ایران اسالمی انقالب آینده

متفکر شهید استاد مرتضی مطهری

انتشارات صدرا

فهرست مطالب

3

فهرست مطالب

صفحه.......................................................................................................عنوان

11............................................................................ و پنجم بیست چاپ مقدمه 14............................................................................................................باچهید ........................................................................................................................14

15................... )ره( خمینی امام فراق در غم اهللا مطهری از شهید آیت شعری 16.................. در فرودگاه که ایران به خمینی امام بازگشت خیر مقدم متن

16.......................................) استاد مطهری قلم به( شد قرائت مهرآباد تهران 18.................................................. در مبارزات روحانیت اهداف: بخش اول 19...................................................................................... اخیر قرن نهضتهای 21..........................................؟ هستند یا چند ماهیتی ماهیتی تها تکآیا نهض 22.......................................................................... سید جمال اصالحی اهداف 23................................... اخیر قرن با نهضتهای نهضت این هدفهای مقایسه 24........................................................................... نهضت این اسالمی ماهیت 26............................................................................................... استعمار پدیده

28...................................................................... می اسال در اصطالح» اصالح« 28......................................................):ع( علی در بیان اسالمی هدفهای کلیات

32.............................................. قانون در اجرای اسالمی حکومت حساسیت 35................................................................... عقیده آزادی مفهوم: بخش دوم

36................................................................... انسانی و آزادی حیوانی آزادی 37..................................................................ر تفک و آزادی عقیده آزادی فرق

39.......................................)ص( اکرم و رسول) ع( کار ابراهیم میان مقایسه

آینده انقالب اسالمی ایران

4

40.................................................................................................... تفکر آزادی 40.................................................... تفکر آزادی ، شرط نفاق و عدم صراحت 43.................................................... الهیات در دانشکده مخالف مکتب کرسی

44.................................................................... تفکر در بیان از نفاق دو نمونه 47.................................................................. ممنوع ، فریبکاری فکر آزاد است

47........................................................................ اسالم در تاریخ بحث آزادی 49.................................................. مذهبی علمای در کتب افکار مادیین بطض

52................................................................................... خمینی امام شخصیت 55........................................................................................ ایران انقالب تحلیل 56......................................................................................... از خدا ترس معنی

57.................................................... صدر اسالم اسالمی تغییر مسیر انقالب 59..................................)ص(بر آخر عمر پیام امروز با وضع وضع شباهت 60................................................................................................ انقالب تعریف

61.................................................................: انقالبها ماهیت درباره دو نظریه 66...........................................................: ایران انقالب ماهیت درباره نظریات 67.................................. الهی نهضتهای و خاستگاه گیری جهت میان اشتباه 71................................................ صدر اسالم با انقالب ایران انقالب شباهت 72............................................................. و آزادی حریت عمر در باره سخن 73.........................................زاد فرخ رستم در بارگاه مسلمین نماینده سخن 73.................................................................................................)ع( علی سخن 75............................................................. غرب در مقابل خودباختگی زدودن 80............................................................................................. و پاسخ پرسش 90...................................................................................)2( ایران انقالب تحلیل

90.................................................؟ است گروهها صحیح از سهم آیا صحبت

5 فهرست مطالب

93............................... انقالب ماهیت شناخت از راههای ، یکی رهبری کیفیت 94....................... کردند مطرح اسالمی ارزشها را با معیارهای خمینی امام

96..................................................................................... و سیاست پیوند دین 97........................................................... هجری رهبر از تغییر تاریخ استفاده 99................................................ در اسالم» و اختناق ظلم به تهاجم«عنصر 101...............................................................؟ انقالبی یا اسالم اسالمی انقالب 102.....................................................» است اصل مبارزه « فکر که این ریشه 103.....................................................................: اسالمی انقالب تداوم عوامل 110........................................................................................... و پاسخ پرسش 128..................................................................................... ایران انقالب ماهیت 129........................................................ با کودتا انقالب رق و ف انقالب تعریف

131.................................... ، بذر انقالب نامطلوب و انکار وضع عنصر تهاجم 133................................................ اسالم جهان برای مصلحان درمان نسخۀ

134...................................................................: انقالبها ریشه درباره نظریات 139................................................ ایدئولوژیک ، انقالبی ایران اسالمی انقالب

140........................ خود گرفت به اسالمی رنگ عوامل همه ایران در انقالب 143...................................................................... نیست محض معنویت اسالم 145........................................................................... اسالمی انقالب های ریشه

145....................................................................................» انقالب«و » اصالح« 146....................................................... اجتماعی انقالب ، مقدمه روحی انقالب 147...............................................................: ایران مردم روحی انقالب ارکان 155.................................................... خود ملت رهبر به یک هدیه ترین بزرگ

156.......................................» سالمی ا دموکراتیک جمهوری« بر رد دو دلیل 158.......... اسالم و ایدئولوژی با تاریخ آشنایی از راه اسالمی» من « کشف

آینده انقالب اسالمی ایران

6

159................................................................................ اسالمی تمدن قرن پنج 162.............................. غربی تر از مشابه ، مترقی اسالمی زندگی های فلسفه 166............................................................................................ اجتماعی عدالت 166................................................... عثمان خالفت آخر دوره اسالمی انقالب 168......................................................... خالفت برای) ع( از علی مردم دعوت 169....................................... خود سیاست صریح و بیان حضرت آن امتناع

170..............................................................................................آغاز مخالفتها 172.................................................................................)ع( علی از روش الهام

172....................................................................... عی اجتما برداشتها از عدالت 174.................................................................................... اخالقی سوسیالیسم

176..................................................................... اجتماعی عدالت ، پایه معنویت 179......................................................................................... و آزادی استقالل 179................................................................ فرد استقالل عدم مختلف اقسام 180.................................. زمین مشرق اروپا با فئودالیسم فئودالیسم تفاوت 182........................................... سیاسی کشورها ـ استقالل در سطح بردگی 183....................................................................................... اقتصادی استقالل 186.......................................................................................... نگی فره استقالل 190............................................................................. بیگانه با مکتبهای التقاط 196............................................................................ البالغه و نهج قرآن تأویل

199......................................................................... اسالمی در انقالب معنویت 199..................................................................... ایجاد آن و راه منفی معنویت 202..................................................................... درون اصالح خدا، راه بندگی 202................................. معنویت کسب ، راه و بیرون درون همزمان اصالح

204.......................................... دارد؟ خدا امکان به ایمان بدون آیا اومانیسم

7 فهرست مطالب

206................................. است با معنویت توأم عدالت برقراری اسالم منطق 207...........................................................................! مادیت به تفسیر معنویت

210........................................................................ المی اس و انقالب روحانیت 212..................................... روحانیت درباره غیر مذهبی نویسنده یک سخن 213......................................................... گذشته در نهضتهای روحانیت نقش

216........................................................ با صدر اسالم انقالب ابتدای شباهت 218..................................................................... در صدر اسالم عقیده آزادی 219................................................................................)ع( صادق امام رسالت 221............................................................................)ع( رضا حضرت رسالت

222.......................................... روحانیت با آینده اسالمی انقالب پیوند آینده 224...................................................................... شیعه روحانیت قدرت ریشه

232............................................................................. علمیه های حوزه وظایف 240................................................................... اسالمی در جمهوری زن نقش 241..................... اسالمی در انقالب زنان مستقیم و نقش غیر مستقیم نقش

243..................................................... و اراده آگاهی با دو بال انسان حرکت 244....................................... مسلمان ملتهای کردن در آگاه سید جمال نقش 246...................................................... اراده بال تخریب استعمار برای تالش

247.....................................................ینما در کنار مسجد س ساختن ماجرای 248............................................................... زن آزادی از مسئله برداری بهره 249......................................................... زن نقش درباره اسالم معتدل منطق

252..................................................... حریم ، بلکه اختالط و نه نشینی پرده نه 254............................................................ در اجتماع زن و نقش اکرم رسول

254............................................................................ اسالمی جمهوری در زن 258.......................................................... معاصر ایران در تاریخ بانوان نقش

آینده انقالب اسالمی ایران

8

264..................................................................................... مطبوعاتی مصاحبه 264.....................................بینید؟ می را چگونه اسالمی انقالب آینده: سؤال

272.....................................................................* ـ انتقادها اسالمی جمهوری 287......................................... اسالمی جمهوری اره درب تلویزیونی مصاحبه 299....................................)2( اسالمی جمهوری درباره تلویزیونی مصاحبه 312......................................... اسالمی جمهوری درباره تلویزیونی مصاحبه

333............................ بشر حقوق جهانی اعالمیه و اشتباه فکر و عقیده فرق 335......................................................................................... فکر و عقیده فرق

336......................................................................... و حدیث تفکر از نظر قرآن 337............................................................................ و مسیحیت اسالم تفاوت

339............................................................................................: عقیده دو گونه 341.................................................................................... امروز دنیای مغالطه 342............................................................. بشر حقوق جهانی اعالمیه اشتباه 346....................................................: در اروپا عقیده آزادی غلط طرح ریشه 352.............................................................. اجبار بردار نیست اسالمی عقیده 355................................................................................... تفکر و آزادی اسالم 356....................................................... از فکر انبیا با عقاید غیرناشی مبارزه

360.............................................................................................. رشد اجتماعی 363................................................................................................... رشد فکری

365................................................. عقیده در آزادی اسالم درخشان کارنامه 367................................................ اسالمی تمدن و گسترش پیدایش دو علت 367............... عقاید مخالف درباره مسلمین ل و تساه از تسامح هایی نمونه 371................................................................ حدیث در کتب احتجاجات بخش

373........................................................................ خود منطق به اعتماد اسالم

9 فهرست مطالب

374...................................................................................... خدمتگزار دشمنان 377............................................................................ کریم قرآن آیات فهرست 380........................................................................................... احادیث فهرست 382.................................................................................. اشعار عربی فهرست 382................................................................................ اشعار فارسی فهرست 383............................................................................ اشخاص اسامی فهرست 387.................................................................. ، مقاالت ، نشریات کتب فهرست

فهرست مطالب

10

11 مقدمه

و پنجم بیست چاپ قدمهم

الرحیم الرحمن اهللا بسم اهللا مطهـری استاد شهید آیت های سخنرانیها و مصاحبه مجموعۀ حاضر شامل کتاب

انقـالب پیـروزی زمـانی در فاصله آن اعظم بخش که است ایران اسالمی قالبان دربارهدو . اسـت شـده انجـام ) روز و بیـست دو مـاه یعنـی ( ربانی عالم آن تا شهادت اسالمی

عنـوان تحـت ، اولـی ایراد شـده اسالمی نهضت اوج در زمان مجموعه از این سخنرانی در همایـشی شریف صنعتی در دانشگاه 1357 در آبان که» در مبارزات یت روحان اهداف« در دوم » عقیـده آزادی مفهـوم « عنـوان تحت و دومی گرفته صورت» همبستگی « نام به

، دو سـخنرانی ایـن . است ایرادشده اسالمی و معارف الهیات در دانشکده 1357 بهمن دیگر دربـاره از استاد شهید دوسخنرانی . دهند می را تشکیل کتاب این و دوم اول بخش

نظر بـه . است شده ارشاد انجام در حسینیه 1348 در سال موجود بود که » عقیده آزادی«بود، دوم بخش و خصوصا مکمل داشت سنخیت کتاب این دو گفتار با مباحث این که این

. شد آورده ضمیمه بخش رت صو به کتاب در پایان دو مجمـوع کـه اسـت گرفتـه نـام » ایـران انقـالب تحلیل « کتاب این سوم بخش

در انجمن 1358 و در فروردین متفکر شهید است آن و پاسخ باپرسش همراه سخنرانی ، مجموع چهارم بخش. است ایراد شده مسجد الجواد تهران و در محل پزشکان اسالمی

در اسفند که است» ایران اسالمی انقالب آینده « شهید عزیز درموضوع آن سخنرانیهای در ایـن است سخنرانی هفت و شامل گرفته صورت تهران مسجد فرشته در محل 1357

و ل، اسـتقال اجتماعی ، عدالت اسالمی انقالب های ، ریشه ایران انقالب ماهیت: موضوعات در جمهـوری زن ، نقـش اسـالمی وانقـالب ، روحانیت اسالمی در انقالب ، معنویت آزادی

» علمیه های حوزه وظایف « باعنوان ، یکی از استاد وجود داشت دو مقاله همچنین. اسالمی پـس ی اول شد که دیده ؛مناسب» معاصر ایران در تاریخ بانوان نقش « با عنوان و دیگری

در جمهـوری زن نقـش « از بحـث پـس و دومـی » اسـالمی و انقالب روحانیت « از بحث . گردد درج» اسالمی

و مطبوعـاتی مصاحبه یک و شامل » اسالمی جمهوری درباره « کتاب این پنجم بخش شـد کـه یـده د ، مناسب تلویزیونی های مصاحبه در ابتدای . است تلویزیونی مصاحبه سه

اسـت مطـرح » اسالمی جمهوری « درباره که شبهاتی استاد درباره ازیادداشتهای مطلبی . شود آورده از اسـتاد شـهید در غـم شـعری قطعه شامل ایم آغاز کرده » دیباچه « را با یک کتاب 15 از قیـام پـس شـهربانی موقـت در زنـدان حبس را در ایام آن که خمینی امام فراق

آینده انقالب اسالمی ایران

12

مهرآبـاد تهـران در فرودگـاه خمینی امام به خیر مقدم متن اند، و نیزشامل خرداد سروده . است تحریر در آمده رشته ومجاهد شهید به فیلسوف آن قلم به که استـ اسـالمی انقـالب پیرامون کتابهای صورت قبال به کتاب این عمده بخش ون و پیرام

بار در سـال اولین که اسالمی انقالب پیرامون کتاب. است منتشر شده اسالمی جمهوریمنتشر شـد، از » بر نشر آثار استاد شهید مطهری نظارت شورای « ازتشکیل و قبل 1359

، بـا معیارهـای قسمتهاست برخی سخنرانیها و حذف بر تلفیق مبتنی که تنظیم نظر نحوه شد کـه دیده سازگار نبود، لذا الزم است امانت و حفظ تلفیق بر عدم مبتنی شورا که نای

در انقالب معنویت«و » اجتماعی عدالت « نواردو سخنرانی البته. گردد تنظیم دقت از نو به مجـدد، مدر تنظی. شد جدید آورده آنها با ویرایش قبلی متن موجود نبود و همان » اسالمی . است گردیده حذف چاپ در آن اندکی قسمتهای شد که معلوم

بـا که این گردد، ضمن می عرضه اضافات و برخی دقیق با تنظیم چاپ ، این بنابراین کتـاب مطالـب همچنـین . شـود جلد جدیـد منتـشر مـی و طرح جدید و قطع حروفچینی

قبلـی چاپهای به نسبت فراوان با مزایای و در مجموع ت اس شده و تیترگذاری بندی فصلگـردد، امیـد گرانقدر می شناس اسالم آن و شیفتگان مندان عالقه مذکور تقدیم دو کتاب

. قرارگیرد و پسندشان مورد قبول است طالـب آورد، زیـرا اکثـر م حساب به اهللا مطهری آیت را باید از شاهکارهای کتاب این هـشتاد روز و در فاصـله اسالمی نهضت اوج شهید در زمان آن سخنرانیهای محصول آن

درگیـر مـسائل شـدت استاد بـه که ایامی ، یعنی است ایشان تا شهادت انقالب پیروزی بال استق کمیته و ریاست ) ره( امام از سوی انقالب شورای تشکیل مأموریت از قبیل انقالب انـد و فرصـتی بـوده امور انقـالب و فتق رتق طور کلی و به انقالب شورای و اداره از امام بـسیار گفتارها از غنـا و عمـق این بینیم می حال اند؛ در عین نداشته علمی مطالعات برای

روزی نـین چ برای شهید و آمادگی آن مطالعات ازگستردگی حاکی و این برخوردار است . است بودهزدنـد در مـی حـدس را که مسائلی بود ـ همه ایشان ویژگی که استاد شهید ـ چنان ، عـدالت ، دموکراسی آزادی خواهد شد، از قبیل مطرح انقالبی جامعه در متن نزدیک آینده

نحو بهترین اند و به ده کر گفتارها مطرح در این فقیه و والیت فرهنگی ، استقالل اجتماعی بـه مربـوط فکـری مـسائل ادعا کرد در خـصوص توان می که طوری اند به نموده تحلیل اگـر منافقـان حـال . شـود نمی یافت کتاب این وعمق جامعیت به کتابی اسالمی انقالب تنـاور درخـت ایـن از که فکری محصوالت دادند چه شهید می آن به حیات ادامه فرصت

!آمد پدید می

13 مقدمه

هـست کتاب مختلف در بخشهای مشترک مطالب برخی که است ذکر این قابل نکته متفکـر آن نظریـات کـه بجاسـت که دیگر این نکته. است موضوع ازاشتراک ناشی که

عنوان به. شود واقع ما بیشتر مورد توجه اسالمی انقالب وتداوم حفظ شهید در خصوص اسالمی در جمهوری حتی روحانیون تأکید دارند که کتاب این در چند موضع ایشان نمونه

بمانند، باقی در کنار مردم بپرهیزند و همچنان شدن را نپذیرند و از دولتی دولتی پستهای زیر از منکر که و نهی معروف امر به دایره تشکیل دیگر بر مسئله در چند موضع که چنان

انـد، باشد تأکید نموده داشته نظارت و دولت مردم باشد و بر امور گوناگون نظر روحانیت .اند اصرار ورزیده ازنفاق خالی» تفکر و بیان آزادی« بر در چند موضع که همچنان

تـن عمر و پـاره حاصل که م مقا عالی و فقیه متفکر و فیلسوف اثر آن این امید است اسـالمی جمهـوری نظـام فکـری آثار او را مبنـای انقالب بود و رهبر معظم خمینی امام

شهید ربانی عالم دیگر آثار آن اند، همچون شمار آورده به و خود را شاگردایشان دانسته اسـالمی انقـالب درسـت راه و خصوصا در ادامـه اسالمی با معارف مسلمانان در آشنایی

.مفید و مؤثر افتد

1385 ماه دی 1427 برابر با ذیحجه

دیباچه

15 دیباچه

)ره( خمینی امام فراق در غم اهللا مطهری از شهید آیت شعری

اشـعار تبریـزی بکـائی آقای بودیم شهربانی در زندان خرداد که 15بعد از عنـوان بـه مـن مثنـوی باشـد در پـشت می» ذوالقدر « نام به دی از مر راکه ذیل

:یادگار نوشتند ما را مگس سبکتر باشد از بال سنگین این که ما را بار قفس از سنگینی نشد ابرو خم

ما را عسس در زندان افکنده راستی جرم به در عالم هر چه خالف و آزادی عدل رغم به ما را کس هیچ و نتواند خریدن گرانجانیم فرما را ز ما برگو توبه پر مایگان تنک

ما را رود ارس بحار و ساحل سوی از آن گوهر نفرستد این کس آور که دست به خود آزادی اسما را گردیده ون واژگ معنی که مکتب در این و خودکامی بخشند هر خود رأی لقب دموکراتش

ما را و عدس آب آجر و صبحانۀ بیات کاران تبه گنجها سهم ملت المال ز بیت***

روز اشـعار بـاال را بـا ابیـات یـک شـعر اسـت فاقـد طبـع که با این اینجانب : کرد استقبال ذیل

را خبر نبود ، یاران محبوب آن ز منزلگاه ما را از دور آواز جرس گوش آید به همی

الله روح به پیغامی لحظه صبا از ما ببر یک ما را قفس در این روز و شب یاد تو مونس ای که

نخواهد بگسلد هرگز دشمن کوشش رغم به ما را ما و تو پیوند تا باشد نفس میان

منزلگه نیست زندان کنج جان سزاوار تو ای ما را هر نفس ببارد از دو دیده خونسزد گر

تو قدوم مهیای منظر دیده رواق ما را ملتمس فرما و بپذیر از صفا این کرم

بر راهت چشم فکنده ایران ملت تمام ما را کس از هیچ باک ، نه و آزادی عدل راه به

آینده انقالب اسالمی ایران

16

در فرودگاه ه ک ایران به خمینی امام بازگشت خیر مقدم متن ) استاد مطهری قلم به( شد قرائت مهرآباد تهران

الرحیم اهللا الرحمن بسم

. الغالبون اهللا هم حزب فان. زهوقا کان الباطل ان. الباطل و زهق جاء الحق

جان و ای پاکباز حق بندۀ و ای اسالم شکن بت ابراهیم خدا و ای روح ای : که برسانم عرض به! ایران عزیزملت

توست خانۀ خانه نما و فرود آ که کرم توست آشیانۀ من منظر چشم رواق رهبر فداکار فرخنده نثار مقدم عزیزتر دارد که از جان چیزی چه ایران ملت

پاکبـاز او را بنـدۀ دارد کـه سراغ تر از این باال ثنایی نماید، و چه بینش وروشن .بخواند حق! خـدا آیـت ای! صـادق شیعۀ ای! محمدی مسلمان ای! پاکباز خدا بندۀ ای سـال در شـانزده شما باالخص زندگی شما و از تجربۀ در شخصیت ایران ملت

و رزمندگان خدا به دۀ وع عینی شد مصداق شما سپرده به که امت اخیرزعامت شـما یـاری خدا بشتابید بـه یاری اگر به کند که می را مشاهده راهش پویندگان

خدا باشـد خـدا از از آن دارد، و هر کسی می نگاه قدم شتابد و شمارا ثابت می . اوست آن

فشار و اجبـار سـمبلهای تحت پیش سال 14 عزیز در شما از وطن هجرت و یـاران )ص( خـدا رسـول جـد مکرمتـان ستبداد و استعمار، یادآور هجـرت ا

17 دیباچه

از شهر و دیار خود رانده توحیدی جامعۀ خواستاری گناه به که ست او بزرگوار و بازگـشت 1) یقولـوا ربنـا اهللا اال ان بغیـر حـق دیـارهم اخرجوا مـن الذین (.شدند زر و زور و بتهـای سـمبلهای کـه است مکه و عظیم مبین یادآور فتح زتانامرو شـدند و زیـر آورده بـه از مقر حکمرانـی ازدیگری پس یکی و گوشتی فلزی

الرؤیـا اهللا رسوله لقد صدق . گردید طاغوتی حکومت جایگزین خدایی حکومت 2. امنین شاء اهللا ان المسجد الحرام لتدخلن بالحق و اسـت خـویش الـشأن رهبـر عظـیم در انتظار فرمان بر کف ، جان ایران ملت

آزاد انـسان از قید بندگی ، انسان در آن که ای ، جامعه توحیدی جامعۀ تابرقراری اهمواریهـا و نابرابریهـای گـردد و از ن ' ملغـی از انـسان انسان کشی باشدو بهره سـرنگون یکـسره و اجتمـاعی ، اقتـصادی سیاسی نماند و بتهای اثری مصنوعی

برقـرار شـود و آثـار کلمـه واقعی معنی به و برادری ،برابری گردند و مساوات از ، بنـدگی کلمـه محو گردد و در یک ساله 400 واستعمار ساله 2500استبداد

. نخواهد نشست باشد، از پای الهی ، حکومت ومت خدا و حک آن انقـالب حرکـت اخیـر کـه سـالۀ 15 هـزار شـهید، شـهیدان چندین جای

بازگـشت کـه اسـت بخشیدند، خالی خود سرعت ما را با خون اسالمی مقدس خـود چـشم را بـه انقالب نهال ثمر رسیدۀ به های رهبرخود و شکوفه مظفرانۀ

. ناظر و شاهد خواهد بود پاکشان ما نیستند ارواح اگر امروز درمیان. ینندبب . اهللا و برکاته و رحمۀ بفنائک حلت التی االرواح و علی علیک و السالم . مینی خ امام رهبری به اسالمی و جمهوری توحیدی برقرار باد جامعۀ

. 40/حج -1

. 27/فتح -2

1 در مبارزات روحانیت اهداف :بخش اول

الرحیم اهللا الرحمن بسم

روحانیـت اهـداف « سـخن موضـوع . امید تـو تو و به نام یاد تو و به خدایا به روحانیـت کلـی اهـداف به که این ضمن جلسه در این من. است» درمبارزات هـدفهای خـواهم ، بیـشتر مـی کـنم مـی اشـاره تاریخ خود در طول درمبارزات . کنم معاصر موجود تشریح اسالمی رادر نهضت روحانیت

ـ اگـر نگـوییم سـابقه و کـم و عظـیم و تـاریخی اسالمی ما امروز نهضتی آن و مـا در مـتن اسـت ما برخاسته جامعۀ از بطن موجود که داریم ـ سابقه بی

هـدفهای خواهیم می. کند می را رهبری نهضت ما این وروحانیت ایم قرار گرفته ایـن هـدفهای یعنـی روحانیـت هـدفهای گوییم اگر می. رابشناسیم نهضت این

در دانـشگاه ) حدود سه ماه قبـل از پیـروزی انقـالب اسـالمی (1357ماه این سخنرانی در آبان -1

.ایراد شده است» همبستگی«صنعتی شریف در همایش تحت عنوان

19 اهداف روحانیت در مبارزات

در ایـران ملـت مختلـف قشرها و طبقات امروز تمام که دانیم می ، چون نهضت بسیار بسیار بـزرگ شخص در آن و روحانیت است پیدا کرده تجسم روحانیت اسـتاد آورد یعنـی مـی لرزه مرا به قلب و یادش نامش که) استاد گریۀ ( تاریخی

. است یافته تجسم خمینی آقای اهللا العظمی بزرگوار ما آیت بـرای الهـدی علـم با سید مرتضی که ای در جلسه معروف معری ابوالعالی

کردند از او سؤال او را دید، بعد که و عظمت و شخصیت کرد بارمالقات اولین :گوید دارد، می ؟ شعر معروفی دیدی آدمی و چگونه وکجا بودی دیدی چه

دار فی و االرض ساعۀ و الدهر فی رجل فی الناس لرایت لو جئته

دهـر و روزگـار فـرد و تمـام را در یـک مـردم ، تمام آنجا ببینی اگر بیایی . بینی منحصر می خانه را در یک زمین و تمام لحظه را در یک وساعات

فـرد، در یـک ملتـی هـای و خواسـته ملتـی دارد کـه سابقه کمتر در تاریخ

فـرد از آن کـه است در جایی همیشه پیدا کند و این و تجسم تشخص اینچنین بنـابراین . است جامعه عالی های ایده و تجسم است شده خارج خودش تفردی

یعنـی نهـضت ایـن و هـدفهای نهـضت ایـن هدفهای یعنی روحانیت هدفهای . روحانیت هدفهای

اخیر قرن نهضتهای

، بهتـر جلـسه در یک ، آنهم کنیم را تشریح نهضت این هدفهای ما اگر بخواهیم که و هدفهایی نهضت این هدفهای میان بکنیم اجمالی مقایسۀ یک که است نای

در فـردی صـورت بـه اسدآبادی الدین سید جمال مثل اسالمی مصلحان بعضی یا بـه اخیر که صدسالۀ نهضتهای اند و نیز هدفهای خود داشته اصالحی قیامهای

آینده انقالب اسالمی ایران

20

و هـر اسـت گرفتـه صورت تأیید روحانیت و و یا با شرکت روحانیت رهبری ، آنهم ضد استعماری نهضت یک تنباکو که جنبش ، مثل است داشته هدفی کدام

ماننـد نهـضت هـم آن که عراق استقالل بود و یا نهضت ضد استعماراقتصادی و اول الملـل بـین بعـد از جنـگ . گرفـت صـورت روحانیـت رهبری تنباکو به کردنـد، و اشـغال را احـتالل ، انگلیـسها عـراق عثمـانی حکومت شدن متالشی

جهـاد فرمان 1 کوچک شیرازی اهللا میرزای کرد،آیت در آنجا قیام شیعه روحانیت دسـت را بـه عـراق اسـتقالل دادند تـا بـاالخره زیادی های کشته داد، مسلمانان

. ضد استعمار سیاسی بود ولی ضداستعماری ۀ مبارز یک هم نهضت آن. آوردند از دو شـریک یکـی ، روحانیـت درآن کـه مـشروطیت و جنبش و دیگر مبارزه

جنبـشی . داشـتند شرکت هر دو درآن و غیر روحانی روحانی بود، یعنی بزرگ شـدن ملـی ودیگر جنـبش . بود و ضد استبدادی داشت سیاسی ماهیت بود که

در کشور ما بود؛ بزرگی جنبش هم آن که 32 تا 29 سالهای در بین نفت عتصن و شـریک روحانیـت نهـضت باز در ایـن که ضد استعمار اقتصادی جنبش یک

ضد اسـتعماری ماهیت هم نهضت این. نبود روحانیت منحصر به مؤید بود ولی عـراق ، جنـبش اسـتعمار اقتـصادی ضـد تنباکو ماهیـت جنبش بنابراین. داشت ضد اسـتبداد و جنـبش ماهیت مشروطیت ، جنبش ضد استعمار سیاسی ماهیت

. است داشته ضد استعمار اقتصادی ماهیت نفت صنعت شدن ملی ، ببینـیم کنـیم نهضتها مقایـسه از این امروز را با هر یک نهضت توانیم ما می

کـدام هـیچ و یا شبیه از اینهاست یک کدام و شبیه ها هست از این یکی آیا شبیه ؟ نیست

میرزای شیرازی بزرگ و جنبش عراق را میرزای شیرازی کوچک اداره و رهبـری جنبش تنباکو -1

. کردند

21 اهداف روحانیت در مبارزات

در کـشور مـا دیگـر هـم و بـزرگ کوچک حرکتها و نهضتهای سلسله یک ، دموکراســی بــرای ، نهــضتهایی آزادی بــرای نهــضتهایی: و دارد داشــته وجــود

را با هر یک نهضت این. بر ضد استثمار بشر، نهضتهایی حقوق نام به نهضتهایی و اگـر هـست ( از اینهاسـت یکـی آیا شبیه کرد که مقایسه توان می از اینها هم

؟ نیست کدام هیچ و یاشبیه) است یک کدام شبیه کـه ، همچنـان جدا نیست نهضت آن از ماهیت نهضت یک هدفهای تشریح

را تـشریح نهـضت یـک رهبری توانیم ما نمی . جدا نیست نهضت آن ازرهبری را ، یـا هـدفهایش را بـشناسیم نهـضت آن یا هـدفهای ماهیت که آن بدون کنیم

را تعریـف ، و یا ماهیتش باشیم داشته ماهیتش به توجه که آن بدون کنیم تشریح . باشیم داشته هدفها و رهبریهایش به توجه که آن بدون کنیم

؟ هستند یا چند ماهیتی ماهیتی آیا نهضتها تک

یـک خـودش هر جنبشی دارند؛ یعنی واقعیتی نهضتها و جنبشها اوال خود یک واحـد ، یـک پراکنده کارهای سلسله یک مجموع نه است اجتماعی عینی پدیدۀ

تهای نهـض کننـد کـه مـی خیـال چنـین ثانیـا بعـضی . است داراجتماعی واقعیت یـک آنهـا همیـشه و هـدفهای کند اما ماهیت می فرق دنیاشکلهایشان اجتماعی

نهـضت ، یک است سیاسی نهضت یک که نهضتهاست شکل. چیز بیشتر نیست خیال. است مذهبی نهضت و یک ) ، صنعتی ، علمی ،ادبی فلسفی ( است فرهنگی

آنهـا و محتـوای ماهیـت و بـه اسـت بـوط نهضتها مر شکل اینها به کنند که می جـا در همـه هـم اصیل قهرا هدفهای صورت در این که کما این . نیست مربوط خیـال را آدم ؛ یکی است و ظاهر هدفها ومقصدها متفاوت صورت. است یکید کنـ می را خیال ، یکی است کندفرهنگی می را خیال ، یکی است کند سیاسی می

آینده انقالب اسالمی ایران

22

کنـد اقتـصادی مـی را خیال ،یکی است کند ادبی می را خیال ، یکی است نظامی . است یکی همه ماهیت ؛ ولی است انـسان و جامعـۀ انـسان و از نشناختن است بسیار نادرستی نظریۀ البته این

اسـت ن همی است شده انسانیت به که بزرگی از تحقیرهای یکی. شود می ناشی مـادی نهضتها و جنبـشها ماهیـت تمام ها، برای جامعه تمام اند برای خواسته که

امر غیـر را یک و انسانیت انسانی های جنبه یعنی معنوی های شوند و جنبه قائل نهضتها نیـست واقعیت مقوم که امری و یک و طفیلی و فرعی وروبنایی اصیل

از تـاریخی و برداشـتی از تـاریخ اقتصادی ، برداشتی هر نهضتی در بدانند؛ یعنی و از تاریخ انسانی برداشتی بدون از انسان و اقتصادی تاریخی اقتصاد و برداشتی

جنبـشها . اسـت وارد نـشده باالتر بر انـسان از این و اقتصاد؛ وتحقیری جامعه دارد، فرهنگـی ماهیت دارد، بعضی سیاسی ماهیت ؛ بعضی است مسلما متفاوت

و اینها با یکدیگر مختلف . دارد مذهبی ماهیت دارد، بعضی علمی ماهیت بعضی . است متفاوت

سید جمال اصالحی اهداف

و اسـت او مـشخص اهداف. گیریم فرد در نظر می یک عنوان را به سید جمال د ضد استبداد و ضد اسـتعمار در هـر بو شخصیتی. است کرده مشخص خودش

اینهـا در همـۀ ، کـه و فرهنگـی ، اقتـصادی استعمار سیاسـی : استعمار شکل سه، نخـستین اسالم به بود طرفدار بازگشت مردی. است مطرح سید جمال کلمات

بـه که با خرافاتی و مبارزه خودش قول به صالح سلف و سیرۀ و سنت قرآن به فرهنگـی نهـضت بود طرفدار یک مردی. است شده بسته تاریخ در طول اسالم

و دیـن همبـستگی بود کـه مردی ، وبالخصوص و طرفدار علم اسالم در جهان جامعۀ فرد مقدور بود به یک برای که را در حدودی کرد و این را تبلیغ سیاست

23 اهداف روحانیت در مبارزات

کـه اسـت نیرنگـی ازسیاسـت دیـن یی جـدا مـسئلۀ کـرد کـه تفهـیم اسالمی از یکـی ، سیاسـت اسالم دین ، بالخصوص در دین . اند ساخته عالم بازان سیاست

از یکی جدا کردن معنی به از اسالم سیاست و جدا کردن اجزاء است عزیزترین بـه اتحـاد اسـالم و دیگـر مـسئلۀ . است از پیکر اسالم اسالم اعضای عزیزترین

خواسـت مـی بود؛ یعنـی اتحاد اسالم سید جمال از هدفهای یکی. تعبیر خود او و اسـتعماردر طـول قرن حدود چهارده استبدادها در طول که هایی تفرقه با این مـذهبی صـورت بـه هـای تفرقه ، چه است وجود آورده اخیر به چهار قرن سه

کنـد و معتقـد دیگر، مبارزه صورتهای به و چه لی م صورت به های تفرقه وچه بیـداری و نیازمنـد بـه اسـت حاکم اسالمی ملل واحد بر تمام روح یک بود که . است

اخیر قرن با نهضتهای نهضت این هدفهای مقایسه هـدفهای همـان روحانیـت ، هـدفهای فعلی بپرسید آیا در نهضت است ممکن

سـید هـدفهای تمـام ، یعنی آری. و نه آری: است این ؟ جواب است لسیدجما اینهـا ، همـۀ نهضت رهبران بینیم می. است مندرج نهضت این درهدفهای جمال

. اسـت اینهـا پیـدا شـده همۀ به نسبت آگاهی ما هم اندو در مردم کرده را طرح از ، طرفـداری ، ضد استعمار، ضـد خرافـه ضد استبداد ما آگاهی امروز در مردم

از ، طرفـداری و سیاسـت دیـن از همبستگی طرفداری ، اسالم اتحاد و وحدت نهـضت ایـن هـدفهای یعنی» نه«اما . اینها هست ، همۀ و فرهنگ و مدرسه علم

مـصلح یک عنوان به سید جمال هدفهای. نیست سید جمال هدفهای محدود به . ماست بزرگ اسالمی نهضت ازهدفهای قسمت جزء و یک یک اسالمی زرگب

بـا ضـدیت ، یعنـی تنبـاکو اسـت جنبش هدف همان نهضت این آیا هدف نهـضت ایـن جـزء هـدفهای هـم آن ، یعنـی آری. و نه ؟ آری استعماراقتصادی

آینده انقالب اسالمی ایران

24

نظیر انقالب است مار سیاسی آیا ضد استع . نیست آن امامنحصر به : ، و نه استآیا ضـد . نیست آن محدود به ولی جزء هدفهاست هم ،آن و نه ؟ باز آری عراق

شدن ملی نهضت ، مثل است آیا ضد استعمار اقتصادی . و نه ؟ آری استبداد است ، ضـد و نـه ؟ آری ضد استثمار است نهضت آیا این . و نه ؟ باز آری نفت صنعت

را امـروز آن که است چیزی آن آیا برای . نیست آن اما محدود به ستثمار هست ا بـشر حقـوق طرفـداران کـه آنچـه ؛مـا بـه و نـه نامند؟ باز آری بشر می حقوق

اسـالمی نهـضت از هـدفهای جزئـی عنـوان به ولی گزاریم می گویند احترام می . و نه چطور؟ باز آری دموکراسی. نهضت این های هدف تمام عنوان به نه خودمان

نهضت این اسالمی ماهیت و در پیـدا کـرده صد در صـد اسـالمی ماهیت نهضت این که است این علتش دعوت مثال یک که وقتی! نفوذی چه ، آنهم است ما نفوذ کرده اقشار جامعۀ تمام رهبـر بـزرگ و بالخـصوص رهبـران از ناحیـۀ اعتـصابی به ، دعوت تعطیلی به

