Iilikleriyle ilgili hükümleriyle Batı kültürü­nün kadınlara dair anlayışının birbirine uy­madığı tezi savunulur. Mustafa Yılmaz ki­tabı Kadınla İlgili Görüşüm ve Bu Gö­rüşün Batı Takli tçisi Sözl erle Karşılaş tı­

rılması adıyla Türkçe'ye çevirmiştir (Kon­ya 1994)

Mustafa Sabri Efendi'nin hayatı , siyasi faaliyetleri ve dini görüşleri Müfrih Süley­man ei-Kavsl tarafından araştırma konu­su yapılmış ve eş-Şeyb Muştaffı Şabri

ve mev]fıfüh mine'l-fikri'l-vafid adlı ha­cimli bir eser hazırlanmıştır (Riyad 14 18/

1997). Ayrıca Mehmet Melih Yılmaz' ın

Mustafa Sabri 'nin Kadına Bakışının K ur'an Bağlamında Değerlendirilme ­

si adlı çalışması ( 1998, yüksek lisans tezi , AÜ Sosya l Bilimler Enstitüsü). Ali Sarıko­yuncu'nun. "Şeyhülislam Mustafa Sabri'­nin Milli Mücadele ve Atatürk inkılapları Karşıtı Tutum ve Davranışları" adlı maka­lesi (bk bibl) ve Mehmet Aksoy'un Be­yfınü 'l-Hak ve Mustafa Sabri isimli araş­tırması (Ankara 1989 ) mevcuttur. Bu ya­zılarda Milli Mücadele hareketine karşı ta­kındığı tavır ve tutumlarından ötürü şid­detle eleştirilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA :

Mustafa Sabri Efendi, Meukıfü 'l-'akl, Kahire 1369, ı , 2 , 23 , 29-30, 51-52, 82, 98-ı02, 283-29ı , 468-473, 475-488; ll , 77-78, 205-272, 276, 301 -302, 343-386; lll , 63; IV, 16ı-ı62 , 28ı -291 ,

304-305, 429; a.mlf .. en-Nekir ' ala münkiri 'n­ni 'me, Beyrut 1324, s. 11-25, 98, ll ı- ı 22, 166, 168, ı72- 1 79, ı 83-ı84; a.mlf., jfauli fl 'l-mere, Beyrut 1990 , s. 25-28, 53-68; a.mlf .. Meukıfü 'l­

beşer tal:ı te sultani 'l-kader, Kahire 1352, s. 38-51 , 233; a.mlf .. el-lfaulü '1-faş l, Kah i re ı 361, s. ı4 , 20-21 , 90-98, ı54-ı59 ; Ebül'ula Mardin. Hu­zur Dersleri (nşr. İsmet Sungurbey), İstanbul 1966, 11-111 , 350-352; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şey­

hülis lamları, Ankara 1972, s . 254 -264; Sadık Albayrak. Son Deuir Osmanlı Uleması, istanbul 1981 , IV, 251 ; Enver ei-Cündl. A'lamü'l-karni 'r­rabi ' 'aşer el-hicri, Kahire ı98ı , s. 245-267; Mu­hammed Muhammed Hüseyin, el-İtticahatü 'l-ua­taniyye fl'l-edebi 'l-mu'aşır, Beyrut 1407/1 986, ll , 74-84; ismail Kara. Türkiye'de İslamcılık Dü­şüncesi, İ stanbul 1987, ll , 26 ı -293; Mustafa Hil­mi. el-Esrarü 'I-I:Jaflyye uera'e ilga' i 'l-I:Jilafeti'I­'Oşmaniyye, İskenderiye 1409/1989, s. 2ı-ı ı o; Muhammed Harb. ei-'Oşmaniyyün fl't-tarii:J ue'l­l:ıaçlare, Dımaşk ı 989, s. 289-308; Orhan Koloğ­lu. Türk Çağdaş/aşması, İstanbul 1995, s . 250-258; Müfrih b. Süleyman ei-Kavsl. eş-Şeyi:J Mus­tafa Şabri ue meukıfüh mine 'l-flkri'l-uafld, Ri­yad ı 418/1997, s. 63-1 32 , 323-478, 599-620; Sina Akşin. İstanbul Hükümetleri ue Milli Müca­dele, Ankara ı998 , 1, 374-376, 436-438; Ahmet Akbulut. "Şeyhülislam Mustafa Sabri ve Görüş­leri" , İs lami Araştı rmalar, Vl/1 , Ankara ı992 , s. 32-43; Ali Sarıkoyuncu . "Şeyhülislam Mustafa Sabri'nin M illi Mücadele ve Atatürk inkılaplan Karş ıtı Thtum ve Davranışları" , A tatürk Araştır­

