ترويجي انتظار موعود - فصلنامه علمي

1393زمستان ، 47شماره ،چهاردهمسال ENTIZAR-E-MOUD QUARTERLY

Vol. 14, No.47, Winter 2015

نيقيبا قرآن از نگاه فر نيمب ياستمرارهمراه

مقدم يدمحمد موسويس1

يانينب كيز2

هديچك

ن يتـر قرآن به عنوان مهم. است يعلوم قرآن -ياز جمله مباحث كالم �با قرآن نيمب� يهمراه

ه و اهل سنت، ياعم از امام ،اسالمى ير همه فقهايدناپذيانه محور تردگيع احكام، يمصدر تشر

) يت االهيهدا( ن امريمند شدن از ااما بهره ؛استامت يتا روز ق تيبه شمار رفته و كتاب هدا

ان مراد يهد كه به برا قرار د ينيمب ،شيت خويمستلزم آن است كه خداوند در كنار كتاب هدا

ح دادن يآشكار كردن و توض ،آشكار شدن يبه معنا يكاربرد لغو در �نييتب�. بپردازد يااله

ت ايات و روايره عقال بوده و آيمطابق عقل و س �نيقرآن و مب يهمراه�ه ياساس نظر. باشديم

از يل برخـوردار يـ بـه دل يولـ خداوند محفوظ است؛ يان برايحق ب. گذارنديبر آن صحه م

استفاده از يبردن به چگونگ يپ يبرا ييتنها راه عقال ،يعال يهام ژرف و آموزهيو مفاه يمعان

و 6امبر اكرميوجوب اطاعت از پ. باشديشان ميت مطلق از ايو تبع 6امبريانات پيآن، ب

شان يانات ايب يروشن بر لزوم مراجعه به تمام يليدل شان،يا يم قرآن براين و تعلييباطالق شأن ت

شـأن ات در جهتيم و رواين قرآن كرينهمچ. باشديان مياز ب يدر مورد قرآن در هر سطح

ن يشأن تحت عناو نيرا وارثان ا 4ژه امام زمانيو به ،:ائمه اطهار 6امبر اكرميپ ينييبت

.اسخان در علم، و حامالن و صاحبان علمر: كننديل مطرح ميذ

.نيقي، فرتي، حجنين، اجمال، مبييتب، ميقرآن كر :يديواژگان كل

sm.mmoqaddam@ut.ac.ir . انشگاه تهراناستاديار پرديس فارابي د. 1

zkiyani83@yahoo.com .دانشگاه تهران كارشناسي ارشد علوم قرآن و حديث پرديس فارابي .2

56

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

مقدمه

مه يكرات يو داللت آ متفاوت هستندسطوح و مراتب يعلوم و معارف نهفته در قرآن دارا

ها به كه فهم آن چنان است يهات االيآ يمعان يگستره و ژرفا. ستيكسان نين معارف يبر ا

يرا به سو يما قرآن؛ F...نَ للنَّاسِيك الذِّكْرَ لتُبيأَنْزَلْنا إِلGَ هياز دارد، و خود قرآن در آين نييتبـ بدان اشاره كرده و واقع ؛)44: نحل( �زين هر چييتب يم برايتو نازل كرد ز بـر آن يـ ت امـر ن ي

ات، يود كه قسمت اعظم رواش ين مالحظه ميقيفر ييارو جوامعبه با مراجعه. گذارديصحه م

و يو عملـ ي، نظـر يم اعتقادين معارف و مفاهييبه تب يبرخ. هستند يات وحيان آيشرح و ب

ـ اما ا. اندقرآن پرداخته يم و معانين حدود و گستره مفاهييگر به تبيد يبرخ د از يـ ن بايـي ن تبي

.مستدل شوددوستان و در برابر خصم يبرا يو نقل يث عقليح

از 4ژه امام زمـان يو ، بهينان االهيقرآن و مب يشگيهم يدر اثبات همراه هن مقاليلذا ا

.ن تالش دارديقيدگاه فريد

نييتب يمعنا

نييتب يلغو يمعنا

: ط آمده استيدر معجم الوساست كه » بين«ريشه آن از .)164: 1386س، يان(ظهر و اتّضح؛ واضح و آشكار شد : نيب

از حاالت بر آثار يتحال كه در ييايها و اشدهيپد كار ازخبر دادن واضح و آش يعني، �انيب�

:وضع خداوند داللت دارندG ال الشَّيو نَّكُمدبيصم ودع لَكُم نيطانُ إِنَّهF بـاز ]از راه خـدا [ طان شـما را يو ش؛

. )62: زخرف( ندارد، كه او دشمن آشكار شماست

از آنـان گرفتن با پرسش كردن و خبر يزيكشف از چ خواستن و، خبر يان در معنيهمچن

:روديا با اشاره كردن به كار ميا با سخن گفتن و نوشتن، يG.. . ونلَمال تَع لَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمئَلُوا أَهـ يأَنْزَلْنا إِلَ. * فَس تُبالذِّكْرَ ل لنَّـاسِ مـا يكنَ ل

هـا وحـى ش از تـو، جـز مردانـى كـه بـه آن يو پ؛ F..تَفَكَّرُونَيهِم و لَعلَّهم ينُزِّلَ إِلَ

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

57

از ]د كـه يهـا بپرسـ از آن[د يد، از آگاهان بپرسيدان گر نمىا! ميم، نفرستاديكرد مى

را بـر ] قـرآن [ن ذكر يو ما ا ]!ن آگاهنديشيامبران پيپ[ يها بال روشن و كتيدال

وشن سازى و ها ر براى آن ،م، تا آنچه به سوى مردم نازل شده استيتو نازل كرد

.)44-43 :نحل( شه كننديد انديشا

مجمـل و مـبهم كـالم ي، معـان له آنياست كه به وسـ يزيچ يبه معنا �انيب�ن يهمچن

:شوديح ميتشرGَلإِنَّ ع يثُمانَهينا بFامـت قي( !بر عهده ماسـت ]زين[آن ]حيتوض[ان و يسپس ب ؛ :

.)159-157: 1412، نيو راغب اصفها 19

و ؛اسـت يزيـ دن چروشـن و واضـح كـر يلغت به معنـا در �نييتب� :فتتوان گيپس م

مورد نظر يح دادن معانيدن و توضرود، مقصود روشن كريكه در مورد قرآن به كار م يهنگام

. متعال استخداوند

ن در اصطالح ييتب

بوده كسانيها ام آنيپ يذات يو محتوا ها ت انساني، هدايااله يايانبتمام يفه عموميوظ

62: ؛ اعراف92: مائده(بوده است يهغ كلمات االي، رساندن و تبلرسول و كار) 64 :آل عمران(

خاص خود و يژگيام با ويت بشر از راه ابالغ پيهدا امبران،ياز اهداف ارسال پ يكي. )54: و نور

: ديفرمايقرآن م. باشد يا ميخ انبياز تار يادر هر دوره ين كالم وحييتبGَإِذْ أَخ مو يثاقَ الَّذيذَ اللَّهلَتُب تابلنَّاسينَ أُوتُوا الْكل نُنَّه...Fاز آنان و چون خداوند ؛

ان كننديمردم ب يق قران را برايمان گرفت كه حقايها داده شد پ كه كتاب به آن

).187 :آل عمران(

: ديفرمايم 6خطاب به رسول اكرم گريد يو در جاGَالذِّيأَنْزَلْنا إِل كتُبلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيكْرَ لينَ ل ملَّهلَع و تَفَكَّرُونَيهِمFن قرآن را بـر يا ؛

شه ي، باشد كه انديان كنيشان نازل شده بيمردم آنچه به ا يم تا برايتو نازل كرد

. )44 :نحل( كنند

هـا از كـه آن است ام خدا به جهانيو انتقال پ ا رساندنينبن مهم در ارتباط با خاتم االيو ا

.شونديافراد را شامل م يهمگ قوم آن حضرت و سپس ،نخست ،يخيلحاظ تار

58

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

: گونه است در قرآن به دو 6رسول اكرم خصوصن در ييفه تبين وظيا

؛)89: نحـل (ز اسـت يان همه چين بالذات و تبيجا كه قرآن ب از آن :نيياول تب يمعنا

د؛ يـ شك را از روح و قلـب مـردم بزدا آن است كه ابهام و انحراف و ين حضرت براييتب

:ديفرما يكه قرآن م چنانG.. .َيأَنْزَلْنا إِلتُبالذِّكْرَ ل لنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيكينَ ل ملَّهلَع و تَفَكَّرُونَيهِمF )44: نحل(

: نيهمچنGم إِذْ أَخَذَ اللَّه يثاقَ الَّذيولَتُب تابينَ أُوتُوا الْكل نُنَّه راءو ـذُوهفَنَب ونَهال تَكْتُم لنَّاسِ و

.)187: عمران آل( Fشْتَرُونَيالً فَبِئْس ما يظُهورِهم و اشْتَرَوا بِه ثَمناً قَلاخطـارى ،قتيدر حق باشد؛يم) اهود و نصاري(دانشمندان اهل كتاب باره گرچه در رياخه يآ

هى و معـارف اال نيامن فرييها موظفند در تب نبه تمام دانشمندان و علماى مذهبى است كه آ

.گرفته است مان مؤكدىيها پ از همه آن نهين زميمتعال در ا نى بكوشند و خداونديد

تنها تالوت ،دهد كه منظور نشان مى ،به كار رفته مذكوره يكه در آ �نييتب� توجه به ماده

در اآشكار ها را ق آنيحقا كه است آن قصودست، بلكه ميآسمانى ن يها باا نشر كتي ات خدايآ

ان روح و جان آن قين حقاياها از آن آگاه گردند، و ه تودهار مردم بگذارند تا به روشنى همياخت