مقـدار افکند، در شهر همان می طنین مملکت اقشار این شود، در تمام صادرمی در میـان دارد کـه مقـدار طنـین با سواد همان در روستا، در میان داردکه طنین نـد و در میـان کارم در میـان دارد کـه مقدار طنین کارگر همان سواد، در میان بی

بـا یـک سر و کـارش و دانشجو، چون طلبه و در میان معلم کشاورز و در میان پیامبرانه ، تذکرات تذکرات. است آگاهی خدا نامش که است دیگری آگاهی نوع از نهـضتی مـا هـیچ . بیند می خدایی خودآگاهی هدفها را با نورافکن ؛ همۀ است

قیـامی و هـیچ مـصلحی هیچ راو هدفهای اخیر و نیز قبلش صدسالۀ نهضتهای موجـود و نهـضت بتـوانیم کـه شناسیم رانمی) غیر اسالمی و چه اسالمی چه(

را بـا آن نهضت شاید بشود این که تنها نهضتی . کنیم مقایسه را با آن هدفهایش ، نهـضت است نهضت آن ح صال و خلف ما بچه نهضت کرد و در واقع مقایسه

25 اهداف روحانیت در مبارزات

)ع( علی یاامیرالمؤمنین اکرم رسول رهبری در تحت که مادام است صدر اسالم نهـضت . کـرد مـی حکومـت تا حد زیادی رهبری همان که ای بود و یا در دوره

. حدود نیست از این یک هیچ محدود به صدر اسالم روی اســت انداختــه کــار دســت ی در ابتــدا نهــضت ایــن کــه اســت ایــن

در . شـد در صدر اسالم که کاری همان ها، یعنی نقطه ترین واساسی حساسترین و مـؤمنین خـودش کار میان تقسیم کرد نوعی فکر می بعد،روحانیت های دوره

خاص از وظایف را گذشته خودش وظیفۀ که است این وآن است برقرار کرده در جامعـه و کنتـرل نظارت) اسالمی و تربیت اسالم وآموزش تعلیم ( حانیرو

دیگـر، مـسلمانان خواسـت و مـی دانست از منکر می و نهی معروف حد امر به را بـه [ اسـالمی حکومـت تـشکیل یعنـی ] وظیفه دیگر، این و قشرهای طبقات دیگر از این بیش کرد ولی می مبارزه باانحرافات بود که این. دهند انجام درستی

کنـد، مـی پیروی صدر اسالم مادارد از نهضت امروز نهضت ولی. آمد جلو نمی است اینجا رسیده رود و به فاسد می حاکم نظام سراغ به از هر چیزی قبل یعنی. فایده یا کم ست ا فایده یا بی دیگری فاسد وجود دارد هر اقدام حاکم تا نظام که حکومـت ما مـسئلۀ روحانیت نهضت بینید در صدر برنامۀ شما می که است این

یـا اصـال مـسئله دیگـر ایـن درجنبـشهای که ، در صورتی است مطرح اسالمی در هـدف ایـن . اسـت نبـوده مطـرح صراحت این به و یا اگر بوده نبوده مطرح

وامـروز رهبـری اسـت مـا قـرار گرفتـه روحانیـت ضت نه هدفهای صدر همۀ است رسیده گفتم که نتیجه همین به زیاد و طوالنی های در اثر تجربه روحانیت

تغییـری نـشود و در حقیقـت و اصـالح ، درست اساس تا آن که و معتقد است سایرهدفها به مین تأ برای وجود نیاید کوشش به اجتماعی در تشکیالت بنیادین . مورد است بی باید گفت رسد و در حقیقت نمی نتیجه

آینده انقالب اسالمی ایران

26

استعمار پدیده کـادر معـین از یـک کلـی از نظر اصول که این در عین اسالمی نهضتهای البته

از مـثال امـروز یکـی . اند متفاوت[ و جزئی کوچک نیستند، از نظر اهداف خارج، مـا در صـدر اسـالم ولـی 1] با استعمار است مبارزه می اسال نهضتهای هدفهای ملتی که این. ایم وجود دارد نداشته امروز که مفهومی استعمار به نام به ای پدیده کند، حکومت ملت آن قرار بدهد، بر مقدرات خودش دیگر را درخدمت ملت از ملـت آن جای کند، به ومت براند و حک سیاست ملت بر آن ملت آن جای به

بر فکر و مغـز الحیل را با لطایف خودش کند، فرهنگ او استفاده اقتصادی منابع و از عصر جدید اسـت به ، مربوط جدید است پدیدۀ کند، یک تحمیل مردم آن

را آزاد خـودش کـه در حـالی ملتـی گذردکه بیشتر نمی چهار قرن سه عمرش چیـز دارد، در بینـد و همـه مـی را آزاد و مستقل خودش ظاهر هم ندارد، به پ می

خـود نـامرئی بادسـتهای ملت و آن دیگر است ملت یک قیمومت تحت باطن پدیـدۀ با ایـن مبارزه ولی. جدید است پدیدۀ یک این. کند می دارد او را غارت

درصـدر برنامـۀ کـه اسـالم . د دارد وجـو اسـالمی اصـولی جدید در کادر کلی و بـاظلم مبـارزه که ، وقتی است را قرار داده و غارتگری با ظلم مبارزه خودش

رابـر ملت یک و غارتگری ظلم ' اولی طریق کند به نمی فرد را تحمل غارتگری کـه اسـت داده نـشان در تعلیمـاتش اسـالم کنـد چـون نمی دیگر تحمل ملت . است فرد قائل از حقوق بیشتری حساسیت جامعه حقوق برایــه امیرالمــؤمنین ــه ای در جمل ــه در یکــی ک ــشان از نام البالغــه نهــج در هایۀ غـش الغـش و افظع االمۀ خیانۀ الخیانۀ اعظم :فرماید می است بزرگتـرین 2. االئمـ

.] افتادگی از نوار است[ -1

. 26البالغه، نامه نهج -2

27 اهداف روحانیت در مبارزات

جامعـه بـه فرد هرگز در حد خیانـت به ، خیانت است جامعه به اخیانتخیانته . نیست

زمـان اسـتعمار در آن کـه دارد گو این مبارزه با استعمار هم اسالم بنابراین زمانهـا در ایـن کـه بر ضد اسـتعمار آنچنـان مبارزه امیرالمؤمنین در زمان . نبوده

شـامل کـه چیزهـایی اسالم و طرحهای در برنامه ولی وجود داردوجود نداشته هـست کلی نحو اکید و شدید وجود دارد؛ اصول بشود به با استعمارهم مبارزه

. جا وجود دارد درهمه کلی اصول این که از هــا در یکــی جملــه همــین و عــین البالغــه نهــج در اســت هــایی جملــه

در دورۀ معروف مجتمع در آن خطابه آن که هست )ع(علی بن حسین های خطابه در خواسـتند حـدیثی دو نفر اگـر مـی ـ که معاویه عجیب و اختناق دیکتاتوری

کردنـد ـ مـی جـرأت زحمت به هم کنند، در صندوقخانه نقل )ع( علی فضیلت اسـتفاده و عرفـات ' در منـی حـج از اجتماع )ع(علی بن حسین. است ایراد شده

خـودش طلبانۀ اصالح قیام کرد و تصمیم را در آنجا جمع فرمود، کبار اصحاب هـا جمله این. آنها فرمود به است از پدرش ها را که جمله کرد و همین را اعالم هـر زمـانی که از این ، گذشته طور کلی به اسالمی هدفهای همۀ را برای کلیاتی

.کند می دیگر ندارد، مشخص زمان د که دار خصوصیاتی فـی منـا منافـسۀ کـان الذی یکن لم انه تعلم انک اللهم : است ها این جمله آن

کـه دانی می خداوندا تو خودت یعنی الحطام فضول ء من شی التماس و ال سلطان در کـسب ما رقابـت های جنبشها،قیامها، اعتراضها، جنگیدنها و مبارزه حرکتها، نبـود، طلبـی جاه عنوان فرد نبود، به یک برای قدرت تحصیل نبود، برای قدرت دنیـا نبـود و و منـال در مال طلبی زیاده دنیا و برای ومنال مال آوری جمع برای فـی و نظهـر االصـالح دینـک من لنرد المعالم کن'ول؟ چیست هدف پس. نیست

آینده انقالب اسالمی ایران

28

چهار جملـه این 1. حدودک من الـمعطلۀ و تقام عبادک من المظلومون فیأمن بالدک .کند می را مشخص کادر کلی یک

اسالمی در اصطالح» اصالح«

اصـطالح ایـن کـه است شده رایج امروز اصطالحی که کنم مقدمتا باید عرض سـامان یعنـی » اصـالح «گوینـد مـی امـروز وقتـی . بینـدازد اشتباه نباید مارا به

خواهنـد بگوینـد تغییـرات مـی وقتـی ، ولـی غیر بنیادی تدریجی آرام های دادن» اصـالح «گوینـد می وقتی هم اسالمی آیا در اصطالح . گویندانقالب می بنیادی

، نقطـۀ شود اصـالح می گفته وقتی اسالمی ، در اصطالح ؟نه است مقصود همین باشـد عرضی اصطالح و به و ظاهری تدریجی که ازآن ، اعم افساد است مقابل

. و جوهری یا بنیادی

:)ع( علی در بیان اسالمی هدفهای کلیات راستین اسالم به بازگشت. 1

گفـت مـی سـید جمـال . دینک من لنرد المعالم : است ما این اول گوید هدف می سنتهای. است جمله همین فارسی ترجمۀ در واقع که راستین اسالم به بازگشت اه ر ، عالمتهـای اسـت دیـن ، معالم است سعادت راه های نشانه هر کدام اسالمی

مـا ! خدایا. را پیمود و تکامل سعادت عالمتها باید راه بااین که است رستگاریکننـد، را پیـدا نمـی راه و رهـروان افتـاده زمین به ها راکه نشانه این خواهیم می

. را باز گردانیم شده فراموش اسالم

. 129البالغه، خطبه نهج -1

29 اهداف روحانیت در مبارزات

چشمگیر در شهرها اصالح. 2 آشـکار یعنـی » نظهـر «! اسـت عجیبـی جملـۀ خیلی. بالدک ی ف و نظهر االصالح

بـه باشـد، در شـهرهایت روشـن که و چشمگیر، اصالحی نمایان اصالح. کنیم فکر و به احتیاج [ آن تشخیص] باشد که ، اساسی اصالح آنقدر این . آوریم عمل

بـه دیگر سامان عبارت ؛ به است از در و دیوار پید باشد، عالئمش نداشته مطالعه، بیماریهـا را ها را پوشانیدن ، تن ، شکمها را سیر کردن تو دادن مخلوقات زندگی، مـردم مـادی بهبـود زنـدگی بـرای ، اقدام بردن ، جهلها رااز میان کردن معالجه اشتر مالک به که ای در نامه همچنین )ع(علی. دادن را سامان مردم مادی زندگی تـو چـه کنـد کـه ذکـر مـی حکومـت او را برای هدفهای که وقتی است نوشته انـسانها را 1 بالدهـا اهلها و عمـارۀ واستصالح: گوید می ، از جمله داری ای وظیفه . نمایی و شهرها را عمران کنی اصالح

مظلومان نجات. 3

رابطـۀ بـا انـسان انسان رابطۀ آنجا که . عبادک من الـمظلومون فیأمن: سوم هدف از کـه اسـت کسی ، رابطۀ است شده غارتگر و غارت ، رابطۀ است ومظلوم ظالم

از مظلومـان کـه است ما این ، هدف است کرده را سلب و آزادی امنیت دیگری، اسـت اشـتر نوشـته مالـک بـه کـه فرمـانی ندر آ . پیدا کنند نجات شر ظالمان

تـو ! مالـک : فرماید او می ، به هست هم کافی اصول در آن عین دارد که ای جمله امنیتشان کنندۀ تأمین واقعی معنی تو را به مردم که کنی حکومت ای گونه باید به

کـه موجـودی یک ند نه بدان عزیز خودشان ودوست و مالشان و نگهدار هستی را از خواهـد مـردم مـی و همیـشه درآورده ابوالهـول یک صورت را به خودش ایـن مـن : بعـد فرمـود . کند خواهدحکومت می ترس بترساند، با عامل خودش

. 53البالغه، نامه نهج -1

آینده انقالب اسالمی ایران

30

تقـدس لن : که 1شنیدم) مکرر بار بلکه یک نه یعنی(» غیر مرۀ « را از پیغمبر جمله، 3 هرگـز امتـی : پیغمبرفرمـود 2. غیر متعتـع القوی من حقه یؤخذ للضعیف ' حتی امۀ

بشود گفت و تمجیدباشد که تقدیس قابل که مقامی ( قداست مقام به ای جامعه منـوال ایـن هب وضع که وقت رسد مگر آن نمی) است انسانی جامعۀ جامعه این

در ضـعیف بگیـرد؛ وقتـی کلمـه لکنت بدون را از قوی حقش ضعیف باشد که . باشد وجود نداشته در بیانش ایستد لکنتی می قوی مقابل

روحیـۀ طـور کلـی بـه مردم که این یکی: است دو مطلب شامل جمله این ) باشـد قـوی هـر انـدازه ( قوی ل را از خود دور کنند و در مقاب وزبونی ضعف

از تـرس باشـند ـ کـه نداشـته نیفتد، تـرس زبانشان به بایستند،لکنت شجاعانه باشد که باید طوری اجتماعی اصال نظامات که ـ و دیگراین است جنود ابلیس

گویـد در مـی )ع( علی پس. باشد وجود نداشته و ضعیفی ، قوی قانون در مقابل ستمدیدۀ خدایا بندگان» عبادک من الـمظلومون فیأمن« ما اسالمی حکومت رنامۀب

. کنیم ستمگر را قطع قرار گیرند، چنگال تو در امنیت

شده تعطیل الهی قوانین بپا داشتن. 4گوینـد مـی وقتـی امـروز در اصـطالح . حـدودک مـن الــمعطلۀ تقـام و : چهارم

حـدیث بـا اصـطالح فقـه خـاص اصـطالح گاهی. است فقه اصطالح»حدود« گـوییم مـی امروز وقتـی . دارد توجه مطلب این به هم وخود فقه است متفاوت

یـا در اصـطالح خود قرآن در اصطالح ، ولی اسالم جزائی قوانین یعنی» حدود«

به یک بار قناعـت گفته و ها را که خیلی به آنها عنایت داشته، مکرر می پیغمبر اکرم بعضی جمله -1

. کرده است نمی

. 53البالغه، نامه نهج-2

.گوییم مساوی است با آنچه که امروز جامعه می» امت« کلمۀ -3

31 اهداف روحانیت در مبارزات

مطلـق یعنـی 1) حـدود اهللا فالتعتـدوها تلـک (» حـدود «شـود می پیغمبر اگر گفته فاسد جامعۀ در یک . غیر جزائی یا قوانین جزائی از قوانین اعم اسالمی مقررات در تعطیـل حالـت بـه ) یـا غیـر جزائـی جزائی( الهی ، قوانین حدود الهی گاهی ، نظـام اسـت نـشده وضع حساب بی درآمد،چون تعطیل حالت به وقتی. آید می

آیـد، درمـی تعطیل نیمه حالت به قانون آن به مربوط قسمت در همان اجتماعی تبعیض صورت باشد یا به شده تعطیل طور کلی به الهی قانون آن که از آن اعم

جـرا دیگـر ا شود، درمـورد بعـضی اجرا می در مورد بعضی باشد یعنی در آمده گرفتار و برای است ، ضعیف قوی انداختن تله به برای قدرتش شود؛ قانون نمی . است حدودالهی مورد از موارد تعطیل یک این. است ، قوی ضعیف کردن

خـدا تعطیـل قـانون دهـد کـه مـی نشان چقدر حساسیت )ع(بینید علی می ، پـسر عبـاس عبـداهللا بـن شـنود کـه می. ولو در مورد فرزند خودم بردارنیست

ولـی بـوده مرد بزرگـی از جهاتی واقعا هم ـ که عزیز ومورد احترامش عموی ابـن خبر دادند که علی به. شده خطایی ـ مرتکب نبوده معصوم که است بدیهیـ تو،دانشمند و عالم بزرگ ، پسر عموی عباس و تو، سیاستمدار و مورد اعتماد ت

آنها را بـه امروز اصال کسی که تصرفاتی ، ازآن است کرده تصرفی المال در بیت : هـست البالغه نهج در نامه این که اونوشته به ای نامه )ع(علی. آورد نمی حساب

بشود و اگـر و چنان اگر چنین خداقسم ؛ به از تو انتظار نداشتم من! پسر عباس و حساب رفت جهنم به یکسره زدم هر کس به که شمشیری ا آن ، ب بکنی چنین

عـالم خـدای به! پسر عباس :گوید بعد می . کرد خواهم ندارد، تو را آدم و کتابی ، و زنمـشان شمشیر می بکنند، با همین کاری چنین هم و حسین اگر حسن قسم ! الهی قانون اجرای در مقابل مقدار حساسیت این. زد می

. 229/ بقره-1

آینده انقالب اسالمی ایران

32

قانون در اجرای اسالمی حکومت حساسیت انــدازه تــا ایــن قــانون اجــرای بــرای کــه حکــومتی یعنــی اســالمی حکومــت آن 1 سنگـسری بهایی چوپان یک را که حکومتهایی بنازم. باشد داشته حساسیت مـصاحبه ر در روزنامـه افتخا و با کمال [رسد می ثروت آن به] سال ده در ظرف

کوری به: گوید کنند و می می آورد عکسبرداری می را پیش کند، دو تادستش می ! دارد ارزش تومان میلیون چهل من انگشترهای از این هر یک مردم این چشم

باشـد وجـود داشـته چیزهـایی چنین در جامعه که وقتی: گوید می )ع(علی ذا اسـفا ' بعد ه من امرءا مسلما مات ولو ان ) زند می را مثال وچکتری ک اوچیزهای(

ایـن وقتی اگر مرد مسلمان خدا قسم به2 جـدیرا عندی به کان ملوما بل به ما کان ، بلکـه نیـست مـورد مالمـت بمیرد، از نظر من شنود از غصه جور چیزهارا می

سنگسری چوپان نظیر کارهای ای قضیه بود؟ آیا دربارۀ چه دربارۀ. است شایسته در ذمـۀ کـه غیـر مـسلمان زن یا پـای چرا از دست بودکه این ، دربارۀ بود؟ نه ایـن امنیـت کـه وقتی. کردند را بیرون3 خلخالش زور دستبند یا به است اسالم

باشـد و داشـته ایمنی است اسالم در ذمۀ که غیر مسلمان ن ز یک قدر نباشد که نخـورد، در تکـان از آب زور بکشند وببرنـد و آب به را از تنش بیایند زینتش

شایـسته و بلکـه نیـست بمیرد موردمالمـت مسلمان اگر انسان شرایطی چنین . است : گـوییم ، می گفت سخنش در ابتدای )ع( علی که هایی جمله از آن ما با الهام

قیـام سـیر شـدن ، بـرای نکردیم قیام شکم ، ما برای [عطا فرما ] پاک خدایا نیت انـسانگرا بـه نهـضت اسالمی نهضت یک. کردیم قیام سیر کردن ، برای نکردیم

].منظور، هژیر یزدانی از نزدیکان دربار شاه است[ -1

. 27البالغه، خطبه نهج-2 .تندبس خلخال یعنی آن زینتی که زنان عرب به پایشان می-3

33 اهداف روحانیت در مبارزات

شود نه ی م ناشی انسان از فطرت که است نهضتی ، چون است کلمه واقعی معنی امیـدوارم ، و مـن و پـاک خالص معنی تمام انسانگرا به نهضت ،یک از شکمش

مـا ، در مردم هست خلوص نهضت در رهبری کنم می احساس که طوری همان . هست باشد که ما نیز صفاو خلوص و در جامعۀ

کـنم می توصیه لمان مس و خواهران شما برادران همۀ برادر به یک عنوان به را این 1 همبستگی و من (اید کرده شرکت و بزرگ عظیم نهضت در این حاالکه

بـا ماهیتـا اسـالمی نهـضت یـک کـه ایـم کرده حس همه که کنم طور تعبیرمی ، عزیـز بـزرگ شـخص و بـاالخص روحانیـت وسـیلۀ داردبه اسالمی هدفهای اهللا العظمـی آیـت ، حضرت قهرمانان و قهرمان ایران ملت و روح و جان عزیزان رهبـر سـر ایـن پـشت با هم همه یعنی همبستگی.شود می رهبری خمینی آقای خود؛ خـود را اصالح برای با هم ، همه اسالمی اهداف در پی با هم ، همه بزرگ کنید، بـه محکم خودتان ا خدای را ب تان رابطه ) را بسازیم ، خودمان کنیم اصالح

باشـید کـه خدا اعتماد داشته بیاورید، به خدا را زیاد بر زبان یاد خدا باشید، نام غفلت کند، از نمازتان کند خدا اورا تأیید می و قیام خدا حرکت در راه هر کس

نکنیـد، از ت غفلـ نکنید، از عفاف نکنید، از تقوا غفلت غفلت تان نکنید، از روزه . نکنید غفلت اخالص

حرکـت و مخلص خالص رهبری دنبال به و مخلص خالص ملتی که وقتی و ، چــپش و اســتعمار ســرخش اســتعمار ســیاهش( دنیــا قــدرتهای کنــد،تمام او از عهدۀ که است و ممتنع کنند محال قیام هم) اش و شرقی اش ،غربی راستش .برآیند

بـوده و البتـه مقـصود برگـزار » همبـستگی «انـد گفتـه عنوان همایشی که استاد در آن سخن می [-1

های مارکسیست بود که استاد شـهید های اسالمی و گروه کنندگان این همایش، همبستگی میان گروه ]. با سخنرانی خود نقشه آنها را خنثی کردند

آینده انقالب اسالمی ایران

34

و الهی کلی از عدل خورشید پیش که دیدیم می اسالمی سابقا در روایات ما فکـر بـا خودمـان . کنـد مـی طلـوع از مغرب در آخرالزمان معروف اصطالح به چیـز مقصود از خورشید جز خورشـید اسـالم فهمیدیم ؟ می چه یعنی کردیم می

ملتهـای کـه اسـت جهت بد از این ال که کردیم تعبیر می اینچنین. نیست دیگری آگاه اسالم حقایق ترند و آنها زودتر از ما به پیشرفته وفرهنگ از نظر علم غرب

خـود وسـیلۀ بـه از غـرب ، اسـالم را زیر پا بگذاریم خواهند شد؛ اگر مااسالم ایا مثـل خـد کـه ایم فکر فرورفته به است ماهی یک.کند می طلوع غرب ملتهای

دم کند، و ما سـپیده طلوع از غرب که 1رفت غرب به خورشید از شرق که این . بینیم می را داریم و فجر و فلقش

.بفرما عنایت اسالمی عظیم نهضت در این فعال شرکت ما شایستگی خدایا به ـ از مغرب خورشید اسالم طلوع ما شایستگی پروردگارا به بفرمـا، ا عنایـت بر م

مقـصد آخـرین به تا رسیدن خودت عنایت را در سایۀ رهبر بزرگ آن وجود مقدس . بفرما عنایت خودت رضای در راه حرکت ما توفیق همۀ بدار، به محفوظ

اهللا و برکاته و رحمۀ علیکم و السالم

].است اشاره به هجرت امام خمینی به پاریس [ -1

عقیده آزادی مفهوم: بخش دوم

1 الرجیم الشیطان مناعوذ باهللا

2. احسن هی بالتی و جادلـهم الحسنۀ و الـموعظۀ بالحکمۀ ربک سبیل' الی ادع که این فرصت که ام تار بوده آنقدر گرف ایام در این من که کنم قبال باید عرض

منـد عالقـه که این ، در عین کنم و تنظیم تهیه دانشکده این برای سخنرانی یک ایـن محلـی مناسـبت یکـی ام در نظـر گرفتـه کـه تنها چیـزی . نداشتم ، ام بوده

و بایـد چـه اسـت اسـالمی و معارف الهیات اینجا دانشکده که است سخنرانی در ایـن بـاالخص سـالتی ر باشـد و چـه داشـته درجامعـه طور کلی به رسالتی بحـث آن در باره فکر کردم که دوم موضوع. باشد داشته اسالمی مقدس نهضت

ایـن کـه اسـت » عقیده آزادی مفهوم«شود می مرتبط اول و قهرا با موضوع کنم . است ها و احیانا درسخنرانیها مطرح و روزها در روزنامه ایام طـور خـاص و یا به طور کلی به دانشکده این که رسالتی، اول اما موضوع

و تفـسیر و و توضیح ارائه باشد در ناحیۀ تواند داشته می اسالمی نهضت در این رسـالت ایـن دانـشکده این در گذشته که این. است اسالمی ازایدئولوژی دفاع

بیست روز قبل از پیروزی انقـالب اسـالمی و در آسـتانه (2/11/1357 این سخنرانی در تاریخ -1

.در دانشکده الهیات و معارف اسالمی دانشگاه ایراد شده است) ورود امام خمینی به ایران 125/ نحل-2

آینده انقالب اسالمی ایران

36

و اسـت چند در صد بوده داده انجام و اگر است یا نداده داده انجام را خودش ما فعال مطـرح اند برای بوده کسانی چیز و یا چه چه آن مسئول نداده اگر انجام

هـیچ زمینـه عزیز مـا در ایـن دانشجویان که است این است مسلم آنچه. نیستـ ایـن ، در آینـده کـار نـداریم گذشته ما به. ندارند مسئولیتی بایـد چـه شکده داندار عهـده باشـد کـه باید مرکز و محلی دانشکده باشد؟ حتما این داشته رسالتی

در امیـدواریم . باشد اسالمی از ایدئولوژی و تفسیر و احیانا دفاع و توضیح بیان رسالت این محترم و دانشجویان دانشکده اساتید این و همکاری همت به آینده

. بپذیرد انجام خوبی به

انسانی و آزادی حیوانی آزادی. عقیـده فکـر و آزادی آزادی ]خـصوصا [، اسـت آزادی مسئلۀ دوم و اما مسئلۀ را از آن کـه تعبیر کسانی به(شر؟ ب برای است حقی و چه چیست اساساآزادی

. اسـت مقـدس واقعیت ک ی بدانیم ای را از هر مقوله آزادی). دانند می حق مقوله، شــهوات آزادی یعنــی حیــوانی آزادی. انــسانی و آزادی داریــم حیــوانی آزادی قـدما بخـواهیم زبـان جنایتها، و اگـر بـه به تمایل ها،آزادی هوا و هوس آزادی ، آن اسـت معلوم. شهویه قوۀ و آزادی غضبیه قوۀ آزادی باید بگوییم کنیم بحث

انـسان . اسـت انـسانی ، آزادی نیـست حیـوانی آزادی اسـت مقدس که واقعیتی اسـتعدادها یـا از ایـن . حیـوانی دارد برتر و باالتر ازاسـتعدادهای استعدادهایی

ادراکهـا و و یا از مقولۀ است انسانی عالی و گرایشها و تمایالت عواطف مقولۀــراز تفکــر و نیــز آزادی ،آزادی تعقــل آزادیدر. هاســت دریافتهــا و اندیــشه اب کسی آن. تواند باشد نمی بحثی گونه هیچ جای انسانی عالیۀ احساسها و عواطف

مخالف بگوید من خودش در بیان تواند الاقل نمی است عمال ضد آزادی که هم

37 مفهوم آزادی عقیده

و مغلطه اشتباه یک شود، زیراجای داده باید توضیح عقیده آزادی. هستم آزادی . است

تفکر و آزادی عقیده آزادی فرق اسـتعداد انـسانی همان تفکر یعنی . تفکر و آزادی عقیده آزادی میان است فرق

استعداد حتما باید آزاد این. بیندیشد و منطقی ، علمی تواند در مسائل می بشرکه هـر دانـیم مـی . اما عقیده . است آزادی بشر در گرو این و تکامل پیشرفت.باشد سلـسله از یـک از عقایـد بـشر ناشـی بـسیاری . از تفکر نیست ناشی ای عقیده

را گرفتـه عقیـده ایـن فکر کـرده چون که این نه عادتها، تقلیدها وتعصبهاست نـوعی عقیـده ایـن . اسـت چـسبیده عقیده این ، به کرده عادت چون بلکه است

و منعقد شـده باز باشد بسته که این جای به اش فکر واندیشه یعنی انعقاد است اسـیر در درونـش انعقاد و بستگی این دلیل تفکر به مقدس قوۀ ، آن و بر عکس

پرسـتد، آیـا را می خودش دست و ساختۀ یاچوب سنگ یک که آدمی آن. شده این که این به را رسانده او وی و منطق وعلم فکر کرده ی و منطق علمی نشسته

آقـای ایـن پـس تفکـر آزاد اسـت ، حـاال کـه را بپرستد؟ تفکـر آزاد اسـت بت و فکـر ایـن ، عقـل را بپرسـتد؛یا نـه بت که این باید آزاد باشد برای پرست بت

عقیـده ایـن او را ازاسـارت و فکر عقل که کنیم ، باید کاری اسیر است شخص طبـق مردمـی . کـرد شـکن اهللا و بـت خلیل ابراهیم که را بکنیم ، کاری آزاد کنیم

شـدند می از شهر خارج مردم همۀ روز عید که در یک . بودند پرست بت عادت ایـن تمـام و رفـت تبر را برداشت . بود خالی هم بتخانه. نشد او از شهر خارج

تا اگر کسی انداخت بزرگ بت گردن و تبر را به بزرگ تها را خرد کرد اال بت ب بـت اند و این خداها با یکدیگر جنگیده این فکر کند که آنجابرود با خودش به

و تنهـا دیگـر را خـرد و خمیـر کـرده بـاقی نیرومندتر بوده از همه چون بزرگ

آینده انقالب اسالمی ایران

38

فطـرت حکـم پیدا شود، بعد طبعـا بـه مردم رای فکر ب این. است مانده خودش فکر اینها را عـوض [امر] همین. بجنبند توانند ازجایشان نمی گویند اینها که می دیدنـد داد و را آنچنـان برگشتند و وضع مردم که وقتی. کار را کرد این. کند می

در ایـن جوانی افتاد که ؟ یادشان است کار راکرده این کسی چه فریاد کردند که . ابراهیم نکند کار او باشد؟ رفتند سراغ ، کارهاست با این مخالف که شهر است

اسـت کـسی آن گویید؟ مجرم می من چرا شما به آنها گفت به در پاسخ ابراهیم ایـن ا گفتند از او که اینه). 1 کبیرهم فعله بل ( اوست گردن و تبر به مانده زنده که

روا ] ولـی نیـست چطور کار زد و خورد از اوسـاخته گفت. نیست کار ساخته مثال زنی که است اندساخته حاجتها درمانده انسانها در آن که حاجتهایی [کردن

کـه شـد سبب این انفسهم ' فرجعوا الی : گوید می کند؟ قرآن او را زاینده نازاست . خود باز گردند به

کـارل بالخـصوص دیگـران هگـل و بعد از فلسفۀ هگل امروزیها در فلسفۀ از خـود بیگانـه گوینـد انـسان اند، می آورده» خودبیگانگی از « اصطالح مارکس

تعبیر را این قرآن. برگردد اش خود واقعی به انسان کرد که شود و بایدکاری می 2. انفـسهم ' فرجعوا الـی . جاست همین اینها درموارد زیاد دارد، یکی ۀ از هم قبل

انـسان خود واقعی ( بودند جدا و دور شده اینها ازخودشان ! است تعبیر عجیبی بـه دومرتبـه شد کـه سبب گوید این می ،قرآن) است انسان و فکر و منطق عقل .گوید می او راست رادریافتند، گفتند که خودشان باز گشتند و خودشان سوی

کـرد کـاری ؟ آیـا ابـراهیم بایـد بگـوییم چـه کـار ابـراهیم این درباره حال کـرد در ؟ کـاری عقیـده آزادی کرد در خدمت ؟ یا کاری عقیده آزادی برخالف بـا ایـن ابـراهیم ییعن. اندیشه آزادی ، یعنی واقعی معنی به عقیده آزادی خدمت

.63/ انبیاء -1 .64/ انبیاء -2

39 مفهوم آزادی عقیده

خـود بازگردانـد و آزادی ، آنها را به گرفت آنها را از آنان ، ازخودبیگانگی عمل اغلب که ای فلسفه همین مطابق توانست می )ع(ابراهیم. آنهابازگرداند را به آنان

» ت اسـ محتـرم عقیده را اتخاذ کند آن ای هر عقیده انسان « گویند که فرنگیهامی آنهـا بـه هـم مـن هستند پـس میلیونها انسان بتها مورد احترام این بگوید چون

. آزادی به خدمت نه است جهل کار اغراء به این ازنظر اسالم. گزارم می احترام

)ص( اکرم و رسول)ع( کار ابراهیم میان مقایسه و کورش انگلستان و کار ملکه طـرف از یـک ] اکرم کار رسول و همچنین کار ابراهیم نید میان ک ای شما مقایسه از فـتح پـس )ص(پیغمبر اکـرم [. دیگر از طرف انگلستان یا پادشاه و کارملکه

اسـارت بتهـا سـمبل زیرا این نگذاشت بتها را باقی عقیده آزادی عنوان ، به مکه و فلزی چوبی بتهای اسیر این مردم فکر این بود که صدها سال .اند مردم فکری را و واقعـا مـردم ریخت اینها را در هم تمام. بودند آویخته کعبه خانه به بود که

یـا پادشـاه ملکـه [ کـه بـا ایـن ] کنیـد را مقایـسه شما بیاییداین حال. آزاد کرد کـه بـود وقتـی رفتـه هندوسـتان بـه که درسفری پیش در چند سال انگلستان

صـحن خواستند داخـل می وقتی مردم برود، بتخانه یک تماشای به خواست می را کفشهایش نرسیده صحن کندند، اوهنوز به را می شوند کفشهایشان بتخانه آن یـک . بتهـا ایـستاد تر در مقابل پرستهامؤدب بت آن کند و بعد، از همۀ احترام به

! گـزارد مـی احتـرام عقایـد مـردم روشنفکر چقدر به ملت! گفتند ببینید هم عده که است بتخانه همین بیند که استعمارمی. استعمار است نیرنگ این دانند که نمی

، نیـست آزادی بـه ،احتـرام آن. اسـتعمارگر کـرده و رام زنجیر کشیده هند را به بیاید بـاج بیرون خرافات د اگر از زیر بار این هن ملت. استعمار است به خدمت

چقـدر مـرد بـزرگ گفتند ببینید کورش می یا در گذشته . دهد ها نمی انگلیس به

آینده انقالب اسالمی ایران

40

هـا را بتخانـه کـرد تمـام و آنجـا را فـتح رفت بابل به وقتی که! بوده بزرگواری دارد رگری اسـتعما سیاسـت کـه فـاتح کـار از نظـر یـک ایـن . شـمرد محترم چطور؟ آیا خـود از نظر بشریت شود ولی می را بفریبد توجیه خواهد مردم ومی

گفـت کـرد؟ مـی فکر می چه کورش. ؟ نه بتها اعتقاد داشت آن به کورش جناب بـه دسـت حـال در عـین ولـی . ؟ بله یا نه کرده را بدبخت مردم اعتقاد، این این

خیانـت ایـن . آنها در زنجیر بماننـد که خواست می ا؟چون آنها نزد، چر ترکیب . خدمت بود نه

تفکر آزادی

ـ کـردم عرض طور که ـ همین که اندیشه ، آزادی منطق تفکر، آزادی اما آزادیتفکـر . انعقاد اندیشه آزادی تفکر نه آزادی. شود انعقاد فکر نباید اشتباه باآزادی

و اعتمـاد دارد ناچـار ایمان خودش ایدئولوژی به که هر مکتبی . شدبایدآزاد با خـود بـه و اعتمـادی ایمـان که هر مکتبی . و تفکر است اندیشه طرفدارآزادی

محدودۀ را در یک خواهد مردم گیرد، می و تفکر را می اندیشه ندارد جلوآزادی طـور فکر خود را ابراز کنند؛ همـین تفکر کنند یا دارد و نگذارد که نگه خاصی

خود اینها که این دلیل به که بینیم می جهان کمونیستی ما امروز درکشورهای که را رادیوهایـشان حتـی پذیر است آسیب شان ایدئولوژی دانند که می از همه بیش بعدی د و یک دیگر دنیا را نشنون مردم صدای ملتشان کنند که می موجه یک هم

.بار بیایند

تفکر آزادی ، شرط نفاق و عدم صراحت و گـاهی داشـت عقاید ماتریالیـستی که فردی به دانشکده همین در محیط من

دیگر بـه استادهای چند بار وسیلۀ و هم خودش به کرد، هم سرکالسها ابراز می

41 مفهوم آزادی عقیده

داری ، حـق کنی طور فکر می تو چرا این یمگو تو نمی به من گفتم دادم او پیغام ، حـق کنـی را ابـراز مـی تو چرا فکر خودت که گویم ؛ و نمی طور فکرکنی این

فکر خودت تو واقعا اگر به : گویم تو می به مطلب یک من ؛ ولی ابراز کنی داری هر جا دانشجویان ؟ چرا زنی حرفها را نمی چرا جلوما این و اعتماد داری ایمان ندارند و معموال دانـشجو از اطالع از جایی دانی می حضور دارند ـ که اول سال

را او ندهـد ـ حرفهایـت بـه نمـره آخرترم دارد که برد و بیم می استاد حساب باشند، تو حرفهایت هم ،دانشجویان نشینم می سر کالس آیم می هم ؟ من زنی می