ma Merkezi Dergisi, Xlll/39, Ankara 1997, s. 787-8 ı2 . r:;ı

JtJ YusuF ŞEvKi YAVUZ

ı 1 MUSTAFA SADlK er-RAFii

( ~I} I J~ı...~ )

Mustafa Sadık b. Abdirrezzak b. Said b. Ahmed b. Abdilkadir er-Rafiı

(1881-1 937)

L Mısırlı edip, şair ve yazar.

_j

Kuzey Mısır'daki Kalyubiye şehrinin Beh­tlm köyünde doğdu. Ailesi Trablusşam şeh­

rinden olup soyu Hz. Ömer' e dayanır. Bü­yük dedesi Şeyh Abdülkadir, Mısır'da tah­sil gördüğü sırada Halvetl şeyhi Mahmud ei-Kürdl'nin kendisine, "Sen ilim sancağını yükseltenlerden (rafi) olacaksın" demesi üzerine ailede Rafil nisbesini ilk alan kim­sedir. Ailenin önceki nisbesi Beysarl'dir. Babası Abdürrezzak er-Rafil, Mısır ' ın çe­şitli bölgelerinde şer'iyye mahkemesi ka­dılığı yapmış ve Tanta'da vefat etmiştir.

ilk dini bilgileri babasından öğrenen ve özel hocalardan ders alan Mustafa Sa­dık'ın gördüğü tek resmi öğrenim ilkokul­dan ibarettir. ilkokuldan mezun olduğu yıl yakalandığı tifo hastalığı kalıcı bir ses kı­sıklığı ile kulak tıkanıklığına ve ileriki yıllar­da sağırlığa sebep olmuştur. Daha sonra babasının zengin kütüphanesinde kitap okuyarak kendini yetiştirdi. Ayrıca Batı dil­lerinden Arapça'ya tercüme edilmiş ede­biyat, felsefe ve ahlaka dair eserleri oku­yup belli başlı yazarlarta bunların fikri te­mayülleri, özellikle Fransız edebiyatı hak­kında zengin bir birikime sahip oldu. Ke­sintisiz olarak sürdürdüğü okuma ve ye­teneği sayesinde klasik Arap dilini mükem­mel bir şekilde kullanan Mustafa Sadık,

henüz otuz yaşındayken Tfıri{ıu fıdfıbi'l­

'Arab gibi üslup ve içerik bakımından ori­jinal bir eser ortaya koymayı başardı. 1899'­da Talha Şer'iyye Mahkemesi, iki yıl sonra da Tanta Hukuk ve Ceza Mahkemesi (el ­mahkemetü'l-ehliyye) katipliğine getirildi. Sonuncu görevi hayatının sonuna kadar devam etti. 10 Mayıs 1937'de bir kalp kri­zi sonucu öldü ve ranta'daki aile kabris­tanına defnedildi.

Rafil teliflerinde edebi üslubu tercih et­tiğinden bilimsel konuları da zengin teş­bih, mecaz, istiare, kinaye gibi mana sa­natları ve tıbak, tevriye, seci, cinas gibi la­fız sanatlarıyla süslemiş , dolayısıyla üslu­bu kapalı ve anlaşılmaz hale gelmiştir. Bu sebeple ilmi ve edebi birikimi olmayanla­rın onun eserlerini anlaması kolay değil­dir. Üslubunun zorluğunu kendisi de far­kederek lfadişü'l-]fam er adlı eser inde bazı kelime ve ifadeler için açıklayıcı dip­notları koyma mecburiyetinde kalmıştır.