ر و روشن ساختن مسـلمانان كوتـاهى يح و تفسين و توضييكه در تب يرا مسخر سازد و كسان

ان يهود بين براى علماى ه و مانند آين آيند كه خداوند در اشوكنند، مشمول همان سرنوشتى

.)206 :3 ج ،1374، يرازيمكارم ش( كرده است

دن دسـتورات كـر و روشـن يهـ ن مراد االييتب ،يهامبران و رهبران االيف پياز وظا يكي

.ها برسد طور روشن به انسانه خداوند ب يمردم است تا مراد و مقصود واقع يبرا يهاال

:د گفتيبا �نييتب� ين معناياح يدر توض

از راه علـم و 6رسول اكـرم يگاه يعني؛ يمعنو يگاه و است يلفظ ين گاهيين تبيا

ـ دادند و ايعمالً راه را نشان م ي، و گاهنظر ـ ، نحـوه ب ن روش خـاص ي نش و مـنش رسـول ي

.)138: آل عمران(است 6اكرم

ـ ، ييمراحـل ابتـدا ن دريـي تب يگـاه ن است كهين اييگر تبيچهره د م و يو برهـان بـا تعل

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

59

زان در يـ ر الميدر تفسـ . )110: و مائـده 113و 54: ؛ نساء81 :آل عمران: ك.ر(است استدالل

: است ن باره آمدهياـ يدر ا 6اكرم ين جا شأن نبياز هم ، ظـاهر م اسـت ين مقام كه همانا فقـط تعل

ت و ارشاد ي، ذهن متعلّم را هدان است كه معلم دانا و آگاهيانا ام هميشود و تعليم

ينـه بـه سـو ؛دينمايبه آن و حصول بر آن، بر او دشوار م كه علم يكند به راه

ك يدن راه و نزدم، آسان كريپس، همانا تعل. م ممتنع باشديفهمش بدون تعل آنچه

. )85: 3، ج1417، ييطباطبا( ق و خلق مقصديجاد طري، نه اكردن مقصد است

بلكـه ؛كنديجاد نميا تاو معرف. تذكر است 6اكرم يم شأن نبييگوين است كه ميهم

.كند يها نورافشان شده درون انسان زند تا معرفت نهفتهيها را كنار مپرده

در �نيـي تب�دوم يح معنـا يحـال بـه تشـر ؛بـود �نيـي تب�نخسـت يان شد معنايآنچه ب

: ميپردازيم 6امبر خاتميپ خصوص

ـ برا يف انسـان يات وظايكل ،انسان يو اجتماع يقرآن در مرحله اعمال و افعال فرد ان و ي

ـ البتـه ا . محول كرده است 6امبرين پييها را به تب ات آنيات و خصوصيجزئ ن، بـدان معنـا ي

6رامبيكه پ نين ايقرآن در ع. ، نامفهوم و نارسا استشيفاده مقاصد خوست كه قرآن در اين

:دهد يا بودن را به خود نسبت ميهمانند گو ي، اوصافنامديم كتاب من و معلّيرا مبG … هذا رَبِوسانٌ عب يلنيمF 103:نحل( زبان عربى آشكار است، ]قرآن[ن يا ؛.(

ن در قرآن ييت تبياهم

؛ لـذا ديـ آيش مـ ي، پـ خارج از ذات قرآن اسـت و يعارض ياجمال كه امر ،در قرآن يگاه

كه به ظاهر يد عوامليبا ،ن روياز ا. ه نشوديآ يظاهر يمتوجه معنا يممكن است مخاطب حت

:گردند يبررس ؛دنكنيجاب مين را اييقرآن شده و ضرورت تب باعث اجمال در

ل يگذرا سخن گفته شده و تفص و يكل فروع احكام به طور ، از اصول معارف ودر قرآن. 1

: يشور: ك.ر( شوديافت ميعت يآگاهان شر و 6امبريكردار پ گفتار و تر آن در شين بييتب و

).23 و 22: ءايانب و 35: ؛ نور103 و 18 :؛ انعام11

ده و تا آن عادات و رسـوم ت را نكوهش كريعادات و رسوم جاهل يبرخكه ييهااشاره. 2

60

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

.)37: توبه: ك.ر(د يآيجهت نكوهش به دست نم ،روشن نگردد يبه خوب

ل مربـوط بـه آن واضـح يـ ه كه با تأمل در قـرائن و دال يكناه و يكثرت استعاره و تشب. 3

ـ نَ الْمرْء و قَلْبِه و أَنَّه إِلَيحولُ بيلَموا أَنَّ اللَّه و اعG.. . : هين آيا در. شود يم و ؛Fه تُحشَـرُون ينـزد او گـردآورى ]امتيدر ق[شود، و همه شما ل مىيقلب او حا ان انسان ويد خداوند ميبدان

ان انسـان و قلـب او يـ شود كه چگونه خداوند مين پرسش مطرح ميا ؛)24: انفال( �ديشو مى

. گردديم حائل

بحـث و يها جـا ق آنياند و مصاددر قرآن مطرح شده ين كلياز امور با عناو ياريبس. 4

برْهـانَ و لَقَد همت بِه و هم بِها لَو ال أَنْ رأىG هين آيدر ا �برهان�؛ مثالً كلمه داردگو و گفت �...!نمـود قصـد وى مـى ،ديد را نمىاگر برهان پروردگار ـ زين زن قصد او كرد و او نآ ؛Fربه

).24: وسفي(

يكه مخصوص برخـ �هأمنس� و �قإِمال�و �صلْد� ب در قرآن ماننديوجود كلمات غر. 5

.ل بوده استقبائ

فـراوان يهـا يبر دانستن ها عت كه درك كامل آنيطب اسرار يگذرا به برخ ييهااشارت. 6

.باشدياستوار م

.نش جهان و خلقت انسان و مانند آنيعه، از مبدأ و معاد، بدو آفريلطباز ماوراءا يطرح مسائل. 7

دش راوكه قـرآن خـ يدر حال ؛از داردين نيست و به مبين نيمب ،قرآن از ي، مواردنيبنابرا

Gتانَيبئٍشَ لِّكُا لFدانديم �زيكننده همه چ ؛ روشن. يبا توجه به هدف اصل يول ؛ز آمدهيان همه چيدر قرآن ب :د گفتين مطلب بايح ايدر توض

شود ي، روشن ماست يو معنو يماد يهاقرآن كه تكامل فرد و جامعه در همه جنبه ييو نها

ـ قـرآن از ا . ن راه الزم استيمودن ايپ ياست كه برا يتمام امور �ءيشَ لِّكُ�كه منظور از ن ي

ن و يه خود مبگرچ است و يعيرطبيالعاده و غاست، خارق 6امبريدان پيجهت كه معجزه جاو

از است كـه يمعارف ياي؛ گوبرخوردار است ير امور است و از فصاحت و بالغت عالين سايمب

آن اراده يان شمول ظـاهر با هم �ءيلّ شَكُ�ر ياگر تعب. اتر استفربشر يعيو طب يدرك عاد

ه گو قادر نخواهند بود همو ، واضح است همه افراد طبق اصول محاوره و قواعد گفتشده باشد

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

61

خواهـد يف قرآن به صورت بطناز معار يميز را از ظواهر قرآن استنباط كنند و بخش عظيچ

؛ در آن نهفته بوده و فهم آنشوديكه در ذهن بشر گنجانده نم ياز مطالب ياريبس بود و طبعاً

امام يثيدر حد كه ؛ چنانخاص است ينزد افراد ن علمياز دارد و اين دهيچيخاص و پ يبه علم

: نديفرما يم 7صادق؛ چـون امن را از قرآن دانسـته يا. است، آگاهم. ..ن و ين به آنچه در آسمان و زمم

. )261: 1، ج1407، ينيكل( است يزيچان هر يقرآن تب: ديفرمايخداوند م

،�ر آنچـه بـه مبـدأ و معـاد مربـوط اسـت هـ �مانند يودي، با ق»ءيشَ لِّكُ«ن اگر يهمچنو بـاز ن امور استفاده كننديقرآن در ا واهند توانست از ظاهرمردم نخ ؛ عمومص بخورديتخص

.)65: 1، ج1388، نجارزادگان(د آن معارف را استنتاج كنند يص باخا يافراد

نيقرآن و مب يل همراهيدال

از يرويپ ،رديكه جا دارد مورد توجه قرار گ ياز نكات يكي ،نيقرآن و مب يهمراه همسو با

.رآن استاز ق يرويكنار پ ن دريمب

مبرهن و آشكار است كه از جملـه ين از لحاظ عقليقرآن و مب يهمراه: يل عقليدال) الف

: ل اشاره كرديذتوان به موارد يمآن ل يدال

از فهـم يناشـ اتاختالفـ بروز ز يو ن 6امبريپس از رحلت پاحكام نوظهور حوادث و. 1

.ان مسلمانانيات در مياز آ يت بعضنادرس

ن، يا مبيباشد، تا مفسر يدر هر حال من و مفسر يمب مستلزم وجودن قرآن دان بوديجاو. 2

بـه ،معصوم و مصون از خطا يهمواره فرد طلبد كه يان كند و ميد بيقرآن را بنابر مسائل جد

.ت قرآن باشديدر مع ين االهيقوان يعنوان مجر

.ميرندا ياچارهجز مراجعه به اهل قرآن آن فهم يكه برا ياتيوجود آ. 3

. رديپـذ يرا نمـ يكير هرمنوتيتفس ،يو متون اسالم آن است كه فرهنگ يايگو هايبررس

ن يبودن اصول و مسائل د ييعقالبودن زبان قرآن، يو عرف يامحاوره: ط عبارتند ازين شرايا

ينيت متون دي؛ جامع)334: 2تا، جي، بيذهبو 266و 182، 153، 152: 1364، يكابو( اسالم

. )196 :تاي، بييخو( ينيان منابع اصول و فروع معارف دوجود قرآن و سنت به عنواسالم، و