، تو بگـو مـن ) است این فکرمعنایش آزادی ( زنم را می حرفهایم هم ن م را بزن ابـراز هـم من را ابراز کن ، تو فکر خودت بنویسم هم من ، تو بنویس بگویم هم دیگـر های درزیر لفافه ـ نه کنی واقعا فکر می که آنچه نفاق و بی تو صریح. کنم بیـان هم من کن ـ بیان است و اضالل و اغفال و توطئه بازی و حقه نفاق آن که اسـتادهای ، حتـی دهـیم مـی میزگرد تـشکیل یک هستی اگر مایل گفتم. کنم می

ومنطقـی علمـی ، اگر مطالبی کنیم حاضر می بخواهی دیگر را هم های دانشکده بـا ایـن گفـتم . شما بگوییم در مقابل باشیم داشته اگر حرفی بگو، ما هم داری یـا ظـاهر بـزنم حـرف در رادیو و تلویزیـون حاضر نیستم وجه هیچ به من که

ولـی . بـشنوند یـا ببیننـد ایران مردم ، تا همۀ کار حاضرم این برای ولی 1بشوم . دیگر نگویید های را در زیرلفافه فکرتان

چپـی از آنها که ، یکی کردیم می صحبت از جوانان با بعضی چند روز پیش عیبـی چـه » ، آزادی اتحـاد، مبـارزه «گویـد می که شعاری این کرد گفت فکرمی

. باشـد هـر دومـان ، شـعار مـشترک این پس گفت. ندارد عیبی هیچ دارد؟ گفتم » آزادی، اتحـاد، مبـارزه « گویی می اما شما که است مامشترک میان لفظش گفتم را ایـن خواهی اما تو می . با مذهب و مبارزه با رژیم مبارزه گویی می» مبارزه«در

].در زمان رژیم گذشته[-1

آینده انقالب اسالمی ایران

42

طرفـدار کـه را هـم کس و آن ، مردم بگویی مبهم عبارت و با یک در زیر لفافه ولـی . کنـی اغفالش آرام و آرام کم ، بعد کم کنی لوا جمع زیر این است مذهب

تـو . و با کمونیسم با امپریالیسم مبارزه گویم می صریح» مبارزه « گویم می که من را از مردم خواهی ، می ای را گرفته آزادی قلم یک تو فقط ولی» آزادی « گویی می کالمـستجیر مـن «. بکنـی دیگـری ظـالم و اسیر رژیم آزاد کنی ظالم رژیم یک

و بیـاوری بیـرون داغ سـوزان را از زیرآفتـاب مردم خواهی می »ارالرمضاء بالن و ببـرم آزاد کـنم داغ اینها را اززیر آفتاب خواهم می من ولی. در آتش بیندازی . در سایه

اهللا امـام آیـت بـه تـو کـه . بگـوییم ، رک بـزنیم را صریح حرفهایمان بیاییم گوییـد مـا تـا فـالن می نشینی می با همفکرانت که وقتی و اعتقاد نداری خمینی او را بلنـد چـرا عکـس کنیم می با او مبارزه بعد چنین مرد هستیم با این مرحله

را و حـرفش » اسـالمی جمهـوری «گویـد ؟ او مـی گویی می ؟ چرا دروغ کنی می یـک ، یعنـی خلـق دموکراتیـک جمهـوری گویی تو در خفامی . گوید می صریح

. را بـزن خـودت تـو حـرف . ، دو تاست نیست اینها یکی . کمونیستی جمهوری آزادی نـام به خواهی تو می . را بگو فکرخودت که این یعنی ابراز عقیده آزادی

لنـین او اعتقـاد داری تو واقعـا بـه که کسی آن. بگویی دروغ ابراز فکر و عقیده گـویم مـی مـن . کنیم نمی ما با تومخالفت را بیاور، آنگاه لنین عکس ، پس است

آوری مـا را مـی پیـشوای عکـس ؟ وقتـی آوری ما را می پیشوای چرا تو عکس رود، در پیـشوا مـی ایـن کـه رویـم را می ما راهی که بگویی مردم به خواهی می

چـرا، اغفـال گفـتن دروغ. ببری دیگری آنها را از راه خواهی تو می که صورتی گـری توطئه و آزادی گری منافق و آزادی اغفال فکر را با آزادی ما آزادی ! چرا؟ . کنیم نباید اشتباه که

43 مفهوم آزادی عقیده

حکـومتی آل ایده رژیم: زنیم می با شما حرف کنده و پوست و رک ما صریح ما غیـر از آیندۀ آل ایده اقتصادی رژیم. شماست حکومتی آل ایده ماغیر از رژیم

و فکری اعتقادی ما غیر از نظام و فکری اعتقادی نظام. شماست اقتصادی رژیم کنده و پوست و رک ما صریح . شماست بینی ما غیر از جهان بینی جهان. شماست اید هـر کـسی بی راه خواهد از این می هر کسی ، ایها الناس گوییم رامی حرفمان

زنیـد؟ چـرا نمـی و رک را صـریح شما چرا حرفتـان . برود راه خواهد از آن می» آزادی« تـو از که در صورتی » بسازیم شعار واحدی ازآزادی بیاییم«: گویید می

از هر نوع آزادی» آزادی« و ما از کنی را قصد می ازمذهب آزادی اول در درجه کـه آزادیی پس. کنیم قصد می است کمونیستی از آنهااختناق یکی را که اختناق . دو تاست خواهیم مامی که با آزادیی خواهی تو می

از نظـر کـه کـنم مـی اعـالم غیر مـسلمان دوستان این همۀ جا به همین من ، هـر طـور بینـدیش بیندیـشی خـواهی ، تو هر طـور مـی تفکرآزاد است اسالم فکـر واقعـی همـان کـه ایـن شـرط ـ به را ابراز کنی خودت عقیدۀ خواهی می

. بگو بگویی خواهی ، می بنویس بنویسی خواهی می. ـ بکن را ابراز کنی خودت

الهیات در دانشکده مخالف مکتب کرسی ای دانشکده نه یگا و گفتم 1 نوشتم نامه پیش در چند سال دانشکده همین به من است دانشکده بدهد این مارکسیسم به اختصاص کرسی دارد یک صالحیت که ماتریالیـسم ( اش و منطقـی و فلـسفی اعتقـادی یا بخـش مارکسیسم که این نه

واقعـا کـه برویـد اسـتادی کند، بلکـه تدریس استاد مسلمان رایک) دیالکتیک را دیالکتیک باشد، ماتریالیسم مارکسیسم به اشد و مؤمن ب را شناخته مارکسیسم

هر باشد، به خدا اعتقاد نداشته باشد و مخصوصا به آن باشد و معتقد به شناخته

].درج نشده است) انتشارات صدرا(ر کتاب سیری در زندگانی استاد مطهری این نامه د[ -1

آینده انقالب اسالمی ایران

44

الهیـات دانـشکدۀ او بدهید بیاید در همـین به گزاف پیدا کنید، حقوق شده قیمتی و گـوییم مـی باشـیم اگـر داشـته رفـی ، ح آییم می بعد ما هم . کند اینها را تدریس

آنهـا ما یا منطق منطق که مجبور نیست هم کس هیچ. داریم می را عرضه منطقمان چـون دانـشکده در ایـن آورید کـه درمی صورت این را به چرا مسئله . را بپذیرد د و شـو تـدریس خیر،بایـد مارکسیـسم . نـشود تـدریس مارکسیسم است الهیات جلـو ؛ فقـط اسـت مارکسیـسم معتقـد بـه شـود کـه تـدریس هم استادی وسیلۀ

آیـۀ به نیاید تمسک مارکسیست دیگر یک . را باید گرفت بازی و حقه دروغگوییمـا بـا . اسـت مارکسیستی اصل فالن به اشاره هم قرآن آیۀ بکند بگوید فالن قرآن یـا ماتریالیـستی بینـی جهـان یـک کـه اسـت قـرآن بـه خیانـت این. مخالفیم این

آزاد خیانـت . خواهـد بگویـد رامـی مطلب همین هم قرآن را بگوییم مارکسیستی . نیست

تفکر در بیان از نفاق دو نمونه

در مـن 1.شـود منتشر مـی اسالمی زیر پوشش هایی بیند نوشته می انسان گاهی برخـی . را نوشـتم مطلب این مادیگری به گرایش علل کتاب هشتم چاپ مقدمۀ اینهـا دانـم نمـی مـن رسید و واقعا هنـوز هـم دستم به تفسیر قرآن های جزوه

از همان دهم می احتمال 2.دهند می خرج اند یا تعمد به شده اند و اغفال مسلمان قـرآن از اول . هـستند مارکسیستی ل مسائ و مجذوب مرعوب هستند که افرادی

چـه قـرآن به. کرده مارکسیستی را برداشت آیات تمام ام خوانده من تا آنجا که یؤمنـون الـذین : گویـد مـی مثال قرآن . را بزن خودت تو حرف ! برادر؟ کار داری

].مقصود جزوات گروه منافق فرقان است، گروهی که استاد را به شهادت رساند[ -1 .شناسم چون اسم نویسنده یا نویسندگانش نیست آنها را نمی-2

45 مفهوم آزادی عقیده

؟ مقـصود غیـب یـست چ مقـصود از غیـب دانـی گوید می می نویسنده 1. بالغیب که تا وقتی . شهادت و مرحلۀ غیب مرحلۀ: دارد دو مرحله انقالب. است انقالب

داشـته اسـتتاری بایـد حالـت انقـالب است نشده واژگون امپریالیستی نظام آن شـهادت مرحلـه شـد آنوقـت عـوض رژیم باشد، بعد که و غیب باشد، مخفی

بـه وامـسال بـودیم انقـالب غیـب در مرحلـۀ ال ما تا پارسال مث. است انقالب داننـدانقالب می که آنهایی یعنی بالغیب یؤمنون الذین! ایم رسیده انقالب شهادت عقیـده کـه شـود گفـت اینجـا دیگـر نمـی ! دارد شهادت و مرحلۀ غیب مرحلۀ

و ابـزار قـرار ، وسیله نیست فکر مربوط و آزادی عقیده آزادی به این. آزاداستچــرا مــا . اســت و فریــب و توطئــه ، اغفــال مــسلمانهاست مقــدس کتــاب دادن خواهد فریـب می که هم آن است ؟ اگر آزادی کنیم می مبارزه با فریب گوییم می

ـ . بشوید ندارید متعرضش بدهد، شما حق فریب که بدهد آزاد است ، فریـب هن قـرار را وسیله دیگران و حیثیت و سالمت آزادی ،یعنی دیگران به خیانت یعنی .تواند آزادباشد نمی و این دادنک فعـل تر کیف الم: است آمده در قرآن : دیگر مثال الـم . الفیـل باصـحاب ربـ

2. سـجیل مـن بحجـارۀ تـرمیهم . طیرا ابابیـل علیهم و ارسل . تضلیل فی کیدهم یجعل بگویـد در کتـاب کـه هر کـسی . است و نبوت ، وحی است آسمانی کتاب قرآن

فهمد و سواد نـدارد، نمی از قرآن وجودندارد، یا چیزی معجزه ما قرآن آسمانی فـراوان هـای معجزه از پیغمبران قرآن. نیست اساسا مسلمان گوید و می یا دروغ

در قـرآن که از مسائلی یکی. نیست بحث قابل از نظر قرآن این. است کرده نقلکننـد، مـی حملـه مکـه حبـشیها بـه . اسـت الفیـل اصحاب داستان است مطرح خـدای کنـد کـه مـی نقل قرآن. کنند را خراب را بگیرند و کعبه خواهند مکه می

.3/ بقره-1 .4-1/ فیل-2

آینده انقالب اسالمی ایران

46

را رمـی مـردم ایـن ) هـایی گـل سـنگ ( با سـجیل را فرستاد که مرغهایی متعال هالک وسیله این انداختند و اینها به می مردم این روی [ها را سجیل]کردند و می

کـه خواهدبگویـد می قرآن که نیست در آن شک هیچ داستان تا اینجای . شدند رابـه ) کـرد مـی حرکـت آنها فیل پیشاپیش که لشکر حبشه ( الفیل خدا اصحاب

نحـو کردنـد بـه بـاران و گـل اینهـا را سـنگ ای گونـه بـه کـه مرغانی وسیلۀ سجیل ، حاال این نیست مقدار تردیدی تا این . و نابود کرد نیست ای العاده خارق یـا کرده می تولید آبله که است بوده میکروبی ثال در آن ، آیا م است بوده چگونه

داسـتان تـا اینجـای ، ولی نیست قطعی شود گفت و می است اینها جزئیات ، نه . است قطعی

در ؟ در مکـه بوده چه دانید قضیه می نویسند که ها می جزوه در این بینیم می اینهـا بـا اسـتعمار جهـانی که وجود داشت بی انقال گروه تولد پیغمبر یک زمان مکـه کرد به را کشف انقالبی گروه این که بعد استعمار جهانی . کردند می مبارزهبعـد . پریدند و اینها را تار و مـار کردنـد مرغ مثل انقالبی گروه این. کرد حمله

که کرده گوید غلط می اهآنگ! ننوشته تاریخی را هیچ واقعه گویداین می خودش نباید از حـرف ننوشته تاریخ که خاطر این به ما که . بنویسد خواست ، می ننوشته ! برداریم دست خودمان

اگـر شـما کـه دهم ، اندرز می کنم می واقعا نصیحت من. نیست درست این انـد رسانده حد وسواس را به احتیاط حتی قرآن در تفسیر آیات بینیدافرادی می پـیش حـسابی ـ آنهـا هـم و مخـالفم نیـستم موافق جهت در این من البته ـ که

نـام خواهـد بـه مـی دلشان که خود هر چه خواهند از پیش دارند؛نمی خودشان . ذکر کنند قرآن آیات

47 مفهوم آزادی عقیده

ممنوع ، فریبکاری فکر آزاد استدانید ـ می طور که همین. کنم می عرض آینده می اسال حکومت به راجع مطلبی

ــ در حکومـت 1اند کرده را بیان مطلب این ما مکرر و صریح ورهبر و پیشوای دارد در ابراز عقیدۀ هم غیر اسالمی اگر عقیده هر حزبی . آزادند احزاب اسالمی مـا فقـط . د بگویـد خواه می دلش ، هر چه آزاد است ، فکرش آزاداست خودش را خودشـان فکر و عقیدۀ که در حدی . دهیم نمی وفریبکاری گری توطئه اجازۀ

اما اگر پذیریم هستند ما آنها را می جنگ ما در حال گویند و بامنطق صریحا می را بگوینـد افکار و عقاید خودشـان یا مظاهر اسالم اسالم بخواهند در زیر لوای

نـام گویـد، بـه را نمـی ایـن اسالم که کنیم دفاع خودمان از اسالم م داری ما حق . بکن خودت نام ، به کار را نکن این اسالم

اسالم در تاریخ بحث آزادی

ظـاهر بـه الاقـل کـه در حکـومتی ایـد کـه دیـده عـالم تـاریخ شما در کجای غیـر دارند، بـه مذهبی احساسات مردمش و همۀ بوده مذهبی قسمتهایش خیلی در مسجد پیغمبر و در مکـه بیایند در مدینه بدهند که آزادی اندازه هاآن مذهبی

بـرود در را انکـار کننـد؛ فـردی دیـن اصـول بنشینند و آزادانه درمسجدالحرام کنـد و بگویـد مـن خدا بحـث بنشیند و خدا را انکار کند، درباره مسجد مدینه کنـد، را مسخره بنشیند و حج بیاید در مسجدالحرام ؛دیگری ندارم خدا را قبول

، پیغمبـر را قبـول نـدارم خـدا را قبـول ، مـن ندارم راقبول عمل این بگوید من آزادیها بـود کـه همین دلیل و به بینیم ، مااینها را می اسالم در تاریخ ولی. ندارم گفت می آمد در مدینه می تا کسی اگر درصدر اسالم . بماند قی با توانست اسالم

کنـد، گوید همـان را عمـل مـی ت که رهبر ما آنچه که می فرق رهبر ما با رهبرهای دیگر این اس -1

.زنند دهند، بعد هم زیرش می رهبران دیگر اول باغ سبز و سرخ نشان می

آینده انقالب اسالمی ایران

48

. وجـود نداشـت گفتند بزنید،بکشید، امروز اسـالمی ، می ندارم خدا را قبول من مواجـه با افکار مختلف وصراحت با شجاعت که مانده باقی دلیل این به اسالم . شده نمـاز در مسجد پیغمبر دو رکعـت آمده صادق امام از اصحاب یکی مفضل

از مـادیین بیند یکـی می وقت یک. نماز پیدا کرده و حال عبادت بخواندو حال نمـاز و بـه نیست نماز و عبادت اهل این که دانست او می . نشست آمد کنارش کردنـد شروع آنگاه. دیگر رفیق و بعد یک آمد نشست بعدرفیقش. اعتقاد ندارد

. شنید را می او در نماز حرفهایشان زدند که می وبلند حرف کردن صحبت با هم چیـز دیگـری ، مگر جز طبیعت چه ، خدا یعنی حرفهاچیست گوید این می یکی

بعـد صـحبت . نیـست ، چیز دیگری طبیعت ودست است طبیعت! وجود دارد؟ خـودش در جامعـۀ خواسـت بـود و مـی ای مرد نابغـه : کنند می پیغمبر را مطرح

وارد مـذهب از راه کـه است این تحول راه ایجاد کند، فکر کرد بهترین تحولی قیامـت خـدا و بـه اعتقاد بـه هم ، خودش بوده ای و نابغه العاده مرد خارق . شود

تغییـر اش ه درجامعـ کـه ایـن بود برای کرده را انتخاب راه بهترین ولی نداشت .ایجاد کند

کـرد شد شروع تمام نمازش بعد که . گرفت خواند آتش نماز می که مفضل چـه ؟ از اتبـاع هـستی گروهـی بگو از چـه آنها گفتند تو اول . کردن پرخاش به

جعفـر صـادق امـام گفتند آیـا تـو از اتبـاع اینجا که ؟ تا رسیدند به هستی کسی ، ده گـوییم حرفهـا را مـی ما در حضور او این او هستی اگراز اتباع . ؟ بله هستی زنیم را می حرفهایمان. شود نمی عصبانی هم ذره ، یک گوییم می باالتر هم درجه

بـه کنـیم فکـر مـی اول کند کـه می گوش آنچنان او هم . شود می خالی تا دلمان رد یکـی شـد آنهـا را یکـی تمـام رفهایمـان ح که وقتی. ما معتقد شده حرفهای

. آییم می کند و بیرون می

49 مفهوم آزادی عقیده

مذهبی علمای در کتب افکار مادیین ضبط غیـر از ایـن جعفر صادق اگر امام . بماند باقی توانسته اسالم که بوده گونه این و کـرده عکس من کسی را چه مادیین حرفهای. نبود از اسالم کردامروز اثری می علمـای را فقط ، بروید بگردید، ببینید افکار مادیین ؟ نه ؟خود مادیین داشته نگه

اند، مذهبیها داشته افکار خود را عرضه روزی مادیین اند، یعنی داشته نگه مذهبیاگـر خـود . انـد کـرده کردند افکار اینها را در کتابها ضـبط می با اینهامباحثه که کـه نبـوده کـسی چـون رفتـه از بـین اند کتابهایـشان نوشته کتابهایی هم یینماد

مـذهب را بـا اهـل حرفهایـشان کـه این دلیل به کند ولی آنها را حفظ کتابهای مـثال احتجاجـات کتابهـای . اسـت مانـده مـذهبیها بـاقی انـد، در کتابهـای گفته

انـدازۀ بـه کتـابی چـه قـدیمی کتابهـای میـان در . را ببینیـد طبرسـی احتجاجات کتاب» احتجاجات«؟ در کرده زمانها را ضبط آن افکار مادیین طبرسی احتجاجات

ـببینید چقـدر افکـار است مختلف از کتابهای مجموعه یک در واقع ـ که بحار خـودش بودکـه مردی مأمون. را ببینید اخبار الرضا عیون! کرده اینها را منعکس

از مختلـف ورزید و گروههـای می عشق و مذهبی دینی مباحثات بود و به عالم زمانهابودنـد، در آن کـه ) هـا پرسـت ستاره(، مسیحیها، یهودیها، صابئیها مادیین

تــاالر بــزرگ را در یــک) و ســنی شــیعه(مجوســیها و زردشــتیها و مــسلمانها را بیـان خـودش عقیدۀ آزاد است جا هر کسی این گفت کرد و بعد می می جمع حتـی . انـد را گفتـه عقایـد خودشـان آزادانـه درکتابها ببینید اینها چگونـه . کند

در آنجـا رضا خودشـان دارند و حضرت پیغمبر و اسالم آمیز به اهانت تعبیرات بـه ببینید یهودی اند کرده رضا شرکت حضرت که در مجلسی . کردند می شرکتو ! گویـد؟ مـی چه زردشتی! گوید؟ می چه مسیحی! گوید؟ می رضاچه حضرت

طـور و ایـن . شـده گفتند و ضبط را می حرفهایشان! گوید؟ می چه مسلک مادی و صـریح بـا مواجهـۀ و فقط فقط اسالم هم در آینده . مانده باقی اسالم که بوده

آینده انقالب اسالمی ایران

50

خودش حیات تواند به می با اسالم و متناقض د و افکارمختلف با عقای شجاعانه . بدهد ادامه نکننـد خیـال وقت یک که دهم هشدار می اسالم و طرفداران جوانان به من جوانـان برخـی [.یابد می تحقق بیان آزادی با سلب ] اسالم و نگهداری حفظ که

کـه اسـت ایـن اسالمی بینی و جهان اسالمی دات معتق حفظ راه نکنند که خیال. کننـد ، بگذارید بزنند؛ نگذارید خیانـت نه. را بزنند حرفهایشان دیگران نگذاریم

شـوید، ، مانع » خمینی امام نام به « مثال آمد گفت فرد مارکسیست اگر دیدیدیک ؛ دروغ ، انگلـس مـارکس نـام ، به ین استال نام ، به لنین نام تو بگو به : او بگویید به

مبارزه خواهی می تو با چه کنی روشن من باید برای » مبارزه« گویی اگر می . نگو را فـرض ؟ تو چه از چه آزادی کن روشن من برای» آزادی« گویی ؟ اگر می کنی را بگـو، هـدفت . کـن روشـن مـن از او بایدآزاد شد؟ اینها را برای که ای کرده . یا دو تا است با تو یکی من و هدف من راه ببینم بگو تا من را هم راهت

شـود از از ابراز افکار و عقایـد مـی با جلوگیری تصور نشود که چنین پس منطق کرد و آن شود پاسداری نیرو می با یک فقط از اسالم . کرد پاسداری اسالم

که با این . است با افکار مخالف و روشن و رک صریح واجهه و م دادن و آزادی و مجـال وقـت امـروز دیگـر مـن کـنم بیشتر صحبت خواستند من می دوستان . ندارم بیشتری

» پرواز انقالب«

و بزرگ ورود و مقدم و آمدها و راهپیماییها و مخصوصا این غوغا و رفت اینگوید دنیا می ! است دهد واقعا عجیب می روزها رخ این که تاریخی حوادث این جهـان گیرد در تـاریخ می صورت روزها در ایران این که راهپیماییهایی این که

51 مفهوم آزادی عقیده

شـود، شـاید دنیـا بـه مـی بینی پیش 1 روز جمعه که استقبالی این. است سابقه بی جمعیت میلیون و پنج تواند از سی می نیرویی چه. ندیده استقبالی چنین خودش

انقالبهـای تـاریخ که اینهایی. کند را واقعا انقالبی آن میلیون کشور اقالسی یکهرگـز . رسـد نمـی ایـران انقالب به انقالبی هیچ ]دانند که می[ اند دنیا را خوانده

کـرد کـه تـصور مـی شاید کمتر کسی . رسد نمی ایران انقالب به فرانسه انقالب اینقـدر خلبـان طبقه روح های الیه در آن مذهبی و اعتقادات مذهبی احساسهای

و تهدیـدی قـدرت زیـر بـار هـیچ . کننـد مـی اعتـصاب ! و نیرومند اسـت قوی اسـت امـام آمـدن صحبت که وقتی ولی. دهند می ادامه اعتصابشان به. روند نمی

مخالفـت دسـتگاه . رابیـاوریم امـام بـرویم خواهیم ما می شوند که می داوطلب ندارید بروید، حق که) کردند نقل خودشان که از قراری (کند کند، تهدید می می

، آوریـم مـی هواپیما راپـایین اینجا ندارید و اگر بروید با راکت سمتی شما هیچ خواهیـد می ، هر کاری کنیم پرواز می اینها ما گویند با همۀ می. کنیم می منفجرتان

خـط ، تنهایک خطوط همه در میان . کند نشینی عقب ناچار است دستگاه. بکنیدپـرواز « را هـم ، اسـمش تا پاریس کنند از تهران خواهند از فردا بازگشایی را می .اند گذاشته» انقالب

هـا پیرمردها و پیرزن به مربوط فقط گفتند مذهب می که آدمهایی کجایند آن ، ، شـهری روسـتایی در آن کـه است نهضتی نهضت این. هاست شهری وجنوب

، دادگـستری ، وکیـل ، استاد، دانـشجو، قاضـی ، روحانی کارگر،کشاورز، بازاری نهـضت در ایـن طبقات گروهها و تمام تمام. دارد شرکت نگارو محقق روزنامهتوانـد نیـرو مـی کـدام ماننـد اسـالم مـذهبی آنهم راز مذهب اصال غی . شریکند ایـران بـه انقـالب این که آمده باورم کم کم وجودآورد؟ من به انقالبی اینچنین

در این روز وارد ایـران شـوند امـا بختیـار ) ره( که ابتدا قرار بود امام خمینی 1357پنجم بهمن [ -1 ].مانع شد) وزیر وقت نخست(

آینده انقالب اسالمی ایران

52

و را در بر خواهد گرفـت 1 ]مسلمانان[ جمعیت ماند، هفتصد میلیون محدود نمی شـود شروع از ایران اسالمی نقالب ا یک خواهد بودکه ایران برای افتخاری چه

. خواهـد گرفـت بگیـرد، کـه را زیـر نفوذخـودش اسـالمی کـشورهای و تمام جنـاب ! دانـد خـدا مـی کـه خـود لرزیـده بـه از حـاال چنـان سعودی عربستان

رژیـم . دیگـر هـیچ کـه 3 حسین ملک. برد نمی شبها دیگر خوابش 2انورالسادات. کنـد مـی همکـاری ایـران ، دارد بـا رژیـم افتـاده وحـشت به سخت افغانستان اطـالع مـن به که از قراری . اند افتاده مشترکا در وحشت و امپریالیسم کمونیسم

به 4 کارتر چند روز پیش ) است واسطه به یعنی نیست رسمی اطالع البته(دادند بختیـار دو ابرقـدرت دولـت یعنی لی فع دولت به راجع اهللا اخطار کرد که آیت خندید و آن حرف این به ایشان. را بکنید کار خودتان دارند، شما حساب توافق

.کرد را مسخره

خمینی امام شخصیت در خـدمت سـال 12 الاقـل مـن داننـد کـه بودند مـی قم در دورۀ که دوستانی ایـن از روحیه چیزهایی رفتم پاریس به که ؛ باز در سفری ام کرده تحصیل ایشان

کـه وقتـی . افـزود مـن بر حیـرت بلکه من تنها بر ایمان نه که کردم مرد کشف بـه » بهدفـه امن'«: دیدم 5» امن'« چهارتا ؟ گفتم دیدی رفقا پرسیدندچه برگشتم. کننـد منحـرف او را از هـدفش توانند بشوند نمی دنیا جمع . دارد ایمان هدفش

دارد، امکـان ایمـان کرده انتخاب خودش هدف برای که راهی به » بسبیله امن'«

].مطابق آمار آن زمان[ -1 ].جمهور وقت مصر رئیس[ -2 ].پادشاه وقت اردن[ -3 ].رئیس جمهور وقت آمریکا[ -4 ]»ایمان آورد«به معنی [ -5

53 مفهوم آزادی عقیده

و به هدفش پیغمبر به که ایمانی همان کرد؛ شبیه منصرف راه ندارد او را از این مـن کـه رفقـا و دوسـتانی درهمۀ دیدم من. » بقوله امن'«و . داشت خودش راه

بـه افـرادی . نـدارد ایمان ایران مردم روحیۀ به ایشان اندازۀ به احدی دارم سراغگوید می. آیند از پادرمی شوند، مردم سرد می تر، مردم آرام گویند کمی می ایشان . شناسم را از شما بهترمی مردم گویید، من شما می طور نیستند که این مردم فالنـی «: گفت من به ایشان خصوصی در جلسه .» بربه امن'«: باالتر از همه خـدا را حـس دسـت مـن [، ایـم را ایجـاد کـرده نهضت این که] مانیستیم این خـدا قـدم کند و در راه می خدا را حس خدا و عنایت دست که آدمی» . کنم می

قـدم یـک تو اول 1 تنصروا اهللا ینصرکم ان: است قرآنی اصل آن ، مصداق برداشته و امنوا بـربهم ' فتیۀ انهم: دیگر آیه. کند می توعنایت خدا بردار، خدا به طرف به

گویـد مـی کهـف اصـحاب به راجع 2. اذقاموا قلوبهم ' و ربطنا علی . هدی زدناهم کردنـد، خـدا آوردند، اعتماد و تکیـه ایمان پروردگارشان بودند، به جوانمردانی

آنهـا را محکـم دل کردنـد،ما هـم خـدا قیـام آنها برای . آنها افزود بر بینش هم یـک متعـال وخدای کرده خدا قیام برای. بینم مرد می در این را من این. کردیم. نـدارد راه دل در ایـن ، بـیم ، تـرس اصـال تزلـزل که مرد داده این به ی قو قلب اسـت سـال پـانزده را ـ کـه سـاله 78 پیرمـرد ایـن اخیـرا قلـب فرانسه اطبای و نیم سال برومند را در یک آنچنان و جوانی است اعصاب دچار جنگ حداقل . است ساله بیست جوان فتند قلب کردند گ ـ معاینه داده ازدست پیش برداشته خدا قدم در راه که و حال برداشته خدا قدم ، چرا؟ در راه بربه امن' بـرای که داده وعده قرآن. است دریافته تجربه ، در پس داده وعده قرآن که آنچه

خـدا را عنایـات جنبید، آنوقـت خدا ب کنید، برای خدا عمل کنید، برای خدا قیام

.7/ محمد-1 .14 و 13/ کهف-2

آینده انقالب اسالمی ایران

54

. بینـی خدا را نمی ، عنایت بینی ، خدا را نمی بنشینی ات در خانه . کنید می احساس خـدا را باشـی سـاکن . بینـی خدا را نمـی ، عنایات بینی خدا را نمی باشی ساکت، کـن حرکـت خـدا هـم ، بـرای کـن حرکت. بینی خدارا نمی ، عنایت بینی نمی امید به که آدمی. کنی می خدا را لمس وعنایات بینی خدا را می که است قتآنو

بیند آیـا او می دل چشم خدا را دائما به وعنایات کرده خدا حرکت خدا و برای مـا کند که خودش ضمیمه را هم شوروی که ترسد؟ ولو این از تهدید کارتر می

. کردیم توافق دولت این روی با شوروی بـا زمـانی که از مقامات یکی به. دارد ایمان پروردگار خودش به . بربه امن' روزهـا کـه مـردی ایـن کند کـه باور می کس آیا هیچ کرد گفتم می صحبت من بـا خـدای سـاعت دهد سحرها اقال یک را می آتشین های اعالمیه نشیند این می

بـاور کـس هـیچ ! ؟ است دائما جاری که کند و اشکهاست و نیازمی راز خودشوار » علی بچه« وار و و علی است فرزند علی . است علی نمونۀ درست. کند نمی :کند می عمل

اذا اشتد الضراب لیالهو الضحاک المحراب هو البکاء فیزنـد، لبخنـد مـی دشـمن روی به جنگ در میدان : است گفته علی شاعر دربارۀ ریـزد؛ و مـی دارد اشک توجه خودش خدای به که در حالی عبادت درمحراب کـه فـردی این کند که باور نمی کسی. بینیم می مرد داریم را در این اش مانمونه

عوالمی چه خودش ا خدای دهد شبها ب می آتشین های اعالمیه در روزهااینچنین بـا تهدیـد ای اراده چنـین یـک ! ریـزد اشکها می چه! دارد راز و نیازی چه! دارد

.شود نمی متزلزل وقت کارتر هیچ جناب یعنـی پاسـدار واقعـی بفرمایـد کـه عنایـت ما توفیق همۀ به خداوند متعال

]. باشیم اسالم[ منطقی پاسدار

1 ایران انقالب تحلیل

الرحیم اهللا الرحمن بسم کـه کـنم مـی اشـاره قـرآن کریمـه از آیات آیه یک مضمون به بحثم در مقدمه

پنجمـین که مائده مبارکه سوره که دانیم می. خواهد بود بحث این دیباچه همان شـده نـازل غمبـر اکـرم بر پی که است هایی سوره جزء آخرین است قرآن سوره پیغمبر تا وفات سوره این از نزول . اند دانسته سوره راآخرین آن و بعضی است شـده نـازل وقتـی سـوره این بنابراین. نکشید بیشتر طول در حدود دو ماه اکرم از پیـروزی پـس ، یعنی بوده پیروز شده ظهورخودش بر محیط اسالم که است سوره در همین امامت معروف آیه. العرب جزیرۀ منطقۀ بر دشمنان اسالم وینیر

. دینـا االسـالم لکـم و رضیت نعمتی علیکم واتممت دینکم لکم اکملت الیوم: است بـه خـواهم مـی کـه است مائده سوره دراول آیه از همین دیگری قسمت حال

و فال تخـشوهم دینکم کفروا من الذین یئس الیوم: فرماید می. کنم اشاره مضمونشانـد، شـده شما مأیوس ،دیگر از دین و مشرکان کافران اکنون! مسلمانان . اخشون دشـمنان کنند، یعنی مبارزه دین ن بتوانند با ای که آنها دیگر ناامیدند از این یعنی

دیگر بیرونی دشمن ازناحیه آنها یعنی اند و از ناحیه خورده قطعی شما شکست ) ابوسـفیانها (آنهـا از بعـد از ایـن پـس فال تخـشوهم ، شما نیست برای خطری

تـشکیل شـده کـه ایـن دو سـخنرانی در » پرسـش و پاسـخ « این فصل از دو سخنرانی همراه با 1-

.لجواد تهران ایراد شده است در انجمن اسالمی پزشکان و در محل مسجدا1358فروردین

آینده انقالب اسالمی ایران

56

العـرب زیـرۀ ج در منطقـۀ دانـیم بودند، می تنها قریش نه بیرونی دشمن. نترسید النـضیر وامثـال و بنـی قریظـه و بنی قینقاع یهودیها از بنی باالخص کتاب اهل

کردنـد، و همچنـین مـی بازی با اسالم در مخالفت ای عمده اینها بودند و نقش قبایـل همچنـین . در خیبـر بودنـد یعنـی العرب ۀ جزیر در شمال که یهودیهایی

و و غطفـان هـوازن بودنـد، مثـل در مکـه کـه از قـریش ، غیـر عـرب مختلففرمایـد دیگـر از اینهـا مـی . بودنـد بـزرگ نیروی یک هرکدام که المصطلق بنی

روز کـه االن ولـی یافـت پایـان خوردند و کارشـان اینها شکست نترسید، همه : است بیر عجیبی تع خیلی. بترسید از من : چیز دیگربترسید از یک است پیروزی

خوردند و رفتنـد، نترسید، آنها شکست اید دیگر ازدشمنان پیروز شده امروز که . بترسید از من بعد از این

از خدا ترس معنیخطر، بعـد : اند کرده معنی را چنین جمله این ؟ مفسرین چیست جمله این معنی

خطـر از بیـرون ؛ یعنی از بیرون ند نه ک تهدید می خودتان شما را از درون از این ، ذات طـور مطلـق بـه کـه دانـیم مـی . وجـود دارد خطر از درون ولی شده رفع

مثال از یـک انسان طور که آن نیست و ترسناک موجودوحشتناک خداوند یک در آخـرت در دنیـا چـه را چـه کـسی جهـت خدا بی .ترسد می یا گزنده درنده خـدا ، از عـدل خـدا ترسـیدن از قـانون یعنـی از خدا ترسیدن . کند نمی معذب ای اال عدله ال یخاف یا من : خوانیم در دعاهامی . خدا ترسیدن ، از سنت ترسیدن اجتمـاعی نظـام در یـک . اوسـت از عـدالت ترس معنی از او به ترس که کسی

اگـر بترسـد از چـه نباشـد انـسان و اجحـافی ظلـم واقعـا هـیچ که هم عادالنه و وحـشتناک موجـود یـک کـه هـم عدالت. ترسد می قانون ترسد؟ از عدل می

بایـد ازخـودش انسان ؟ یعنی چه یعنی ترسیدن ، از عدالت پس. نیست ترسناک

57 )1(تحلیل انقالب اسالمی

امـر هایـت از خدا درن گویند ترس می که است این. نکند و گناه بترسد، تخلف آیه اینجاکه. گردد خود برمی و جرائم از تخلفات ترس به از خود یعنی ترس به

نترســید از دشــمن بــرون از دشــمن پیــروزی در آســتانه مــردم گویــد ای مــی پیغمبـر کـه معروفـی حدیث کند با آن پیدا می معنا رابطه بترسید، در یک درون از جهـاد گـشتند فرمـود کـه برمـی غـزوه از یک که مان مسل جنگاوران به اکرم

و درون بـا تعبیـر بـرون ، و مولـوی مانـده کوچکتربرگشتید، جهاد بزرگتر باقی : تفسیر کرده

بتر در اندرون زان خصمی مانده برون ما خصم کشتیم شهان ای و نـابود ، مـضمحل خـورده شکـست دشـمن ، چون پیروزی در آستانه پس دشمن ، از این تسخیر شده آن سنگرهای و تمام متالشی آن نیروهای ،تمام شده