MUSTAFA SADlK er-RAFi1

Yazarlık hayatına şiirle başlayan Rafil ilk yıllarda "Ömerl", "Faruki", "Necm" gibi tak­ma adlar kullanmış , olgunluk dönemine girince kendi adını koymakta bir sakınca görmemiştir. Onun es-Sef:ıabü 'l-af:ımer,

lfadişü 'l-]famer, Resa'ilü 'l-af:ızan, Evrfı­

Jiu'l-verd gibi edebi denemelerinde bir tür mensur (serbest) şiir üsiCıbu hissedil­mektedir.

Eserleri. 1. Divfınü'r-Rfıti'i (I -III , Kahi­re 1903- 1905) . Divanda medih, tasvir, ga­zel, neslb, hikmet, mersiye gibi klasik te­malar işlenmiştir. Eser daha sonra Üsa­me M. Seyyid tarafından tahkiki ve şerhi yapılarak tekrar yayımlanmıştır ( Beyrut 14 14/ 1993). 2. Divfınü'n-na~arfı t . iık cildi 1908'de Kahire'de yayımlanan , ll. cildi ise henüz neşredilmemiş bulunan divanda vatan şiirleri, tabiat t asvirleri ve hatıra lar

gibi ternalara yer verilmiştir. Rafil, 1907'­de yazdığı Meleketü'l-inşfı adlı eserinden bu divanına bazı inşa örnekleri almıştır.

3. Tfıribu fıdfıbi 'l-'Ara b. Üç ciltten oluşan eserin ı. cildinde "edeb" kelimesinin anlam gelişimiyle diller ve Arap dili, rivayet ve ra­viler etrafında çeşitli konular ele alınmış

(Kahire 19 ı ı ). l l. cilt Kur'an-ı Kerim'in i'ca­zı ve Hz. Peygamber'in belagatıyla ilgili me­selelere ayrılmıştır (Kahire 19 14) Eserin ll l. cildinde Arap şiirinin tarihi, ekolleri, çe­şitleri, muallakat ve şairleri, Endülüs ede­biyatı , müteahhir şairterin çok önem ver­diği bazı lafız sanatları incelenmiştir ( J<a­hire ı 941; 1- 111 , Beyrut ı 394/ ı 9 74). 4. lfa­dişü'l-]famer (ayla sohbet ) (Kahire 19 12;

SOse ı 988). 191 Z'de Lübnan'a seyahati es­nasında BihamdCın'da tanıştığı , güzelliği­

ne hayran kaldığı , şiirini övdüğü ve kendi­sine "es-sehabü'l-ahmer" lakabını verdiği hıristiyan bir Arap kızı için edebi üslupta inşa numuneleri olarak yazılm ış olup men­sur şiir biçimindedir. s. İ'cfizü'l-Kur'an* (J<ahire 19 14). Tfıri{ıu fıdfıbi 'l-'Arab'ın ll. cildinin bazı değişikliklerle müstakil olarak basılmasından meydana gelmiştir. Eser­de Ebu Süleyman ei-Hattabl'nin Beyfınü

Mustafa sadık

er-Rafii

353

MUSTAFA SADlK er-RAFil

i'cazi'l-Kur'an'ında ortaya koyduğu ve Ab­dülkahir ei-Cürcanl'nin Dela'ilü'l-i'caz'ın­da geliştirdiği, Kur'an-ı Kerim'in i'cazının nazmında olduğu teorisi ana fikir olarak işlenmiştir. Fethi Abdülkadir Ferld, Beld­gatü'l-Kur'an ii edebi'r-Rati'i adlı bir çalışma yapmıştır (Kahire 1985) . 6. Kita ­bü'l-Mesakin (I<ahire ı9ı7 , 1929; Beyrut ı 402/ ı 982). 1915'te yazılan eserde fakir­lik, zenginlik. cimrilik, fakiriere sabır tav­siyesi ve teselli gibi konular ele alınmıştır.