62

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

ـ يـ ن شامل داليقرآن و مب يهمراه يل نقليدال: يل نقليدال) ب يـي ل روايـ و دال يل قرآن

:ميكنيل به آن اشاره ميكه در ذاست

گر افـراد شود تا ايز ارائه مين يل قرآنين، دالياز قرآن به مبياثبات ن يبرا: يل قرآنيدال. 1

ن يم جز رجوع به مبي، بفهمند كه به حكم خداوند متعال در قرآن كرفقط به قرآن بسنده كنند

: وند متعال استخدا ن فرمودهيا يل قرآنيندارند؛ از جمله دال ياچارهGــلَنا بِالْبســلْنا رسأَر الْميلَقَــد و تــابالْك ــمهعأَنْزَلْنــا م و يــنــاتيزانَ ل النَّــاس قُــوم

طسبِالْق...Fهـا كتـاب ، و بـا آن يـم روشـن فرسـتاد يـل ما رسوالن خود را با دال ؛ ديمنازل كر ]عادالنهنين حقّ از باطل و قوا ييشناسار عياو م[ان ميزو ]آسمانى[

.)25: ديحد( �به عدالت كنندقيام تا مردم

ل يـ سـول را فرسـتادم بـا دال ر: آن است كه خداوند متعال فرمـود يايگوفه يه شريمتن آ

. ل كردمكتاب ناز و به همراه او روشن يهانهيب ، معجزات ويعقل

6امبريـ كنـار پ قرآن در اساس است و اصل و 6امبريپ آن است كه ياين نكته گويا

. كنديدا ميمعنا پ

ين كالم وحـ ييتب يعنين، تمام رسوال يفه عموميبه وظ ،گر از قرآنيد يين در جايهمچن

: ديفرمايجا كه م شده است؛ آن اشارهGا ولْنَا مسن أَرولٍ مسانِ إِلَّا رسبِل همقَو يلنِيب مله...Fرا، جـز بـه پيامبري هيچما ؛

.)4: هيمابرا( ها آشكار سازد براى آن ]را يقحقا[تا يم دزبان قومش، نفرستا

:ن نقل شده استياز ابن عباس چن يوجود ندارد؛ ول يزيچ :نيدر قرآن راجع به ائمه معصومدر قرآن نازل شده اسـت 7يه در حق عليصد آيس ؛ةٍيآ ةٍَئَم الثَثَ يلع يف تلَزَنَ، 1417، يب بغـداد يو خط 364 :42، ج1417؛ ابن عساكر، 191: 1406، يوطيس(

. )219: 6ج

: رآن استات قيآ نهيقر 6امبريذكر شده كه كلمات پ نكتهن يا 6امبرياما راجع به پG.. . يإِلَوأنزلناتُبالذِّكْرَ ل لنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيكينَ ل ملَّهلَع و تَفَكَّرُونَيهِمF 44: نحل(؛( .

: ن گفته شده استيل چنين دليبه همشـه يرش آن بر اساس فكر و انديمردم، پذ فهيان قرآن و وظيب 6امبريفه پيوظ

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

63

).400: 6، ج1383، يقرائت(است

هستند ياتيروا ن،يقرآن با مب يلزوم همراهدر اثبات يل نقلياز جمله دال :ييل روايدال. 2

�نانيمب�قرآن از يدر دو جا پردازند؛ از جملهينان قرآن ميمب يبه معرفات مربوط، يل آيكه ذ

. )7: اءيو انب 43: نحل(ر شده است يتعب �الذّكرِ هلَأ�به نَا منْ ينَ اصطَفَيثُم أَورثْنَا الْكتَاب الَّذG هيل آيان ذزير المين خصوص صاحب تفسيدر هم

ـ ا از بندگان خود كه انتخابشان كـرده ين كتاب را به آن كسانيگاه ا آن؛ F...عبادنَا راث يـ م بـه م ي : ديگويم ،)32: فاطر( �ميداد

انـد؛ ند، مفسران اخـتالف كـرده ا ين بندگان خاص چه كسانيكه منظور از ا نيدر ا

اند مراد گفته -8باقر و امام صادقاز امام ياديار زيات بسيروا بر اساس يبعض

3از اوالد حضـرت فاطمـه 6ه رسول خـدا ياند، ذرشده يكه اصطف يكسان از

ـ ن Fنيمالعالَ يلَع. .. يفطَاص اهللاَ نَّاGَه يم و مشمول آيآل ابراه ءهستندكه جز ز ي ).45: 17، ج1417، ييطباطبا(. هستند

، يطبـر (انـد ر كـرده يتفس :تيرا به اهل ب» كرِذّال هلَأ«ز يسنت ن از منابع اهل يبعض ).5: 17و ج 75: 14، ج1412

ـ قدر با قـرآن مـرتبط اسـت كـه در روا آن :تيمقام اهل ب يات مـا آن دو، گوهرهـا ي

. )132: 1403ه، يبابو ابن(اند شده يت هم معرفيو در مع گريكدين يقر يگرانبها

نياز قرآن به مبياسباب ن

كـه اسـت يمنحصر بـه فـرد يهايژگيو ياست، دارا يهكه كالم اال نيل ايقرآن به دل

:كند؛ از جملهيآشكار م نييرا به تب از قرآنيهمواره ن

ـ ا. ديـ آيبه شمار مـ يهنزول كالم اال ييكه در واقع هدف نها: قرآن يريپذفهم) الف ني

ام خداوند سبحان ياز نزول پ يست كه غرض اساسار يپذيفرض همه خداباوران وحشيپ نكته

-اثبات فهم يد برانتوانيكه م ياتيآ. كنندعمل افت كنند و بدانيآن را در آن است كه مردم

:شونديم ميبه چند دسته تقس ،دنريمورد استناد قرار گ قرآن يريپذ

كه قـرآن بـر يقوم ر و مطابق با زبانيپذآشكار و فهم يكه زبان قرآن را زبان عرب ياتيآ. 1

64

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

).58: دخانو 4 :ميابراه؛ 3و 2: زخرف ؛103: نحل( مانند كنند،يم يآنان نازل شده است، معرف

ين حق و باطل و روشنگر هـر امـر مبهمـ يت، فارق بيرا به عنوان هداكه قرآن ياتيآ. 2

ـ يكتـاب است يهيبد. )138: آل عمران و 89: نحل ؛185: بقره( مانند ؛كننديوصف م ـ ا اب ن ي

.ر باشديناپذو مقاصد آن فهم يو معانبوده خود مبهم تواندياوصاف نم

اگر قرآن . دنكنيب ميترغ ات قرآنيبه تدبر و تعقل در آتند مردم را يكه با لحن ياتيآ. 3

ـ ز ؛م صادر گرددياز خداوند حك ين دستوريامكان نداشت چن ،ر نبوديپذبا تدبر و تأمل فهم را ي

.)17: قمر و 24: محمد ؛29: ص( مانند ؛خواهد بود معنا يب ل و تفكرن صورت تعقيدر ا

ر يپـذ د كه اگـر بـه فهـم نخواهيد و از مردم منكنيم يحاً به قرآن تحديكه صر ياتيآ. 4

ك سـوره ي انندم يامان ندارند، دست به دست هم دهند و سورهيعموم مردم ا يبودن آن برا

؛82: نسـاء (مانند ؛ابندياتش بيدر آ ياختالف و تناقضخود ياثبات مدعا يا براي ،اورنديب نقرآ

به يتحد ،ر نباشنديپذتا خود مفهوم و دركات قرآن يواضح است كه آ. )88: اسراء و 23: بقره

. خواهد بود نامعقول يامر ،آن

يزيـ به چ يابيدست ياست و برا يت و سازندگيكتاب هدا: و سازنده بودن قرآن يهاد) ب

بر همراه آن باشد كه ياكنندهانيبد ي، همواره باكنديت ميآن هدا يبه سو را مردم كه قرآن

. قرآن احاطه كامل دارد

ا يـ گونـه نقـص چيانسان ه يگر تيابعاد مربوط به شأن هدا يدر تمام: ت قرآنيجامع) ج

:در آن وجود ندارد يينارساGنْ شَ يما فَرَّطْنا فتابِ مء يالْكFمين كتاب، فرو گـذار نكـرد ير از را ديچ چيما ه ؛ . )38:انعام(

متعـدد را يرهايها و تفس ماست كه تاب فه يا به گونه متن قرآن: ذو وجوه بودن قرآن) د

. داراست

يداشـت، بـه و ل يخوارج گس ياحتجاج به سو يابن عباس را برا يوقت 7يحضرت عل

: ت كردين وصيچنمهمالٌبِالْقُرْآنِ فَإِنَّ لَا تُخَاصموه الْقُرْآنَ حجره با آنـان بـا قـرآن بـه منـاظ ؛... ذُو و

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

65

،وييگـ ى از قـرآن مـى چيزتو . كه قرآن تحمل معانى گوناگون داردچرا ؛خيزبرن

.)77نامه ،نهج البالغه(گويند مي يگردچيز آنان

بر ا را ه توان آن يم قرآن، اتيآ يت از برخيخصوص يبا الغا: ان قرآن در طول زمانيجر) ه

م يكرمعتقد است قرآن ييعالمه طباطبا. كرد يد جاريق جديموجود، بر مصاد يازهاياساس ن

ل و ياكنـد و فضـ يان ميكه ب يدر طول اعصار نازل شده و معارف ها انسانت همه يهدا يبرا

موجـب ،ن نـزول أمـوارد شـ و نبـوده، منحصر يا زمان خاصيفرد به شمرد، يكه بر م يليرذا

ل بر وجـود يلا مذمت افراد، تنها ديمدح ،نيابنابر. ستنديه بر رخداد خاص نيم آت حكيدمحدو