ر مـا اءن: است آیه آن ]مضمون[» بترسید از من «. بترسید نترسید،از من اهللا الیغیـ کند مگـر نمی ض را عو مردمی وضع متعال خدای ١ یغیروا ما بأنفسهم ' حتی بقوم نـشوند خـدا تـا عـوض . کننـد عـوض را از درون خودشـان آنها وضع که این

. کند نمی را عوض سرنوشتشان

صدر اسالم اسالمی تغییر مسیر انقالب آیـه ( دو آیه این کرد، یعنی شود تحلیل می اصل همین را بر اساس اسالم تاریخ اهللا الیغیر ما بقوم اءن و آیه و اخشون فال تخشوهم دینکم کفروا من الذین یئس الیوم از یکـی . باشد اسالم از تاریخ تحلیل تواند مبدأ یک می) یغیرواما بأنفسهم ' حتی و شد، رنـگ عوض صدر اسالم اسالمی مسیر انقالب که است این هایش نمونه

شـد تبـدیل و بیش کم گروهی بود، وسیله چیزی یک شدیعنی عوض شکلش تـا دیـروز بـا کـه دشمنانی ، رخنه طلب افراد فرصت چیز دیگر، در اثر رخنه به

.11/ رعد1-

آینده انقالب اسالمی ایران

58

. کردنـد مسیر را عـوض دادند و این و قیافه جنگیدند بعد تغییر شکل می اسالم بـود کـه شـده اگرصد در صـد عـوض . شد صد عوض صد در گویم نمی البته

ضـربه واخـشون دید از آن ضربه هر مقدار که یعنی. نبود خبری امروز از اسالم دید، چطور؟

ماهیتـا انقـالب از ایـن شـد کـه کوشـش اول قرن دوم از نیمه که دانیم می حرکـت یـک تعبیـر شـود، یعنـی و عربـی ماهیتا قومی انقالب یک به اسالمی تعبیر و تفسیر گـردد، بـه و قومی و نژادی عربی حرکت یک صورت به اسالمی و اسـالم و نیـروی اسـالم باشـند کـه داشـته طوربرداشـت ایـن کـه این جای

بایـد همـان هـم انقـالب این در تداوم پیروز شدپس بود که اسالمی ارزشهای روز روز به بماند بلکه تنها باقی نه کرد تا اسالم را حفظ اصول و همان معیارها کـه و قومی عربی ماهیت یک تعبیر شد به حرکت بیشتر پیدا کند، این گسترش

را شکـست وغیـر عـرب جنگیده با غیر عرب و ملت قوم یک عنوان به عرب جامعه در درون شکاف که این بود برای فی کا یکی همین که است بدیهی. داده

و اولیـه اسالم به بازگشت یکی: مختلف دو صورت وجود بیاورد به به اسالمی گوییـد، دراسـالم شما مـی که نیست این گفتند اسالم گروهی که حقیقی اسالم دیگـر روه گـ یـک [؛ نـژادی تعـصب صورت و دیگر به ]؛ و نژاد نیست قومیت

و جنگهای . ما ؟ قوم عرب چرا قوم است در میان قومیت پای گفتند حاال که هم رشد کرد به شروع یا راسیستی امروز ناسیونالیستی اصطالح و به وقومی نژادی ـ کـه و ترک ، ایرانی نژاد عرب سه اول در دو قرن که اسالم ملت درمیان کردن

در . افتادنـد هـم جـان به ـ عجیب است نژاد ماوراءالنهری از نژادترک مقصودم کـه آمدنـد بـا ایـن که العباس بنی. کار آمد روی نژاد عرب امیه بنی ابتدا و دوره

کردند، را تقویت و نژاد ایرانی بودند ضد عربیت امیه ضد بنی بودند چون عربدر . کـار آمـد روی نـژاد ایرانـی رحدود صد سال د. دادند را رواج فارسی زبان

59 )1(تحلیل انقالب اسالمی

کـم کـم کـه پیـدا کـرد و ایـن او بـا نژادتـرک کـه در اثر پیوندی متوکل زمان را بر مـردم و نژاد ترک کنندقوم ها راحت را از شر ایرانی خواستند خودشان می

شـما در . شد لنژاد ذلی این هر دو در زیر دست و ایرانی عرب کردند که مسلط وزرا وسـایر مقامـات در میـان کـه و غیر اینها اسمهایی و معتصم متوکل زمان

. است ترکی اسمهای بینید همه می حکومت

)ص( آخر عمر پیامبر امروز با وضع وضع شباهت آخر عمـر پیغمبـر اکـرم ایام نظیر وضع قرار داریم در وضعی امروز ما درست

فال تخشوهم دینکم کفروا من الذین یئس الیوم: شد نازل آیه این که وقتی آن یعنی ایـد، تمـام پیـروز شـده بیرونـی بر دشمن ، حاال که پیروزی درآستانه. و اخشون ایـد، او را از او گرفتـه اید و دژهـای داده و شکست کرده او رامتالشی نیروهای

از از خود، تـرس باشید، ترس داشته ترس باشید، ولی نداشته دیگر از او ترسی . و انقالب نهضت این شدن منحرف

با آن و کامل دقیق بینی اگر ما با واقع که است ما مطرح برای ن´ اال ای مسئله بـاز شکـست هیم د دیگر را دخالت یا چیزهای تعصبات و در آن نشویم مواجه ـ پـیش اسـت بوده اش مرحله ترین کوچک ـ که مرحله تا این ـکه انقالب اینروا مـا ' حتـی اهللا الیغیر ما بقـوم نإ قاعدۀ و روی واخشون قاعدۀ روی آمده یغیـ

در باشد ولـی نداشته هم اگر کلیت حال ( همیشه. است بینی پیش قابل بأنفسهم آوردنـش دسـت از بـه داشتنش ، نگه موهبت یک): کند می موارد صدق بسیاری یـک آوردنـش دست ، به خود ثروت . تراست مشکل اگر نگوییم تر نیست آسان

ایـن . خواهد می هنر بیشتری اش داشتن و نگه کردن حفظ خواهد، خوب هنر می از گفتنــد جهــانگیری مــی درقــدیم. اســت صــادق گیــری مخــصوصا در ملــک

. آسانتر اسـت داشتن نگه از انقالب ایجاد کردن انقالب. آسانتر است جهانداری

آینده انقالب اسالمی ایران

60

شـود گفـت می وبیش و کم است دشوار و مشکل خیلی کردن را حفظ انقالب در کـه دروقتـی انقـالب که گونه آن دهد که می نشان و امارات قرائن ن´ اال که

بعد از و پیروزی داشت و نشاط و قوت بود قدرت بیرونی دشمن کوبیدن حالو نشاط آن است افتاده سازندگی حالت به که آمد، از وقتی می دست به روزیپی تـه الب. وجـود دارد و تفرقه تشتت نوع ، یک نیست در آن قوت و آن قدرت آنشـد، مـی بینـی کرد، پـیش نباید تلقی امر غیر مترقب را یک و تفرقه تشتت این

را با آقا مسئله همین در پاریس و خود من گفتیم را مکرر می حرف خود ما این دیـده مـردم امـروز در میـان کـه و یکپارچگی وحدت این که گذاشتم در میان

پیـدا دیگـری نخواهد ماند، شـکل باقی شکل این به شاه با رفتن شود مسلم می .کند می انقـالب این شناخت معنای به انقالب این ماهیت ، بررسی جهات این روی را خودمـان مـا بایـد انقـالب دارد یعنی ضرورت اجتماعی پدیده یک عنوان به

و شـناختن با شکافتن . نظر بگیریم را در هایش جنبه و همه و بشکافیم بشناسیم آن بـه بخشیدن تداوم و امکان آن و حفظ نگهداری امکان که است انقالب این

و بعـد وارد کنـیم انقالبهـا مـی دربـاره کلی بحث اینجا ما یک .پیدا خواهد شد . شویم می ایران انقالب

انقالب تعریف

اسـت عبـارت انقالب. ندارد تعریف به احتیاج ندان؟ چ چه یعنی اصال انقالب و ایجـاد وضـع موجـود بـرای حـاکم نظـم علیه مردمی که و عصیانی ازطغیان علیه است و طغیان عصیان از مقوله انقالب دهند؛ یعنی می انجام مطلوب نظمی و نارضایی یکی: ست دو چیز ا انقالب ریشه پس. دیگر وضع برای حاکم وضع به انقالب یک شناختن. مطلوب وضع یک موجود و دیگر آرمان از وضع خشم

61 )1(تحلیل انقالب اسالمی

بودند گرفته خشم بودند و بر چه ناراضی از چه مردم آن مابدانیم که است این موجـود بگذارنـد چـه وضع جای خواستند به می که داشتند،آنچه آرمانی و چه توانـد مـی نفـر محقـق یک نتوانند بشکافند ولی خودمردم که بسا هست ؟ بوده و دهند بـشکافد و تجزیـه می تشخیص خودشان که را بهتر از آنچه مردم وضع . کند تحلیل

: انقالبها ماهیت درباره دو نظریه

است اقتصادی و آن است انقالبها یکی همه ماهیت. 1 اسـت ایـن نظریه یک. وجود دارد کلی مورد انقالبها دو نظریه در طور کلی به داشـته و متفاوتی مختلف ظاهر شکلهای به عالم اجتماعی انقالبهای اگرچه که

، صدر اسالم مثال انقالب . چیز است انقالبها یک این همه و ماهیت روح باشند ، انقـالب ) فرهنگـی انقالب بود ولی الب انق یک هم آن چون ( رنسانس انقالب کـه انقالبها در دنیـا بـا ایـن ، تمام چین و انقالب اکتبر شوروی ، انقالب فرانسه

، است سیاسی انقالب ، یکی است علمی انقالب انقالب یک: کند می شکلها فرق و اینها روح ه، هم است صنعتی انقالب و یکی است مذهبی دیگر انقالب یکی

و مـادی انقالبها اقتـصادی تمام و ماهیت ؛ روح چیز بیشترنیست یک ماهیتشان آثـار و عالئـم کـه اسـت بیماری یک مثل. کند می فرق و تظاهرش ، شکل است

و متفـاوت مختلـف عالئمش بدهد، درموارد مختلف نشان و متفاوتی مختلف دیگـر، امـا دیگر عالمت دهد در جای می را نشان المت ع جا یک باشد، در یک

و همـه و متفـاوت مختلف عالئم این همه فهمد که می و پزشک نفر طبیب یک در پـس . بیـشتر نـدارد ریـشه یک است ظاهر مختلف به ها و آثار که نشانه این خـشم یک خشمها به ه، هم نارضایی یک امر به ها در نهایت نارضایی همه واقع

انقـالب دنیـا درواقـع انقالبهـای تمـام . گردد برمی آرمان یک آرمانها به و همه

آینده انقالب اسالمی ایران

62

خود البته. است انقالبها محرومیت همه ریشه. برخوردارها علیه است محرومانشـکافها که تولید است در ابزارهای پیشرفتی نوع یک باز معلول هم محرومیت

بـا کـه کـسانی ، حتـی مد شده خیلی ما هم حرفها در زمان این. کند زیاد می را ، مستـضعفین مـسئله زیـاد روی گوینـد خیلـی مـی سـخن هـم اسالمی آهنگ

و تحریـف نـوع با یـک کنند، یعنی می تکیه شدگی و استضعاف استضعافگری .شود می تکیه آن روی انحراف

: دارند مختلف اهیاتانقالبها م. 2

، اعتقادی ، سیاسی اقتصادی، انقـالب ریـشه کـه اسـت ، ممکـن طور نیـست این که است دیگر این نظریه

در تعبیـر امیرالمـؤمنین باشد و به و اقتصادی از نظر مادی جامعه شدن دوقطبی بوجـود الحجۀ لحاضر و قیاملو ال حضور ا( مظلوم و سغب ظالم کظۀ: آغاز خالفت

ۀ ' العلماء اال یقاروا علی الناصر و ما اخذ اللهعلی ١...) مظلـوم و ال سـغب ظـالم کظـ اینقـدر که سیر سیری ، آن گرسنه سیرسیر و گرسنۀ به مردم شدن قطبی دو یعنی که گرسنه گرسنۀ کند و آن می و تخمه ثقل اصطالح ه ب از پرخوری خورد که می

از نظر اجتماعی جامعه ندارد که ضرورتی چسبد؛ اماهیچ می پشتش به شکمشاگـر . پیـدا شـود شود تـا انقـالب تقسیم ومرفه محروم دو قطب به و اقتصادی

مـشترک لت خـص و گرسـنگی سـیری بخواهد باشد، و گرسنگی سیری علتش اگـر خیلـی هـم سگ مثال یک حیوان یک که ، بسا هست است و حیوان انسان . کند می طغیان دیگر یا صاحبش سگهای بماند علیه گرسنه

آزادیخواهانـه خـصلت یعنـی محـض انسانی خصلت انقالب است ممکن ایـن ، چـون اقتصادی ت خصل باشد نه داشته سیاسی خصلت باشد، یعنی داشته

.3البالغه، خطبه نهج1-

63 )1(تحلیل انقالب اسالمی

ببرنـد ها را از بـین شکمها را سیر کنند، گرسنگی ای در جامعه که هست امکان در دخالـت کننـد، حـق را از آنها سلب ندهند، آزادی آزادی حق مردم به ولی

را از آنهـا اظهار نظر و اظهـار عقیـده کنند، حق خود را ازآنها سلب سرنوشت را از آنها سـلب مسافرت و حق مسکن و انتخاب و انتقال نقل ، حق کنند سلب نهـضت یـک اسـت ممکـن . نیـست مربـوط اقتصادی عامل اینها دیگر به . کنند

کـه باشـد؛ همچنـان داشته ولیبرالیستی دموکراتیک ماهیت اصطالح به اجتماعی باشـد یعنـی داشـته ئولوژیکایـد اصـطالح و بـه اعتقادی ماهیت است ممکن شـدیدا مکتـب آن معنـوی ارزشهای و اعتقاد دارند و به ایمان مکتبی به مردمی مکتـب را آن چیـز خـویش همـه خـود را کـه مکتـب که هستند، وقتی وابسته

برپیکـر ایـن که بینند، از آسیبهایی می دیده یا آسیب آسیب دانند در معرض می ولوبرای مکتب این برقراری هستند و در آرمان ناراضی است وارد شده مکتب

موجودآرمان آنچنان انسان. برند سر می امروزـ به برای فقط دیگرـ نه صد سال قـول و بـه آل ایـده جامعـه فکـر یـک بـه گـاهی کـه است طلب جو و آرمان

را فـراهم کنـد اگـر امـروز مقـدماتی فکر می افتد، می فاضله مدینه یک افالطون فاضـله مدینـه و ایـن آل ایـده جامعـه این ما نیستیم دیگر که ، در صدسال کنیم

شـکمش امروز، هـم که کند در صورتی کار می شود، ازامروز برایش برقرار می ، در ستخواهـد نیـ او مـی کـه مکتبی آن دارد ولی سیاسی آزادی هم سیر است

. است مکتب آن آرزو و آرمان دسـته طور کلی را به و انقالب و جنبش حرکت عاملهای اگر بخواهیم پس

دو قطـب بـه جامعه شدن قطبی یعنی است مادی عاملهای ، یا از نوع کنیم بندی؟ چیـست کننـدگان انقالب آرمان آنوقت. نصیب ، برخوردار و بی ومحروم مرفه

وجـود نداشـته اثـری طبقاتی از شکافهای جامعه در آن که ای جامعه به رسیدن باشـد، و اگـر جنبـه انـسانی انقـالب ، اگـر آن طبقـه بی جامعه به باشد، رسیدن

آینده انقالب اسالمی ایران

64

بیـشتر از حرکتهـا کـه بسیاری ، مثل نیست آرمان باشد درآن داشته انتقامجویانه کـه ایـن بریزد بدون موجود را در هم خواهد وضع می دارد، هجویان انتقام جنبه . باشد فکر کرده آینده رویشـود از بـشر را نمـی این. در بشر است آزادیخواهانه ، خصلتهای و یا عامل

موجـود بـشر یـک کـه در بـشر اسـت العـاده فوق ارزش یک کرد و این سلب از هـر مقـدار ارزش ، آقا باالسر نداشـتن زاد بودن آ برایش یعنی است آزادیخواه

از در یکـی ١ سـینا بـوعلی نویـسد کـه می دانشوران هآئین در. باالتر است مادیکرد اتفاقـا عبور می از جایی وزارت با دبدبۀ که خود درحالی وزارت های دوره

وقتـی . کار بـود غول مش آن در مجاورت ٢کناس یک که گذشت از کنار دیواری شـعر را زمزمـه دارد ایـن با خـودش کناس کرد دید آن از آنجا عبور می بوعلی

:کند می جهانت بگذرد بر دل آسان که از آنت نفس ای داشتم گرامی

کـار دنیـا بـر تـو کـه شمردم محترم دلیل این تو را به ، من دل گوید ای می از ، کـاری است بابا کناس این که گرفت اش خنده اند بوعلی هنوشت. بگذرد آسان مـن گذارد که می خودش سر نفس منت تر در دنیا وجود ندارد و تازه پست این

و هیکـل او بـا همـان . کرد ، صدایش داشت را نگه اسبش. شمردم تو رامحترم بـه کس در دنیا هیچ که است این انصاف گفت بوعلی. آمد وکثیف آلوده اندام انتخـاب خـودت برای که شغلی با این نداشته را گرامی خودش تو نفس اندازه آقا کرد فهمید این نگاه رو که رو و پیش و پس و دبدبه قیافه این او به ! ای کرده

بـا آن -انـد که حکمای بعد از او این اظهار تأسف را کتمان نکرده -دانید بوعلی با مال تأسف می 1-

یکی این که مقداری اهل خوشی و لـذت . ای که داشت دو عیب بزرگ در او بود العاده استعداد خارق و دیگر این که دنبال مقام بود، و با همه اینها درعمر پنجاه و چهارسـاله ایـن همـه و این مسائل بود

کنند که اگر این چیزها نبود این مرد در دنیای نظیری برایش وجـود اظهار تأسف می . آثار خلق کرده .های وزارت در اصفهان و همدان داشته است دوره. نداشت

.کند کناس یعنی کسی که مستراح را خالی می2-

65 )1(تحلیل انقالب اسالمی

بـار منـت که ه ب خوردن خسیس از شغل ، نان همت درعالم«: گفت. وزیر است تـا حـد پادشـاه پیش روی می وقتی تو که از شغل من شغل این ١». بردن رئیس کار تو صـد را بر آن این ، من ترو بهتر است شریف خیلی شوی باید خم رکوع . رفت کرد و با شتاب عرق ازخجالت اند بوعلی نوشته. دهم می ترجیح درجه

فطـرت این ، یعنی است انسان یک حرف حرف این. است یت واقع یک این در جلـو یـک شدن بر خم گوید کناسی دهد، می می جواب که است انسان یک

ــ بایـستی سینه به او دست در مقابل که خودت مثل جبار یا انسانی ،یک پادشاه حیـوان . دارد ــ تـرجیح باشی شته دا و امکانات حقوق هر مقدار هم که ولو این

که سیر باشد از هر راهی خواهد شکمش می شود، حیوان نمی حرفها سرش این .دهد می ترجیح را بر هر چیز دیگری آزادگی انسان یک ولی. شد سیاسـی عامـل حـرکتش اصـلی عامـل ملتی که است بسیار طبیعی بنابراین

فرانـسه قطعـا انقـالب . باشـد آزادیخواهانه ، و حرکتش ی اقتصاد عامل باشد نه و از آزادی همـه روسـو آن امثـال فیلسوفانی که بعد از آن . داشته ماهیتی چنین

هـای و ارزش و از حریـت انـسانی و شـرافت انسانی و ازحیثیت آزادیخواهی بـرای مـردم که طوری به بیدار کردند را در مردم حس کردند، این تبلیغ حریت . کنیم می مخلوط را با هم مسائل ،این ما اغلب. کردند قیام آزادی

اقتصاد در مظهر جنگ نه( عقاید جنگ اصطالح و به ایدئولوژیک انقالبهای نکتـه ایـن بـه هم ، قرآن وجود داشته مذهبی در جنگهای نیز قدر مسلم ) عقاید جنـگ کـه اسـت عمـران آل در سـوره ای در آیـه ظریفـی ند و نکته ک می تکیه

کفـار را جنـگ نامـد ولـی مـی عقیده جنگ عنوان را به مسلمانها با کفارقریش فـی تقاتـل التقتـا فئـۀ فئتـین فی آیۀ لکم قد کان : فرماید می.نامد نمی عقیده جنگ

).چاپ دوم(، 113، ص 1 نامه دانشوران، ج 1-

آینده انقالب اسالمی ایران

66

داد بـا یکـدیگر رخ دو گـروه میـان که دربرخوردی ١. کافرۀ ' اخری اهللا و سبیل خـدا و در راه کـه ، گروهی است و درس و نشانه آیه) بدر است مقصود جنگ (

را دیگـری جنگیدنـد، و امـا آن مـی شـان و عقیـده ایمـان برای خدا یعنی برای نداشـت ایمـانی واقعا ماهیت دیگری ن آ جنگ چون» ایمانشان برای«گوید نمی بـود، ال اقـل چیزدیگـری اش کـرد ریـشه مـی حمایـت اگـر از بتهـا هـم یعنی

از کـه بتهـا اعتقادنداشـت بـه ابوسـفیان . بودند گونه این جنگ آن گردانندگانیگـر جدیدبیاید د نظم اگر این که دانست می ابوسفیان. کند دفاع اعتقاد خودش

.کرد می دفاع خودش ، او از منافع نیست ابوسفیان ابوسفیان

: ایران انقالب ماهیت درباره نظریات طبقاتی ماهیت. 1

ایـران انقـالب . اسـت بعـد مطـرح از هر سه ایران در انقالب مسئله این اکنون دارد؟ آیـا یبرالیـستی ل اصـطالح به دارد؟ آیا ماهیت طبقاتی آیا ماهیت ؟ چیست مکتبـی آن تـابع کـه دارد؟ آنهـایی و اسـالمی و اعتقـادی ایدئولوژیک ماهیت

هـیچ به دارد گوششان و طبقاتی مادی انقالبها ماهیت گوید تمام می هستند که در دو طبقـه ، یعنی کرده قیام مرفه علیه گویند محروم ، می نیست بدهکار حرفی

در برابـر یکـدیگر که و فقیر است غنی اند، این یکدیگر ایستاده در مقابل انایر اگـر بخواهـد راه انقـالب ، و ایـن اسـت حـرف همه نظریات اند، باقی ایستاده ای و عـده . برسد نهایی نتیجه کند تا به را باید طی راه کند همین را طی خودش

دهنـد و بـه مـی قـضیه بـه هم اسالمی کنندرنگ ر می جور فک این که از افرادی و نجعلهم ائـمۀ و نجعلهم االرض استضعفوافی الذین علی نمن و نرید ان « آیۀ حکم

مـا کـانوا و جنودهما مـنهم امان و ه فرعون و نری االرض فی لهم و نمکن . الوارثین

.13/ آل عمران1-

67 )1(تحلیل انقالب اسالمی

تـاریخ هم ،اسالم است همین هم اسالم تاریخ گویند اصال فلسفه می ١» یحذرون و شـده استـضعافگر واستـضعاف ها و جنگ جامعه شدن دوقطبی را بر اساس یکی هم ایران کند، انقالب بر استضعافگر تفسیر می شده استضعاف بعد پیروزی . از همانهاست

الهی نهضتهای و خاستگاه گیری جهت میان اشتباه

سـوی را بـه الهـی نهـضتهای گیری جهت اسالم: است این مطلب ظریف نکته منحـصرا را هـم و انقـالب هر نهـضت خاستگاه که این داند نه می مستضعفین دوش بـه و فقـط فقـط گویـد نهـضت مـی مـادی مکتـب . داند می مستضعفین اسـالم . سـود محرومـان و بـه محرومان دوش ها؛ به مرفه علیه است محرومان دوش منحـصرا بـه کـه ایـن دانـد نـه مـی سود محرومان رابه پیغمبران نهضت

میـان تفـاوت ایـن . دارد مطلـب در ایـن روشـنی دالیـل قرآن. بداند محرومان اساسـی ریـشه . کننـد اند و نمـی نکرده مالحظه را گاهی و خاستگاه یریگ جهت اصـطالح گوینـد، انقالبهـا را بـه مـی گونـه ایـن کـه کـسانی : است این مطلب

در ای و ریشه نیست گویندانسانی می دانند یعنی می اجتماعی بالذات خصلتهای کـه دارد؛ در صـورتی اجتمـاعی رات در تغییـ ای انسانها ندارد، ریـشه ساختمان

. فـرد یک عنوان کند ولو به می تکیه انسان روی یعنی فطرت روی همیشه اسالمقـرار را منحـصرا محرومـان خـودش مخاطـب اسـالم که است جهت همین به

و استـضعافگر، مرفه خود آن دهد حتی قرار می مردم را همه دهد، مخاطب نمی از فرعونها هر فرعونی ، در درون هر استضعافگری در درون از نظر اسالم چون اسرائیل بنی فقط فرعون اسالم در منطق ، یعنی است در زنجیر نهفته انسان یک، زنجیـر کـشیده بـه خـودش در درون را هـم انـسان ، یک زنجیر نکشیده را به

.6 و 5/ قصص1-

آینده انقالب اسالمی ایران

68

در شـود ولـی مـی سـرش الهی و ارزشهای است الهی فطرت دارای که انسانی به انسان آن روند سراغ می ، اول و لهذا پیغمبران . است بیرونی فرعون این زندان

بـر حـاکم فرعـون را علیـه انسان آن فرعونها بلکه دردرون شدۀ زنجیر کشیده آن بـه اینجـا موفقیـت البتـه . ایجاد کننـد را ازدرون انگیزانند و بتوانند انقالب

درصـد ده است ممکن. در زنجیر نباشد اش درونی انسان کسی که نیست نسبت آل مـن مـؤمن رجـل و قال . درصد درصد یا یک پنج است باشد ممکن موفقیت برخوردارهـا از همـان ، مالفرعـون از همـان انسانی یعنی ١... ایمانه یکتم فرعون

و رفـاه از نظر زندگی ]فرعون زن همچنین. کرد قیام فرعون و علیه گفت چنین[ ٢] بـود مانند فرعون [ استثمارگر و استضعافگربود اصطالح به در طبقۀ که و این لاما او . کند می قیام فرعون علیه فرعون زن موسی با دعوت قرآن در منطق ولی

بـوده شـده زنجیرکشیده و به بوده نهفته واقعی انسان یک فرعون زن در درون را خـودش زنجیر درونی او اول . بود فرعون در درون که در حد انسانی نه ولی امااین. کرد بود قیام نظام این و سمبل فرعون که شوهرش کرد و بعد علیه پاره .هـا سود سبطی ها به قبطی ها؛ از میان سود سبطی بود؟ به کسی چه سود به قیام انسانهای از ناحیۀ که است انسانی سبطی که است این و سبطی قبطی بین فرق

نـشده زنجیر کشیده یا به در درونش خودش ولی شده زنجیر کشیده به بیرونی بیـشتری اینهـا داوطلـب در میان موسی وتقهرا دع . است شده کمتر کشیده یا

را دعـوتش کسانی ظهور کرد بیشتر چه پیغمبر اسالم وقتی طور که همان دارد؛ کمتـر بـود، موانعـشان هشتاد درصد، محرومها پذیرفتند چون ال اقل پذیرفتند؟

ایجاد انقالب درصد هم بیست در آن پیغمبر توانست ها، ولی درصدمرفه بیست .کند

.28/ غافر1- ]ای نوار افتادگی دارد چند ثانیه[ 2-

69 )1(تحلیل انقالب اسالمی

بـه اسـالمی انقالبهـای . کنـیم را نباید با یکدیگر اشـتباه دو جهت این پس یـک عنوان به مستضعف نه آنهم ( خیر مستضعفین و در جهت سودمستضعفین

داده ایـن شـود بـه مـی ، قهـرا از او گرفتـه اسـت عدالت در جهت یعنی) طبقه پاسـخگو هـم تماشا، یعنـی هم است فال هم د، برایش بایدبگیر که آن. شود می بایـد بدهـد، بـه کـه آن ولی. آمده دستش به چیزی هم است خودش فطرت به

جهـت بگـذارد، از ایـن خـودش مطامع گوید اما باید پاروی می پاسخ فطرتش . است کم طبقه ین ا در میان موفقیت که است این. است بسیار مشکل که است انقالبـی اسـالمی گویند اصـال انقـالب کنند، می فکر می گونه آن که ای عده انـد نیستند و نبوده اساسا انقالبی ها، غیر محرومان مرفه علیه محرومان مال است

. بوده آنها دروغ انقالبی اند و کارهای نداشته هم و نخواهندبود، شرکت آزادیخواهانه ماهیت. 2

از آزادی دهنـد و همـواره مـی آن بـه آزادیخواهانـه دیگر انحـصارا جنبـه عده تمـام رادیـو تلویزیـون . اسـت گونـه این شاید رادیو تلویزیون . گویند می سخن عنـصر و آزادیخـواهی عنصر آزادی ندارد که و شک است آزادی روی اش تکیه

و هست هم سیاسی نهضت نهضت این ، یعنی بوده نهضت دراین بسیار مؤثری . است قوی در آن سیاسی جنبۀ هم خیلی

معنوی معنی به اسالمی ماهیت. 3

گوینـد مـی کـه کـسانی . است اسالمی نهضت نهضت گویند این می هم ای عده اسـالمی معنویتهـای فقـط از اسالم برداشتشان بسا هست است اسالمی نهضت ایـن بعد دربـاره ، که است صد در صد معنوی نهضت گویند یک می یعنی است . کنم می عرض توضیح کلمه

آینده انقالب اسالمی ایران

70

یـا طبقـاتی مـادی عامـل کـه اسـت عاملی تک تفسیر تفسیرهای یک پس [.داند مؤثر می] را معنوی روحی یا عامل آزادیخواهی روحی عامل اسـت ، مانند نهری نیست عاملی تک نهضت گوید اصال این ر دیگر می تفسی صورت به عامل هر سه . وجود آمده نهر به تا این است جویبار ریخته ازسه که

بایـد انقـالب هستند و این مستقل عامل سه هم ن´اند، اال داشته دخالت مستقل ایـن را بـه انقـالب این ثمر برسد و آینده به مل عا سه این وایتالف با همکاری

، شـاید کـنم مـی را عرض توضیح آن که جاست همین. بخشید باید تداوم شکل . باشد کننده قانع

جانبه و همه چند بعدی ، یعنی واقعی معنی به اسالمی ماهیت. 4

مطلـب اسـت اسالمی انقالب ایران گویند انقالب می که از کسانی دیگری عده اعتـراف بـه ایـران انقـالب کـه دانیم مقدار می این ١:کنند طور تفسیر می را این نظیـری خـصوصیات در این یعنی خود است به مخصوص انقالب یک بسیاری بـه دوش عامـل گوینـد سـه مـی که کسانی مثال آن . کرد فرض توان نمی برایش سـه ایـن که نداریم گویند در دنیا ما انقالبی ، می است یکدیگر مؤثر بوده دوش سیاسـی مـا نهـضتهای . باشند کرده یکدیگر حرکت دوش به دوش در آن عامل اینهـا بـوده یا اگر هر دوی نبوده سیاسی داریم ، طبقاتی نبوده طبقاتی ولی داریم خـصلتهای برخـی انقـالب ایـن کـه دراین هر حال به. نبوده و معنوی مذهبی

. نیست و بحثی خود دارد شکی به مخصوص داشـته اسالمی تعلیمات ماهیت به اگر توجهی که کنیم فکر می گونه ما این

مقصود از اسالم معنا که این به نه است ، اسالمی انقالب این که فهمیم می باشیم حرفهـا را ایـن کـه اینهایی. نیست دینی چنین اسالم. است معنویتش همان فقط

.کنم الاقل خود من این طور تفسیر می1-

71 )1(تحلیل انقالب اسالمی

معنویـات و آن از مـذهب قـسمت یـک فقـط از مـذهب گویندبرداشتشان می مذهب معنویت. زنند می حرف با احترام خیلی که آنهایی ]تعبیر به[ است مذهب مـساجد و معابـد کـه ، این خدا برقرار کردن با در رابطه ، آزادبودن نیایش یعنی

، معنـوی معنوی یعنی» اسالمی«گویند می که وقتی. آزادباشد آزاد باشد، عبادت ، مذهب ، مناسک مذهب قشریات گویند یعنی می بعضی یا ] امور، این یعنی[ هم

روح حتـی دهنـد، نـه مـی زیـادی اهمیـت آداب آن بـه مردم که مذاهب آداب دارد کـه و مناسـک آداب سلـسله یـک از خـودش هر مذهبی . مذهب معنویت یـک مـثال اگـر پیـروان . شود می مذهب جزء آداب هر مذهب روحانیون احترام باشـند بایـد داشـته کـه ای شایسته احترام آن مذهب آن ببینند روحانیون مذهب

.شود دار می جریحه شان مذهبی گیرند عواطف قرار می ندارند و مورد اهانت

صدر اسالم با انقالب ایران انقالب شباهت گونـه آن محـض معنویت یک اسالم که دانیم را می مطلب این ما خودمان ولی انقـالب نـدارد مـا دربـاره لزومـی . تصور دارند نیست مذهب غربیها درباره که

بـود؟ انقـالب چگونـه صدر اسالم خود انقالب ، درباره کنیم بحث امروز ایران انقـالب کـه حـال بـود در همـان و مذهبی اسالمی انقالب یک که صدر اسالم

بـود و سیاسی معنوی انقالب که حال بود،در همان سیاسی بود انقالب معنوی ، نبـودن ، عـدالت زادگـی ، آ حریـت بـود؛ یعنـی هـم و اقتـصادی مـادی انقالب

، یعنـی اسـت اسالمی تعلیمات در متن طبقاتی و شکافهای اجتماعی تبعیضهای . نیست از اسالم دو بعد دیگر بیرون آن

بـه اسالمی رنگ دو بعد دیگر هم آن که است این نهضت این راز موفقیت شد ولـی می مبارزه طبقاتی کاف ش پرکردن ما واقعا برای در جامعه . خودگرفت

گوید می اسالم بود که گرفته هم معنوی رنگ یک شد که می حد مبارزه در این

آینده انقالب اسالمی ایران

72

بایـد جامعـه گویـد جامعـه مـی اسـالم ] باشـد، در جامعه [ طبقاتی نباید شکاف م هـ آزادیخواهانـه های جنبه. است طبقه بی طرفدار جامعه باشد، اسالم توحیدی

. بود خودگرفته به اسالمی رنگ بـه انـسان بینید در صدر اسـالم شما می . طور بود همین هم در صدر اسالم

برخـورد و آزادی حریـت در موضـوع هـایی و جملـه تعبیـرات یعنی مظاهری. بوده بیستم یا در قرن فرانسه و انقالب هجدهم کند در قرن می خیال کند که می او را بـا جملـه جملـه هـم جـرداق جـرج کـه دوم خلیفه معروف داستان ثلم

. کند می مقایسه امیرالمؤمنین

و آزادی حریت عمر در باره سخن نبودنــد، مـسلمان مـردم اکثریـت زمــان در آن. مـصر بـود حـاکم عمروعـاص

پسر عمروعاص . د دیگر داشتن مذهب اکثریت مسلمانها بود ولی دست حکومت پـسر و آن. زند می او سیلی به شود، محکم می ها دعوایش رعیت ازبچه با یکی و ما زده ما سیلی به پسرت کنند که می شکایت عمروعاص آیندپیش می پدرش

عمروعـاص ). بگیـریم یا انتقام ببخشیم ( بگیریم انتقام داریم حق اسالم حکم به از مـصر مـرد بـا غیـرت ایـن . بود پسر امیر و امیرزاده مجرم د چون نکر گوش چـه ایـن کرد، گفت شکایت دوم خلیفه پیش آمد، رفت مدینه کرد و به حرکت و عمروعـاص خلیفـه ! ؟ زده پـسرمرا سـیلی پسر حـاکم که است اسالمی عدل

را باید حتما سیلی گفت زاده رعیت به. آمدند مدینه آنها به . را خواست پسرشبعـد . نواخـت وی بـه حسابی سیلی او در حضور خلیفه . بدهی جواب با سیلی از کی . احرارا امهاتهم وقد ولدتهم الناس استعبدتم متی: را گفت جمله این خلیفه .اند شده ازمادر آزاد زاییده که آن حالاید و قرار داده خودتان را برده مردم

73 )1(تحلیل انقالب اسالمی

از مـادر آزاد زاییـده هـر کـسی کـه اسـت همین فرانسه انقالب اصال روح . است اسالمی تعلیمات در متن جهت این.شود می

زاد فرخ رستم در بارگاه مسلمین نماینده سخن از آن قبـل در قادسـیه : انـد دهانـد آور نوشته پیش در هزار سال که در تواریخی

از امیـر مـسلمین ای زاد نماینـده فـرخ ها روبرو شوند رستم با ایرانی مسلمین که صـحبتها کـه در ضـمن . آمد او هم . بزنیم را با هم بیاید حرفهایمان که خواست اینهـا را بـا تطمیـع خواسـت مـی ، اول چیست خواهید و مقصودتان می شما چه

در فقـر بـسر ما بودید، از نظـر اقتـصادی های شما همسایه کند،گفت صرفمن ما بود که این و حق ایم شما بجا نیاورده را در باره همسایگی بردید و ما حق می مـا حملـه شدید بـه شما مجبور نمی که کردیم می مادی کمک هایمان همسایه به

تـو کـه هر چـه گفت صراحت او در کمال . کنیم کمک حاضریم حاال هم . کنید مـا کـرد کـه اضافه خودش ، چند تا هم مابودیم از این ، بیش ما بودیم گویی می