7. en-Neşidü'l-vatani el-Mışri (Kahire ı 9 ı 7) s. Resa'ilü'l-a]Jzan (Kitabü '1-A/:ı­zan; Kah i re ı 924 ). Mektuplar halinde ol­ması ve umutsuz aşk temasını işlemesi bakımından Goethe'nin Kitabü Aldmi'l­feta Verter (Die Leiden desjungen Wert­hers 1 The Sufferings of Young Werther, Leipzig ı 774) adlı eserinin tesiriyle yazıl­dığı anlaşılan kitap, Rafil'nin Lübnan'da ta­nıştığı hıristiyan Arap kızına duyduğu pla­tonik aşkın felsefesini yapar. Kitdbü'l-A]J­zan adlı eserinde de Goethe'nin etkisi gö­rülür. 9. es-Se]Jabü'l-a]Jmer (Kahire ı 925;

Beyrut ı 42 ı /2000). Resa'ilü '1-a]Jzan'ın devamı gibi olup güzellik ve aşk felsefesi. kadınlar hakkında anılar. zamanın bazı ün­lülerine yazdığı övgüler, kıssalar vb. konu­ları kapsayan makalelerden oluşur. Eserin bir bölümü (el-kamerü't-t:ali') yine Lübnan­lı kızla ilgili olup ona lakap olarak verdiği "es-sehabü'l-ahmer"i eserine isim yapmış­tır. 10. Ta]Jte rayeti'l-Kur'an: el-Ma'reke beyne'l-~adim ve'l-cedid (Kahire 1926).

Taha Hüseyin'e ait Fi'ş-şi'ri'l-Cahili adlı eserin eleştirisine dair Kevkebü'ş-Şar~ ile diğer bazı gazete ve dergilerde yayımla­dığı makaleleriyle başka makale ve konfe­ranslarını kapsar. Rafil bu eserinde Taha Hüseyin'i, D. Samuel Margoliouth ve Er­nest Renan gibi şarkiyatçıların Cahiliye şi­iri hakkındaki görüşlerini çalmış olmakla itharn eder, ayrıca onu inanç yönünden eleştirir. 11. Evra]fu'l-verd. 1931'de yazı­lan eser, güzellik ve aşk felsefesi üzerine hayali mektuplar tarzında olup Resai'lü'l­a(tzan ve es-Se(tabü '1-a]Jmer'in tamam­layıcısı niteliğindedir. Ayrıca dostluk, has­talık, yaşlılık. ölüm. acı ve zühd gibi konu­ların yer aldığı eser vezinli şiir, mensur şiir ve nesir parçaları biçimindedir. 12. 'Ale's­seffud. Abbas Mahmud el-Akkad ve Ab­dullah Afıfı gibi bazı çağdaş yazarların eleş­tirisine dair 1929 yılında el-'U ş ur dergi­sinde yayımladığı makalelerden meydana gelmiştir (1, Kahire 1930). Eserin ll. cildi, Cahiliye şiirinin tenkidi meselesinde Taha Hüseyin'i destekleyen Zeki Mübarek'in Ebu ishak ei-Husri'ye ait Zehrü'l-adab'ın tas­hihi sırasında yaptığı hatalara dairdir (Ka-

354

hire 1931 ). 13. Risaletü'l-]Jac (Kahire ı 935) 14. Va]Jyü'l-]falem. Üç ciltten olu­şan eser. 1934-1937 yıllarında er-Ri s ale dergisinde çıkan makaleleriyle 191 O' da ez­Zühur dergisine yazdığı edebi makaleleri içerir (Kah ire ı 374/1954). 15. Resa'ilü'r­Rati'i. 1912-1934 yılları arasında dostu Mahmud Ebu Reyye'ye gönderdiği dini. içtimal ve edebi konulara dair 218 kısa mektubunu kapsar (der. Mahmud Ebu Reyye, Kahire 1369/ 1950)