سـتند ين يگـر يست كه آن صـفات در فـرد د يبر آن ن يليهاست و دل ك و بد در آنيصفات ن

.)41: 1، ج1417، ييطباطبا(

ـ بـر جر ،»يجـر «بدون به كار بردن اصطالح خـاص پژوهان اهل سنتتر قرآن شيب ان ي

، يزرقـان (د ان د كردهيكأخود بر آن ت يها بوده و در كتاب موارد مشابه نزول معتقد ه دريحكم آ

در ؛سبب نزول خاص يات دارايزون بر آق افيو تطب يجر ،به هر حال. )136-126: 1تا، جيب

هـا آن يبـرا ياست و سبب نـزول خاصـ ناظر يخاص ا افراديفرد ا مذمتي كه به مدح ياتيآ

ـ را ن هـا نيـ است و در صورت تحقق، موارد مشابه، ا يز جارين ؛ان نشدهيب رد و يـ گيز دربرمـ ي

.شود يشامل مها را عصرها و همه نسل ي، همواره تمامقرآن يمانند جاودانگ ،ها نشمول آ

:ديفرمايم 7ر مؤمنانيام: مراتب فهم قرآن) و ب آن به آخـر يشود و غرا يب آن تمام نميعجا. با و باطن آن ژرف استيقرآن، ز

، نهـج البالغـه (آن لهيمگر به وس ؛توان برداشت يها نم و پرده از ظلمت رسد ينم

.)18خطبه

يست و تمامر ايفراگ ات و الفاظيآ يگستره مفاد برخ يعني: وجود عام و خاص در قرآن) ز

ن يات، محدود و معـ يآ گريداز يبرخ كه گستره مفاد يرد؛ در حاليگ يق را دربرميافراد و مصاد

.)213: 1، ج1407، ينيكل و 164: 1، ج1380، ياشيع( است

مطـرح يها موضوع مورد بحـث بـه روشـن كه در آن: ات قرآنياز آ يمجمل بودن برخ) ح

. نشده است

66

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

ـ آ ؛)ماننـد حـروف مقطعـه ؛مفهوم و مبهم هستندناما يكه برا(: ات مبهميوجود آ) ط ات يدر گـر يات ديبا آ ظاهراًكه ( ت متناقضايآ؛ )چند پهلو هستند ،يا معنياز نظر لفظ كه (متشابه

ـ آ يتضاد ظـاهر ،به عنوان نمونه تضاد هستند؛ ـ ؛ دFالَّ تُدرِكُـه األَبصـار وGات ي هـا او را دهيها در آن روز شاد ؛ صورتFإِلَى ربها نَاظرَةٌ *ومئذ نَّاضرَةٌ يوجوهG و )103: انعام(. ..ننديب ينم

. )22-23: امتيق(نگرند يمن پروردگارشابه . هستند

ات ناسخ و منسـوخ يد كه در قرآن، آيآ يبرم يث به روشنياحاد ياز برخ :نسخ در قرآن) ي

: فرمود 7نرمؤمناياز جمله ام وجود دارند؛كننده حالل و حرام، واجـب و مسـتحب، بيان كه ،شماستميان كتاب پروردگار

. )خطبه اول: نهج البالغه( است … ناسخ و منسوخ

نسبت به قرآن 6اكرم امبريپ ينييشأن تب

:ن قرآن استير و مبن مفسيخود، نخست ،خداوندGقُرْآنَه فَاتَّبِع لَ* فَإِذا قَرَأْناهإِنَّ ع يثُمانَـه ينا بFم، از يپـس هـر گـاه آن را خوانـد ؛

:امتيق( بر عهده ماست ]زين[آن ]حيتوض[ان و يسپس ب روى كنيخواندن آن پ

18-19( .

، 6اكـرم رسـول ات قـرآن بـر ي، عالوه بر نزول آد كه خداونديآيدست مه ه بين آياز ا

ر يتفس(فه و رسالت ين وظيو ا كرده يالب قرآن به آن حضرت وحن مطييبه عنوان تب يقيحقا

ـ البته با. )44: نحل(است گذاشته 6را بر عهده حضرت خاتم) ات قرآنين آييو تب د توجـه ي

:ستين يجز وح يزيچ 6امبريداشت كالم پزى جز وحى كه بر يد چيگو آنچه مى. ديگو و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى

. )4ـ 3: نجم( ستياو نازل شده ن

ز ي؛ رافع اختالفات امت ن)32: آل عمران(م يشان ملزم هستيت از ايكه به تبع 6امبريان پيب

، از يات متعـدد يـ خداوند در آ. دكنيرا روشن م 6امبر اكرميپ ينيين خود نقش تبيباشد و ايم

و ( 6امبريـ هـا و مشـاجرات خـود را نـزد پ ه كـرده كـه نـزاع ي، به مردم توص)59: نساء(جمله

.آمده را حل كنندشيشان اختالفات پيببرند تا ا) كننده پس از اوتينان هدايجانش

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

67

كـه نيـ هستند؛ چـه ا :ت عصمت و طهارتيقى قرآن، اهل بيدر مرحله بعد، مفسر حق

غر در صـ ، و ثقل اقتيو ثقل اكبر در حق ين بوده، و وارثان علم نبين و آخرينان باب علوم اولآ

:فرمودند 7مورد، امام صادق نيا در. ظاهر و ظهور هستندلْمِ اللَّهخَزَنَةُ ع و رِ اللَّهلَاةُ أَمنُ ونة علـم خـدا يامر خدا و گنج يولت يما اهل ب ؛نَح

).253: 1ج ،1407، ينيكل( ميهست

: ز آمده استين 4الزمان ارت حضرت صاحبيدر زــالم ــلَع الس ــ كي ــا مي عالن دــومِع ــوبالنَّ ل ــو ا ؛ هي ــر ت ــالم ب ــدن يس و [مع

. امبريپ يها دانش]سرچشمه

.شود ين بودن قرآن را شامل مياز جمله مب 6امبريكه تمام علوم پ

قرآن از منظر قرآن ينان واقعيمب

، )134: 1386، يمحبـ : ك.ر(دارنـد ين قـرآن چـه نقشـ ييدر تب :تيكه اهل ب نيدر ا

: ا شديجوتوان از خود قرآن يمGإِالَّ رِجاالً نُوح لَكلْنا قَبسما أَر ونيإِلَ يولَمال تَع لَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمئَلُوا أَهفَس هِمF ؛

. ميفرسـتاد يمـ يهـا وحـ آن يكه به سو يمگر مردان ،ميش از تو نفرستاديو ما پ

).43 :نحل(. ديستيد، اگر آگاه نيپس از اهل ذكر سؤال كن

-ين رو اسـتفاده مـ يو از ا ر شدهيتفس :تيهمان اهل ب به �ركْذِّال اهلَ�ات، يطبق روا

.ن قرآن هستنديمب :تيشود كه اهل ب

،يشـ ايع(قت پرده برداشـته اسـت ين حقين از ايقين باب در منابع فريدر ا يوانات فرايروا

، 1411، ي؛ حسـكان 598: 1415ر، يكب يآمل يطبر؛ 210: 1، ج1407، ينيكل؛ 260: 2، ج1380

، خاص است و ممكن است مورد هيكه خطاب در آ نيو به لحاظ ا...) و 436 و 434، 432: 1ج

ه يـ ن بـه آ يف ثقليث شريمه كردن حديه، مراد و مقصود باشد؛ با ضميخاص مندرج در صدر آ

،عهيت و شـ ان اهـل سـن يث مين حديا(شود يت كشف ميب ن بودن اهليبن سوره، ميدوم هم

نفـر از علمـا و 180، هيمامثان او به جز محد آن را نقل كرده نفر از صحابه 36متواتر است و

زان يصاحب الم. )166ـ 165 :1385 ،يرازيمكارم ش: ك.ر( )اند محدثان اهل سنت آن را آورده

68

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

: ديگوينه مين زميدر ا كـه ني، و اات قرآنيان آيدر ب 6ت قول رسول خدايداللت دارد بر حج هين آيا

به اسـرار ات كهين متشابهات و آن آييبدر ت 6كالم رسول خدا: اندگفته يبعض

ا ظاهرنـد يح و يه در مدلول خود صرك ياتيآارد و ت ديحجمربوط هستند، يهاال

حـرف سـت؛ يحجـت ن آن موارد در 6، كالم رسول خدااج ندارنديان احتيو به ب

. )262: 12، ج1417، ييطباطبا( د به آن اعتنا كرديست و نباين يحيصح

: ديگوين ميدر ادامه چن يوان آن جناب كـه همـان يملحقات ب است و در 6ان رسول خداين مطلب در بيا

ـ ؛ زن قرار اسـت يز مطلب از اياست، ن :يانات ائمه هديب ث يرا بـه حكـم حـد ي

. )همان( به آن ملحق استبوده و 6رسول خداان يشان بيان اين بيثقل

بـه ؛ Fنـا يكُم نُوراً مبيأَنْزَلْنا إِلَ . ..G :ش خود قرآن نور استيبه فرما يالهم كالم ايدانيمنور زيست و خدا نخدا از ياو كالم خدا جلوه ؛)174: نساء( �ميآشكار فرستاد يشما نور يسو

ن اسـت يها و زم ؛ خداوند نور آسمانF...ماوات و الْأَرضاللَّه نُور السGه يآ يبه مقتضا است؛ تواند با قرآن در ارتبـاط باشـد كـه يم يكس ،نيبنابرا. كالم خدا هم نور است ،پس. )35: نور(

وجود :تياهل ب تر فقط درتر و روشنكامل ت به نحوين نوراني؛ و اافته باشدي يوجود نوران

: ميخوانيره ميبارت جامعه كيدر ز كه دارد؛ چنان .)276: 2، ج1378ه، يابن بابو( ديا دهي؛ شما نور برگزارِياألخْورنُ متُو أنْ