سپری جنگیدیم می شکم ما برای که روزهایی آن ، ولی بودیم چنان بودیم چنین. فها را ذکـر کـرد اید؟ او هد آمده چه گویید وبرای می حاال چه گفت رستم. شد مـا کـه اسـت از آنهـا ایـن یکـی ! حد ندارد که است هدفها عالی این قدری به

١. خدا باشند بنده و همه آزاد کنیم بندگان را از قید رقیت بندگان ایم آمده

)ع( علی سخن

ر د البالغـه نهـج در امیرالمـؤمنین جملـه و آزادگـی آزادی دیگـر دربـاره جمله اهللا و قـد جعلـک عبد غیرک و ال تکن: فرماید می که است حسن امام به وصیتنامه

. خدا تو را آزاد آفریده که مباش دیگری هرگز بنده پسرم ٢ .حرا

.»دربارگاه رستم« تحت عنوان 151، ص 2ج : ام این داستان را در داستان راستان آورده1- .31غه، نامه البال نهح2-

آینده انقالب اسالمی ایران

74

تنهـا در مـتن ارزشها نه این. است اسالم در متن ١ لیبرالیستی ارزشهای پس از اخیـر و ال اقـل سال پنجاه در طول بود، بلکه اسالمی در کتابهای ییعن اسالم و واقعـی خـوب هـای شناس اسالم عده یک وسیله به طرف این به 1320 سنۀ

، اسـت عـدالت دیـن شد اسـالم گفته مردم به شد، یعنی مردم وارد خودآگاهی دیـن ، اسـالم است حریت دین ، اسالم ت اس مخالف طبقاتی با تبعیضهای اسالم . است آزادی

نهضت این بودن شامل

همـه مـردم ایـن توده ، در اکثریت داشت اسالمی رنگ اسالمی تنها معنویت نه یـک نهـضت ایـن بـود کـه دلیـل همین و به خود گرفت به اسالمی چیزرنگ بتواند تردیـد کسی کنم نمی خیال نهضت این بودن در شامل . شد شامل نهضت

هم نهضت این ولی روستایی بود نه شهری نهضت یک مشروطیت نهضت. کنددیگـر مـا . داشـتند مشترکا شـرکت و روستایی ؛ شهری روستایی بود هم شهری و روممحـ . کنـیم تخطئـه تـوانیم نمـی کـه ایم دیده خودمان چشم به را که آنچه

غیـر بـازاری در مقابـل بازاری طور نبود که این. داشتند ثروتمند هر دو شرکت اعتـصاب هـم بود بـازاری کرده اعتصاب نفت اگر کارگر صنعت . باشد ایستاده مسیر و در یک را در یک همه بودکه نهضت این بودن اسالمی بود و این کرده؛ هرگـز اسـت السویه علی همه سهم بگویم بخواهم که این قرار داد بدون صف را در همـه نهـضت این بودن اسالمی باشد ولی السویه تواند علی نمی همه سهم . قرار داد هماهنگ حرکت یک

].های مبتنی بر مکتب لیبرالیسم های مبتنی بر آزادیخواهی و آزادگی، نه ارزش یعنی ارزش[ 1-

75 )1(تحلیل انقالب اسالمی

غرب در مقابل خودباختگی زدودن کنـد کـسب بسیار بزرگ موفقیت یک توانست نهضت این که است این عمده غرب بلوک یعنی ( اعم معنای به غرب در مقابل خودباختگی که است این و آن

یـک گویـد تـو خـودت مـا مـی ملت گیرد و به ما می را از ملت ) شرق و بلوک ، بایـستی خودت پای روی توانی می ، تو خودت داری فکرمستقل و یک مکتب . داری دیگری و منش هویت تو یک

یـک طـور کـه همین که شده ثابت مطلب این شناسی جامعه از نظر علمای هـست فرهنگی دارای که ای دارد، هر جامعه روح هم جامعه دارد یک فردروح دهـد و اگـر در نهـضتی مـی را واقعا تـشکیل جامعه آن روح جامعه آن فرهنگ کنـد تمـام را زنده روح بگذارد و آن انگشت ی جمع روح آن بتواند روی کسی بود ـ مخصوصا در ایـن قرن دو سه. آورد در می حرکت را یکجا به جامعه اندام

، مـردم زمـین مـشرق مردم ـ که پیدا شده و شرق غرب تالقی اخیر که صدساله دیدند احساس ها می ی غرب را در مقابل خودشان وقتی طور کلی ، به اسالم دنیای

سـر سـید ام نوشـته اسالمی نهضتهای در کتاب من. کردند می و کوچکی حقارت را در هند بـود و مـردم اسالمی نهضت از سران در ابتدا یکی هندی احمد خان

خـود انگلیـسها بـود شاید نقشه که کاری یک. کرد می ها تحریک انگلیس علیه شـد فراهم وسایلش کردند،خالصه کردند ـ یا تحریک را دعوت او بود که این

انگلستان وضع مخصوصا آن اروپا تمدن آن که وقتی. اروپا رفت سفر به ـ یک را باخت خودش را دیدآنچنان و گسترده عظیم تمدن و آن بیستم قرن در اوایل

مـا کـه هنـد گفـت مردم شد، به وض ع افکارش تمام هند برگشت به وقتی که ، یعنـی بمانیم باقی همیشه برای انگلستان قیمومت تحت که اال این نداریم راهی سـعادت اگر بخواهد به ایرانی بود و گفت ما پیدا کرده زاده تقی که فکری همان

ا باطنـا شـود، جـسما روحـا ظـاهر پـا فرنگـی سر تا نـاخن برسد باید از فرق

آینده انقالب اسالمی ایران

76

بـا کـه است این سیدجمال خصوصیت. سید جمال بر عکس . شود بایدفرنگی ، وقتـی داشـت وقت در آن غرب که تقدمی با آن بوده پیش درصدسال که این را بیـدار زمـین مـشرق باید ملت فکر افتاد که این به ،برعکس آنجا رفت به که

. او تحقیر کـرد را در مقابل داد و غرب او شخصیت وبه کرد و او را برانگیخت زیبـا آورده را آورد و چـه کـش مسجد مهمـان داستان» الوثقی عروۀ « در مجله

! است زیبایی داستان و چه است

کش مسجد مهمان داستان کـه ١ بـود از شهرها مسجدی گوید در یکی ، می آورده مثنوی در که است مثلی و ماننـد آن دانید قدیمها مهمانخانه می. بود شده معروف» کش مسجد مهمان « به

مـسجد را داشـت نمی و آشنایی شد و دوست می وارد محلی واگر کسی نبودهآیـد اینجـا مـی هر کـس بود که شده معروف بود که مسجدی. گزید می مسکن هـم آورنـد و کـسی مـی را بیـرون اش هروند، جناز می که خوابد،صبح می شب مسجد بخوابد، در آن آمد، رفت غریبی آدم یک. چیست قضیه علت دانست نمی آید شب می هر کس که است چگونه دانیم مسجد نمی گفتند آنجا نرو، این مردم

مـن : تگف. ماند نمی آورند، زنده می را بیرون اش جنازه خوابد صبح در اینجا می هـر کـار کردنـد . روم مـی ، مـن ترسـم نمی هم و ازمرگ بیزارم دیگر از زندگی

های نیمه آن. بود و دلیری شجاع ضمنا آدم . در آنجا خوابید نکرد و رفت گوش هـستی تو کی آی: مسجد بلند شد این از اطراف هولناکی شد صداهای که شب صداهای ؛ یک کنیم می ریز ریزت ن´، اال کنیم می ات خفه ن´ اینجا؟ اال ای آمده که

از هـم صداها را شنید، ایـن تااین. ترکید شیر می زهره که تاریکی در آن مهیبی

کنم که چون در اروپـا ایـن قـصه را خیال می . البته سیدجمال اسم مسحد نبرده، گفته معبدی بود 1-شاید ار اصـل . اصطخرگوید معبدی بود در نزدیکی شهر می. داده نخواسته اسم مسجد بیاورد نشر می

.ای است قدیمی ای که قبل از مولودی هم بوده اسم مسجد نبوده؛ به هر حال قصه قصه

77 )1(تحلیل انقالب اسالمی

بیـا هـستی هـر کـه : را بلندترکرد ؟ صدایش هستی تو کی : جا بلند شد و گفت ، بیـاهر کـاری بیـزارم گی زنـد دیگـر از ایـن ، مـن ترسم نمی از مرگ جلو، من

جلورفـت مقدار که یک. کرد فریاد بلندتر کشیدن شروع. بکن بکنی خواهی می دیوارهــا مــسجد بلنــد شــد، ناگهــان از داخــل مهیبــی و فریــاد کــشید صــدای

در آنجـا کـه و گنجهـایی در آنجـا بـود شکـست که هایی و طلسم فروریخت گنجها سلسله از آنجا با یک فردا صبح . فرو ریخت آدم آن پای بود پیش مدفون . آمد بیرون

کـه ضـعیف آدمهـای . است کش مسجد مهمان آن گوید غرب می سیدجمال طلـسم بایـد فریـاد کـشید و ایـن . میرنـد بازند و مـی اینجابیایند خود را می به

در . دلیر بود آدم آن ق کار را کرد و مصدا همین خودش ، که راشکست دروغین خطـور کنـد فریـاد توانست نمی احدی در دماغ با انگلستان مبارزه که زمانی آن

حالـت بار ایـن اولین را بلند کرد و برای انگلستان استعماری با سیاست مبارزه ام تمـ بـرای . کرد تکیه مردم خود اسالمی و روی گرفت را از مردم خودباختگی

تحقیـر » مـن « بود، یـک قائل» من « و یک هویت ،یک منش یک اسالمی ملتهای و کرامـت شـرافت کـه منـی ، یـک شده پامال من ، یک مستذل» من « ، یک شده

و » مــن « ایــن. کــرده را فرامــوش خــودش ، تــاریخ کــرده را فرامــوش خــودش گذشـته ، بـه صـدر اسـالم تاریخ به بود که این. یاد او آورد را باید به ش»خود«

کـرد، می تکیه در گذشته اسالمی فرهنگ ، به در گذشته اسالمی تمدن ، به اسالم در آن البتـه . داد مـی روحیـه ملـت این آورد، به می یادش را به ملت این» خود«

مـا . داد بذرنتیجـه این که را ببخشد گو این زیاد اثر خودش توانست نمی زماندارنـد ـ و اسـالم دنیای روی مطالعاتی که از افرادی کتابها و مقاالت در بعضی

در ن´ اال کـه خـوانیم ـ می بدهیم گسترش توانستیم را می مطالعات این کاش ای اسـالمی هویت جستجوی بر اساس اسالمی نهضتهای اسالمی کشورهای تمام

آینده انقالب اسالمی ایران

78

. بینـیم را می ها کمتر اسمشان ما در روزنامه که در کشورهایی دارد، حتی وجود کـشورهای وجـود دارد؛ در تمـام و پاکـستان ، هندوسـتان ، فیلیپین دراندونزی

غیـر ارزشـهای همـه طرد کـردن بر اساس یعنی تا اسالمی ماهی نهضتهایی عربی جریـان در همین اکنون. وجود دارد ی اسالم مستقل بر ارزشهای وتکیه اسالمی

که کمونیستی ، گرایشهای و در مقابل غرب طرف به انور سادات مصر و گرایش یکـدیگر هـستند و عـصای دو همیـشه این وجود دارد که عربی در کشورهای

جنـبش ایـران انقـالب کنند،مخـصوصا بعـد از پیـروزی می یکدیگر را تکمیل ــان در عظیمــی ــصر در می ــه م ــات هم ــه و بالخــصوص طبق ــنفکر و طبق روش

اسـالمی و ارزش اسـالمی هویـت در جـستجوی وجـود دارد کـه تحصیلکرده تظـاهرات پرسـید آیـا ایـن ،می در آمریکاست که دارم آشنایی. هستند خودشان

منعکس ایران گیرد در می صورت در قاهره که ایران انقالب نفع به بسیار عظیم گفـتم . شـود نمـی منعکس چطور در ایران کرد که می تعجب. نه شود؟ گفتم می

آمریکا اینها را نـشان در خود گفت می. را ندارد امکان این البد رادیو تلویزیون . است دهنده تکان دهند، عجیب می

نتیجه اسـت ماهیتـا اسـالمی انقـالب ما یک انقالب که ١ باشد درست نظریه اگر این

بـرای فقـط انقالب که صرفا معنوی انقالب یک نه( ذکر شد معنا که آن به ولی ، یعنـی است اسالمی جانبه همه انقالب یک یعنی) است کردن و عبادت نیایش از و چـه آزادیخواهانـه از جنبـه چـه مـادی از جنبـه را چـه انقـالب این روح در آینـده هـم تـداومش صورت دهد، در این می تشکیل دیگر، اسالم های جنبه

را اسـالمی آن کنـیم ما باید کوشش همه باشد یعنی مبنا و اساس باید بر همین

.گویم چون ممکن است شما انتقاد داشته باشید، باید روی اینها بحث کنیم می» اگر «1-

79 )1(تحلیل انقالب اسالمی

، اسـالمی و مؤتلـف مـشترک باشـدنه اسالمی. جانبه یک اسالمی نه ولی کنیم باشـد نـه ، اسالمی محض آزادیخواهانه باشد نه اسالمی، محض طبقاتی باشد نه

، اسـت دیگـری و گونـه نیـست گونه و اگر این . محض و معنوی روحانی فقط اسـالمی یـا ثلـث اسـالمی نیمـه گوییم اگر می . بدهیم دیگر را ادامه گونۀ همان یـا دوقـسمت نیمه آن گر به ، دی باشیم قانع خودمان یا ثلث نیمه همان ، به است

. باشیم نداشته کاری دیگرش اسـالمی شود برای می که دالیلی به بعد راجع . کردم طرح بود که بحثی این تـا کـه رهبری نحوه را شاید از طریق دالیل بیشترین آورد که انقالب این بودن بحث دیگری و مفید بودـ در جلسه م کرد ـ اگر الز بشود اقامه است شده کنون . کنیم می

آینده انقالب اسالمی ایران

80

و پاسخ پرسش

و سهیم داشته شرکت انقالب در این هم و سیاسی مذهبی اقلیتهای: سؤال اند؟ داشته اسالمی رنگ اند،آیا آنها هم بوده

ایـن ب جوا مختصر ـ که خیلی ـ البته گفتم چیزی عرایضم در ضمن من: پاسخ یـک کـه ایـن معنـای . کـنم مـی بیشتر عـرض تفصیل حاال به باشد ولی مطلب اسـتثناء بـدون در آن کنندگان شرکت همه که نیست باشد این ، اسالمی انقالب انـد روح داشـته اسـالمی روح کـه هـم کسانی آن اندیا همه داشته اسالمی روح

، کنـیم مـی حساب و مجموعش را ما در کل این. بوده درجه یک به شان اسالمی استوانه که ؟ آنچه بوده چه داده می راتشکیل نهضت این روح که آنچه گوییم می مسلمین فقط صدر اسالم ؟آیا در انقالب بوده چه داده می را تشکیل نهضت این

اقلیتهـای که کنیم پیدا می ما مواردی ، صدر اسالم ، در انقالب داشتند؟ نه شرکت بیایـد اسـالم کـه از ایـن ، قبل داشتند، چطور؟ مثال درایران شرکت هم مذهبی و مـسیحی ، اقلیت یهودی دادند؛اقلیت می ها تشکیل را زردشتی مذهبی اکثریت اقلیتهـا بـا آن بر ایـران مسلمین در پیروزی وجود داشتند ولی هم مانوی اقلیت

که حاکم مذهب اقلیتهااز دست آن که این بودند، چرا؟ برای همدست مسلمینکردنـد بردنـد وفکـر مـی مـی رنـج العـاده بود فـوق و زردشتی مجوس مذهب

بـه بـاز هـم کـه شـود بـا ایـن حاکم اگر اسالم که) بودند را کرده حسابهایش( را بـر اقلیـت اسـالم در زیر لوای اقلیت د ماند ولی خواهن باقی اقلیتی صورت وقتـی دهد که می نشان تاریخ. دادند می ترجیح مجوس دین در زیر لوای بودن

کردند، چون کمک مسلمین آمدند اقلیتها مخصوصا یهودیها به ایران به مسلمین

81 )1(تحلیل انقالب اسالمی

رشـد در حـال کـه ایرانـی های مسیحی از دست ، هم ایران دوره یهودیها در آن . ایرانی های زردشتی از دست بردند هم می بودند رنج

، و یهـودی بـود و اقلیـت مـسیحی طـور بـود، اکثریـت همـین در مصر هم هـا بـه آمدنـد یهـودی که نداشتند، مسلمین ها آزادی مسیحی ها ازسوی یهودی .ها مسیحی شتافتند علیه مسلمین کمک

مقـدار نقـش داشـتند امـا ایـن نقـش مـسلمین در پیروزی اقلیت این پس مـشترک نهـضت یک صدر اسالم نهضت پس بگوییم شود که نمی سبب داشتن در ایـن . داد مـی تـشکیل را اسـالم نهـضت روح ، بلکـه بوده یهودی و اسالمی و مـذهبی از اقلیتهـای اعـم غیر مـسلمان ، اقلیتهای است طور همین هم نهضت اقلیتـشان کـه ایـن دلیـل داشتند اما آنها بـه شرکت غیر مذهبی سیاسی اقلیتهای عمـده داد ـ قهـرا نقـش نـشان ١رفرانـدوم ایـن ـ که ناچیز بود و هست خیلی

.نداشتندتـر توانـد، به مـی و اگر کسی است توجه قابل مسئله این مهمتر ـ که مسئله

عامل] ماتریالیستی اقلیتهای اقلیتها بالخصوص برخی که است کند ـ این تحلیل کـشته از اینهـا کـه افـرادی در صـداقت خواهم نمی من [. بودند نهضت توقف

بـا شـهدای ٢ شـدگان کـشته ایـن نـسبت کـه ندارم و کاری ، شدند تردید کنم کـشته کـه مـسلمان جـوان یـک . کنم می نگاه اثرش ، به بوده نسبتی چه اسالمی

شـد مـی کشته که کمونیست یک. کرد ایجاد می موج اسالمی شد، در جامعه می تنها عامل نه یعنی! رویم می کمونیسم طرف ما به نکند که : کرد ایجاد می نگرانی

یک هری برگزار شد استاد مط 1358 فروردین 12رفراندوم درباره نظام جمهوری اسالمی که در [ 1-

].ماه بعد به شهادت رسیدندای بدشـان کنم هرچند عده اطالق نمی » شهید«کنم، به غیر موحد من به فرهنگ خود خیانت نمی 2-

.بیاید

آینده انقالب اسالمی ایران

82

بـه داشـت کوشـش ١ چـرا دسـتگاه . شد می هم توقف عامل نبود بلکه حرکت بود محـال خیز می موج بزند؟ اگرمارکسیسم مارکسیستی رنگ مسلمان جوانان مسلمان هم گفت اگر می . مارکسیست هم است مسلمان ، هم بگوید این بود که توانست نمی. شود می دارد تغذیه حرکت از دو منبع یعنی مارکسیست هم است

مـسلمان . است مارکسیست مسلمان یک گفت را انکار کند می بودنش مسلمان بـودن مارکسیـست تهمـت بـا خواست کرد، می ایجاد می موج در مردم بودنش

از نظـر دارند ولی آنها از نظر عدد سهمی که است این. را بگیرد موج جلو این و دسـتگاه که همه این. دارند منفی سهم ندارند بلکه تنها سهمی نه ایجاد موج

برچـسب ایـران نهـضت بـه کـه اصرار داشـت و امپریالیستی استعماری دنیای را بزند از سرعت برچسب اگر این دانست می بود که این بزند برای کمونیستی

.آورد می پایین را مقداری حرارت و درجه اوج کاهد و آن می آن

شـکل ایـن را به خلق نظیر فدائیان افراد غیرمذهبی چرا شما نقش : سؤال ؟ دور نیست به اسالمی از عدل گیرید؟ آیا این می ندیده

انـد، شـده هم اند، کشته بوده افرادی که است داشتند، بدیهی نقش که این : پاسخانـد داشته صداقت ای عده اقل ال القاعده علی جوانانشان در میان مسلم که افرادی

و عـددی از زاویـه یکـی : کـرد باید حساب آنها را از دو زاویه داشتن اما نقش دارند و از جنبه کم سهم عددی از جنبه . در جامعه تأثیر بخشیدن دیگر از زاویه . دارند منفی سهم جامعه روی تأثیر بخشیدن

جامعـه نظر من کردید، به صحبت طبقه و بی دی توحی شما از جامعه : سؤال . دهید مورد بیشتر توضیح در این خواهشمند است. وجود ندارد طبقه بی

]رژیم شاه[ 1-

83 )1(تحلیل انقالب اسالمی

طبقه بی جامعه میان است فرق. ام داده توضیح توحیدی بینی جهان در کتاب : پاسخ از کـه گـوییم را مـی اختالفهایی ، آن طبقاتی و جامعه طبقه. اختالف بی وجامعه از نظر یـک با دیگری اگر کسی یعنی. پیدا شود بیجا و ظالمانه امتیازات کسب او بـه جامعه که است این باشد، منشأ تفاوتش داشته تفاوت مثالثروت موهبت

بـه اگـر جامعـه . بدهـد فرد دیگـری امتیاز را به آن که آن بدون امتیاز داده یک بـه الاقل دیگر که بچه یک بخواند، به برود درس را بدهدکه امکان این ای بچه

ایـن بخواند، در نتیجـه برود درس را ندهد که امکان او استعداد دارد این اندازه طبقـه اند، اگرچـه سواد دوطبقه باسواد و بی باسواد شود، این سواد بماند و آن بی

چـرا او بـا سـواد : اسـت ظالمانه هستند که ای باز دو طبقه ولی نیستند اقتصادی شود ولی زندگی بکند و بعد دارای عالیه شود، بعد تحصیالت باشد، بعد دیپلمه

. نباشد چنین دیگری آن ، یعنـی روند مدرسه هر دو می با دو امکان دو بچه که هست وقت یک ولی

مدرسـه یـک به اول از کالس . کند هر دو ایجاد می ی برا مساوی شرایط جامعه اسـتعدادش کـه ایـن دلیـل از اینها به یکی کنند، ولی می را طی روند،مدارج می

شـود و آن مـی باالتر قبول در کالس نیست و تنبل یاکوشاتر است بیشتر است افتـد او جلـو مـی این کم کم آورد، نمی نمره یا بازیگوشی تنبلی دلیل به دیگری را بـه خـودش رسـاند ایـن مـی دیپلم به زحمت رابه ماند، او خودش می عقب

کار فنـی یک این. کند پیدا می بااو اختالف بعد قهرا این . رساند می هم دانشگاه ود ولیش پیدا می اینجا اختالف. بدهد تواند انجام او نمی بدهد که تواند انجام می . نیست دیگری آن به در اثر ظلم اختالف این آن باشـد، یعنـی تفـاوت باید اصال بـدون جامعه که گوییم ما می وقت یک

، او را عقـب کـرده تنبلـی و دیگـری جلو افتاده زندگی در مسابقه که هم کسی عقـب کـه تا بـا آن بزنیم اش نه سی ، به جلو افتاده که آن. بایستد تا با این بکشیم

آینده انقالب اسالمی ایران

84

تا جلو نرود و ایـن داریم زور نگه یا او را به [.قرار گیرند ردیف] در یک مانده و ، ظلـم خـود ایـن . کنیـد حرکت حتماشما باید همدوش که زور بکشیم را به

از قـه طب کـه ایـن مفهـوم بـه طبقه بی جامعه میان است فرق پس. استثمار است از تعبیر کنیم بخواهیم اقتصادی باشد ـ و اگر ازجنبه پیدا شده ظالمانه امتیازات

از از اسـتثمار بلکـه نـه اختالفات که طبقه بی باشد ـ و جامعه استثمار پیدا شده . بود نظر ما اولی. باشد و کار و ابتکار پیدا شده فعالیت سطح اختالف

انتقال را از گونۀ آن با صدر اسالم انقالب این مقایسه بحثچرا در : سؤال

مطلـب این نیز ناظر به مائده سوره پیغمبر دانستید و آیات در زمان از شرک از حکومت انتقال مشابه رسد حالتی نظر می به انقالب این که درحالی است . دارند نقش ذرها و ابو است داشته علی حکومت به عثمان

و دژهـا را پیروز شـده بیرونی بر دشمن ما که انقالب: بود این من تشبیه : پاسخ

وجـود دارد، خطر تهدید برایش درون از ناحیه و اکنون گرفته بیرونی ازدشمن. امیر حضرت زمان انقالب شبیه نه پیغمبر است زمان انقالب شبیه جهت از این

. نبود غلطی تشبیه نابراینب: سؤال

پذیرد و برای را می انسان اصالت اسالم که مسئله این به با توجه نمایـد و می را مطرح و آزادیخواهی ، مادی از نظر معنوی ابعاد مختلف انسان اسـتثمار در کلمـه کـه استـضعاف مفهـوم شـمول به دیگر با توجه ازطرف ابعـاد مختلـف همـه دربرگیرنـده در حقیقـت برند کـه کار نمی به واستبداد

فـوق مـسئله بـه بـا توجـه » استـضعاف « آیا خـود کلمـۀ است انسان روح مستـضعف هم فرمودید فرعون که گونه همان ترتیب کند؟ بدین نمی حکایت از ابعـاد یکـی و از نظـر معنـوی بلکـه از نظر مادی خواهد شد اما نه تلقی . انسان روح

85 )1(تحلیل انقالب اسالمی

را در واقـع آیه اند مفهوم خواسته استضعاف در مفهوم توسعه نوع با یک : پاسخ در بیایـد و آن یکی گفتم من که اند با حرفی گفته دیگران آنچه بکنند که طوری

مـادی محرومیـت بـه دارد، اختـصاص اعم مفهوم یک استضعاف که است این ، هـم معنـا خـود فرعـون ایـن و بـه هـست هـم فرهنگـی جنبـه ندارد، شـامل

شخصیت یک: داشت دو شخصیت فرعون. شده استضعاف استضعافگر بود هم بـود و یـک درونش شدۀ استضعاف شخصیت آن که و خدایی و انسانی فطری

علـی نمـن و نریـد ان آیـۀ . بـود اش فرعونی شخصیت آن که اکتسابی شخصیت تفـسیر از آیـه نوع یک این. شود می هم درونی فرعون آن شامل استضعفوا الذین آیـا آن ولـی نیـستیم بـا آن ما مخـالف طور تفسیر کنیم را این اگر آیه که است

مـسئله اجتمـاعی بعـاد ا بعد به کنند که می تکیه مستضعفین آیه روی که کسانی را تـا گوینـد ماحرفـشان طور مـی گویند؟ اگر همین طور می پردازند همین می

: است این باید بدهم آیه درباره من که توضیحی ولی. داریم قبول ای اندازههـا روبـرو پیـروزی در مـالک ظـاهر مختلـف بـه ، ما با دو منطـق در قرآن در قـرآن . آیـد در مـی چه که تا ببینیم بسنجیم دو را با هم اینباید که شویم می

را پیــروزی مــالک کــه اســت ـ ظــاهر ایــن اســت آیــه ایــن جــا ـ کــه یــک و االرض استـضعفوا فـی الـذین علی نمن و نرید ان : کند می بیان شدگی استضعاف

. اسـت و پیـروزی ،انقـالب حرکـت مـالک شدگی استضعاف پس . ائمۀ نجعلهم و حرکـت شـود و از هرجـا کـه پیدا می شدگی از استضعاف و انقالب حرکت در اینجاایمـان پـس . شـود جا پیـدا مـی از همان هم پیدا شود پیروزی انقالبـ و ظـاهر ایـن و اگـر مـا باشـیم مـالک این روی. ندارد نقشی ، هـر جـای ه آی

، ، جنـبش حرکـت بـرای اسـت باشد، کـافی شدگی و استضعاف دنیامحرومیت

آینده انقالب اسالمی ایران

86

کـرده تکیـه ١ امر زیربنایی یک اینجا روی قرآن از نظر آقایان . وپیروزی انقالب . اقتصادی امرمادی یعنی را آن حـضرات کنـد کـه مـی تکیـه امـری روی دیگری در آیات قرآن ولی

: صالح و عمل ایمان دانند، یعنی می روبنایی

االرض فی لیستخلفنهم و عملوا الصالحات امنوا منکم ' وعد اهللا الذین هـم ل' ارتضی الذی دینهم لهم و لـیمکنن قبلهم من الذین کمااستخلف ٢. شیئا بی ال یشرکون امنا یعبدوننی بعد خوفهم من و لیبدلنهم

بـه ایماننـد، پیوسـته دارای که آنهایی: کرده تکیه امر ایدئولوژیک یک روی ، ) مکتبی هر به پیوستن نه است الهی قطعا ایمان مقصود از ایمان (اند مکتب یک دارنـد و دلبـستگی مکتبشان این دارند و به خدا ایمان دین خدا و به به که آنان

. داده و پیروزی استخالف اینها وعده خدا به است مکتبشان این مطابق اعمالشان : داریم زیادی آیات زمینه در این

� اال لـذکر ان بعـد ا الزبـور مـن و لقد کتبنا فـی یرثهـا عبـادی رض

٣. الصالحون ٤. للمتقین و العاقبۀ عباده یشاء من یورثها من لله االرض ان

٥. مؤمنین کنتم ان االعلون و ال تهنوا و التحزنوا و انتم

. البته ما این زیربنا و روبنا را قبول نداریم1- .55/ نور2- .105/ انبیاء3- .128/ اعراف4- .139/ آل عمران5-

87 )1(تحلیل انقالب اسالمی

و در انقالبهـا تـاریخ در حرکـت آیـا قـرآن : اسـت مطـرح مسئله این اینجا مـادی محرومیتهای یعنی است امروز زیربنایی اصطالح به مسائل روی اش تکیه

فرامـوش روبنـا بکلـی مـسئله که است سال چندین ن´؟ اال امرروبنایی یا روی آیـا . کننـد مـی زیربنـا تکیـه خودشان ح اصطال به مسئلۀ آیندروی می ، همه شده جـا در یـک کـرده تکیـه شـدگی استضعاف جا روی در یک : گفته تناقض قرآن جـا بـرای در یـک اسـت قائـل اصـالت ایمـان جـا بـرای ، در یک ایمان روی

ـ ' وعداهللا الذین همان قرآن منطق. ما نه عقیده ؟ به محرومیت و عملـوا نکمامنوا م کردنـد در اسـتنباط کلـی کردند، اصـل غلط برداشت آیه از آن . است الصالحات

و بعدش را ازقبل و بعد دارد، آن ، قبل آیه. گوید را نمی کلی اصل آیه که حالی عالفـی عـون فر ان: اسـت ایـن آیه قبل. اند گرفته تفسیر را از آن اند و این بریده نـساءهم و یـستحیی ابنـاءهم یـذبح منهم طائفۀ اهلها شیعا یستضعف و جعل االرض

، گروهـی ، علو کـرده استکبار کرده زمین در روی فرعون ١. المفسدین من کان انه بریـد و فقـط ذکور آنها را مـی سرهای که ، در حالی رده ک رااستضعاف از مردم و نریـد ان : گویـد بعد می. بود ، و او از مفسدان داشت می نگه آنها را زنده زنهای و فرعـون و نـری : فرمایـد شـود مـی می تمام که و آیه ... استضعفوا الذین علی نمن

قـرار دو آیـه وسـط ) ...و نریـد ( آیه این. ما کانوایحذرون دهما منهم و جنو هامان را از خـودش منطق قرآن. است اسرائیل وبنی فرعون به هر دو مربوط که گرفتهــداده دســت ــو در ارض فرعــون: ن ــدا کــرد، مفــسد واســتکبار در ارض عل پی

را استـضعاف از مـردم گروهـی کـه الیکـرد؟ در حـ شد، چکار مـی االرض فی آنهـا تنها زنهـای که برد، درحالی آنها را می پسران سرهای که کند، در حالی می

در و فلک خیالم درچه من گفت( ]کنیم می اراده چنین[دارد، ما می نگه را زنده و : کـردیم را می خودمان کار داشتیم ما هم کرد ولی کار را می او این ). خیال چه

.4/ قصص1-

آینده انقالب اسالمی ایران

88

در ، یعنی مستضعفان بر همان بگذاریم منت که کردیم می اراده ما هم که آن حال را فـراهم کتـاب و یـک مکتـب و یـک ایمان یک مقدمات ما داشتیم که حالی آن را درخانـه ما موسـایی که این شد برای مساعد می داشت و زمینه کردیم می

ــون ــرورش فرع ــدهیم پ ــان و موســی ب ــازه ایم ــاب ت ــازه و کت ــاورد و ای ت بی نیـروی این بشوند، آنگاه مکتب و یک ایمان یک به ، گروندگان مستضعفین این

.دهد می را شکست فرعون که است ومکتب ایمان» استـضعفوا الذین علی ن نم و نرید ان «اند گفته از قدیم مفسرین که است این

زمـان مستـضعفین همـان یعنی استضعفوا الذین، قبل به مربوط است حالیه جملۀ منـت مثـل [ بود کـه این] قرار بدهیم خواستیم بر آنها می که هم ، ومنتی فرعون

، کنـیم مبعوث پیغمبر در میانشان ١» رسوال فیهم اذ بعث الـمؤمنین اهللا علی لقد من « و و مکتب تا در پرتو ایمان آنها بدهیم به و ایمان ، مکتب بفرستیم رهبر برایشان

. ما کانوا یحذرون و جنودهما منهم و هامان فرعون و نری: و بعد.رهبر پیروز شوند امنوا منکم ' وعد اهللا الذین از مصداقهای یکی هم اسرائیل بنی ن داستا بنابراین

کـه بـوده مـا ایـن خواهـد بگویـد تـصمیم نمـی قرآن. است وعملوا الصالحات تـوراتی نـشود، چـه بشود چـه مبعوث موسایی چه بدهیم رانجات اسرائیل بنی

بیایـد چـه ایمانی نیاید، چه بیاید چه مردم در میان توحیدی نیاید، چه بیاید چه ما منـت که آن و حال «گوید می که این. زند نمی حرفی چنین نیاید؛ هرگز قرآن

اذ بعـث الــمؤمنین اهللا علی لقد من «نظیر ) گذاشتیم می منت ما داشتیم (» گذاشتیم را موسـی فرعـون خانـه ؟ در بطـن گذاشتیم می منت چگونه. است» رسوال فیهم

ایمـان بـشود و بـا یـک رسـالت به مبعوث کم کم موسی که دادیم می پرورش جدیـد بیایـد و رهبـری جدیـدو یـک جدید و رسـالت و مکتب جدید و تازه

. بدهد را نجات اسرائیل بنی

.164/ عمران آل1-

89 )1(تحلیل انقالب اسالمی

جـدا و مابعـدش را از مـا قبـل آیه این که ه از آنجا پیدا شد اشتباه این پس این میان ، بعد تناقضی شده منفی در آن ایمان نقش جدا کردیم که وقتی ، کردیم

دیگر آیات روز بوده باب خیلی آیه این و چون دیگر پیدا شده آیات و همۀ آیه و ایـدئولوژی یـد و پیـروزی عقا بر جنگ اسالم ، اساس نه. است شده فراموش مستـضعفین همیشه که معتقد است قرآن ولی است صالح و عمل ایمان پیروزی

آنهـا کنند چـون پیدا می صالح و عمل ایمان به گرایش بیشتر از غیر مستضعفین بیایـد بایـد حق راه اگر بخواهد به فرعون یک. اند خوابیده در زیر خروارها مانع

نـدارد، تـا ابوذر چطور؟ ابوذر مـانعی یک بیاید ولی مانند بیرون کوه از زیر یک مانعهـای آن پیغمبـر، چـون آید سـراغ جهد و می فنرمی مثل ببیند پیغمبر هست

.ابوذرها وجود ندارد ها برای ها و ابوجهل ابوسفیان

)2( ایران انقالب تحلیل

الرحیم اهللا الرحمن بسم

بیایـد و عمـل بـه تحلیلـی ایـران اسـالمی از انقالب است الزم که فکر کردیم تـا . شـود ما مشخص آینده راه که این گیرد برای صورت آن به نسبت شناسایی

آینـده راه پیـدا نکنـیم درسـت و شناسـایی شـناخت انقـالب این ماهیت ما به در کـه کـنم را عـرض جـا مطلبـی این. دهیم نمی تشخیص را درست خودمان . خواهد بود آن به و ضمنا جوابی بوده مطرح هم پیش جلسه سؤالهای ضمن

؟ است گروهها صحیح از سهم آیا صحبت

. گروههـا را بایـد در نظـر گرفـت سـهم شـود کـه می مطرح مسئله این گاهی ایجـاب و انـصاف اند و عدالت داشته رکت ش انقالب در این مختلفی گروههای

شـهدا و کـشته همـه افـراد و سـهم همـه گروهها و سهم همه سهم کند که می گروهها که بشوم بحث وارد این خواهم فعال نمی من. را در نظر بگیریم شدگان

، اسـت بـوده هـم منفـی سهم ای تا اندازه سهمشان دارند و یا بعضی سهمی چه و معنی داشتن در انقالب سهم حاضر آیا بحث در حال که ببینم خواهم می ولی

و دهـی بهره ثمر برسد و موقع به وکمال تمام به ؟ اگر انقالبی دارد یا نه مفهوم

91 ) 2(تحلیل انقالب ایران

نیست در میان چیز دیگری گیری بهره و چیدن جز میوه باشد که آن چینی میوه ثمر در به سهمی که افرادی همه گروهها و حتی همه که هست این اینجا جای کـه است باغی مثل. بکنند را خودشان سهم اند مطالبه داشته انقالب آن رساندن