Rafil'nin diğer eserleri arasında şunlar zikredilebilir: Min fev]fı'l-minber (Kahire ı 385/1 965), el-İslam: Ni?am insani (Bey­rut ı 958). lfaQ.aratü'l-'Arab fi'l- 'uşCıri'l­İsldmiyyeti'z-zahire (Beyrut ı 968). Kita­bü Fu.şa]Ji'l-kelam, Mev'i?atü'ş-şebdb, Meleketü'l-inşa, Şu'ara'ü'l-'aşr ve ta­ba~atühüm, el-Kitdbü'n-Nebevi, Es­rarü'l-i'caz, Egani'ş-şa'b, el-Fu'adiyyat (Kral Fuad için methiyeler). Ba~aye 'd-di­

van, Neşidü Sa'd Başa ZaglCıl, Egari­dü'r-Rafi'i (nşr. M. Nu'man el-Bedrl, Bağ­dat I 980)

Mustafa Sadık er-Rafii hakkında birçok çalışma yapılmış olup başlıcaları şunlar­dır: Abbas Beyyuml Aclan, Min edebi'r­Rdti'i ve me'arikih (İskenderiye I 989);

FarCık Salih Baselame, en-Na~d 'inde'r­Rdti'i (Mekke ı 402/1982); Fehd b. Abdul­lah ei-Atram, Muştafa Şadı]f er-Rati'i, ]Jayatühu ve edebüh (doktora tezi, 1407,

Camiatü'l-imam Muhammed b. Suud el­islamiyye): Mahmud TurşCıne, el-Edebü'l­ebya:i: beyne'r-Rdti'i ve Taha lfüseyin (Tunus ı 989); Mahmud Ali es-Semman, Muştafa Şô.dı]s er-Rafi'i nd]sıden (Tan­ta ı 985); Mustafa Nu'man ei-Bedrl, er­Rafi'i el-kdtib beyne'l-mu]Jafa?a ve't­tecdid (Amma n ı 4 I ı): el-İmam Muşta­fa Şadı]s er-Rdti'i (Bağdat ı 38811 968);

Necact M. Abdülmacid ei-Abbasi, el-Ca­nibü'd-dini ii edebi'r-Rdti'i (yüksek li­sans tezi , 1402/ 1982, Camiatü Ümmi 'l-ku­ra külliyyetü'l-lugati'I-Arabiyye); Erol Ayyıl­dız, XX. Yüzyıl Arap Edebiyatında Mus­tafa Sadık er-Rafii'nin Yeri (doktora te­zi , 1983 Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fa­kültesi ; diğer çalışma l a r için bk. Abdül­cebbar er-Ri fal, VII, 82).

BİBLİYOGRAFYA :

Brockelmann, GAL Suppl.,lll, 71-76; M. Said el-lıyan, fjayatü 'r-Rafi'l, Kahire 1952, tür.yer.; Ni'mat Ahmed Fuad. Diriise {i edebi'r-Rafi'f, Ka­hire 1953, tür.yer.; Şevki Dayf. el-Edebü'l-'Ara­biyyü 'l-mu'aşır {i f'vlışr, Kahire, ts. (Darü'l-maarif), s. 242-251; Kemal Neş'et. f'vluştafa Şiidık er-Ra­fi'l, Kahire 1968, s. 6-81 , ayrıca bk. tür.yer.; Mus­tafa Nu'man ei-Bedri, f'vluştafa Şadı/i: er-Rti{i'l, Bağdad 1388/1968; a.mlf., er-Rafi'iyyü'l-Katib beyne 'l-muJ:ıtif<L?a ve't-tecdld, Arnman 1411 /