: ديفرمايدارد كه خود م يامرتبهع و بلنديكنه رف قت ويقرآن حق ،ياز طرفG رُونيالطَهإِالَّ الْم هسمF دست و به آن [توانند به آن دست زنند و جز پاكان نمى؛ . )79: واقعه( ]ابندي

؛ ابنـد يقـت بلنـد دسـت يتوانند به آن حقيم :تيتر از اهل ببهتر و پاك يلذا چه كسان

: كرده است ين معرفيرا چن ز آناني، نكه قرآن چنانG.. . يريإِنَّمال اللَّه يدلَ الْبأَه سالرِّج نْكُمع بيذْه و تَطْهيت رَكُمراًيطَهFبـه [خداوند ؛

د يدر عقا[دى يهر گونه پل ]امبريپ[ت يخواهد از شما اهل ب مى ]نى خاصيتكو اراده

).33: احزاب( زه گردانديد و شما را به همه ابعاد پاكى پاكيرا بزدا ]و اخالق و اعمال

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

69

ات يمنظر روا قرآن از ينان واقعيمب

،شده باشند يمعرف 6بوده و توسط شخص رسول خدا يكه وارث علم نبو يتنها افراد

متعدد و در يهاتين خود را در موقعيجانش 6امبريپ. ن كالم خداوند را دارندييتب يستگيشا

:شناساند ين عباراتيلف مردم با چنمختقشرهاي حضور ـ : گـذارم يگرانسـنگ برجـا مـ گوهر ن شما دويب من در بـن يكتـاب خـدا و عل

چون ؛ استشما از كتاب خدا افضل و برتر يبرا 7يد كه عليبدان. را 7طالبياب

ـ ؛161 :1407ابن شاذان، (كننده قرآن است انياو مترجم و ب : 1ج ،1374، يبحران

.)450: 2، ج1403، يو طبرس 29، 4

قرائت 7طالبيبن اب يكه بر عل ، مگر آننازل نشد 6امبرياز قرآن بر پ ياهيچ آيز هين

ابن شـعبه (آموخت يمشان ير، محكم و متشابه به ايل، تفسي، از جمله تأوكرد و علم آن را يم

.)196 :1404 ،يحران

: استان شده ين بيهمچنـ به خدا سوگند نُ ،اگر علم را ده قسمت كنند اسـت و آن 7يه قسمت آن در عل

ك اسـت يز شـر يـ كه به همه مـردم عطـا شـده، ن يمت باقك قسيجناب در آن

).596: 3، ج1419ر، يو ابن اث 207: 3، ج1415، يقرطب(

ـ يالخمسه روافضائل ز در كتاب ين اهـل سـنت دربـاره وسـعت يهـا از كتـاب يات فراوان

و 259: 2ج، 1402، يروز آبـاد يـ ف ينيحسـ : ك.ر(نقل شده است 7يعل امام العاده علم فوق

283.(

: ديگويابن عباس معلـم مـن از علـم و 6امبرياز علم پ 7يعلم عل از علم خدا و 6امبريعلم پ

ـ علم علم من و. رديگيچشمه مسر 7يعل ، 7يتمام صحابه نسبت به علـم عل

147: 40ج ؛350: 32، ج1403 ،يمجلس(ا است يبرابر هفت در رك قطره ديمانند

).372: 2، ج1429، يوطيو س

:سدينو يم يوطيس يكه از سه تن از خلفـا ياتيروا يول ؛ن مفسران قرآن هستندينخست ،اربعه يخلفا

70

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

ـ ن خلفايباشد و در ب يار اندك ميبس ،ن استيراشد ،نقـل شـده 7يآنچـه از عل

ـ يباطن دارد و يقرآن ظاهرو ار است يبس اسـت 7يو باطن و ظاهر آن نـزد عل

.)372: 2، ج1429، يوطيس(

6امبر خـدا يكه پس از پ ين كسينخست گر،يها شاهد د و ده افات مذكوربا توجه به اعتر

در . بـود 7يماند، عل ادگارياز او به ياوانات فريآن پرداخت و روا ير قرآن و گردآوريبه تفس

: ن نقل شده استيز چنيات نياز روا بعضىلِ بيأَهومِ بِأَ يتيكَالنُّجاقْتَد يهِمتَداه يتُمت مـن همچـون سـتارگان يـ هـل ب ؛ اتُم

؛ به172 :1385، يرازيمكارم ش(د يشو ت مىي، هداديتدا كنآسمانند؛ به هر كدام اق

. )424: 1زان، جينقل از لسان الم

.، هماهنگ است:تيت سنت اهل بين در حجيتواتر ثقلث ميث با حدين حديا

را »سـنت صـحابه «، »:تيـ سـنت اهـل ب «البته قابل ذكر است جمهور اهل تسنّن، به جاى

ث معـروف ين حـد يـ هـا، ا ن اسـتناد آن يتركه مهم) 80- 74: 4تا، جي، بيشاطب(اند حجت قرار داده

: استاصحاب من همچـون سـتارگان ؛يدتَهها أنْم ءيشَبِ يدتَقْا نِوم، مجالنُّكَ يأصحابِ

).413: 1تا، ج ي، بيذهب(د يشو ت مىيد هدايآسمانند؛ به هر كدام اقتدا كن

ـ ار حياز قرآن بسـ يمندبهره يبرا يهاال ينيجا كه مراجعه به مب از آن ، و مهـم بـود ياتي

كـرد تـا يمعرف زيرا ن 7البطيبن اب يكنندگان پس از علنييمتعال توسط رسولش تب يخدا

.)213: 37، ج1403، يمجلس(ت محروم نمانند ياز هدا يچ عصريمردمان ه

ت ياز هـدا يا چ دورهين كرده تا مردمـان، در هـ ييتع زنده ينيمب يهر عصر يخداوند برا

د به او ينند و بلكه باتوايزنده دارند كه م يتگرين و هداين عصر هم مبيمردم ا. محروم نمانند

. )360-358: 1413ابن طاووس، ( جعه كنندمرا

، 4آخـر الزمـان يمهد ن عصرين زنده اين بر مبياسيارت آل ين روست كه در زياز هم

: ميدهين سالم مين چنياـ يالسلَام علَ . .. ِ و تَرْجمانَه كتَابِ اللَّه يا تَاليك يالسلَام علَ ح ـ يك تُب ؛ نينَ تَقْـرَأُ و

،سـالم بـر تـو بـاد . .. !آن كننـده شـرح قـرآن و كننده تالوتاى ،ر تو بادسالم ب

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

71

.)100: همان( دارى مىبيان كنى و كه قرائت مى هنگامى

4يحضرت مهـد يان كننده قرآن معنا شده و در دعاي، مبشر، شارح و ب�ترجمانه�مراد از

. دهد يقرآن را نشان مآمده است كه مراد احاطه امام به �نِ احكام القرآنملقِّ�عبارت

نان قرآن از منظر عقليمب

ـ ، در گـرو مراجعـه بـه تيبه هدا يابيو دستاست ت بشريقرآن كتاب هدا و مفسـر ن يمب

، بلكـه در كـار نخواهـد بـود يتيه تنها هـدا ن ،نيبدون مراجعه به مب. است يكالم وح يقيحق

خود پس از 6امبريد پي، عقالً بارون ياز هم. )26: بقره(بشر را خواهد گرفت بانيلت گرضال

، ازبتوانند با مراجعه بـه آن شـخص كرد تا مردميم يت مردم معرفيهدا يمطمئن برا ينيمب

ـ ل و انزال كُسهدف از ارسال ر ،ن صورتير ايغدر . مند شوندبركات موجود در قرآن بهره ب تُ

.شديابتر و لغو م

-نـده يع آيوقا يحت -زيكننده همه چانيكه بجا خداست و از آن يكالم زنده و سار قرآن

ن امور يها اعموم انسان يلذا برا. استآن هنوز رخ نداده موجود در قياز مصاد ياريبس است؛

يم به كنه معانينمنعقد نشده تا بتوا يهما هنوز تمام كالم اال يبرا ،ن روياز هم. ستيآشكار ن

ياش جـا نهيس در ، تماماًكه علم قرآن تسخدا ين منتخب از سويفقط مب. ميابيات دست يآ

ع مورد بحث در ياز همه وقاو » منْ عنده علْم الْكتَابِ«و » الْعلْمِ يالرَّاسخُونَ ف«: استگرفته ح ويلذا تنها راه فهم صح. اطالع دارد –ندگان يچه مربوط به گذشتگان و چه اخبار آ –قرآن

. قالً و نقالً، عن استي، مراجعه به مباتيكامل آ

دگاه قرآن ياز د :نيمعصومائمه ينييشأن تب

بوده و نسـبت بـه 6امبريپ ينييوارثان شأن تب :نيمعصوم، ائمه بنابر آنچه گفته شد

ن مطلب دو شاهد از قرآن يا يبرا. ترند آگاه ،نازل شده 6امبريپ بر يلدنّ علم آنچه از قرآن و

: ميآوريم

1 .Gخُونَ فالرَّاسلْمِالْ يوعF )7: آل عمران(

»نياَفْضَلُ الرّاسخ«شان يو ااست 6سول اكرماز شئون ر يكيراسخ بودن در علم قطعاً

72

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

.)203: 1، ج1404و صفار، 213: 1، ج1407، ينيكل؛ 94: 89، ج1403، يمجلس( باشنديم

: انددو دسته �اسخون در علمر� ين در معناشناسيقيدر منابع فر يات اسالميروا

در معارف يو عمل يلمع يبنديد و پايتق يكه رسوخ در علم را به معنا ياتيسته رواك دي

را غيـر ممكـن قـرآن يين معنـا يريز يهاهيبه ال دانسته و وارد شدن راسخان در علم يااله