اند و حـاال موقـع داشته سهم آن درختان دادن و پرورش در کاشتن زیادی عده چیـدن میـوه موقـع گوید حاال کـه می ، هر کسی ت اس آن و ثمر دادن دهی میوه . بدهید ما را هم سهم پس است اسـت کـرده را طی ای و مرحله آغاز شده انقالبی که هست وقت یک ولی

انـد، داشـته شـرکت در آن هـم دارد و گروههـایی را هنوز در پـیش ومراحلی کنـد، یـک مـی را طی خودش دارد جریان ب انقال ، و هنوز این واقلیتی اکثریتی

آن به مرحله اند از آن نظر داشته وحدت مرحله تا یک بادیگران که افرادی عده داد و بـرد مسیر باید حرکت را در فالن انقالب این هستند که آنها مدعی طرف

در مسیر دیگری د بلکه مسیر نباید برو در آن انقالب ،این گویند نه می و دیگران و منزل اند و تا یک با یکدیگر بوده زیادی ، عده شروع در نقطۀ باید برود؛ یعنی

وحـدت کنـد همـه باید سقوط رژیم که است بوده رژیم سقوط که مرحله یکدر قـ کند، همین سقوط رژیم فقط که بوده این برای اند اما آیا انقالب نظر داشته

ثمـر و میـوه بـه و انقـالب اسـت چیز درسـت کرد دیگر همه سقوط رژیم که مهمـش ، و جنبه کنندگی ویران جنبه: دارد دو جنبه ، انقالب ؟ یا نه است نشسته و مدل و با چه الگویی چه و روی چگونه آینده جامعه که است سازندگی جنبه

سـقوط مرحلـه کـه رسـیدیم اول مرحله به که وقتی. شود باید ساخته سیستمیمـسیر بایـد را در فـالن سیر و جریان این گویند که فورا می ای عده است رژیم

) کارندارم و اقلیت اکثریت به من( دیگر عده و یک ، از آنجا باید رفت انداخت بایـد گـویم مـی من که سیری م مسیر دیگر، این را در این انقالب گویند این می

. کرد هدایت

آینده انقالب اسالمی ایران

92

کـه بردار نیست تجزیه انقالب. نیست مطرح داشتن سهم اینجا دیگر مسئله و مـسیر راه. دیگری را به قسمتش یک دهیم شما می را به قسمتش یک بگوییم

باید برود یـا از آن راه یا از این قافله ، این کرده حرکت که است ای ، قافله است راه کند یا باید بکلی حرکت یا باید مثال در مسیر اسالمی انقالب این قافله . راه

حرکـت برود، مثال در مسیر کمونیـستی دیگری کند و از راه عوض را خودش نظریـات از اول که آنهایی بگوییم که نیست بحث این جای مرحله در این . کند

را حـاال درصـدش ( دارنـد سـهمی رژیم سقوط اند و تامرحله داشته کمونیستی، بوده نهر آبی بگوییم که نیست نهر آب انقالب. را بدهید سهمشان) ندارم کاری و بـه را جـدا کنـیم ، از اینجا جویی مسیر آمده در یک آمده ، تا اینجا که آمده می

از مملکت قسمتی بگوییم که ببرند؛مگر این خودشان مین ز تا برای اینها بدهیم گفتند می از اول هم افرادی که چنان ـ و اال دهیم آنها می و به کنیم می را تجزیه

نظر دارند و دو مسیر مختلف با یکدیگراختالف در ایدئولوژی که ـ گروههایی در یـک شـدن با یکدیگر، شریک بستن ، پیمان کنند، اشتراک خواهند طی را می عجالتـا کـه است تاکتیک یک فقط ندارد، آن و معنی در مورد آنها امکان معامله ، یا شما از ایـن بریم می برید یا ماپیش می تا بعد یا شما پیش کنیم کار را می این

مـسئله این مرحله ین،در ا اساس بر این . بریم مسیر می برید یا ما از آن مسیر می برند مـا دیگـر سـهمی می یا آنها پیش [ ندارد، معنی] را بدهیم عده یک سهم که

شود نمی. نخواهند داشت آنها دیگر سهمی بریم می و یا ما پیش داشت نخواهیم دردو مـسیر متنـاقض . داد حرکـت واحد در دو مسیر متناقض را در آن انقالب انقـالب کـشاندن طـرف از آن گاهی کشاندن طرف از این ، گاهی ن داد حرکت . انقالب با نابودی است مساوی

93 ) 2(تحلیل انقالب ایران

انقـالب آینده راه پیدا کردن ، برای چیست انقالب این ماهیت که بحث این نحـو کلـی بشود بـه که نیست مسائلی اجتماعی مسائل البته. مفید ومؤثر است

چنـین اجتمـاعی حرکـت یک گوییم مثال ما می که وقتی [. آنهانظر داد باره در] که طوری به افراد اجتماع تمام که نیست این معنایش است کرده را طی مسیری

کـه اسـت مقصود این اند، بلکه کرده فکر می گونه نباشداین خارج فرد هم یک و بـه آغـاز شـده ای نقطه از چه خودش و کل جموع در م اجتماعی حرکت این

. است بوده مقصدی چه سوی

انقالب ماهیت شناخت از راههای ، یکی رهبری کیفیت. اسـت آن رهبـری کیفیـت نهضت و یک انقالب یک شناختن از راههای یکی کـه روز اولـی . اسـت شـده رهبری مسیری و از چه چگونه نهضت این ببینیم

کاندیـدا کنـد و بعـد رهبری را برای نیامد خودش کس شد هیچ شروع نهضت مـردم رهبر برای ، بعد آن تو رهبر هستی بدهند که اورأی به روز اول مردم هم داشـتند در واقعا درد نسبتا مشترک که زیادی افراد وگروههای . کند انتخاب راه

چه چقدر از روحانیین . شد خود انتخاب به تدریجارهبر خود فتادند ولی مسیر ا چـه داشـتند، چقـدر از غیـر روحـانیین شـرکت غیـر مراجـع و چـه از مراجع

ــای ــالمی گروهه ــه اس ــای و چ ــالمی گروهه ــرکت غیراس ــه ش ــتند، طبق داش دانـشجو و ، داشـت شـرکت هم نکرده تحصیل طبقه داشت شرکت کرده تحصیل

خود انتخاب رهبرخود به داشتند ولی شرکت همه کارگر و کشاورز و بازرگان آن رهبـری همـه که طوری شد به خود انتخاب رهبر واقعا خود به که این. شد

ندارد کـه رهبر بود؟شک صداقت دلیل بود؟ آیا به کردند چگونه رهبر را اذعان کـسان بـود، آن خمینـی امـام منحصر بـه آیا صداقت ی ول داشت رهبر صداقت

بود، رهبر شجاع . نداشتند؟ چرا داشتند صداقت رهبری واقعا لیاقت که دیگری

آینده انقالب اسالمی ایران

94

و صـادق رهبـر صـدیق بودنـد، غیـر از ایـشان فـرد شـجاعی آیا تنهـا ایـشان ودنـد، آیـا برخوردار ب بینی روشن نوع از یک ایشان. ؟ چرا وجود نداشت شجاع

؟ نداشـت بینـی دیگر روشن برخوردار بودند، کس بینی از روشن ایشان منحصرا مزایا در ایشان این همه. نبود ایشان منحصر به هم این ولی داشت رهبر قاطعیت

شـد کـه چگونـه پس. نبود مزایا در دیگران این که نیست چنین بود ولی جمع کرد؟ انتخاب رهبری را به ایشان خود خود به جامعه

، کـه رهبر در نهضتها یا در تاریخ نقش عنوان کنند تحت می مطرح ای مسئله سـازد؟ آیـا نهـضت را مـی تـاریخ سازد یا شخصیت را می شخصیت تاریخ آیا

اسـت ایـن صحیح نظریه دانیم سازد؟ می را می سازد یا رهبر نهضت می رهبر را اوج را بـه آیـا رهبـر نهـضت . و رهبـر هـست نهـضت میان اثرمتقابل یک که هـر دو، یعنـی کـه است این کند؟ حقیقت رهبر را رهبر می رساند یا نهضت می

و [رسـاند مـی اوج را بـه اینهـا نهـضت که] باید دررهبر باشد مزایا و امتیازاتی رهبـر را ایـن خصوصیت این ه باشد ک وجودداشته باید در نهضت خصوصیتی .کند رهبر می

کردند مطرح اسالمی ارزشها را با معیارهای خمینی امام است شد این نهضت این و بالمنازع رهبر بالمعارض خمینی امام که این علت بـود جمـع رهبر در فـرد ایـشان یک و مزایای واقعا شرایط که بر این عالوه که در دیگران که قرار داشت ایران مردم و نیازهای و روحی درمسیر فکری شانای

دارد کـه شخـصی مزایـای با همه خمینی اگر امام مسیرقرار نداشتند، یعنی این و فـشار گذاشـت می اهرمها دست آن روی که کاربرد و اهرمهایی به که منطقی

آنهـا روی دیگران بود که اهرمهایی آورد از نوع می حرکت را به داد و جامعه می تضاد طبقاتی مسئله یعنی دیگران منطق همان هم آورند، مثال اگرایشان فشار می

95 ) 2(تحلیل انقالب ایران

ـ همـین ـ فقط مردم در خودآگاهی طبقاتی تضادهای وارد کردن اصطالح و به از ایـشان البتـه ]پدیـد آورد؟ را نهضتی چنین توانست آیامی[ گرفت می را پیش

ولـی ) اسـت جامعی مکتب اسالم که این دلیل به(کردند استفاده هم مسئله این آیـد یعنـی جـور در مـی اسالم با منطق که بامنطقی بلکه و بیان منطق این به نه

از یکـی اسـالمی در پرتـو تعلیمـات خـواهی عـدالت . خـواهی عـدالت منطق روی اگـر فقـط . آوردند فشار می آن روی همیشه ایشان بود که اساسی اهرمهای

بدهنـد، آیـا مطلـب بـه اسالمی رنگ که آن آوردند بدون فشار می موضوع این درآورند؟ حرکت طور به را این بتوانند جامعه که داشت امکان

ایـران داشتند، اگر مـردم را نمی می و اسال مذهبی پیشوایی عنوان اگر ایشان قـرآن و آیـات بـا اسـالم و الفتی و انس آشنایی نوع یک که روحشان عمق در

پیغمبـر و بار دیگر ندای کردند که نمی دارند، حس حسین و امام دارند، باعلی آیـد، اگـر ی مـ مرد بیـرون این از حلقوم که است حسین امام وندای علی ندای

آمد؟ وجود می به مملکت در این حرکت گونه بود آیا این اینها نمی اسـالمی را با معیارهای با ظلم مبارزه همان کردند ولی مبارزه با ظلم ایشان

را در زیـر با ظلـم مبارزه. برود نباید زیر بار ظلم مسلمان یک کردند که مطرح . دادنـد انجـام اسالم را در زیر پرچم با اختناق دادند، مبارزه انجام اسالم پرچم و ملـت مـسلمان ، یک ؟ زیرا ما مسلمانیم گفتند، چرا استقالل استقالل از سخن

علـی اهللا للکـافرین یجعـل لـن : باشـد ذلیـل دهـد کـه نمی خود اجازه به مسلمان فرمـانبر و باشد، مـؤمن و کافر زبردست زیردست نبایدمؤمن 1. سبیال الـمؤمنین

. باشد کافر فرمانده

.141/ نساء- 1

آینده انقالب اسالمی ایران

96

و سیاست پیوند دین دیـن در اسـالم کـه کردند و ایـن را مطرح از سیاست دین جدایی عدم مسئله

دارنـد تـشریف کـه بازرگـان مهندس آقای خود جناب . جدا نیست ازسیاست بود که و سیاست دین رساله اند همان داده انجام که بسیار اساسی ازکارهای یکی مـسئله بار این اولین برای سید جمال . شد مطرح سید جمال از زمان مسئله این

کـرد را احساس همین هم سید جمال . کرد مطرح مسلمین درمیان شدت را به بفهمانـد کـه مـسلمان مـردم کند باید به ایجاد حرکت اگر بخواهد درمردم که

اســالمی در کــشورهای هــایی نقــشه بعــد چــه. جــدا نیــست از دیــن سیاســت نـام کردنـد بـه را مطـرح ای مـسئله ! کار بردنـد به عربی کشورهای بالخصوص

دسـت بـه را نتوانستم آن ریشه هم چندان من که است لغتی یک که» علمانیت« چیـزی آن گوینـد ترجمـه مـی کنند کـه تعبیر می » علمانیت « عربها از آن . بیاورم از دیـن جـدایی یعنی علمانیت .گویند می سکوالریسم آن ها به فرنگی که است

بعـد از سـید جمـال . باشـد جدا سیاست باید از حساب دین ، حساب سیاست پیدا شدند بـا زیادی در مصر افراد . اند کرده کار العاده فوق علمانیت زمینه روی فکـر که این برای بر قومیت و تکیه عربیسم ، پان ، ناسیونالیستی گرایی ملی رنگ

همـین ١ انورسـادات دیدید کـه اخیرا هم . کنند را تبلیغ از سیاست دین جداییمـسجد مـال چکـار؟ دیـن سیاست را به دین که کرده را بار دیگر مطرح مسئله در را چکـار کـه بدهد، مذهب را در مسجد باید انجام کار خودش ، دین است . کند مداخله سیاسی مسائل

تقلید، مرجع یک از زبان مردم که وقتی بود ولی شده زیاد مطرح مسئله این کنند می کوشش تمام را با وسواس خودشان مذهبی آداب کوچکترین که کسی

جـدا از سیاست شنوند دین می صراحت کنند، در کمال او منطبق دستورهای با

]جمهور وقت مصر رئیس[ 1-

97 ) 2(تحلیل انقالب ایران

دوری تـو از دیـن ای کـرده دوری کـشورت از سیاسـت کـه کسی ای ، نیست عمـومی بـسیج در ایـن زیـادی امر نقـش این ]. دارد تأثیر صدچندان [، ای کرده

. داشت شـد ولـی مطـرح هـم شـدت شد، به مطرح خواهی آزادی و آزادی مسئله بـرای شد مـردم مطرح است و مذهبی رهبر دینی رهبر که این اززبان که وقتی موضـوع یـک نیـست سیاسـی موضوع یک آزادی کردند که بار احساس اولین

. باشد ادیخواه کند و باید آز باید آزاد زیست نفرمسلمان ، یک است اسالمی

هجری رهبر از تغییر تاریخ استفاده از نبود ولـی مهم یا سیاسی اقتصادی از جنبه وجود آمد که به در ایران مسائلی زیـادی نقـش مـسائل بود و این مهم مذهبی از نظر شعارهای آنهم مذهبی جنبه

تغییر [ دستگاه بسیار بزرگ ت از اشتباها خوشبختانه. داشت نهضت دادن در اوج 1354 در اواخـر سـال شـد کـه آنهـا سـبب العـاده غرور فـوق ].بود مبدأ تاریخ شاهنـشاهی اصـطالح بـه تـاریخ را به هجری تاریخ گرفتندکه تصمیم یکمرتبه، حـاال نداشـت اثـری و از نظر سیاسی کار از نظراقتصاد مردم این. کنند تبدیل کـرد و را مجـروح مـردم چقدر عواطف ،ولی باشد یا شاهنشاهی هجری تاریخ بـا دشـمنی ایـن کـه دسـتگاه کوبیدن رهبر داد برای دست به خوبی وسیله چه

هزارها نفر از عزیـزان که بااین ، برابر است با پیغمبر است ، دشمنی است اسالم ایجاد کـرد، زیـرا عصیان در مردم غییر تاریخ ت مسئله همین. را بکشند مردم این

. دار کرد را جریحه مردم اسالمی عاطفه شـناخت از راههـای یکـی [ رهبـری و نحوه ، کیفیت رهبری مسئله بنابراین

داشـتند رهبـر صـالحیت کـه افراد زیادی در میان مردم ]. ماست انقالب ماهیت رهبـر صـورت بـه کردند آنهـم را انتخاب اص رهبر خ شوند یک واقع نهضت

آینده انقالب اسالمی ایران

98

کنـد، تحمیل را بر مردم بخواهد خودش که نداشت زوری که ، رهبری بالمنازع خـودش که این کرد و نه او را نصب کسی که این شد،نه خود انتخاب خود به را طـی مـسیری رهبر چـه این کنیم نگاه وقتی عالوه به. را کاندیدا کرد خودش اسـت کـار بـرده را بـه منطقی و چه کرده بیشتر تکیه اهرمهایی چه ، روی کرده ؛ پـس کـار نبـرده را بـه دیگری منطق هیچ اسالمی رهبر جز منطق این بینیم می

بود، نهضت اسالمی نهضت ما واقعا یک نهضت دهد که می نشان خودش همین آزادی ، نهـضت خواسـت مـی اسـالم را در سـایه عدالت بود ولی عدالتخواهانه

بـود طلبـی اسـتقالل ،نهـضت خواست می اسالم را در سایه بود آزادی خواهانه . خواست می اسالم چیز را درسایه ، همه خواست می اسالم را در سایه استقالل

خاطره یک گروهـی ها، آنجا کـه اپورتونیست اصطالح ه ب معروف رود، در جریان نمی یادم

کردند، مارکسیسم به گرایش از آنها جدا شدند و رسما اعالم خلق ازمجاهدینمنـد عالقـه العاده فوق که ١ داریم دوستی ]. گفت خوبی ما جمله از دوستان یکی[ بـرای جـانش کـرد و تـا پـای می فداکاری بود و عجیب مجاهدین فعالیتهای به

بـود کـه ضد دسـتگاه آنچنان ، بلکه مجاهدین برای فقط حاضر بود و نه مبارزه و مـال حاضـر اسـت دیدم می واقعا من . تصور کنم توانستم نمی من باالتر از آن

راه و در ایـن گرفـت مـی پـول از دیگـران . فدا کند مبارزه این را در راه جانش بودنـد ضـد دسـتگاه هـم مجاهـدین بود و چـون او ضد دستگاه . کرد می خرج نکند کـه گفتم او بودم نگران وقت یک من. داشت زیادی آنها گرایش به نسبت مهمـی ببیند بگویـد حـاال مـسئله را ]تغییر ایدئولوژی [ جریان این که هم وقتی

های خـود بـه مناسـبت آقای هاشمی رفسنجانی، چنان که خود ایشان هم در یکی از سخنرانی [ 1-

].اند بزرگداشت استاد شهید مطهری این خاطره را نقل کرده

99 ) 2(تحلیل انقالب ایران

در ایـن اند نباید حرفی پیداکرده مارکسیستی احیانا اینها گرایش ، اگر هم نیست مبـارزه مهـم ، مـسئله نیـست مهم مسئله ، این کنیم زد، فعال ما باید مبارزه زمینه ای جمله را خواستم و از او نظرش کردم با او مالقات من که ای در جلسه . است خدا در سایه را هم ما عدالت گفت. کنم نمی را فراموش جمله این من که گفت نباشـد مـااز آن خـدا و خداپرسـتی نباشد، نام ، اگر بنا باشد خدایی خواهیم می

. بیزاریم عدالت را هم ، آزادی خدا خواست ما در سایه ملت را هم عدالت بود که گونه این

. خدا خواست در سایه را هم ، استقالل خدا خواست درسایه

در اسالم» و اختناق ظلم به متهاج«عنصر در جلـسه . اسـت مبـارزه دین ، اسالم است انقالبی دین یک اسالم شک بدون کـه کردم عرض. کنم باید عرض را اکنون آن متمم که کردم عرض مطلبی پیش

کـه وقتـی ، یعنـی هاسـت ها و نـاراحتی نارضایی سلسله یک معلول هر انقالبی را آرزو کنند مطلوبی باشند و وضع و خشمگین ناراضی حاکم از وضع مردمی ایـن و آن کنم را عرض مکملش خواهم حاال می. آید وجود می به انقالب زمینه از وضـع هـم خیلـی ملتـی اسـت ممکن. نیست کافی نارضایی صرف که است

باشـد در عـین را داشته دیگری وضع آرزوی هم باشد وخیلی موجود ناراضی و و تمکـین رضـا و تـسلیم روحیه دارای که این نکند، چرا؟ برای انقالب حال

ظلـم تسلیم حال در عین ولی هست ناراضی. است پذیری و ظلم انظالم روحیه پرخاشگری حیه رو یک بودن بر ناراضی عالوه بود ولی ناراضی اگر ملتی . است

در . کنـد می انقالب که است وقت آن طرد و انکار در او وجود داشت و روحیه بـه کـه اسـت این خصوصیتش اسالم. شود می مکتبها روشن نقش که اینجاست

وضـع طـرد و نفـی و حـس مبـارزه و حـس پرخاشـگری حس خودش مردم

آینده انقالب اسالمی ایران

100

در جـای از منکر ـ هر کـدام و نهی معروف جهاد و امر به. دهد را می نامطلوباز و نهـی معـروف امر بـه ].کند را در افراد ایجاد می و حس روحیه این[خود ـ

بود تو نبایـد تـسلیم و غیر اسالمی نامطلوب وضع حاکم اگر وضع منکر یعنی ـ طرد، نفـی ؛ تو باید برای بکنی وضع و تمکین بشوی وضع وضـع ن و انکـار ای طور همین جهاد هم . کنی کوشش آل و ایده مطلوب وضع برقرارساختن جهت انتقـاد قرنهـا از اسـالم اسـت و تمکـین بر تـسلیم اساسش که مسیحیت. است نباید شمشیر و جهـاد باشـد، دیـن که در دین ! است دینی چه اسالم کرد که می

صـورتت راسـت طـرف باید بگوید اگـر بـه ین و صفا بزند، د از صلح باید دم منطقـی هرگـز چنـین اسالم ولی. بیاور را پیش صورتت چپ زدند طرف سیلی جـا در یـک مـن ( ١ جـائر عندامام عدل الجهاد کلمۀ افضلگوید می اسالم. ندارد بـا یعنـی !) آفریـده اسالم دنیای در چقدر حماسه کوتاه جمله همین که ام نوشته

سـتمگر پیشوای در برابریک انسان که است جهادها این و برترین ترین فضیلت یعنـی کـردن را مطـرح عدل سخن. کند را مطرح عدل بزند و سخن از عدل دمـ نسبت و تهاجم عنصر تعرض اگر در مکتبی. او به و انکار او و اعتراض نفی ه ب رادر تواند بـذر انقـالب می مکتب باشد این وجود داشته و اختناق و ستم ظلم . خود بکارد مردم میان که بعد از آن است شده ما پاشیده بذر در میان این قدر کافی به خوشبختانه

ر میان د از منکر و مبارزه و نهی معروف جهاد و امر به قرنها بود که بلکه سالها مهندسین اسالمی انجمن جلسات که در اوایلی هست یادم. بود شده ما فراموش

، بعـد از منکـر کـردم و نهی معروف امر به به راجع بحثی بود من شده تشکیل انگیـزی امـر شـگفت یـک من ، برای کردم مطالعه مطلب این در تاریخچه رفتم

چرا شد که تعجب اسباب من و واقعا برای کردم مطرح قت و همان پیدا شد که

.60، ص 5 کافی، ج 1-

101 ) 2(تحلیل انقالب ایران

ما برداشته های از منکر از رساله و نهی معروف اخیر امر به سال دویست در این مـا تـا ) فارسی های رساله ( و فارسی عربی فقهی در کتابهای که در صورتی شده

نوشتند اگر از وضو و می رساله که وقتی ]. است بوده مطرح[ پیش سال دویست، ، حـج ، خمـس ، زکات نماز، روزه ترتیب کردند، بعد به می شروع و تیمم غسل

. شدند می معامالت از منکر بود و بعد واردمسائل و نهی معروف جهاد و امر به سـال ویـست از د بینـیم مـی کنیم می نگاه ] اخیر قرون فقهی کتابهای به[ ما وقتی

خـود در ازمنکر خود به و نهی معروف جهاد و امر به درباره بحث گویی پیش دربـارۀ هـابحثی دیگـر در رسـاله طور که همین. شده امر زائد تلقی یک اذهان

دربـاره ، یا بحثـی نیست فعال مطرح مسئله گویند این کنند و می عبید و اماء نمی ، دیگـر نیـست گوینـد فعـال اینهـا مطـرح کننـد و مـی ی نمـ حدود و قـصاص

اینهـا کردنـد، کأنــه نمی از منکر و جهاد هم و نهی معروف امر به درباره بحثی . است شده دیگر از دورخارج

؟ انقالبی یا اسالم اسالمی انقالب

مـن حرف . شد از نو مطرح مسائل اخیر این صد ساله در این خوشبختانه ولی گفتیم. ایم قرار گرفته دوراهی ما بر سر یک است شده مطرح حاال که : است این مـا ولـی . وجـود دارد در اسـالم پیونـد دارد، بـذر انقـالب با انقالب اسالم که

قـد بـه معت و هـم مـسلمانیم ، هـم ن´ اال ، مـا کـه انقالبی اصطالح به مسلمانهای یعنی است دقیق خیلی دوراهی و این ایم قرار گرفته دوراهی یک، بر سر انقالب

و تـدریجا است اما واقعا دو راه است دو راه شودکه نمی داده در ابتدا تشخیص یـا اسـالم اسـالمی انقـالب کـه است این گیرند و آن می با یکدیگر زیاد فاصله

باید باشد یا راه اسالمی انقالب ما راه آیندۀ ه باید باشد؟ را ما چه ؟ آینده انقالبی اسـالمی و ارزشهای اسالم هدف که راهی یعنی اسالمی ؟ انقالب انقالبی اسالم

آینده انقالب اسالمی ایران

102

برای مبارزه ، یعنی است اسالمی ارزشهای برقراری برای و مبارزه ، انقالب استمـا . است ما هدف برای اسالمی و ارزشهای ، اسالم است وسیله نیست ما هدف ، اسـالمی ارزشهای برای کنیم می ، مبارزه اسالمی ارزشهای برای کنیم می انقالب

ای اما عده. است ما وسیله برای و انقالب ، مبارزه است ما اسالم برای هدف پس و آنهامبـارزه بـرای کننـد یعنـی می اشتباه انقالبی و اسالم اسالمی انقالب میان

ایـن اش نتیجه. و انقالب مبارزه برای است ای وسیله ، اسالم است هدف انقالب مـا را در مـسیر مبـارزه از اسـالم ؛ هـر چـه کنیم می انتخاب از اسالم که است

ـ مـا را در فکـر کنـیم ـ الاقل از اسالم و هر چه کنیم می را قبول قراربدهد آن مـا که این بر اساس آنوقت. کنیم طرد می را از اسالم قرار ندهد آن مسیر مبارزه

اسـالمی ارزشـهای برقـراری برای ای و جهاد را وسیله ومبارزه را هدف اسالم ، جامعـه ، توحید، تاریخ ، انسان تفسیرها از اسالم بدانیم را هدف یا مبارزه بدانیم

را هـدف مبـارزه کـه آن. شـود مـی متضاد و متنـاقض قرآن تو تفسیرها از آیا بـرای آمـده و اصال اسالم باشم مبارزه باید درحال همیشه گوید من داند می می

خیلی اسالم. هست عنصر مبارزه ، دراسالم مبارزه برای نیامده ، اسالم نه. مبارزه فقـط آمـده اسـالم کـه این اما نه است رزه از آنها مبا یکی است دستورها آورده

را بـه بـشریت کـه ایـن برای آمده اسالم. ندارد جز مبارزه و هدفی مبارزه برای اسـتفاده وسـایل از آن خـاص در شـرایط کـه از وسایلی برساند، یکی سعادت

. است کند مبارزه می

» است اصل مبارزه « فکر که این ریشه مـادی کـه کسانی که است از فکر دیگری ناشی است اصل مبارزه فکر که این

و طبیعـت تـاریخ که است این دارند و آن و تاریخ کنند در مورد جامعه فکرمیکننـد، اضـداد عبـور مـی کنند و از میان می را طی دیالکتیکی اصطالح به جریان

103 ) 2(تحلیل انقالب ایران

هـر یعنـی ١ برقـرار اسـت دیالکتیکی شکل به آنهم اضداد در دنیاجنگ همیشه خـود را در کننـدۀ ضد خـود و نفـی بالضروره در تاریخ و در طبیعت واحدی عناصـر میـان یعنـی و خـودش خودش دهد وبعد میان می خود پرورش درون ن آ پیروزی به جنگ گیرد و این می در جنگ و عناصر نو خودش خودش کهنه

یک به ( نو و کهنه شدن نو و ترکیب پیروزی ، به دنیا گذاشته پا به تازه که ضدی جنـگ اصال طبیعت . شود می شروع جریان بار دیگر این . انجامد می) دیگر معنی اخـالق . اسـت چیـز جنـگ ، همه است جنگ ، جامعه است جنگ ، زندگی است و هـست انکـار هـر چـه شکل ، تز را داشتن آنتی شکل همیشه یعنی هم خوب

تـا دیـروز . خواهد باشـد می موجود هر چه ، وضع موجود را داشتن انکار وضع در ایـن شـما کـه . وجودبیاید به وضعی یک که این کردید برای می شما مبارزه

ایـن ر کـه قد همین. بود صحیح ، کارت بودی ، متکامل بودی مترقی بودی جبههوجـود بـه وضـع انکـار ایـن حالـت یک وجود آمد، فورا در درونش به وضع دومـی و بایـد آن بـروی و باید از بین هستی کهنه آید، دیگر تو بعد از این می متوقـف شود و نباید هم نمی متوقف لحظه یک مبارزه اساسا این. وجود بیاید به

. اوسـت مـال هـم باشـد حقانیـت را داشـته مبارزه رۀ چه هر چه شود وهمیشه کننـد کـه می کوشش هم ای شود؛ عده می معیار اسالم جا مبارزه در همه آنوقتاگر بنا . کنند را اسالمی انقالب که این کنند نه انقالبی خودشان قول را به اسالم

باشـد یـا اسـالمی خواهد انقـالب می آنجا که اینهارا ـ یعنی تفاوتهای شود کهکنـد مـی فـرق راهها با هـم چگونه که ذکر کنیم یک باشد ـ یک انقالبی اسالم .کشد می طول

: اسالمی انقالب تداوم عوامل

. الهی است البته این که جنگ اضداد هست یک فکر بسیار قدیمی و1-

آینده انقالب اسالمی ایران

104

خواهی مسیر عدالت دادن ادامه. 1 بـوده اهیتا اسـالمی م انقالب ما یک انقالب که این به کردیم اگر ما واقعا اذعان

آزادی بـوده خواهانـه ، آزادی اسـالمی عـدالت ولـی بـوده خواهانه عدالت یعنی مـا در اینها را جامعه همۀ ، یعنی اسالمی استقالل بوده خواهانه ،استقالل اسالمی اسـالم و ظل ما در سایه را جامعه عالی ارزشهای ، تمام خواست می اسالم ضمن خواهـد محفـوظ وقت آن انقالب این ، آینده خواسته اسالمی با معنویت و توأم

خـواهی اوال مسیر عـدالت پیدا خواهد کرد که تداوم وقت آن انقالب بود و این واقعا و عمـال در مـسیر عـدالت آینده دولتهای بدهدیعنی ادامه همیشه را برای کننـد، تبعیـضها را اقـدام طبقـاتی شکافهای پرکردن بردارند، برای گام اسالمی

مفهـوم به طبقه بی ، جامعه اسالمی مفهوم به توحیدی ببرند؛ جامعه واقعا از میان اینهـا از میـان گوینـد ـ کـه می دیگران که مفهومی به طبقه بی جامعه نه اسالمی برقـراری بـرای و آینـده حال دولت ـ ایجاد کنند، است تفاوت تا آسمان زمین شـود انقـالب فرامـوش اال اگـر عـدالت کنند و کوشش اسالمی طبقه بی جامعه

بـوده عدالتخواهانـه ماهیـت انقـالب ایـن اصال ماهیت خورد چون می شکست . است

آزادیها به احترام. 2

اگر دولـت یعنی بگزاریم احترام نده در آی واقعی معنی آزادیها به ثانیا باید ما به وجود را به اختناق بخواهد زمینه اسالمی ، حکومت اسالمی ، جمهوری اسالمی

. اسـت و مـرج غیـر از هـرج آزادی البتـه . خواهد خـورد بیاورد قطعا شکست و بایـد آزاد باشـد، بیـان فکرش اول در درجه هر کسی . معقول معنی به آزادی و فکـری واقعا منطقـی اگر کسی اما فکر آزاد باشد یعنی . باید آزادباشد قلمش

هـر کـه اسـت داده نـشان گذشـته های اتفاقا تجربه . رابگوید دارد فکر خودش

105 ) 2(تحلیل انقالب ایران

بـوده هـم سوء نیـت ـ ولو از روی بوده فکری آزادی ما نوعی در جامعه وقت اسـت شـده تمـام سود اسالم به بلکه نشده تمام ضرر اسالم امر به ـ این است

را حرفـشان ١] آنهـا که این نه رابزنیم خودمان حرف ما هم که این به مشروط[ اقتـصادی بگذارید آنها در بـاره . را نزنیم خودمان و حرف کنیم بزنند ما سکوت

را خودمـان حـرف ننـدما هـم بز را آزادانه کنند حرفشان می مطرح خودشان که و جامعـه ،تـاریخ انـسان را در بـاره بگذارید آنها تفسیر خودشان . بزنیم آزادانهبیـشتر اسـالم کـه اسـت زمینه و در این . را بزنیم حرفمان بگویند ما هم آزادانه

.کند رشد می

الهیات دانشکده پیشنهاد بهدر . کـردم را مطـرح ـ پیـشنهادی 54 ال ـ شـاید سـ پـیش در چنـد سـال مـن

در جاهای تنها در آنجا بلکه بود و نه ماتریالیست بود که مردی الهیات دانشکده. کـرد مـی و ضـد اسـالمی ماتریالیستی سر کالسها و تبلیغات رفت می دیگر هم

. دا شـد پیـ در دانـشکده تشنجی نوع یک کم کم. کردند می اعتراض دانشجویان طـور رسـمی به ای در نامه ، بعد هم کردم مطرح آدم با آن چند بارحضوری من دانـشکده که دانشکده در همین است الزم من عقیده به که ٢ نوشتم دانشکده به

هـم کـه شـود و اسـتادی تأسیس دیالکتیک ماتریالیسم کرسی یک است الهیات باشد بیاید حرفش دیالکتیک ماتریالیسم معتقد به باشد و هم ئل مسا وارد در این

به یعنی تبلیغ صورت بیاید به دزدکی فردی که اما این موافقم با این من. را بزند سواد بی چهار تا بچۀ به تا چشمش ]بگوید، بر ضد اسالم مطالبی[ اغواء صورت حرفـی چنین موضوع در فالن اسالم دانی یدمی بگو اغفال شکل بیفتد به جاهل

]. افتادگی از نوار است[ 1- ].چاپ شده است) انتشارات صدرا(این نامه در کتاب سیری در زندگانی استاد شهید مطهری [ 2-

آینده انقالب اسالمی ایران

106

چرا حرفت او گفتم به من[. نیست آزادی کند، این او را مشوش و ذهن ]! ؟ گفتهاگـر . بگـذار در میـان ؟ بیا با مـن زنی می ندارند اطالع که ای چهار تا بچه را به بیـا، تـو ، تـو هـم کـالس سر آیم می هم ها باشد من در حضور بچه هستی مایل

بیشتری جمعیت هستی و اگرمایل . زنم را می حرفهایم هم من را بزن حرفهایت، کنـیم مـی را دعـوت دیگردانـشگاه و اسـتادهای دانشکده این باشد، استادهای

را تـو حرفهایـت چند هزارنفـری عمومی مجمع بیایند، در یک هم دانشجویان حاضر نیـستم قیمتی هیچ به من که با این گفتم. زنم را می حرفهایم م ه من بزن

دررادیـو و حاضـرم کار مـن این برای ولی ١ حاضر شوم در رادیو و تلویزیون . کنم با تو مناظره تلویزیون

و جمهـوری اسـالم اال اگر ما جلو فکر را بگیـریم و است ، کار صحیح این و اغفـال . و اغواسـت اغفـال غیر از مسئله این ولی. ایم داده راشکست اسالمی

ای یـا جملـه مـثال آیـه . کـردن دروغـین ، تبلیغات با دروغ توأم کاری اغوا یعنی را اضـافه ببرد و قـسمتی را هم سرش را ببرد آن سرش این ، انسان است مطرح

را قـسمتهایی تـاریخی یا از مسائل . بگوید مردم ان را در می کند، بعد بیاید همان توانـد نمـی وقت هیچ کردن ، اغفال گفتن دروغ. کند را حذف بگوید قسمتهایی

و اجـازه اسـت حـرام ضـالل کتب خرید وفروش در اسالم که این. آزاد باشد بـر اساسـش کـه ی، کتاب اغفال کتب یعنی ضالل شود، کتب نمی داده هم نشرش

صورت را به کند یا چیزی می را تحریف تاریخ مثال نویسنده . است دروغگوییشـود او می معلوم گذاریم می عالم جلو یک وقتی که گوید در صورتی می علمی . کرده را تحریف علم حتی را ، آزادی یم کن را حفظ عدالت خواهد ماند که محفوظ ما آنوقت آینده پس

، استقالل اقتصادی ، استقالل سیاسی ، استقالل کنیم را حفظ ، استقالل کنیم حفظ

. زمان رژیم گذشته بود1-

107 ) 2(تحلیل انقالب ایران

و سیاسـی استقالل مسئله روی من. مکتبی ، استقالل فکری یا استقالل فرهنگی و اسـتقالل فکـری اسـتقالل مسئله روی ولی کنم نمی بحثی اقتصادی استقالل . کنم زیاد تکیه مایلم مکتبی استقالل تعبیر خودم و به فرهنگی