1991 ; a.mlf., "en-Nal5d 'inde'r-Rafı'I", el-f'vlevrld, IX/1, Bağda d 1980, s. 27-41; Ali Abdülhalim Mah­mud, NaJ:ıve edebi'L-islamiyyi'l-mu'aşır: Muşta­fa Şadı/i: er-Rafi'~ Riyad 1395; Haseneyn Hasan MahiOf, f'vluştafa Şadı/i: er-Rafi'l J:ıayatühu ve aşaruh, Kahire 1976; Hamid M. Emin Şa'ban , Es­rarü 'n-n[?ami'l-lugavl 'inde f'vluştafa Şiidık er­Rafi'l, Kahire 1979, s. 5-10, ayrıca bk. tür.yer.; Ahmed ismailoviç. Felse{etü 'l-istişral!: ve eşeru­ha fi'l-edebi 'l-'A rabiyyi'l-mu'aşır, Kahire 1980, s. 367 -373; Mustafa eş-Şek'a, f'vluştafa Şadı/i: er­Ra{i'l, Beyrut 1403/1983, s. 15-32, ayrıca bk. tür.yer. ; Abdülkerim Osman. f'vle'alimü'ş-şe~afe­ti'l-islamiyye, Beyrut 1984, s. 457-461; Fethi Ab­dülkadir Ferid, Belagatü'l-Kur'an {i edebi'r-Ra­fi'l, Kahire 1985, s. 11-74; Mustafa ei-COzQ, f'vluş­tafa Şadıi!: er-Rti{i'l, Beyrut 1405/1985, s. 21-114, ayrıca bk. tür.yer.; ibrahim ivaz, f'vla'reke­tü'ş-şi 'ri'L-Cahill beyne'r-Rafi 'l ve Tahti fjüse­yin, Kahire 1987; Abdülaziz ei-Mekalih, 'Amali­~a 'inde matla'i'l-~arn, Beyrut 1988, s. 121-196; Abdüssettar Ali es-Sütü hi. el-Canibü '1-İslaml fi edebi'r-Ra{i'l, Kahire 1990; Abdülcebbar er-Ri­faL f'vlevsu'atü meşadiri'n·ni?ami'l-İslaml, Kum 1417, VII, 82; M. Receb ei-BeyyOmi, f'vluştafa Şii­dı/i: er-Rafi'l, Dımaşk 1417/1997, s. 5-27, ayrı­ca bk. tür. yer.; Ömer ed-DesQki. "Ma'a' r-Rafı'I el­Kiitib", fjavliyyetü Külliyyeti dari'l-'utam, sy. 1, Kahire 1969, s. 17-50; a.mlf .. "Min islamiy­yati'r-Rafı'l", Eçtua'ü'ş-şeri'a, VII, Riyad 1396, s. 66-1 00; G. Eliraz, "The Social and Cultural Can­ception of Mustafa Sadık al-Rafli". AAS, XIII (1979). s. 101-129; Ahmed Mustafa Hatız, "Muş­rafa Şadık er-R§.fi'I", el-Ezher, LVI/4, Kahire 1983, s. 656-659; Erol Ayyıldız. "Mustafa Sadık er-Ra­fil'nin Hayatı, Edebi Cephesi ve Eserleri", Ulu­dağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, ll , Bursa 1989, s. 27 -35; a.mlf .. "Mustafa Sadık er­Rafil'nin Arap Edebiyatı Tarihi Adlı Eserinin Ter­kiki" , a.e., lll ( 199 1). s. 131 -140.

Iii EROL AYYILDIZ

MUSTAFA SAFFET EFENDi

L (bk. YETKiN, Mustafa Saffet).

_j

MUSTAFA SAKIB DEDE

L (bk. SAKIB DEDE, Mustafa).

_j

ı ı

MUSTAFA SAMi BEY (ö. 1146/1 734)

L Osmanlı vak'anüvisi, şair.

_j

Babası Arpaemini Osman Efendi'nin gö­revinden dolayı Arpaeminizade olarak ta­nınır. Asıl adı Mustafa olup Sami mahlası­dır. isınail Bellğ diğer adının Mehmed ol­duğunu söyler. Eğitimi ve ilk görevleri hak­kında fazla bilgi yoktur. iyi bir öğrenim gördüğü ve kısa sürede katipliğe yüksel­diği söylenebilir. Biyografisini veren kay­naklar onun kitabet mesleğinde ilerleme kaydettiğinden. Hocazade Mehmed Efen-