.پندارد مي

: ن نقل شده استيشه چنينت از عامنابع اهل س در؛ مـان آورنـد يتشابه قرآن امحكم و م علم سبب شده به رسوخ و نفوذ راسخان در

.)122: 3، ج1412 ،يطبر(ابند ي يل قرآن آگاهيكه بر تأو نبدون آ

راسـخان در علـم، مـالك صـدق و يل اخالقـ ي، فضا6امبرياز پ يتين بنابر روايهمچن

: شان برشمرده شده استيا يراستسلَئ 6اهللا سولُر ن الرّميف خُاس ؟ قالَمِلْالع :نْم رَّبت نُيميهـ ، و صقَد سـانُ لهو ، تَاسلَ قامه قلباً، و عف نَطْبفَه ،ذلالرّ كخُاس يف و يكـ يكه دستش به ن يكس؛ مِلْالع

ن يباشد، چنـ يعفت و پاك يداراو شكمش يو دلش به استوار يزبانش به راست

و 124: 3، ج1412، ي؛ طبـر 7: 2، ج1404 ،يوطيس(راسخ در علم است يشخص

.)9: 2، ج1419، ريثن كاب

كـه راسـخان در علـم چـون است د قرار گرفته ييتأ دن مطلب موريز اين يعير شيتفاس در

ات يـ روشـن بـودن آ . مان دارنـد ي، به هر دو قسمت اداننديمحكم و متشابه را از جانب خدا م

ـ شود تنها ، و روشن نبودن متشابه باعث مىشود به آن عمل بكنند عث مىمحكم با ه در مرحل

زى يچ. ه خداستيز از ناحين دارند كه آن نمايا رايكه آن را رد كنند؛ ز نيعمل توقف كنند، نه ا

ات محكـم مخالفـت يـ كه عمل به آن بـا آ نيبراى ا ،ست به آن عمل كننديز نيكه هست جا

.)29: 3، ج1417، ييطباطبا(همان ارجاع متشابه به محكم است ناًين عياست، و ا

ق آنان پرداختـه يان كرده و به ذكر مصاديراسخان را ب يعلم يهايژگيات، ويدسته دوم روا

.كنديصحابه مطابقت م يبر برخ يو در منابع سن :نيبر ائمه معصوم يعيكه در منابع ش

: ديفرمايه مين آيل ايذ 7نيرالمؤمنيامخداوند . هاست از آن يكي 6امبر خدايپ. ستيك نفر ني ه تنهاين آيا راسخان در

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

73

ن علـم يـ سـپس ا . م فرمـود يز به من تعليكرده و او ن شان عطايآن را به اعلم قر

. است يشه در امامان از نسل ما باقيهم يبرا

: ودندفرمفه را تالوت كرده، يه شريادامه آ حضرت گاه آنهماننـد منزلـت هـارون اسـت نسـبت بـه ، 6گاه من نسبت به رسول خدايجا

خواهـد و برقرار ينسل ما باق ت دراميساعت ق ييو دانش قرآن تا برپا 7يموس

.)64: 26، ج1403، يمجلس(بود

شـده كـه رسـول اد يـ ل قـرآن ي، از راسخان در علم به عنوان عالمان تأوگريد يتيدر روا

آن حضرت به عنـوان آگاهـان بـه ياياز اوص ،شانيپس از ا افضل آنان دانسته و را 6خدا

: 1، ج1404صـفار، ؛82و 81: 89، ج1403، يمجلس(اد شده است يل قرآن يتأو ل ويتنز همه

.)213: 1، ج1407، ينيو كل 204-203

2 .Gِتَابالْك لْمع هندع نموF )43: رعد(:

ـ ي، ان عبارت سؤال شديدرباره مقصود خداوند از ا 6امبرياز پ يوقت ن يشان به عنوان مب

: ن پاسخ داديقرآن چن 7طالـب يبـن اب يبرادرم، عل ؛Fم الْكتَابِومنْ عنده علGْ از يتعال يمقصود خدا

، 1409 ،يو حر عـامل 565، 1376، هي؛ ابن بابو429: 35، ج1403، يمجلس( است

. )188: 28ج

انَـا عنَـى و يقَالَ إِ F الْكتابِ علْم عنْده و منGْه ين آيدر مورد ا يراو ياست كه وقتآمده ز ينلأَفْضَلُنَ يع لُنَا وخَأَو النَّبِيا و دعفرمود سؤال كرد؛ امام يرُنَا ب:

اول مـا و افضـل مـا و بهتـر مـا ،6غمبـر يخدا ما را قصد كرده و على بعد از پ

ـ ابن ح( ستا خاندان ـ ي؛ كل22: 1، ج1385ون، ي ، يمجلسـ و 229: 1، ج1407، ين

.)433: 35ج و 172: 26ج ؛191: 23، ج1403

ـ امه رويبه ضـم �علم الكتاب� عبارت ـ ي ن آن، داللـت دارد كـه علـم قـرآن نـزد يات مب

د كه همـه علـم كتـاب در نـزد داللت دار �الكتاب�به �علم�است و اضافه 7نيرالمؤمنيام

ت دارد كه متعلق يكسان صالحيطور آن به يكه همه اجزا يرا اضافه مصدر به كليز اوست؛

. )10-9 :1366، يانبهبه يموسو(عاب و عموم دارد ي، ظهور در استآن مصدر واقع شود

74

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

، ندارنـد يليتما 7يل حضرت عليااز مفسران اهل سنت كه متأسفانه به اثبات فض يبرخ

،يبرخـ . برشـمارند يگريق ديه مورد بحث مصاديآ يگر، برايد يها دگاهياند با ارائه د دهيكوش

. )1113: 3تا، جيب، يابن عرب(دهند يقرار م Fمنْ عنْده علْم الْكتابGِ همه مؤمنان را مصداق ،ريابن كث(هود و نصارا هستند يعالمان ؛Fمنْ عنْده علْم الْكتابGِمراد از ند كهيگو يم ياعده

،1412، يطبـر (عبداهللا بن سالم ز تنها ين يافراد. )29: 3، ج1420، يو بغو 407: 4، ج1419

انـد كـه او را ذكـر كـرده ا عبداهللا بن سالم و امثـال ي ؛)480: 1، ج1367، يو نسف 118 :13ج

؛ 365: 7ج، 1415 ،يآلوسـ (خود مشاهده كرده بودنـد يها ا در كتابر 6امبر خاتميصفات پ

.)391: 4، جتاي، بيبروسو يو حق 191: 3، ج1418، يضاويب

كند كه يه را مطرح ميهفت نظر ؛Fمنْ عنْده علْم الْكتابGِ ر و مصداقيدر تفس يابن جوز: 2، ج1422، يابن جـوز (ه قرار داده شده است ين آيصداق ام 7نيرالمؤمنيه اميك نظريدر

مـنْ عنْـده علْـمG ان مصـداق يـ دگاه در بيـ چهار ددر تفسير خود، ين ابن عربيهمچن. )502 .)1113: 3تا، جي، بيابن عرب( اشاره دارد 7يها به عل از آن يكيكند كه يان ميب Fالْكتابِ

-يم 7نيرالمؤمنيه را امين آيا ي، مصداق واقعيت، از جمله ثعلبتر مفسران اهل سن شيب

: اند؛ ماننددهتمسك كر يات متعدديبه روا دانند وـ در ا ؛Fمنْ عنْـده علْـم الْكتـابِ G د كهيه سؤال گرديباره آدر 7جعفرياز اب ن ي

كـه علـم كتـاب در ير، كسيخ: فرمودند 7عبداهللا بن سالم است؟ امام باقر هيآ

.)303: 5، ج1422، يثعلب(باشد يم 7يد اوست، علنز

د كند كه مـرا ينقل م ن مضمونيت به اين روايز چندين ليدر شواهد التنز يحاكم حسكان

شان يهستند كه افضل ا :يائمه هد ،6امبريست، پس از پكه علم كتاب نزد او ياز كس

.)405-400: 1، ج1411 ،يحسكان(باشد يم 7يحضرت عل

ات يدگاه رواياز د :نيمه معصومائ ينييشأن تب

دند؛ يپرسـ 6امبريـ در مـورد دانـش پ 7يعلحضرت است كه از منقول 7از امام باقر

: حضرت فرمودآنچـه تـا آنچه بوده و هـر امبران است و دانش هريدانش آن حضرت علم تمام پ

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

75

ـ ، من نكه جانم در دست اوست ييند به خداسوگ. امت خواهد بوديروز ق واجـد زي

داده و تـا يكه تا بـه حـال رو ي، به همه امورجهيو در نت هستم 6امبريعلم پ

.)110: 26، ج1403، يمجلس( دهد، آگاهميامت رخ ميروز ق

: استفرموده اشاره داشته و 6امبريعلم پ ن فرد امت ويبه داناتر 6امبريپ ،گريد ييجا درـ ةَنَيدالم لِدخُين م ها وباب يعلم ولْعالْ ةُنَيدا مأنَ ؛ مـن شـهر دانـش هـا بابِ نْإلّـا م

شـهر شـود، مگـر از راه ايـن تواند وارد ينم يدرب آن است و كس يهستم و عل

ــن بابو( آن يورود ــاب ــقالن574: 2، ج1362ه، ي ــن 287: 9، ج1415، ي؛ عس ؛ اب

؛ 110: 5و ج 181: 3، ج1417، يب بغـداد ي؛ خط382–378: 42، ج1417عساكر،

: 3، ج1415، ي؛ قرطبـ 1231: 3تـا، ج ي، بي؛ ذهب597–594: 3، ج1419ر، يابن اث

.)55: 11تا، جي، بيانطبر و 205

7طالبيبن اب يازمند است، عليكه امت به او ن ييدانا ،6امبريپش ين فرمايبر اساس ا

ي، به عنوان شهر علم، وجود دارد، راه6دار خامبيپ كه نزد يبا علم ييآشنا يز براين و است

