren Manchester’deyerleflen Ermeniler, ‹ngilteretezgâhlar›n›n dokudu¤u pamuklukumafllar›, bu yoldan ‹ran’a veOrta Asya’ya gönderiyorlard›.

870 y›l›ndan sonra ‹ngiltere’deartmaya bafllayan üretilmiflpamuklu stoklar› büyük bir

ekonomik bunal›m yaratma yolun-dayd›. Bunlar süratle sat›lmaz veüretilecek yeni ürünler için pazar-lar bulunmazsa, birçok tesisinkapanmas›, iflaslar›n artmas› vebinlerce çal›flan›n iflsiz kalmas›söz konusuydu. Trabzon, Erzurumve Do¤u Beyaz›t üzerinden Karade-niz’i ‹ran’a ba¤layan ticaret yolu, busorunu bitirecek tek çözümdü. ‹flte bunedenle ‹ngilizler, Do¤u Anadolu’dakiErmeni tüccarlar›na sermaye ve krediyard›m› yapt›lar, gerekli destekleriverdiler. Görüldü¤ü gibi ‹ngilizsömürgecilerinin Ermenilere yaklafl›-m› a¤›rl›kl› olarak ekonomik ç›karlaradayan›yordu.

Di¤er bir neden ise siyasiydi.‹ngilizler kendilerine birçok alandarakip olan Ruslara karfl› kullanabile-cekleri unsurlar›n bafl›nda Ermenilerigörüyorlar, Ermenileri, gerek Osman-l›lara gerekse Ruslara karfl› müttefikolarak de¤erlendirmek istiyorlard›.

‹ngiltere, bu bölgeden geçenticaret yollar›n› denetimine almak için

iki aflamal› bir plan izlemeyi hedefli-yordu. Buna göre ilk ad›mda Osmanl›Ermenilerinin haklar›n› savunmakbahanesiyle onlar› yan›na çekmek veard›ndan Osmanl› Devleti’ni s›k›flt›ra-rak, Ermenilere özerklik verilmesinisa¤lamakt›. ‹ngiliz plan›n›n ikinciaflamas›nda ise Özerk Ermenistanarac›l›¤›yla Rusya Ermenilerini etkile-yip, isyanlar ç›karmakt›. Zamaniçerisinde de özerk Ermenistan ilebirleflmelerini sa¤layarak, bu geniflbölgeyi tamamen kontrolü alt›naalmakt›.

1890’l› y›llarda Anadolu’da görev

BD fiUBAT 2015

1870 y›l›ndan sonra ‹ngiltere’deüretilen pamuklu stoklar› büyük birekonomik bunal›m yaratmayolundayd›.

1

58

yapan ‹ngiliz Yüzbafl› Norman,yüzy›l›n sonuna do¤ru yaflananErmeni olaylar› konusunda yapt›¤›araflt›rmalar› 29 sayfal›k bir raporhaline getirmifltir. ‹ngiltere ve Avrupakamuoyunun yanl›fl bilgilerle donat›l-mas›na ve bu yüzden de Türk düflman-l›¤›n›n giderek artmas›na dikkat çekenYüzbafl› Norman’›n raporu, geçmiflteoldu¤u gibi günümüzde de Ermenilobileri taraf›ndan göz ard› edilmekte,yok say›lmaktad›r. Söz konusu rapor-daki baz› önemli bölümler flöyledir:

“Do¤u Politikam›z baflar›s›zl›¤au¤rad›, hem de çok ac› bir flekildeTürkleri kendimizden so¤uttuk. Erme-nilere bofl ümitler verdik ve ülkeyikana bo¤duk. Ortaya ç›kard›¤›m›zkötülüklerin çaresini bulmak görevi-mizdir fakat ne yaz›k ki Anadolu’dade¤erli hayatlar›n› yitirmifl olan bin-lerce kifliyi Türkiye’ye geri veremeyiz.

Düflüncelerimin, bütün ‹ngilizler

göz önüne al›nd›¤›nda sadece biraz›nl›¤› temsil etti¤ini ve bugün ‹ngil-tere’de genel düflüncenin, Türklerinaleyhine ve Ermenilerin lehine oldu-¤unu biliyorum. Bu, Ermeni entrikave desiselerinin (hile, entrika) dahaönce hiçbir zaman ‹ngiliz halk›n›ngözleri önüne serilmemifl olmas›yüzündendir.”