مکتبی استقالل حفظ. 3

را بـه خودمـان و ایـدئولوژی مـا مکتـب پیروز خواهد شد که ما وقتی انقالب بـر خواهد شـد کـه موفق آنوقت ایران اسالمی جمهوری یعنی کنیم دنیامعرفی

. پیدا کند ادامه است اسالمی ایدئولوژی همان که ژی ایدئولو تز، یک یک اساس مکتبـی اگـر اسـتقالل باشد ـ یعنی محض ، اسالمی و ایدئولوژی مکتب اگر این ، خجلـت کنـیم را بیان همان است خودمان از اسالم که ، واقعاآنچه باشیم داشته

امـا . بود خواهیم موفق ا در آینده ـ م باشیم نداشته دیگران در مقابل و شرمندگی کـه ببینـیم ، برویم کنیم درست اسالم نام به التقاطی مکتب یک اگر بنا بشود که

از مارکسیـسم چیـزی گویـد، یـک مـی چـه مکتب ، فالن گروه فرد، فالن فالن م از سوسیالیـس چیـزی یـک بگیـریم از اگزیستانسیالیـسم چیـزی یـک بگیریم کنیم درست قلمکاری شله آش بعد یک بگیریم از اسالم هم چیزی یک بگیریم

مفید واقـع است ممکن موقت مدت برای ، این اسالم مکتب است این و بگوییم مـا کـه دانند؛ وقتـی افرادنمی موقت در مدت چون[، نه همیشه برای ولی]شود

فکــر ،یــک داشـتیم عرضــه اســالمی را بــا رنـگ فکـر مارکسیــستی مـثال یــک پذیرنـد مـی ، در ابتدا مردم داشتیم عرضه اسالمی را با روکش اگزیستانسیالیستی

فکـرو شـوند اهـل پیـدا مـی ماند، افرادی نمی مکتوم همیشه امر برای این ولیزنید می اسالم نام شما به که حرفی فالن: کنند می گیری آیند دزدی و می مطالعه

، این پیغمبر است سنت ، این است قرآن ، این است اسالم ؛ این نیست اسالم مالزنید؛ شما می که حرفی هم ، این است معتبر اسالمی اصول ، این است اسالم فقه

آینده انقالب اسالمی ایران

108

. ایـد کـشیده رویش هم اسالمی روکش اید، یک گرفته مارکسیسم را شما از این گریـزان از اسـالم بیـشتری اند بـا شـدت آورده اسالم رو به که هایی بعد همین

بـرای ضررشـان مـن عقیـده به التقاطی مکتبهای این که است این. خواهند بود . هستند اگر بیشتر نباشد کمتر نیست صریحا ضداسالمی که از مکتبهایی اسالم

شود د اجحاف نیز نبای مجرم یک حق به

عـدالت ، راه کـرده طـی انقـالب کـه ماسـت گذشته راه ما همان آینده راه پس واقعا نباید در دولت [. اسالم در ظل و استقالل و آزادی ] اسالم در ظل اجتماعی یـک حـق بـه . بشود کسی حق به شود، واقعا نباید اجحافی واقع ظلمی اسالمی از داریـم واقعا ما حق. القتل مستحق مجرم شود ولو یک نبایداجحاف هم مجرم کنـیم آنها را تقدیر می ما احساسات که این در عین . کنیم ازجوانهاگله عده یک اینهـا آنچنـان کـه از آنها داریم گذاری گله حق مقدار هم این حال در عین ولیگوینـد می سخنانی گاهی که مجرمها شدید است ه ب نسبت شان انتقامجویی حس بـودیم رفتـه وقتی یک. اسالم با منطق آید نه جور در می احساسات با منطق که

پاسـدارانی دیدم. برسیم وزیری در نخست بازرگان مهندس آقای جناب خدمت فعـال کـه اعـدامهایی انتقاد داشـتند از ایـن . زنند می حرف آنجا بودند با هم که

کننـد، مگـر اینهـا ارزش مـی اینها حرام ها رابه گفتند چرا گلوله وجود دارد، می مـا کـه ایـن ضـمن . بریزنـد در دریـا بروند اینها را زنده ! دارند؟ خوردن گلوله

گونـه ایـن اسـالم کـه بایـدبگوییم کنـیم افراد را تقدیر می این پاک احساسات کـرده وهزارهـا جنایـت هزارها نفـر را کـشته که مجرمی ز نظر اسالم ا. نیست همو حال شود درعین بخواهد باشد صد بار باید اعدام اعدام اگر بنای که است . شود گرفته او نباید نادیده دارد و حق حقوقی هم

109 ) 2(تحلیل انقالب ایران

ابـن کـه آموزیم را می درس این علی از مکتب است ما هزار و سیصد سال بـا او بـود کـه )ع( علـی مورد توجه ] ابیطالب بن علی امام ضارب مرادی ملجم

قتـل قـصاص چقدر بود؟ واقعا از نظر ما اگـر بـه علی ارزش [.نشود بدرفتاری کـسی ، آن بـوده ضـارب که کسی هزار نفر جنایتکار ـ آن امیرالمؤمنین حضرت

شـد مـی ـ کشته بوده راضی که کسی ، آن آمر بوده که کسی ،آن بوده مسبب که کـه ایـم شده تربیت در مکتبی که هستیم ما مدعی ولی. بود؟ نه شده زیاد کشته

خویـشاوندان یعنی عبدالمطلب بنی است دربستر افتاده که وقتی علی گوییم میـ یا بنی : گوید ،می کرده را جمع خودش دمـاء تخوضـون ال الفیـنکم دالمطلب عب

بعد شما را که ، نبینم مباد بعد از من ١. امیرالـمؤمنین قتل: خوضا تقولون الـمسلمین یکـی شـد، آن کـشته گوییـد علـی و می مسلمان مردم اید در خون افتاده از من

چـه را در خانه ، نقشه بوده راضی یکی ،آن کرده حریک ت یکی ، آن بوده مسببش مـن بیـشتر بـه ضربت یک نفر هم یک ، آن نفر کشته را یک من. کشیدند کسی . بماند زنده بمیرد و خواه او نزنید، خواه بیشتر به ضربت ، یک است نزده را مکتـب ایـن کـه ـ و اینهاست گوییم می که است ما هزار و سیصد سال

آورنـد، مـی )ع( علـی آخـر بـرای شیر را در دم ـ کاسه داشته و نگه کرده حفظ بدهیـد، مبـادا اسـیرتان اسیرتان را به اش فرماید باقی بفرماید، می خواهد میل می

کـه در مـدتی . و مدارا رفتار کنید با رفق با اسیرتان ارفقواباسیرکم: بماند گرسنه او نداد و ایـن به ای شکنجه کوچکترین بود، کسی زنده علی در خانه ملجم ابن

. است افتخار اسالم سقوط رژیم که اولی در روزهای اهللا تعالی سلمه خمینی خود امام ما دیدیم

ـ و دادنـد گفتنـد ایـشان کـه هـایی اعالمیـه گرفتند، در اولین کردو افراد را می بـاز بودیم در خدمتشان که گذشته اند؛ در هفته را تکرار کرده مطلب این همیشه

.47البالغه، نامه نهج1-

آینده انقالب اسالمی ایران

110

و زندانی که تا وقتی ، زندانی اسیر است زندانی کردند ـ که تأکید می دادستان به نباید بشود، آزار نباید او نباید بشود، شکنجه به مزاحمتی کوچکترین اسیر است

کنـد، هـر مجـازاتی رسـیدگی جرمش به محکمه. باید بشود هم بشود،پذیراییکردنـد می توصیه که این باید اجرا شود، ضمن مجازات داد آن تشخیص برایش را وابـستگی نکنیـد، هـیچ را قبـول وسـاطتی نکنید، هیچ را قبول شفاعتی هیچ

خواهد باشد، هـر کـس می هر کس به خواهد باشد، وابسته می نپذیرید، هرکس حـال در عـین باشد، ولی حرفها نباید مطرح این باشد، هیچ خواهدشفیعش می . برود نباید از بین او هم دارد، حق حقی خودش درعالم هم مجرم آن

و ارزشـهای اسـالمی عدالت همان بر پایه که ما جز این آینده که است این طبقـه انـدرز بـه نوع یک عنوان به فقط را من این. بقا نیست ابلباشد ق اسالمی عـرض کـنم و مـی تقدیر کرده آنها را همیشه احساسات که وپراحساس جوان از مرز خـارج مجرم یک ولو درباره تأثیر احساساتمان مانباید تحت که کنم می

آینـده بـرای ایـن : کـنم باز تأکید می کتبی م استقالل در مسئله که کما این شویم و از دیگر بیامیزیم مکاتب را با باطل اسالم ما حق که است ما خطرناک انقالب . وجودبیاوریم به معجون آنها یک

و پاسخ پرسش

111 ) 2(تحلیل انقالب ایران

بزرگترین اقلیتها بدهند آزادی به اگر قرار باشد سهمی من عقیده به : سؤال . آنهاست سهم

تـا دادیـم آنها می را باید به داشتند آزادی نمی هم اگر سهمی . داریم قبول : پاسخ .اند داشته هم شما سهمی قول به رسد که چه

بیـشتر خمینی آقای به عنوان این و اطالق » رهبر انقالب « آیا تعبیر : سؤال اختصاص و عدم انقالب یا تعبیر رهبری تر است نزدیک واقع و به مصلحت به شرکت دررهبری که کسانی همه دادن واحد و شرکت شخص به رهبری این

اند و دارند؟ داشته و همگامی همکاری خمینی داشتند و دائما با خود آقای

بر اگر قرار بود ره . گفتم خودم عرایض را در ضمن سؤال این جواب من : پاسخ رهبـر عنـوان فـرد را بـه ما یک بود که حرف این جای کنیم را انتخاب انقالب بـود ما طوری انقالب وضع خوشبختانه شورا را؟ ولی یامثال یک کنیم انتخاب

افـراد کـه این کرد نه انتخاب خودش رهبر برای خود، خودانقالب خود به که افـراد و گروههـا کـه اسـت درست در وقتی سؤال ینا. کردند رهبر را انتخاب

بود حرف این کردند، بعد جای می رهبرانتخاب دادند و یک می نشستند رأی می در رهبـری دیگـر هـم مثال مراجع ( چند نفر رهبر باشند بود که آیا بهتر این که

کرد، هبر را انتخاب ر وجریان اصال خود انقالب ولی. نفر یا یک ) باشند شریکو ) گوینـد می طبیعی درعلوم که» طبیعی انتخاب « مثل( بود طبیعی انتخاب یعنی، حرفها نیـست این دیگرجای. شد رهبر انتخاب طبیعی انتخاب یک صورت به

آنهـا انقالب خودجریان قرار نگرفتند خود به رهبری در سطح که کسانی یعنی .زدند آنها را عقب دادن با رأی افرادی که این نه سر گذاشت را پشت

آینده انقالب اسالمی ایران

112

؟ چیست و اسالم عرفان و احتماال اختالف اشتراک مراتب: سؤال

بحـث موضـوع ایـن درباره که است و بهتر این است ما خارج از بحث : پاسخ را بحثـی و ایـران اسـالم قابل مت خدمات در کتاب. است داری دامنه وبحث نکنیم

اختـصاص بحـثش و یک دادیم اختصاص ایرانیان و فرهنگی علمی خدمات به بحـث موضـوع ایـن دربـاره ای تا اندازه آن دارد؛ در ابتدای وتصوف عرفان به

. است شده

: سؤال

بـین تـوان وجود ندارد و می و سوسیالیسم مذهب بین آیا تناقضی عزالــدین آقــای از فرمایــشات( برقــرار نمــود؟ و ارتبــاطی دوتــوازن ایــن

١). حسینی

را ؟ این ) استاد خنده( جا یا از همین آمده از کردستان سؤال این دانم نمی : پاسخ تعبیرهـا و از خـود سوسیالیـسم . کنـیم دیگر بحث وقت بدهید یک اجازه هم

یک«: کنیم طور تعریف را این اگر ما سوسیالیسم . است شده یمختلف تعریفهایخود » است فرد قائل به نسبت اولویت نوعی اجتماع برای که اجتماعی مسلک . است سوسیالیسم طرفدار نوعی اسالم

نگه و زنده اسالمی انقالب هدف گیری منظور پی شود به پیشنهاد می: سؤال

اسـت شـده فراموش که اسالم عملی از اصول یکی اسالم ایدئولوژی شتندا . شود اقامه نماز جمعه یعنی

].از رهبران مذهبی کردستان بعد از پیروزی انقالب اسالمی[ 1-

113 ) 2(تحلیل انقالب ایران

سـفرهای در ایـن مـن کـه پنهان از شما چه . است بسیار پیشنهاد بجایی : پاسخ

کردم را مطرح مسئله این خمینی بار با خود امام دو سه ام رفته قم به که اخیری شما احیا وسیله نماز جمعه که است این وقت ن´ اال که کردم عرض ایشان و به

نماز جمعـه که در گذشته . الید هستید مبسوط امام ن´شما اال که این شود برای است ، نمازی است نماز حکومتی نماز جمعه بود که این شد دلیلش نمی خوانده

و باید شما شده جمع شرایطش ن´ اال بایدبخواند و بنابراین الید وط مبس امام که عـذرها آن داشتند کـه و شخصی فردی عذرهای برخی هم ایشان البته. بخوانید

و کنـیم را قانع شان ای که و امیدوار هستم نشدم قانع من کردند اگرچه را ذکر می صـحبت بروند با ایـشان آنها هم که کردم بت صح دیگر هم و رفقای با دوستان

اگـر . شود باید شروع هم شاء اهللا باید بشود واز ایشان کار حتما ان کنند و این خواهـد هـم دیگر ایـران شهرهای در همه کنند آنوقت کار را شروع این ایشان .شد

و همکـاری و ادامـه در کـادر رهبـری از شـکاف جلوگیری برای: سؤال بایـد تـدابیری چـه اسـت انقـالب ثمر رسیدن به اولیه از لوازم که همگامی

قـوم از زعمـای تـوان مـی عملـی پیشنهادها و درخواستهای اندیشید و چه . فرستاد فعلی خاص در وضع قم و به خواست

بنویـسد، بعـد در را خودش پیشنهادهای هر کس که است این اش قاعده : پاسخ شود، بعـد آوری پیشنهادها جمع کنید این معین جا دفتری مثال همین محلی یک

شود و بعـد آنهـا را و در چند پیشنهاد پخته گیری و خالصه گیری نتیجه از آنها . بفرستیم

آینده انقالب اسالمی ایران

114

را در خدمت توانند اسالم آید و می می پیش اشتباه این که این علت: سؤال

بـدون راسـتین حقیقتـا اسـالم کـه اسـت کنند و بقبوالنند ایـن تبلیغ رزهمبا جـز در زمـان واقعـی مسلمان شود و یک نمی گیر پیاده مستمر و پی مبارزه

. نماید دائما مبارزه ناگزیر است الهی عدل حکومت

از عنـصر که آن بدون اسالم که است و درستی خوب بیان البته بیان این : پاسخ بـه [ کنـد ـ استفاده از منکر است و نهی معروف جهاد و امر به همان ـ که مبارزه

از و نهی معروف جهاد و امر به اصل که است این و معنایش ]رسد نمی اهدافش مـا کـه آنچـه ولـی . شود نباید تعطیل وقت باشد و هیچ باید زنده منکر همیشه

کـه کنـیم در جهـاد خالصـه را فقـط ما اسالم که است این کردیم و نفی انکار از سـایر پوشـی چـشم معنـایش ایـن . اسالم یعنی جهاد و جهاد هم یعنی اسالم

حلوا را از آرد و شکر و که است این مثل مثال در مقام . است اسالمی ارزشهایاند بگوید حلوا او داده شکر به بی حلوای س از ب آورند؛ کسی وجود می به روغن گـوییم او مـی بـه . نـدارم قبـول غیر از ایـن حلوا، من شکر و شکر یعنی یعنی

پیـدا حـساسیت انـد کـه شـکر داده بی قدر حلوای شما این به که است درستحلـوا . واحل شکر و شکر یعنی حلوا یعنی که نیست درست هم ، اما این ای کرده جهـادو امـر مسئله که از بس . شکر است اش جزء اساسی یک که ترکیبی یعنی جهـت بـود و از ایـن مـا طـرد شـده از منکـر در جامعـه و نهـی معـروف به

جهاد و امـر ؛ حاال که ایم شده کشیده افراطی حالت یک حاال به کشیدیم تشنگی چیـز از همـه خـواهیم می یکدفعه ایم را چشیده اش و مزه ایم رادیده معروف به

و اسـالم یعنـی جهاد و جهاد هـم یعنی اسالم گوییم ، می نظرکنیم دیگر صرف . است اشتباه این. کرد معیار باید حساب یک باهمین را هم چیز اسالم همه

115 ) 2(تحلیل انقالب ایران

رهنمودهـا و باید چـه طاغوتی نادرست بنیادهای با انهدام همزمان: سؤال تحـصیل یا گـروه فساد کشیده به جامعۀ به و تحرکی ها و ضوابط مشی خط در پیـشرفت خلئی شود که ارائه رهبران ، از طرف شده فساد کشیده به کردۀ

. را از شور نیندازد وجود نیاید و مردم به انقالب

شـعار یک نیازمند به ای در هر مرحله بانقال. است خوبی سؤال هم این : پاسخ که کنند و شعاری اشتباه و اگر رهبر یا رهبران است مرحله با آن جدیدمتناسب

بـاز زمـانش بعد از انقـضای است گذشته و زمانش بوده مرحله بایک متناسبشـود، مـی بـا شکـست مواجه انقالب شعار را تکرار کنند مسلم بخواهند همان

بـا جدیـد را متناسـب کنند و بعد شـعارهای جدید را کشف باید نیازهای بلکه شکـست نفت صنعت شدن ملی نهضت که این علت. کنند جدید طرح نیازهای

نفت صنعت که این و آن شعار بیشتر نداشت یک نهضت این بود که خورد این افتـد، مـی شعار از جاذبه شدقهرا دیگر این ملی که نفت صنعت. شود باید ملی

شعار مردم بعد از آن . افتند می از شور وحرکت افتاد مردم شعار از جاذبه وقتی بدهنـد و اگـر بعـد از ملـی راادامه نهضت بتوانند این داشتند که الزم جدیدی

را نفـت صـنعت شدن شور ملی همان که جدیدی شعارهای نفت صنعت شدن موفـق کـرد شایددشـمن مـی شور حرکت با همان شد و ملت می مطرح داشتطـور همـین هـم نهـضت در ایـن . بدهد مرداد را انجام 28 کودتای شد که نمی که بود و دیدیم شاه رفتن شعارها مسئله ترین قوی شاه از رفتن مثال قبل . است

را از خـودش شـعار ارزش دیگـر ایـن شاه با رفتن . د بو شعار چقدر قوی این بـر شـوری نـدارد و هـیچ تحریکـی هیچ» بر شاه مرگ«، دیگر حاال داده دست ، در ایـن هـستیم » بـر شـاه مـرگ « بعد از مرحلـه در مرحله ن´مااال. انگیزد نمی

بـا متناسـب بایـد شعارها هـم شود و این مطرح جدیدی باید شعارهای مرحله

آینده انقالب اسالمی ایران

116

مـردم تمـام کـه ١ شـد اخیـرا مطـرح کـه شعاری مثال این . جدید باشد یازهاین و از ایـن جدید اسـت مسئله شوند یک مسکن باید دارای و مستضعف محروم نیازهـا آن شـود و بـر اسـاس داده نیازها باید تشخیص . زیاد است مسائل گونه

بـه کـه درآورد تـا ایـن حرکـت را باید به مردم گردد و جدید مطرح شعارهای . شاء اهللا برسیم ان نهایی مرحله

نظـر خواهند، به را نمی عدالت فرمودند اگر خدا نباشد مردم که این : سؤال در هـستند منتهـا فقـط عدالت خواهان در هر حال ، مردم نیست صحیح من

ـ کـه اسـت خداپرسـتی مکتـب سایه عـدالت وجهـی بهتـرین بیننـد بـه ی م .شود می تأمین

خـدا را در سـایه عـدالت طـور کلـی بـه مـردم کـه نکـردم عـرض من : پاسخ هر حـال را به عدالت مردم. خواهند را نمی خواهند و اگرخدا نباشد عدالت می ما در ایران بود که این مقصود من . بروند خواهند زیر بار ظلم خواهند ونمی می

در اسـت ارزش یک حد ذاته خود فی که را هم ، عدالت مردم این و در اکثریت مـا اوج خـواهی عدالت نهضت این که این خواستند و علت می ارزش آن سایه

و اسـالم بـود خـدا خـواهی خـواهی عدالت که این درعین بود که این گرفت را در سایه عدالت طور کلی دنیا به مردم که نگفتم هرگز من بود، و اال خواهی ما در ایران . خواهند را نمی نباشد عدالت خدامطرح خواهند، اگر مسئله خدا می مـردم حتما اکثریت ما که از مردم درقشر عظیمی آنهم ایرانی با روحیه متناسب

خـدا بزرگتـر ـ کـه ارزش یک در ظل زشار یک عنوان را به ما هستند عدالتشـود، مـی دو تفکیـک ایـن دیدند میان می ما آنجا که خواستند و مردم بود ـ می

.ها شعار نیست، واقعا نیاز استتن» شعار«گویم این که می1-

117 ) 2(تحلیل انقالب ایران

را عـدالتی خـدا رااز او بگیرنـد چنـین او بدهند ولـی را به خواهند عدالت می بـه بـدهیم تو را به عدالت خواهیم گفتند ما می ما می مردم اگر به . خواستند نمی

کرد؛حاضر بود با همـان نمی ما قبول ، ملت را از تو بگیریم اسالم که این قیمت . ندهد ـ ازدست داشت که ای اندازه را ـ تا همان اسالمش بسازد ولی ظلم

خـدا را نپـذیرد اگـر کـسی ، یعنـی خداست اصال پذیرش واقعی عدالت ـ

. را نپذیرفته اصالعدالت

بیشتری بحث جای ولی دارم شما را قبول ، حرف است دیگری بحث آن : پاسخ . است

بـدان ، آیـا ایـن اسـت ممنـوع در اسالم ضالل فرمودید نشر کتب : سؤال سانـسور کتـب یا این اند جلوگیری دسته از این که ازنشر کتبی که معناست

آثار اثر ساختن بی در زمینه نشر کتبی از طریق ت انتشارا قبیل شود یا با این موجـب اول طریقـه کـه اسـت جهـت امر از این شود؟ اهمیت مبارزه ضالل اثـر دارای فرمودیـد ـ و دومـی اشـاره آن خود به خواهد بود ـ که اختناق . تدریجی

کتابها را دو دسته اول من. بود کافی کردم قبال عرض آنچه کنم می خیال : پاسـخ بـر اسـاس ولی ، ضد خداست ، ضد اسالم ولو ضد دین که کتابهایی یکی: کردم، طـرز تفکـر رسـیده طرز تفکر خاصی یک به کسی ، واقعا یک است منطق یک

مـا واقعـا احـساس ، یعنـی امر زیاد است این دارد که می را داردعرضه خودشزنند می ، بر ضد پیغمبر حرف افرادبر ضد خدا، بر ضد اسالم عضی ب که کنیم می ایـن . کننـد فکـر مـی گونه این دارند یعنی صداقت خودشان زدن در حرف ولی. اسـت کـردن عرضـه صـحیح و منطق با او ارشاد وهدایت مبارزه راه که است

آینده انقالب اسالمی ایران

118

بـه مثـال مـن . اسـت و دروغ ال اغف ،مسئله نیست این مسئله دوم در دسته ولی مهنـدس آقای درباره کتاب آید یک می کنید کسی فرض. زنم می خود حکومت

او بـه و بـین واضـح نویسدو دههـا دروغ می حکومت رئیس عنوان به بازرگان ایـن بـدهیم ما اجازه کند که می ایجاب گویید آزادی آیا شما می . دهد می نسبت

وقـت یـک . دیگر اسـت مردم به خیانت شود؟ این پخش مردم دروغها در میان انتقاد کردی که کاری فالن به من گیرد که ایراد می بازرگان کار مهندس به کسی را خودش او بایدحرف . است این من و دلیل تو ایراد دارم روش فالن ، به دارم

بعـد 2 سـاعت دیشب خبر دارم من بندد که می آید دروغ ی م کسی ولی. بگوید کرد وبـا هـم مالقات نقطه سفیر در فالن با فالن بازرگان مهندس شب از نیمه در خواهـد آشـوب مـی کـه ایـن گویـد بـرای اینها را می . و قرار گذاشتند قول خـودش او حرفهای اریم بگذ کشور ما آزاد است آیا چون حال. ایجاد کند مردم

سانـسور را بگیـریم و اغفـال اگر ما جلـو دروغ کند که پخش مردم را در میان نبایـد فکر و عقیـده آزادی نام به. را باید سانسور کرد وخیانت ؟ دروغ ایم کرده و افتـرا و جعل دروغ که است آیا منطقی . شود رایج مردم در میان دروغ آزادی

باشد؟ رایج مردم در میان

وضـع طـرف موجود به از وضع همیشه که انسان خواهی آیا آرمان : سؤال رسـاند زیـرا در وضـع را نمـی حال در همه مبارزه کند لزوم می بهترحرکت

. تصور کرد توان می را هم بهتر از آن وضع همیشه خوب تکامـل مـسئله . کند تأیید می ر ما را خوب و نظ است خوبی بسیار حرف : پاسخ

بـه انـسان دهنـده و سـوق و راننده عامل که و این است خواهی آرمان ومسئله انـسان که این به معتقد هستیم ما هم . است ما همین نظریه. چیست کمال سوی

هـر یعنی هست ' تناهی الی آرمان در انسان یعنی شده آفریده الیتناهی صورت به

119 ) 2(تحلیل انقالب ایران

در کـه اصلی خواهد، بر اساس را می باشد باز برتر و باالترش داشته که وضعی کـه اسـت ایـن دارد و آن هـم دقیقـی و فلسفی علمی و ریشه هست هم قرآن در بیزاری دیگر حالت که است الهی مطلق خدا و کمال به تنها با رسیدن انسانشـود از آنجـا دور شـود در او پیـدا نمـی کـه این به آید و میل وجود نمی او به

و اال هـر چیـز ١) القلوب بذکر اهللا االبذکر اهللا تطمئن قلوبهم امنوا و تطمئن' الذین(ـ مـی ' الیتناهی کمال که این دلیل باشد به داشته دیگری را از بیـشترش خواهـد ب

هر چه رسند که می حالت این به طلبی انسانها در ثروت که این حتی. خواهد می طـور در کننـد و همـین را جمـع خواهند بیـشتر از آن کنند باز می جمع ثروت . است انسان خواهی کمال همان امر مسیر انحرافی ، این طلبی قدرت

انـسان دهند کـه طور نظر نمی این دیگران ولی. است نظر، نظر درستی این قـرار ضد خـودش باید در مقابل گویند انسان می ، بلکه است خواه آرمان بالذات

را نفـی ایـن کنـد و آن می را نفی ضدش که در حالی ضدی بگیرد، زیراهمیشه . غلتـد بـاالتر مـی ال کم مرحله را بخواهد به کمال خودش که این کند، بدون می

بازرگان مهندس آقای که ـ باشیم قائل اصالت انسان اگر برای خواهی فکر آرمان فکر الهـی اند ـ یک کرده و بیان تحلیل را خوب مطلب اینانتها بی ذره در کتاب

را طـی خواهی مسیر کمال خواهد بگوید طبیعت می دیالکتیکی اما تکامل . است را خواهی مسیر کمال کند، انسان نمی را طی خواهی مسیر کمال کند، جامعه نمی کـه آنچـه بلکـه نیـست کمال سوی به گرایش این در انسان کند یعنی نمی طی

ایـن ولـی اضداد با یکدیگر اسـت جنگیدن است طبیعت وجود دارد و ناموس تـر را بخواهنـد، خـود عالی اینها مرحله که این اضداد با یکدیگر بدون جنگیدن

که این ، نه است گونه تزو سنتز این غلتد، تز و آنتی تر می عالی مرحله خود به به . کند می سنتز حرکت سوی تز به

.28/ رعد1-

آینده انقالب اسالمی ایران

120

از اول مرحلـه کند آن می را طی مرحله ء سه اگر شی گوییم ما می وقت یک دار را جهـت حرکت ، یک دار است جهت یعنی ر است آخ مرحله سوی ابتدابه الهـی ، نظریـه ایـن . کنـد مـی تر حرکـت عالی مرحله آن سوی دهد، به می انجام مـا قبـول کـه است نظریه با این کردند منطبق اینجا بیان که وآنچه است تکامل تکـاملی حرکتهـای در داری و جهـت گویدخیر، اصـال جهـت می کسی. داریم

کند، این وجود پیدا می در درونش وجود دارد ضدش ء که شی این. وجود ندارد ببرد، بعد از این را از بین خواهد این و می است بااین جنگیدن فقط ضد کارش

پیـدا خـود و قهـری طـور خـود بـه بـه سومی جنگیدند حالت با هم مدتی که کمـال ، یعنی است قبلی خودکاملتر از مرحله بعد خود به لۀ مرح آن شود که می

صـورت باشـد، بـه را خواسـته کامـل آن نـاقص آن کـه این شود بدون پیدا می کردید تز مـا شما بیان که آنچه. کنیم می تز را نفی ما این . شود پیدا می ناخواسته

.کند را تأیید می

چه الدین فی ال اکراه آیه به شد، با توجه طرح که آزادی مسئله : سؤال کند؟ پیدامی وضعی

در گفتیم اگر ما می . آزادی نفی نه است تأیید آزادی الدین فی ال اکراه آیۀ : پاسخ شما چه الدین فی ال اکراه آیه به گفتید با توجه ، شما باید می نیست آزادی اسالم .کردید را می سؤال بود باید شما این می» الدین فی االکراه« اگر گویید؟ می

. الغی الرشد من قد تبین: است بعد آیه مقصود قسمت ـ اجبـار بـه احتیـاجی اسـت روشـن از چـاه راه کـه این دلیل گوید به می : پاسخ آزادی موانـع بـردن از بـین در مرحله ولی نیست عقیده ر مرحله اجبار د . نیست حکومت و نظامی مثال رژیم . هست آزادی ایجاد کردن اجبار برای ، یعنی هست

دهنـد عرضـه نمـی را اجازه فکری هیچ نظام این ظالمانۀ باحکومت کند که می

121 ) 2(تحلیل انقالب ایران

تـا مـردم را بـرداریم حـاکم نظـام ور این ؟ باید با ز باید بکنیم اینجا چه . بداریم تحقـق ١» الغـی الرشد مـن قد تبین « کنند و را انتخاب خودشان راه بتوانند آزادانه

وضـع را در یـک مردم که وقتی. چیست چاه چیست راه یابد و آشکار شود که دیگری روند راه اینها می که راهی کنند جز همین می خیال دارند و مردم می نگه

ایجـاد حـالتی مـردم کرد و بـرای را عوض وضع اجبار آن وجود ندارد، باید به . کنند ببینند و انتخاب خودشان را در مقابل دو راه کرد که

مـا گوید حاال که می [ انصار از زبان گویی] قرآن. شد نازل در مدینه آیه این دیگر نباید کنیم تبلیغ توانیم می را آزادانه و عقاید خودمان داریم آزادی نهدرمدی کـه مـسلمینی که است این آیه این نزول شأن. اجبار کنیم زمینه را در این کسی

سـواد بودنـد، در جـوار و بـی پرسـت بت قبال که ) انصار یعنی(بودند در مدینه و باسـواد و بـا فرهنـگ اینهـا مردمـی به یهودیها نسبت . دبودن مدینه یهودیهای

پرست بت مردم. کردند می دادند و جادوگری بودند وضمنا دعا می » کتاب اهل« را از هایـشان بچـه گـاهی . داشـتند هـم اعتقـادی نوع اینها یک به حال در عین شوند و این واد و تربیت در آنجا با س یهودیها که فرستادند در خانه می کوچکی

آمد در اسالم بعد که . گرفتند می یهود را هم شدند و مذهب مند می ها عالقه بچه یهودیهـا در خانـه هـا کـه بچه از آن شدندبسیاری مسلمان مدینه و مردم مدینه

قـرار شـد یهودیهـا که اینهابودند و وقتی مند به بودند عالقه پیدا کرده پرورش خانـه ، به رویم ها گفتندما با اینها می بچه بروند این کنند و از مدینه وطن جالی

هـا بچـه مـا بـا ایـن پیغمبـر گفتنـد تکلیـف اینها آمدند به پدران. آییم شما نمی راانتخـاب بمانند و اسـالم که این به اینها را مجبور کنیم توانیم ؟ آیا می چیست

. الغی الرشد من قد تبین الدین فی ال اکراه . شد اینجا نازل آیه این. نه: کنند؟ فرمود هایتـان بچـه را به شما اسالم . آشکار است کج از راه راست ، راه نیست اجباری

.256/ بقره1-

آینده انقالب اسالمی ایران

122

نبودنـد و هـم کننـد بکننـد، مایـل را انتخاب بودند اسالم بدارید، مایل عرضه . یهودیها بروند، بروند تندهمراهخواس

، ایـن است انقالب در راه و مبارزه انقالب برای ای نیز وسیله اسالم : سؤال واقعـا دگرگـون انسان ، یعنی واقعی معنا و مفهوم به انقالب ولی است صحیح بـه و از عـالی عـالی حالـت بـه پـست از حالـت شـود و مرتـب ومنقلب

دائمـی و انقالب تحول و از درون انقالبی حالت شود و این تردگرگون الیع . است مورد تأیید اسالم اصل یک پیداکردن

انقالب. دارم قبول من اند که ذکر کرده انقالب صورت را به تکامل همان : پاسخ

بحث. نیست مبارزه اسمش که رفتن عالی درجۀ به دانی درجۀ از یک معنای به بـود کـه ایـن کـردم عرض که اسالمی و انقالب انقالبی اسالم. بود مبارزه سر

بیـشتر هـدف یک اسالم کنند که می مطرح شکل این به را افرادی انقالبی اسالم دیگر گروه با گروه یک مبارزه» مبارزه« از و مقصودشان است مبارزه ندارد و آن

دیگـر، با گـروه گروهی مبارزه خیر، در اسالم که کنم عرض خواستم می. است چیـزی اسالم که نیست این معنایش این ستمگروجود دارد ولی با گروه مبارزه

کـه تعبیـری و اال آن را انکار کردم این من. نیست باگروهی گروهی جز مبارزه آن در باره حرفی) باالتر رفتن مرحلۀ تر به دانی ازمرحلۀ( کردید بشما از انقال

. است تکامل همان ، آن ندارم؟ اسـت مبـارزه دین یا اسالم است منحصرا انقالبی تشیع آیا مذهب : سؤال

نیستند؟ انقالبی اسالمی چرا سایر فرق پس دوم درصورت

123 ) 2(تحلیل انقالب ایران

حرکتهـا که این دلیل کرد، به شود زیاد محکوم را نمی ی اسالم سایر فرق : پاسخ وجـود اسـالمی کـشورهای در همـه ن´ اال ، همین انقالبی اسالمی نهضتهای و

وجـود دارد و گروهـی در میـان حرکتی چنین ن´، اال شمابروید در ترکیه . دارد طـور همـین . وجود دارد ن´ اال ١ خودمان در افغانستان . هستند هم خوبی گروه

نهـضت . وجـود داشـته اسـالمی درمصر از دیرباز نهضت . عربی در کشورهای ، یـک نمانده باقی خودش اولی و صفای خلوص آن به اگرچه المسلمین اخوان بـود المـسلمین اخوان مؤسس بناء که حسن شیخ. است انقالبی اسالمی نهضت

وجـود در مـصر بـه بسیار عـالی انقالبی حرکت بود و یک زشیبسیار مرد با ار ضـعیف مـا متأسـفانه اطالعـات . نفوذ کرد اسالمی در سایر کشورهای آورد که

یـک در انـدونزی ن´اال. شـود مطالعه که است خوب چه زمینه و در این است و کـم . وجـود دارد ی اسالم نهضت وجود دارد، در فیلیپین قوی اسالمی نهضت

در هـیچ ولـی . وجـود دارد اسـالمی نهـضت اسـالمی کشورهای در همه شبیوجود در ایران که اسالمی نهضت و نیرومندی قوت به اسالمی نهضت کشوری

عمـق بـه نهـضتهایی ، یعنـی طور بـوده همین هم در گذشته ]. نیست[پیدا کرد دیگر پیدا در جاهای پیدا شده و در شیعه در ایران که ی اسالم نهضتهای وقوت از یا نهضتی . نداریم دیگر ما سراغ تنباکو در جای نهضت عمق به نهضتی. نشده ملی یا نهضت . کرد تبدیل دیگری رژیم را به رژیمی که مشروطیت نهضت قبیل یـا نهـضت . داشت در آن عظیمی سهم روحانیت دانیم می که نفت صنعت شدن

رهبـری بـه عـراق اسـالمی نهـضت مدیون عراق اصال استقالل . عراق استقالل . اخیر ایران نهضت به تا برسیم. است شیرازی میرزا محمد تقی اهللا آیت مرحوم

من اگر بگویم افغانستان خودمان، حق دارم چون ما اهل ) خنده استاد و حضار (مان یعنی همسایه 1-

اگر گفتم افغانـستان خودمـان، مـن خـودم را در فریمـان . فریمان در نزدیکی مرز افغانستان هستیم .کردم احساس می

آینده انقالب اسالمی ایران

124

ـ شـیعه که این دلیل یک: است گونه این دو دلیل به در شیعه البته اسـالم ه ب خیلـی از اسـالم انحـراف در شـیعه یعنـی تسنن از اهل تر است نزدیک واقعی

، مقـصودم نیست انحرافی هیچ که اصلی در شیعۀ البته. تسنن تا اهل کمتر است . ماست امروزدر دست که است تشیعی