دن بـه آن يلذا بر مسلمانان الزم است تا آهنگ رس. ستيدر آن شهر ن 7يجز مراجعه به عل

ـ يتـر از مهم 7ياز عل يياست دانش و راهنمادرخو و ضمناً شهر كنند ـ ؛ زاسـت اتن واجب را ي

،يموافق باشـد و از طرفـ 6امبريم پيد با تعاليو عمل مسلمانان با علم، بر عمل مقدم است

.)591: 1372، يشر(هاست بر شناخت آن متوقف يم نبويلموافق بودن عمل با تعا

عه يكـه عـالوه بـر منـابع شـ 7رمؤمنـان ياز ام �عالىتَ اهللاِ تابِك نْع ينلوس�ت يز رواينــ( ــامل78: 89و ج 190: 40؛ ج186 :40؛ ج670: 30؛ ج125: 10، ج1403، يمجلس ــر ع ، ي؛ ح

؛ ابن سعد، 190 :1406، يوطيس(سنت اهل يها بادر كت ؛)523: 1414، يو طوس 62: 1409

، يوطي؛ ســ158: 1425، يمــدن يحنفــ ي؛ زرنــد42: 1، ج1411، ي؛ حســكان257: 2، ج1410

به علـم ،ذكر شده ...)و 1231: 3تا، جي، بيو ذهب 153: 1429، و ابن حنبل 372: 2؛ ج1429

. به قرآن اشاره دارد 7يان عليپايب

:است ت آمدهيز در رواين ابن ( شان استنيو او برتر، 7طالبيبن اب يله علقون سه نفرند و از آن جميصد

.)18، خبر 167: 9، ج1391د، يالحد ياب

76

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

عكس شـده اسـت كـه بـر شمندان اهل سنت منياز اند ياريبس ياز سو ياتيروا نيهمچن

ـ 114: 9، ج1408، يثميه(اشاره دارد 7يرمؤمنان عليت امينهايدانش ب ـ الحد ي؛ ابـن اب د، ي

15خبر ،166 ؛12، خبر 165 ؛4، خبر 162 ؛3، خبر 161 :9ج ؛62-50، 92خطبه : 7، ج1391

. ...)و 142: 1429ابن حنبل، ؛23، خبر 168و

شانيتولد اقبل از -انات خود، به علو مرتبه و مقام علمى آن حضرت يب در :ائمه اطهار

:ندفرمودن باره يدر ا 7امام باقر كه ؛ چناندان دهكراشاره -بِك لْمنَّةِ نَبِإِنَّ الْعس لَّ وج زَّ وع ص لَيتَابِ اللَّه يهف تينْب ـدهـا يقَلْـبِ مينَا كَم ـتنْب

قنْ بفَم هاتنِ نَبسلَى أَحع عتَّى يالزَّرح نْكُمفَلْيم يرَاهـ ينَ يقُلْ ح ـ كُم يرَاه السلَام علَ ا يلَ بةِ يأَهوالنُّب ةِ ومالرَّح الَةِتالرِّس عضوم لْمِ ونَ الْعدعم علـم بـه كتـاب خـداى ؛ و

ن وجـه يمانند زراعت در قلب مهدى ما بـه بهتـر 6عزوجل و سنت رسول خدا

ـ نچه باقى ماندك از شما چنايد، هر يرومى ـ نيد تـا او را بب ي ت آن يـ ؤهنگـام ر ؛دي

ـ وو م مِلْالع نِدعم و ةِوبو النّ ةِمحالرَّ تيب ا اهلَي مكُيلَع المالس: دييبزرگوار بگو عِضَگـاه يت رحمت و نبوت و معدن علم و جاي؛ درود و سالم باد بر شما اهل بسالةِالرِّ

).653: 2، ج1359ه يبابو ابن( رسالت آسمانى

يريجه گينت

را يمه آگاه بوده و معـارف يات كريو مقاصد آ يبه همه معان 6امبريست كه پين يديترد

ن يـي تب ،يبا وجود مـوانع يول ؛ان داشته استين آن حضرت متوقف بوده، بيين بر تبشافهمكه

يقرآن ياز معارف و معان ياكه بخش عمده نيا يبرا. نشد ياز احكام و اصول قرآن عمل يبرخ

باشـد كـه تـوان و ين امـت فـرد يشه در بيكند كه همين نرود، حكمت خداوند اقتضا مياز ب

شـه يست، جز ثقـل هم ين ين فرد كسيهمه معارف قرآن را داشته باشد و ا و فهم يامكان تلق

:7امام معصوم يعني امت؛يتا روز ق همراه قرآن

و محـور بـراى جهـان اسـالم تنهـا مرجـع اعـال ابت صغريام غيدر ا 4حضرت مهدى

ر ي، از جمله تفسـ دنديپرسلى را كه مسلمانان مىيسام ،لذا نواب اربعه آن حضرت. مراجعات بود

فرمودنـد كـه ز به آنان پاسخ مىين 4كردند و امام زمان م مىيبه آن حضرت تقدات قرآن؛ يآ

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

77

ث ضبط و ثبت شـده و مـورد اسـتناد فقهـاى اهـل يهاى فقه و حد ها در كتاب ارى از آنيبس

.باشددر فتواهاى احكام مى :تيب

كـه اشـند بيمـ 4امام زمـان ،عصر يول ،ت خداحج، يهن كالم االير عصر حاضر، مبد

:مردم است نيترعالم .)489 :4، ج1411 ،يكوران( ديهست شما داراى هر علمى ؛مٍلْع لُّكُ حائزُ كأنَّ

در زمـان 7ش امام صادقيطبق فرما. باشد ين علوم قران ميكه از آن جمله، علم به مب

.ابديين مردم نشر ميظهور آن بزرگوار علم كامل شده و در ب

خدمت سالمت و رشد بشر ، كه دريعلم يهاشرفتين پيتريعال يهانهيزمب، ين ترتيبد

: 7صادق ان اماميكند كه به بيشرفت ميعلم چنان پ. ديآياست، به وجود ماللّه حتّى ال يعتنا فيلش إنّ قائمنا إذا قام مد صارهمو أب ماعهمو بيكُون بيأس من ينه

4هنگامى كه قائم ؛ مكانه يو هو ف هيظُرُون إلنْيسمعون و يكلّمهم في ديالْقائم بره بـا وجـود دهد كـ ها مى آن دگانيها و دگوشه رو بيكرد، خداوند چنان ن اميما ق

هـا هـم كنـد و آن يم ها صحبت با آن 4، قائم4قائم ها و ان آنياد ميفاصله ز

، 1403، يمجلس( كنند ه او نگاه مىشنوند و بيمصداى او را ،هست همان جا كه

).336: 52ج

داران حكمـت و از خزانـه 6اهللارسـول ،وارثان علوم جـدش جا كه آن حضرت از آن از

بـه همـه انـواع و حضـرت ت و احاطه آن ياست كه دران يااز امور ثابت و مسلم ،نبوى است

عت احاطـه كامـل يون مختلف شرئن و شيات ديبه شرعو بوده اقسام علوم و معارف، گسترده

.دارد

78

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

منابع

.كريم قرآن .هيروت، دار الكتب العلمي، بر القرآنيتفس يف يروح المعان. )ق1415(د محمود ي، سيآلوس .1، مكتبـه نـزار ي، عربستان سعودمير القرآن العظيتفس. )ق1419(حاتم، عبدالرحمن بن محمد يابن اب .2

.الباز يمصطفشـرح . )1391( نيمحمد بن حس اهللا بند بن هبهين ابوحامد عبدالحميعزالد، يد معتزليالحد يابن اب .3

.ستاني، تهران، كتاب ننهج البالغه .، تهران، نشر صدوقبةيالغ. )ق1397) (ينعمان(م ينب، محمد بن ابراهيز يابن اب .4 .روت، دارالفكري، بمعرفة الصحابة ياسد الغابة ف. )ق1419(بن محمد يالحسن علير، ابيابن اث .5 .ي، تهران، انتشارات كتابچيمالا. )1376( ي، محمد بن عليه قميابن بابو .6وابسـته بـه جامعـه ي، قم، دفتر انتشـارات اسـالم االخبار يمعان. )ق1403( ______________ .7

.ه قمين حوزه علميمدرسن يوابسـته بـه جامعـه مدرسـ ي، قم، دفتر انتشـارات اسـالم الخصال. )1362( _____________ .8

.ه قميحوزه علم .، تهران، نشر صدوقن و تمام النعمةيكمال الد. )ق1395( _____________ .9

روت، دار الكتـاب ي، بريعلم التفس ير فيزاد المس. )ق1422( ي، ابوالفرج عبدالرحمن بن عليابن جوز .10 .يالعرب

، تهـران، ل الصـحابه يت من كتاب فضايل اهل بيفضا. )ق1429(عبداهللا احمد بن محمد يابن حنبل، اب .11 .ه النشر و المطبوعاتيريمد –ه ياالسالمن المذاهب يب بيللتقر يالمجمع العالم

.:تي، قم، انتشارات مؤسسه آل البدعائم االسالم. )1385(، نعمان بن محمد يون مغربيابن ح .12 .هيروت، دار الكتب العلمي، بيطبقات الكبر. )ق1410( يبصر يع هاشميابن سعد، محمد بن سعد بن من .13مـن :ن و االئمة من ولـده يرالمؤمنيمناقب ام مائه منقبة من. )ق1407(ابن شاذان، محمد بن احمد .14

.4ي، قم، انتشارات مدرسه امام مهدق العامةيطروابسـته بـه ي، قـم، دفتـر انتشـارات اسـالم تحف العقول. )ق1404( ي، حسن بن عليابن شعبه حران .15

.ه قمين حوزه علميجامعه مدرس، قـم، نشـر نيإمرة المـؤمن ب 7ين بإختصاص موالنا عليقيال. )ق1413( يبن موس يابن طاووس، عل .16