‹ngiltere, Ermenilerle yak›ndanilgilenmifl, baflta Londra olmak üzerebirçok ‹ngiliz kentinde örgütlenme vepropaganda çal›flmalar› yapmalar›naolanak sa¤lam›flt›r.

rans›z Büyükelçisi Cambon,Fransa D›fliflleri Bakan›’na yaz-d›¤› mektuplarda bu konuyu

özetle flöyle dile getirmifltir.“1885 y›llar›na do¤rudur ki, ilk

olarak Avrupa’da bir Ermeni hareke-tinden söz edildi. Ermeni propaganda-c›lar› kendi dâvalar› için ilk önceFransa’y› kazanmaya çal›flt›lar. Fran-sa’n›n kahramanl›k, flövalyelik duygu-lar›na müracaat ettiler. Dergilerdemakaleler yay›nland›. Ziyafetler tertipedildi. Nutuklar söylendi. Ermeniler,Londra’da iyi karfl›land›lar. Gladstonekabinesi Ermenileri toplad›, örgütlen-melerine destek verdi. Kendilerineyard›m vadetti. O zamandan itibarenpropaganda komiteleri Londra’dayerleflerek, ‹ngiliz hükümetlerindenilham almaya bafllad›lar.”

‹ngiltere, Birinci Dünya Savafl›’n›n hemen sonras›nda, Amerika Birle-flik Devletleri’nin, Ermeni sorununamüdahalesinin, bölgedeki ç›karlar›aç›s›ndan gerekli oldu¤unu da düflünü-yordu. Bu nedenle Amerika Birleflik

BD fiUBAT 2015

Frans›z BüyükelçiPaul Cambon

F

Devletleri’ni, Ermenistan mandas›konusunda ikna etmeye çal›fl›yordu.

ezopotamya’daki zenginpetrol ve maden kaynaklar›-n› denetimi alt›na alma

hesab›n› yapan ‹ngilizler, bu bölgeyikuzeyden gelecek tehlikelere karfl›Amerika Birleflik Devletleri arac›l›¤›ile korumay› düflünüyordu. ‹flte bunedenle Mezopotamya’n›n kuzeyindekurulacak Amerikan mandas›ndakiErmenistan ‹ngiltere’nin ç›karlar›aç›s›ndan büyük önem tafl›yordu.‹ngiltere, Amerikan YönetimininErmenistan mandas›n› almas› içinyo¤un bir kampanya yürütüyordu,ancak Baflkan Wilson, ülkesinin Orta-do¤u’da giderek daha genifl bir alanayerleflmesi konusuna s›cak bakm›yor-du. Ermenistan’›n Baflbakan› Kaçaz-nuni, Birinci Dünya Savafl› s›ras›ndaErmenilerin, ‹ngiltere’ye verdi¤ideste¤in ve hizmetlerin karfl›l›¤›n›alamamas›n› anlat›rken, ‹ngiliz emper-yalistleri taraf›ndan nas›l kullan›ld›k-lar›n› flu sözlerle anlat›yordu:

“Kas›m’da Almanya teslim oldu.Almanlar Gürcistan’› boflaltt›lar.Batum’a, müttefiklerimiz olan ‹ngiliz-ler girdiler. Yeni umut kap›lar› aç›ld›.Bunlar, bizim dostlar›m›zd›. Biz dekendileriyle beraber düflmanlar›m›zolan Türklere karfl› savaflmam›flm›yd›k? O halde, istifade edece¤imizde muhakkakt›. Oysa yine aldat›lm›fl-t›k. ‹ngilizler bizim müttefik oldu¤u-

muzu bilmiyorlard› ya da unutmufllar-d›. Aksine Gürcülere, Azerilere büyükilgi gösteriyorlard›. Biz de ‹ngilizlere,nankör dedik.”

‹ngiltere’nin Ermeni politikalar›n›yazmaya devam edece¤iz. •gurbuzevren@butundunya.com.tr

59

BD fiUBAT 2015

M

Ermenistan Baflbakan›Kaçaznuni

“Oysa yinealdat›lm›flt›k.‹ngilizler bizimmüttefikoldu¤umuzubilmiyorlard› yada unutmufllard›.”

Siz kendi elinizle teslim etmedikçe, kimse kendinizeolan sayg›n›z› elinizden alamaz. Mahatma Gandhi