.دار الكتاب .نايجا، بي، باحكام القرآن. )تايب(، محمد بن عبداهللا يابن عرب .17، نـة دمشـق يخ مديتـار . )ق1417( يبن عبداهللا شـافع اهللاهبةبن حسن بن يقاسم عليابن عساكر، اب .18

. روت، دار الفكريبـ ، بمين العظـ ر القـرآ يتفس. )ق1419(ل بن عمرو ي، اسماعير دمشقيابن كث .19 ه، يـ روت، دار الكتـب العلم ي

.ضونيب يمنشورات محمد عل .ي، قم، انتشارات اسالميبه فارس يط؛ عربيالمعجم الوس. )1386(گران يم و ديس، ابراهيان .20

اهمر

رهرا

تمس

ا ي

يمب ن

فره

گاز ن

ن ارآ

ا قب

يقي ن

79

.جا، مؤسسه شبري، بر القرآنيتفس يالبرهان ف. )1374(مان يد هاشم بن سلي، سيبحران .21 .ياء التراث العربيروت، دار احي، بر القرآنيتفس يل فيلتنزمعالم ا. )ق1420(ن بن مسعود ي، حسيبغو .22ـ : ، ترجمـه ل، قرآن و علمين تورات، انجيب ياسهيمقا. )1364(س ي، موريبوكا .23 ر، تهـران، يـ اهللا دبحيذب

.يدفتر نشر فرهنگ اسالم .يالعرب اء التراثيروت، دار احي، بليل و اسرار التأويانوار التنز. )ق1418(عبداهللا بن عمر ،يضاويب .24 .ياء التراث العربيروت، دار احي، بر القرآنيتفس يجواهر الحسان ف. )ق1418(، عبدالرحمن بن محمد يثعالب .25ـ ، بر القـرآن يان عن تفسيالكشف و الب. )ق1422(م ي، ابواسحاق احمد بن ابراهيشابورين يثعلب .26 روت، ي

.ياء التراث العربيدار اح . ، قم، نشر اسراء؛ قرآن در قرآنيوضوعر ميتفس. )1378(، عبد اهللا يآمل يجواد .27 .:تي، قم، نشر مؤسسه آل البعهيوسائل الش. )ق1409(، محمد بن حسن يحر عامل .28 .ةية االسالميالتابعة لوزارة الثقاف، تهران، ليل لقواعد التفضيشواهد التنز. )ق1411(داهللا بن عبداهللا ي، عبيحسكان .29 .;ينيامام خم يو پژوهش ي، قم، مؤسسه آموزشينيمعرفت د يمبان. )1379(زاده، محمد نيحس .30ـ ، بل الخمسه من الصـحاح السـته يفضا. )ق1402( يد مرتضي، سيروزآباديف ينيحس .31 روت، مؤسسـه ي

.للمطبوعات ياالعلم .روت، دار الفكري، بانير روح البيتفس. )تايب(ل ي، اسماعيبروسو يحق .32 .هيدارالكتب العلم ،روتي، بادخ بغديتار. )ق1417( يبكر احمد بن علي، ابيب بغداديخط .33 .;يياهللا خو تياء آثار آي، قم، مؤسسه احر القرآنيتفس يان فيالب. )تايب(، ابوالقاسم ييخو .34 .ياء التراث العربيروت، دار احي، بتذكرة الحفاظ. )تايب(عبداهللا محمد بن احمد ي، ابيذهب .35 .روت، دار الفكريب، نقد الرجال يزان االعتدال فيم. )تايب( _______________ .36 .األرقم يروت، شركت دار األرقم بن ابي، بر و المفسرونيالتفس. )تايب(ن يمحمدحس ،يذهب .37، دمشق، انتشارات دار العلـم ب القرآنيغر يمفردات فال. )ق1412(ن بن محمد ي، حسيراغب اصفهان .38

.هيدار الشامـ يالسـمط نظـم درر . )ق1425(وسـف ين محمـد بـن يالـد ، جماليمدن يحنف يندرز .39 ل يفضـا ين ف

.ياء التراث العربيروت، دار احي، بنيو البتول و السبط يو المرتض يالمصطف .نايجا، بي، بعلوم القرآن يمناهل العرفان ف. )تايب(م ي، محمد عبدالعظيزرقان .40 .يآستان قدس رضو يهااد پژوهشي، مشهد، بنامامت در پرتو كتاب و سنت. )1374( ي، مهديسماو .41 . ينجف ياهللا مرعش تي، قم، كتابخانه آر المأثوريتفس يالدر المنثور ف. )ق1404(ن يالدالل، جيوطيس .42 .روت، دار القلميء، بخ الخلفايتار. )ق1406( ___________ .43 .يالقرب ي، قم، منشورات ذوعلوم القرآن ياالتقان ف. )ق1429( ___________ .44 .نايجا، بي، بعهيراصول الش يالموافقات ف. )تايب(اسحاق ي، ابيشاطب .45 .ه قميحوزه علم يغات اسالمي، قم، انتشارات دفتر تبلل قرآنيتأو يهاروش. )1376(شاكر، محمدكاظم .46 .يآستان قدس رضو يهااد پژوهشي، مشهد، بنن اسوه وحدتيرالمؤمنيام. )1372(، محمدجواد يشر .47ـ . )ق1404(صفار، محمد بن حسن .48 ـ 6ل آل محمـد يفضـا يبصائر الدرجات ف ـ مكتبـة آ م، ، ق اهللا ةي

.يالنجف يالمرعش

80

ل سا

مده

ارچه

/ه

ارشم

47 /

ن تا

سزم

1393

وابسـته ي، قم، دفتر انتشارات اسالمر القرآنيتفس يزان فيالم. )ق1417(ن يد محمدحسي، سييطباطبا .49 .ه قمين حوزه علميبه جامعه مدرس

. ياء التراث العربيروت، دار احي، بريمعجم الكب. )تايب(مان احمد يالقاسم سلي، ابيطبران .50 .ي، مشهد، نشر مرتضاهل اللجاج ياالحتجاج عل. )ق1403( ياحمدبن عل، يطبرس .51 .، قم، كوشانپور7طالبيبن اب يامامة عل يالمسترشد ف. )ق1415(ر بن رستم ير، محمد بن جريكب يآمل يطبر .52 .المعرفةروت، دار ي، بر القرآنيتفس يان فيجامع الب. )ق1412(ر ي، ابوجعفر محمد بن جريطبر .53 .، قم، دار الثقافهيطوس يامال. )ق1414(، محمد بن حسن يطوس .54 .هيروت، دار الكتب العلمي، ببيب التهذيتهذ. )ق1415(بن حجر يالفضل احمد بن علي، ابيعسقالن .55 .ةيالمطبعة العلم، تهران، نشر ياشير عيتفس. )1380(، محمد بن مسعود ياشيع .56نتشارات وزارت فرهنـگ و ، تهران، ار قرآنيتفس يهاو روش يمبان. )1373( ي، عباسعليد زنجانيعم .57

.يارشاد اسالم .ي، قم، انتشارات رضنيرة المتعظين و بصيروضة الواعظ. )1375(، محمد بن احمد يشابوريفتال ن .58 .ياء التراث العربيروت، دار احي، ببيح الغيمفات. )ق1420(، ابوعبداهللا محمد بن عمر ين رازيفخرالد .59 .مكتبة الصدر، تهران، ير صافيستف. )ق1415( ي، محمد بن شاه مرتضيض كاشانيف .60 .، زمستان18، ش ، قبساتهااسالم و تكثر قرائت). 1379(قدردان قراملكي، محمدحسن .61 .از قرآن ييدرسها ي، تهران، انتشارات مركز فرهنگر نوريتفس. )1383(، محسن يقرائت .62 .هيم، تهران، نشر دار الكتب االسالقاموس قرآن. )ق1412(اكبر يد علي، سيببنا يقرش .63 .هيروت، دار الكتب العلمي، بمعرفة االصحاب يعاب فياالست. )ق1415(. وسف بن عبداهللايعمر ي، ابيقرطب .64 .هي، تهران، نشر دار الكتب االسالميالكاف. )ق1407(عقوب بن اسحاق ي، محمد بن ينيكل .65 .يمعارف اسالمسسه ؤم، قم، 4يث االمام المهديمعجم احاد. )ق1411( ي، عليكوران .66 .روت، مؤسسه الوفاءي، ببحاراالنوار. )ق1403(، محمدباقر يمجلس .67 .ثي، قم، انتشارات احسن الحددگاه قرآنيقرآن از د. )1386( ي، صاحب عليمحب .68 .، نجف، نشر دار النعماناصول الفقه. )1386(مظفر، محمدرضا .69 .هي، تهران، دار الكتب االسالمر نمونهيتفس. )1374(، ناصر يرازيمكارم ش .70 .7طالبيبن اب ي، قم، مدرسة االمام علدائرة المعارف فقه مقارن. )1385( ___________ .71 .ي، تهران، مطبعه علمهيمصباح الهدا. )1366( يد علي، سيبهبهان يموسو .72 .، قم، چاپ سبحانر قرآنيتفس يمبان يقيتطب يبررس. )1388(اهللا نجارزادگان، فتح .73 .، تهران، انتشارات سروشيفر نسيتفس. )1367(ن محمد يالد، ابوحفص نجمينسف .74 .مكتبة الرشداض، ي، رعلم اصول الفقه المقارن يالمهذب ف. )ق1420(بن محمد يم بن علينمله، عبدالكر .75 .، زمستان18، قبسات، ش پذيري دينقرائت). 1379( ، احمديواعظ .76 .هي، دار الكتب العلمروتي، بمجمع الزوائد و منبع الفوائد. )ق1408(بكر يبن اب ين علي، حافظ نورالديثميه .77