ـ است کتابی. است شیعه روحانیت دیگر، استقالل دلیل[ ١] روحانیـت نـام ه ب نفـر یـک [ آن نویـسنده ] و اسـت خـوبی کتـاب که مشروطیت پیشرودر نهضت

دکتـر آقای اند مثل بوده [ خارج] در که آقایانی. شده مسلمان که است آمریکایی را کتـابش مـن هـر حـال به. شناسند می اینجاهستند او را بهتر از من که یزدی

تـشریح را خـوب موضـوع ایـن کتاب در این . شناسم رانمی خودش ام خوانده و شیعه بوده حکومتی از دستگاههای از ابتدا مستقل در شیعه روحانیت که کرده آیـه . کنـد تطبیـق االمر را بر هر حاکمی اولی که را نپذیرفته اصل این وقت هیچ ٢ االمر منکم و اولی امنوا اطیعوااهللا و اطیعوا الرسول ' نیا ایها الذی : فرمود که قرآن امر آنها را انکار والیت یعنی االمرندانست را اولی ناحق به ، خلفای از اول شیعه

حکومتهـای ایـن برانکـار حقانیـت از اسـاس شـیعه و روحانیـت کرد و تشیع ، بوده مردم به نهاد متکی یک همیشه در شیعه روحانیت در نتیجه . موجود است

ابـالغ وقـت هـیچ ، و ازدولـت دولت از بودجه نه کرده ارتزاق مردم از بودجه . است نگرفته

شـان اجتمـاعی بودنـد امـا نظـام تـسنن اهـل در میـان بزرگی شخصیتهای را محمـد عبـده شـیخ مثل مردی. باشند حکام اینها زیر بلیت که کرده اقتضامی. را صـادر کنـد بـودنش مفتـی ابالغ خدیو عباس کرد که می قبول زمانی جامعه هـم شـیعه و بـه بـوده واقعا مرد بزرگـی ما ـ که در زمان محمود شلتوت شیخ

]. از نوار استافتادگی[ 1- .59/ نساء2-

125 ) 2(تحلیل انقالب ایران

یک عنوان او را به داد کسی نمی او ابالغ ـ اگرعبدالناصر به کرده خدمت خیلی عبدالناصر بـاال سـرش بود عکس نشسته که هم دردفترش. کرد نمی قبول مفتی

شد حـداکثر ایـن وارد می رسمی اگر در مجالس . بود نوکر دولت یک بود، مثل کـشور بنـشیند؛ در کـل کـشور یـا دادسـتان عالی دیوان رئیس ردیف هم بود که اگـر پیشنماز تهـران اخیر یک های دوره در همین بینید حتی شما می که صورتی

برود نشسته شاه سپهساالر که مدرسه در مجلس خواستند که می هزار زحمت بهشـد؛ خـرد مـی مـردم کرد میان می اگر چنین چون رفت بنشیند، نمی شاه پهلوی بـه یین روحـان وهـر وقـت اسـت روحانیـت بر استقالل در تشیع اساس یعنی

.اند خورده زمین اند به شده نزدیک و حکومت سلطنت های دستگاه در مقابـل توانـست مـی داشـت اسـتقالل کـه ایـن حکم به شیعه روحانیت

اش وابـستگی حکـم بـه تـسنن اهـل روحانیتهـای کند ولی حکومتهاایستادگی در غیـر شـیعه اسالمی نهضتهای. کند حکومتها ایستادگی درمقابل توانست نمی

بـا اش رهبـری اغلـب در شیعه ، ولی برخاسته غیر روحانیین از میان شاید اغلب دیگـر اسـالمی ما و نهـضتهای نهضت میان فرق این پس. است بوده روحانیین .وجود دارد

؟نماید را تأیید می اشتراکی احزاب ، اسالم مرحله تا چه: سؤال

خـودش در مـسیر عقیـدۀ صـداقت از روی کـه مـادام حـزب یـک : پاسخ

هـر : اسـت مـن کلـی ، حرف این. است قبول قابل کند از نظر اسالم می حرکت در مـسیر فکـر خـود صـداقت از روی کـه مادام ، هر حزبی ، هرگروهی فردی

بـا او مبـارزه اسـالمی امعه ج یعنی است پذیرفته اسالمی کند در جامعه حرکت ـ ولـو اگـر گروهـی ولی. نظامی مبارزه نه وفکری فرهنگی مبارزه کند ولی می

آینده انقالب اسالمی ایران

126

بر اسـاس اش کند و اساسنامه را مطرح اسالمی باشد، ایدئولوژی اسالمی حزب را اسـالم گویـد و همـان می ندارد، دروغ صداقت باشد ـ در کار خودش اسالم . آزاد باشد نداردکه معنی ، این قرار داده مردم اغفال وسیله

کـه کنـد در صـورتی تأییـد مـی را اسـالم احزابی چه بود که این سؤال ـ

.»پذیرد می«شمافرمودید

را قبـول آن بزنـد و بگویـد مـن آن مهر تأیید بـه که این معنای تأیید به : پاسخ اسالم که است مسلم. دارم را قبول و تزش اساسنامه که ت اس این معنایش دارم باشد، غیـر آن با خودش منطبق و مرامش اساسنامه کند که می را قبول حزبی آن

خـودش بر ضد فکـر و ایـدئولوژی که فکری تواند روی نمی. کند را تأییدنمی هـر . زور اسـت بـه رد نکـردن و ط در پذیرفتن بحث پس. مهر تأییدبزند است و ایمان عقیده دارد، از روی صداقت در فکر خودش که مادام ، هر مرامی حزبی امـا شـده منحـرف ولو از نظر اسـالم ( جو است حقیقت زند یعنی را می حرفی آیـه چـون خیـر اسـت به جو عاقبتش حقیقت از نظر اسالم ) جو است حقیقت

هـر واقعا معتقـدم من. است همین در واقع ١» سبلنا جاهدوا فینا لنهدینهم والذین« فکـر و آن باشند اگـر آن داشته ، هر فکر و هر مذهبی ، هر مرامی فرد یا گروهی

دنبال جویی حقیقت حس همان بپذیرند و واقعا روی صداقت را از روی مذهبکنـد و مـی دنیا خداآنها را هدایت ، یا در همین خیر است به بروند عاقبتشان آن

تنها نه متعال دنیاخدای از دنیا بروند در آن جویی یا اگر احیانا در مسیر حقیقت

.69/ عنکبوت1-

127 ) 2(تحلیل انقالب ایران

آخر در بخش . باشند داشته هم خوبی مقام که کند بسا هست نمی آنها را معذب ١. ام کرده را مطرح مسئله این من الهی عدل

اردیبهشت برقرار اسـت، کـه اسـتاد دو 14کند که جلسه آینده در اینجا مجری برنامه اعالم می [ 1-

].روحش شاد و راهش پررهرو باد. روز قبل از آن توسط منافقان به شهادت رسیدند

ایران انقالب ماهیت

الرحیم اهللا الرحمن بسم بسازد نحو دلخواه را به آینده دهد که می انسان را به امکان این 1] وقایع تحلیل[

تـا کند، بر حوادث و راهنمایی هدایت آینده را برای دیگر حوادث عبارت و به خـود کـه مقـصدی سـوی را بـه حـوادث ، کشتی پیدا کند تسلط حدودزیادی

. کند و براند هدایت است کرده انتخاب اسـالمی انقالب آیندۀ شود بحث شبها مطرح در این در نظر است که بحثی ، بـه بکنـیم انقالب این دربارۀ نگری آینده نوع یک خواهیم می پس. است ایران و هـدایت و بـرای و نگهـداری حفـظ بیشتر بـرای امکان منظور منظور؟به چه

آیـا انقالبهـای کـه اسـت مطـرح هـم ای اینجا مـسئله البته. انقالب این رهبریکننـد یـا مـی ؟ آیا انقالبها انسانها را هدایت کردیا نه هدایت توان را می تاریخی

؟ چقـدر اسـت درصد هر یـک کنند و یاهر دو؟ و می انسانها انقالبها را هدایت شـود می مربوط هدایت و نقش تبلیغ نقش با مسئلۀ که است ای خود مسئله این

قائـل اصـیل نقـش و رهبـری هـدایت برای خودمان اسالمی و ما از نظر منطق خـودم از بحـث چـون کـنم زیـاد بحـث مسئله این دربارۀ خواهم نمی. هستیم

. مانم می

].ای از ابتدای سخنرانی ضبط نشده است چند ثانیه[ -1

129 الب ایران ماهیت انق

وا شـگفتی را بـه جهـان کـه اسالمی عظیم انقالب این دربارۀ اگر بخواهیم انقالبها به دربارۀ بحث یک ندارد مگر آنکه امکان کنیم نگری آینده است داشته

انقـالب همـین گذشـته خـصوص دربـاره هم بحث و یک ایراد کنیم طور کلی . خودمان اسالمی

با کودتا انقالب و فرق الب انق تعریف

کنیـد، انقـالب را تعریـف ، اگر از ما بپرسند انقالب انقالب گوییم می همه این بـه شـود و عامـل پیدا مـی چگونه ؟ انقالب باید بگوییم چه ،در جواب چیست

نقـشهایی چگونه سازی ؟ مکتبها از نظر انقالب چیست انقالب یک وجود آمدن خودش در ذات مکتب یک عنوان به اسالم باشندو بالخصوص وانند داشته ت می

که از این است ـ عبارت است ـ معلوم ؟ انقالب است عناصر انقالبی چه دارای بـه ، بـرای اسـت بر آنهـا حـاکم که و وضعی نظمی کنند علیه می طغیان مردمی

و آنهـا و آرمـان مـورد آرزوی دیگـر کـه دیگر و نظـم وضع یک وجود آوردن . آنهاست آل ایده کودتـا دارد ولـی مردمـی ماهیت انقالب که است با کودتا این انقالب فرق

نیـرو هـستند در مقابـل و مجهز به مسلح معدود که عده یک بلکه نیست چنین وضـع آنهـا هـم . کننـد ی مـ قیـام است احیانا مسلح هم آن دیگر که قدرت یک

علیـه آورند، امـا اقلیتـی وجود می به دیگری ریزند و وضع می موجود را در هم ، بعـد اقلیـت اسـت حـاکم بر اکثریتی اقلیتی کند؛ یعنی می دیگر قیام اقلیت یک

نـشیند، مـی آن جـای به دارد و خودش را برمی اقلیت شود و آن پیدا می دیگری اکثریـت هر حـال به. باشد یا ناصالح صالح اقلیت یک دومی این که ز این ا اعم . خارجند از حساب مردم

آینده انقالب اسالمی ایران

130

ایـم دیـده در عمر خودمان زیادی کودتاهای ما ایرانیها در دور و بر خودمان . ، کودتاست نیست انقالب گذارند اما در واقع آنها می روی انقالب نام اگرچه که شـد، انقـالب خودشـان قول در مصر به ) میالدی 1952 ( هجری 1331 سال در

و عبدالناصـر نجیـب ژنـرال در رأسشان افسر که عده نبود، یک انقالب آن ولی گذاشتند، اما ملت را انقالب موجود کودتا کردند و اسمش حکومت بودند علیه

چیـزی » شیئا مذکورا یکن لم کأن«ها افسر آن نکرد و لهذابا رفتن مصر انقالب . وجود نداشت

کودتـا کردنـد ولـی سید ضیاء و رضا خان خودمان در ایران 1299 در سال و ، عـراق در سوریه . نکردند و انقالبی کاری بودند، مردم خارج از حساب مردم

. نیست و انقالب تاست اینها کود ، ولی شده مکرر کودتا واقع پاکستان هستند نظام یک محکوم که مردمی و عصیان از طغیان است عبارت انقالب

وضـع کـه ایـن بـرای حـاکم نظام آن اند علیه و خشمگین ناراضی نظام و ازآن . ه افتاد اتفاق در دنیا کم و لهذا انقالب. وجود بیاید به آنهاست آرمان که مطلوبی

معاصر غیر در چند قرن . است معنا واقعی تمام به انقالب یک ایران انقالب نـامش کـه نیست دیگری انقالب ]روسیه[ اکتبر و انقالب کبیر فرانسه ازانقالب از اش انقالبـی ماهیـت ایـران اسالمی انقالب و بلکه گذاشت» انقالب«را بشود

علیه انقالبی با روحیۀ و فقط خالی با دست واقعا مردمی . بیشتر است آنها خیلی . شـدند خود موفـق کردند و در قیام قیام» قوی خیلی مردم درمقابل« رژیم یک

اگـر دارد، یعنـی کودتـایی و نیمه انقالبی نیمه حالت که است انقالبهایی گاهی، وجـود داشـته و قـوی مـنظم ارتش یک دم مر اند درکنار آن کرده انقالب مردم در کنـار هـم مائو ارتـش ، در چین داشت هم ارتش لنین در روسیه که این مثل کردند قیام خالی با دست مردم که است ایران تنها انقالب این ولی. داشت مردم

صـدر اسـالم ب انقـال ذکر کـرد همـان بشود برایش جهت از این و اگر نظیری

131 الب ایران ماهیت انق

هـر حـال بـه . کنـیم بحـث اسـت ممکن بعد هم خصوصیات این دربارۀ. است . است دارد و متفاوت با کودتا فرق انقالب

. موجود اسـت موجود و وضع نظم علیه و طغیان ، عصیان انقالب که گفتیم در آرزوهـا و و طـرف از یـک مـردم ها و خشمهای در نارضایی اش ریشه پس

موجود و از وضع ناراضی ؛ مردم دیگر است از طرف مردم های طلبها وخواسته موجـود و از وضـع آیا نارضایی: جاست این اما نکته . اند مطلوب آرزومندوضع

خودشـان از وضع مردمی است ممکن. ؟ نه است کافی مطلوب وضع آرزومندی را آرزومنـد باشـند و دیگـری باشند و وضـع ناراضی باشند،بسیار هم ناراضی

حـال در همـان که این نکنند، برای هرگز انقالب آرزومندباشند ولی بسیار هم کـه حـال امـا در همـان اسـت ناراضـی . انـد و تمکین تسلیم روحیۀ یک دارای

، اسـت مظلـوم .کنـد می بر او حکومت که است قدرتی آن تسلیم است ناراضی» آخ«. پـذیر اسـت و ظلـم مـنظلم مظلـوم یـک کند ولـی می مظلومیت احساس

حال کند، اما در عین می هم کند، گریه می هم کند، شکایت می هم گوید، ناله می .کند نمی انقالب

، بذر انقالب نامطلوب و انکار وضع عنصر تهاجم

، مطلـوب وضـع موجـود و آرزومنـدی از وضع ی بر نارضای عالوه انقالب پس انکـار و طـرد و نفـی و روحیۀ پرخاشگری روحیۀ خواهد و آن می چیزدیگری

، هجـوم حالـت آن سـازد، بلکـه نمـی کـاری تنهـایی بـه بـودن ناراضی . است از بعـضی . انـد نظر متفـاوت مکتبها از این . است الزم ،تعرض ، قیام شورشگری

پیروانشان دهند، بنابراین نمی و هجوم تعرض خودهرگز درس پیروان مکتبها به ولـی . آیـد وجود نمی هرگز در آنها به و تعرض هجوم هستند اما حالت ناراضی و زور و ظلم در مقابل دانند و تسلیم نمی راکافی بودن از مکتبها ناراضی بعضی

آینده انقالب اسالمی ایران

132

و تهـاجم دانند، دسـتور تعـرض می ومعصیت گناه ین را بزرگتر از ظالم تمکین .دهند می دم همیشه مسیحیت. جاست در همین و مسیحیت اسالم از فرقها میان یکی

که و تهاجم هرگز عنصر تعرض مکتب در این . زند می و صفا و سازش ازصلح وجـود و تهـاجم عنـصر تعـرض در اسالم ولی. وجود ندارد است بذرانقالب

امـر بـه نـام دیگر به جهاد و در جای نام جا به در یک در اسالم که آنچه. دارد وضـع در مقابـل و تهـاجم بذر تعرض از منکروجود دارد یعنی و نهی معروف، کـن ، قیـام بـاش ، مهاجم باش گوید متعرض می اسالم. موجود حاکم نامطلوب را بـه مطلـوب بریـز تـا وضـع موجودرا در هم نامطلوب و وضع کن شورش

و کـشیدن آه هـم طـرف ، ازآن بـودن و ناراضـی ، و اال نشـستن وجود بیاوری هـم طرف از آن . دهند نمی انسان به با آرزو چیزی ]، نیست کافی[ آرزومند بودن

. و کوشش و سعی گوید طلب می بـه اسـت اسـالم قـوت نقطۀ که قرنها از چیزی اسالم مخالفان دانید که می

و دیـن ! اسـت دینـی چـه گفتند اسالم کردند، می یاد می ضعف نقطۀ یک عنوان دیـن ! ؟ و خـون دین! ؟ و جنگیدن ؟ دین ! و تعرض دین! وشمشیر؟ دین! جهاد؟ نزدن صبر و حرف از و دم بزند در هر وضعی و سازش ازصلح باید دم همیشه

صـورتت راسـت طرف ، و بگوید اگر به بزنددر هر وضعی و سکون و سکوت را ات را دزدیدنـد جبـه راجلو بیاور، و اگر پیراهنت آن چپ زدند طرف سیلی که است مسلم. طور باید بگوید این کردند دین می خیال. کن تقدیم خودت هم

دینـی اما آن . خود بپاشد پیروان در میان تواند بذرانقالب می هرگز ن دینی چنین

133 الب ایران ماهیت انق

ایجاد انقالب وجود دارد قادر به [ و هجوم و انکار و تعرض 1 بذر نفی در آن که ]. است

اسالم جهان برای مصلحان رماند نسخۀ

دنیـای فکـر اصـالح به که وقتی اسالمی و دوراندیشان مصلحان که است این بیمـار ایـن قرار دادند که را مورد مطالعه بیمار اسالم جهان افتادند و این اسالم و تکـان خوابیـده خـودش سـر جـای اخیـره قرون در این دارد که بیماری چه [تـا ببیننـد ] قرار دادند را مورد مطالعه اسالم ، جهان طبیب خورد، مانند یک نمی تمـدنها از بزرگترین و یکی کرده سیادت قرنها بر جهان که ای موجود زنده این

و ، قـویترین پیـشروترین قرن ، در حدود پنج است وجود آورده و فرهنگها را به ؟ چه است نزار افتاده حال این به که شده سبب چه بوده جهان ملتهای عالمترین کردنـد گفتنـد مطالعـه که وقتی اسدآبادی ین الد سید جمال دارد؟ امثال بیماری مزمن بیماریهای از آن یکی یابگوییم بیماری از موجبات ، یکی علل از آن یکی فراموش دین در این جهاد است نامش که و انقالب عنصر حرکت که است این در ایـن خـودش یع وس معنی از منکر به و نهی معروف عنصر امر به ، حتی شده فاسـد و اوضاع علیه است و متعرض مهاجم دین یک اسالم. شده فراموش دین

فکر این پیش ازصد سال بود که این. کند وجود پیدا می در جامعه که نابسامانی ایـن کردو در واقـع از نو زنده اسالم عنصر را باید در جهان این شد که مطرح . داد باید نجات مزمن بیماری را از اینبیمار نباشـند باشـند یـا انقالبـی انقالبی که مکتبها از نظر این شد که معلوم پس

و و تعرض عنصر هجوم مکتب آیا در این که در اینجاست اندو تفاوت متفاوت

طرد است، یعنی یک حالت مثبت است نه یک حالت . ها در واقع نفی نیست اثبات است این نفی -1

.اسمش نفی است ولی حالت منفی نیست حالت مثبت است. منفی

آینده انقالب اسالمی ایران

134

کتـب م ؟ اگـر نباشـد، ایـن و یا نیـست موجود، هست حاکم وضع انکار و نفی را بعـدها انقالب بتواند این برسد که وجود بیاورد تا چه را به تواند انقالبی نمی

مکتـب باشد این در او وجود داشته عنصری کند؛ و اگرچنین و رهبری هدایت . را دارد شایستگی این

: انقالبها ریشه درباره نظریات مادی محرومیت. 1

ای مـسئله ، یعنـی اسـت انسانی مسئله یک که است رح دیگر مط مسئله بعد یک ها انقالبها نارضایتی ریشۀ گفتیم. شود می ما از انسان شناخت به مربوط که است

بـا حالـت تـوأم کـه نارضایتی ، بلکه نارضایتی صرف اما نه هاست وآرزومندی هـای نارضـایی ریـشۀ شود که می مطرح مسئله اینجا این . باشد وتعرض هجوم

با توأم انقالبها در عالم دارد؟ همۀ ریشه ؟ آیا یک بشر چیست درمیان اجتماعی همـه ، آیـا ریـشۀ هـا و انکارهاسـت هـا و نفـی ها و تعرض ها وهجوم نارضایی، در مختلـف هـای ، در جامعـه ؟ و یا نه چیز است امریک ها در نهایت نارضایی اسـت ممکن. است و متفاوت ها مختلف نارضایی علل اجتماعی ختلف م شرایط از کننـد کـه مـی انقـالب جهت از آن مردمی باشد، یعنی ها مادی نارضایی علل خود را کنند که می انقالب جهت هستند، ازآن خود ناراضی زندگی مادی وضع

خود را بینند، محرومیت می محروم یگر د طبقۀ یک در مقابل طبقه یک عنوان به کننـد و کشف ادراک که دیگر را، خصوصا بعداز آن طبقۀ مندی بینند و بهره می

اینچنـین ، یعنـی آنهاسـت اینهـا برخـورداری منشأ محرومیت و معتقد شوند که د و نـدار این محرومیت به او ربطی و برخورداری برخوردار است آن که نیست بـه ایـن ، بلکه نیست او مربوط برخورداری به محرومیتش است اگر محروم این برخـوردار اسـت دلیل این و او به او برخوردار است که است محروم دلیل این

135 الب ایران ماهیت انق

وارد جهـت این که وقتی. است یکدیگر وابسته دو به ، این است محروم این کهموجود خود، مادی از وضع نارضایی دلیل به قهرا مردمی شد، مردم خودآگاهی

یعنـی مـادی شـود انقـالب آنها می قیام آنوقت. کنند می دیگر قیام طبقه آن علیه طبقـه کـارگر علیـه مـثال طبقـه طبقـه یـک کـه ، انقالبـی طبقـاتی انقالب یک

ایـن کنـد، بـرای می قیام) ئودالهاف ( زمین مالک طبقه کشاورز علیه کارفرما،طبقه بیـرون برخـورداری کنـد و او را از وضـع خـارج رااز محرومیـت خودش که

. است اجتماعی های نارضایی برای ریشه یک این. بیاورد دنیا بیشتر در دنیا وجود ندارد، در همه هم ریشه یک معتقدند همین ای عده

قیامهـا و انقالبهـا تمـام . است مادی محرومیتهای اش شه ری بوده انقالب هرچه بـه جامعـه هر وقت . است مردم در محرومیت اش دارد و ریشه طبقاتی ماهیت و قطـب مرفـه قطـب : دو قطـب شدند به تقسیم درآمد، مردم دوقطبی صورت کـه است شرایط در این و فقط ، فقط نصیب بی برخوردار و قطب ، قطب محروم. پیدا شـود انقالب است وجود نیاید محال به شرایط تا این .شود پیدا می انقالب ، ریشه است همین صدر اسالم انقالب ، ریشه است همین فرانسه انقالب ریشه

همـین ایـران اسـالمی انقـالب ، ریشه است همین است معلوم اکتبر که انقالب و امـا روح است صورتها و شکلها مختلف . ندارد اصال امکان غیر از این ، است

منتهـی رم راهها به همۀ«اند گفته طور که همان خالصه. است یکی معنا و باطن .شود می منتهی شکم راهها به همۀ» شود می مانند آزادی انسانی مسائل. 2

انـسانی ماهیـت یـک دارد، یعنی باالتری ح سط که است دیگر انقالب نوع ولی گرسـنه شـکمم مـن که نیست مربوط انسان مادی محرومیت تنها به دارد،یعنی

ام ، بچـه نـدارم ، بهداشـت ، دارو نـدارم نـدارم ، مسکن نیست پوشیده ، تنم است

آینده انقالب اسالمی ایران

136

بـاز کـافی شد ولی با اینها فراهم همه انسان برای که است ندارد؛ممکن مدرسه مـسائل ای پـاره کنـد بـرای می انقالب. نکند نباشد و انقالب ناراضی که نیست و انـسان ، مشترک خوراک. باالتر است حیوان ازسطح که مسائلی ، یعنی انسانی دیگـر چیزهـای و خیلـی اسـت و حیـوان انـسان مشترک ، مسکن است حیوان کـه این [: است انسان مختص که] است ازمسائل سلسله یک اما. است مشترک

دیگـری در دسـت افـسارم که این نه باشم خودم بر سرنوشت حاکم خودم من کـه اسـت معروفـی مثـل . بگیرد تصمیم من بخواهد درباره باشد، او هرجور که

در کـه از این باشد بهتر است باشد وآزاد در جهنم گویند اگر انسان می ای عده نـامش کـه اسـت انـسانی ارزش یـک به ، توجه این. باشد و آزاد نباشد بهشت جهت از آن انسان. است العاده فوق انسانی ارزش واقعا یک آزادی. است آزادیــه ــسان ک ــرایش آزادی اســت ان ــی ارزش ب ــادی محرومیــت دارد، حت ــه م را ب

. ندهد را از دست اش آزادی که این کند برای می تحمل وجه ترینشدید. داشـتیم مـرد ارادت ایـن به ما خیلی بود که اصفهان بزرگ از علمای یکی

شـده در کربال با او مواجه اصفهان از تجار بزرگ یکی کرد که می نقل شخصی بود، مثال اگر تکلفی و بی زیست ساده آدم خیلی عالم آن. آشنابودند با هم . بود

خـودش بود حـال طبیب برود، و چون منزل به نبود که شدچنین می اش گرسنه مـرد ارادت ایـن بـه تاجر خیلـی آن. خورد می ساده غذای فهمید و اغلب را می آمد آنجا . بدهد مراجع به و کربال که بود نجف آورده هم زیادی پول. ورزید می

ایـن خواهد کـه می ، دلم ام آورده پول مبلغ فالن من کرد که خواهش و از ایشان خواهـد مـی دلت هر کس ، به گیرم نمی من: گفت. کنید شما تقسیم را بدهم پولاهللا سید آیت مرحوم زمان(آقا بدهید ، شما به دهم شما می به من پس: گفت. بده. باشـد کـرده را حفـظ محـل عالم احترام خواست می). بود اصفهانی بوالحسنا

، یـک دهـم مـی ایـشان رابه مبلغش فالن من پس: گفت. برو بده خودت: گفت

137 الب ایران ماهیت انق

. خواهیـد بدهیـد مـی هر کس ، شما به شما بدهم خواهد به می دلم هم مقدار کم بـود مریـدش که با این آخرش. بده خواهی می هر که ، به خواهم نمی من: گفت

و لبـو نان ای چرا اینجا نشسته پس نداری اگر احتیاج او گفت شد و به عصبانی . تو درازنباشد پیش و دستم نباشم تو محتاج به که این برای: ؟ گفت خوری می دیگـری پـیش تش دارد دسـ ارزش انسان برای. دارد ارزش انسان برای این

پـیش بخـورد دسـتش ندارد چلـومرغ ارزش و لبو بخورد، ولی درازنباشد نان . درازباشد دیگران

اسـتبداد شـود بـر کـشوری مگر می . دارد ارزش ، بالذات انسان برای آزادی رژیـم حاکمـان اگرچـه ( را سیر کننـد مردم بیایند شکم باشد، فقط مطلق حاکم همـه فرضا شـکم ! باشند؟ راضی و مردم ) سیر نکردند را هم مردم شکم گذشته بـار وکیـل یـک هر چنـد سـال . بود کردند استبداد حاکم را سیرمی ایران مردم

اساسا خبر ندارند شود و مردم می انتخاب دیدید وکیل می کردند ولی می انتخاب مسابقه بودند، اگر به تهران در همین که اخیری وکالی این. شناسند و او را نمی

شـهر را ایـن وکـالی گفتند اسم می تهران هزار نفر ازمردم ده گذاشتند و به می پـنج را بلد نبـود، اسـم وکیل بیست تنهااسم نه. از آنها بلد نبود یک بگو، هیچ

. بگوید توانست نمی را هم وکیلشود و اگر می شود، منشأ نارضایی می و عصیان منشأ طغیان ، خودش اختناق و کرد، باید استبداد را نفی استبداد قیام باید علیه باشند که داده تعلیم ملت آن به

جـائر عنـد امـام عـدل الجهـاد کلمـۀ افـضل : باشـد گفته طردکرد، اگر پیغمبرش از عـدالت و سـخن ستمگر ایستادن پیشوای یک جهادها، در مقابل ترین فاضل(

ماهیـت و انقـالب قیـام ایـن . کند می و حرکت قیام ملت قهرااین) است گفتن؟ چـرا کـردی چـرا قیـام اگر از او بپرسـی . دارد آزادمنشی دارد، ماهیت دیگری خواسـتم ؛ می خاطر آزادی گوید به ؟ می دادی کشته همه ؟ چرا این کردی انقالب

آینده انقالب اسالمی ایران

138

همـه ایـن در مقابـل که کنیم افتخار می ولی دادیم هزار کشته بیست. آزاد باشم ؟ اسـت ؟ ملموس چیست آزادی گوییم می. آوردیم دست به ها آزادی دادن کشته

، دیگـر کنیم می آزاد تنفس در فضای . هست آزادی ولی. ؟ نه است محسوس. نه کـه کنـیم نمـی نگـاه اطراف ، به ، اگر دو نفر باهمدیگر بنشینیم اریمآقاباالسر ند

. ندهد گزارش وقت یک مأمور ساواکــاره ــشه ای پ ــا ری ــردم در نارضــاییهای از انقالبه ــا، بازداشــتها، م از اختناقه

خـود سرنوشت انتخاب آزادی و نداشتن و قلم بیان آزادی آزادیها، نبودن سلب دارد، یعنـی آزادیخواهانـه ماهیـت از هر چیـزی بیش کبیر فرانسه انقالب.ددار

مـا عنـصر ایـران اسـالمی در انقـالب شک و بدون . کرد قیام آزادی برای ملتی و و طبقـاتی از عنـصر مـادی آن دارد و نقـش بسیار زیـادی نقش آزادیخواهی . بیشتر است ـ خیلی قطعا وجود داشت عنصر هم آن ـ که و تبعیض محرومیت

و ایدئولوژی مکتب. 3

ایـن باشـد کـه دیگـر داشـته ماهیت دیگر و بلکه شکل انقالبی است و ممکن را در ایـران اسـالمی انقـالب که است و این تر است تر و مترقی باالتر وانسانی

را در ردیـف و آن اسـت نظیـر کـرده و بـی رقیـب بـی جهـان انقالبهـای میان انقالبـی ، یعنـی آیـد قـرار داده وجـود مـی بـه پیغمبران وسیلۀ به که انقالبهایی باشـد، داشته قوم یک در ایدئولوژی ریشه انقالبی که ؟ این چیست آن. پیامبرانه

ـ مکتـب یک دارای کنند که می وانقالب قیام جهت از آن مردمی یعنی د یعنـی ان اگـر بخواهـد بـه بـشریت بـشرند؛معتقدند کـه زنـدگی برای طرح یک دارای

اینچنین اش فکری باشد، نظام اینچنین جهان درباره برسد باید شناختش سعادت باشـد، نظـام اینچنـین اش اخالقـی باشـد، نظـام اینچنین اش سیاسی باشد، نظام ؛ باشد، و سایر نظامـاتش اینچنین اش خانوادگی ظام باشد، ن اینچنین اش اقتصادی

139 الب ایران ماهیت انق

مکتـب و یک ایمان یک به ووابسته مادی از وابستگیهای هستند رها شده ملتی خـودش بـه اندیـشد نـه می انسانیت کند، به می نگاه آینده به. ایدئولوژی و یک شکم برای که ، من نیست کیبا شدم اگر کشته هم من کند که فکر می حتی. فقط

بکـنم کاری خواهم می ،من کنم نمی قیام خودم آزادی ، برای کنم نمی قیام خودم، عقیـده ، یـک ایمان یک خواهم می من. برسد آن به دیگر بشریت ولو صد سال

فـی لهـم نونــمک : تعبیـر قـرآن بـه . استقرار پیدا کند زمین در روی مکتب یک شـان آل وایـده ، ایده شود؛ فکر، عقیده جایگزین زمین در روی دینشان 1. االرض

بـاقی بایـد در عـالم فکـر و عقیـده ، آن نیست باکی نبودم من. استقرار پیدا کند .بماند در ریـشه هـایی هـا و تعـرض و هجـوم هایی و نارضایتی و انقالبی اگر قیام طـرح یک کردن پیاده به مربوط که و مسائلی و مکتبی و اعتقادی فکری سائلم

. است انقالب نوع و باالترین ترین عالی باشد، این داشته بشر است در زندگی

ایدئولوژیک ، انقالبی ایران اسالمی انقالبــشخـص ــران اســالمی انقــالب و اساســی اصــلی م ــن ای ــ ای ــه ت اس یــک ک

انقـالب و یا یـک طبقاتی مادی انقالب صرفا یک نه است ایدئولوژیک انقالب خیـال بعضی. سوء تعبیر شود است اینجا ممکن ولی. وآزادیخواهانه لیبرالیستی

و در کنار سایر عناصـر قـرار است معنویت یک است دین چون کنند اسالم می را تحلیـل ایران اسالمی خواهند انقالب می ها وقتی نوشته از در بعضی . گیرد می

از آنها عنـصر ، یکی داشته دخالت عناصر متعددی انقالب گویند در این کنند می ایران مردم که معنویتی در ایران چون است معنویت یک طالب که است مذهبی

بـود، دار شده جریحه مردم معنوی و عواطف دیده مند بودند آسیب عالقه آن به

.6/ قصص-1

آینده انقالب اسالمی ایران

140

در میـان هـم طبقاتی بود، شکاف مانده گرسنه هم مردم ، شکم در کنار این ولی بـود؛ بود، استعمار هم بود، استبداد هم هم بود، اختناق هم عدالتی بود، بی مردم دارنـد گـرایش آن بـه مـردم ایـن کـه با معنویتی بود که این هم از مسائل یکی

بـود و آن شده منشأنارضایتی هم بود، آن شده تضعیف هم بود، آن شده مبارزه . داشت مردم و تعرض در هجوم ای ریشه هم

خود گرفت به اسالمی رنگ عوامل همه ایران در انقالب آشـنا نیـستند یـا الم بـا اسـ گویند که می را افرادی حرف این. است اشتباه این

کـه ای عمـده علت. است جامع مکتب یک اسالم. زنند در می آن را به خودشان خـاطر بـه تعـرض که است این نظیر ساخته بی را در جهان اسالمی انقالب این تعلیمـاتش در مـتن اسـالم ، چـون خـود گرفـت به اسالمی رنگ هم عدالتی بی

کـه هـم وقتی که ما دیدیم . باشد وجود داشته عدالتی نبایدبی که ست ا گنجاندهکردنـد بـاز مـی هـا شـکایت عدالتی جنگیدند و از بی می عدالتی بی ما علیه مردم ، سـخنان علی سخنان رفتند سراغ بود، باز می ومذهب دین اهرم روی شان تکیه

کـه وقتی. بود خود گرفته به معنوی رنگ مها ه همین ، یعنی قرآن پیغمبر، آیات باید اینهـا را از میـان که استبدادها واستعمارها و اختناقها و این رفتند سراغ می

باید مبـارزه گوید با ظالم می اسالم کردند که می تکیه اسالم منطق برد، باز روی قصد اسـتعمار تـو را دارد که خارجی کرد، درمقابل کرد، با استبداد باید مبارزه

گوید حریـت می کرد، اسالم بایدایستادگی اختناق کرد، در مقابل باید ایستادگی 1. اهللا حـرا و قد جعلـک عبد غیرک و التکن : فرمود )ع( علی [ دارد، ارزشی] چنین

فرانـسه انقالب روح. است زیرا خدا تو را آزادآفریده مباش دیگری هرگز بندۀ و باید آزاد از دنیـا است دنیاآمده آزاد به انسان دهد که می تشکیل جمله را این

.31البالغه، نامه نهج-1

141 الب ایران ماهیت انق

خدا تو را آزاد که مباش دیگری بندۀ: گفت علی از آن قبل سال 1250برود؛ در .فرماید می )ع(حسن امام به که است وصیتی در آن جمله این. است آفریده

دیگر نمونه سه

بـه )ع( علـی که است شد، در فرمانی ما مکرر بازگو می در میان دیگر که جمله و استاندار مصر که ، والی مالک به. اید و مکرر شنیده است اشتر نوشته مالک نام

، کـاری بـده آزادمنـشی درس مـردم به: نویسد ، می است شده او تعیین از طرف ، را تحقیـر کنـی ، مردم کنی را ساکت مردم هستی مردم تومافوق چون که نکنی ؛ چرا؟ اول آنها مادون هستی تو مافوق که این دلیل ، به کنی را خفه مردم صدای

حاکم چون هستی مردم و باالسر این تو باالدست فوقهم فانک: کند می تهدیدش قـرار داده تـو را والـی کـه کـسی آن فوقک االمرعلیک والی، اما ا هستی بر آنه

با تـو چـه دانی می کنی ؛ اگر تخلف توهستم در کمین من یعنی ( باالسر توست تـو بـه کـه کـسی و باالسـر آن والک من واهللا فوق : گوید بعد می !) کرد؟ خواهمبعـد . پرسـد مـی از مـن کـه اسـت متعـال ، خـدای باالسر من ، یعنی ده دا فرمان، بـاز کـن مـردم اعتراض را برای ، میدان بده و شهامت جرئت مردم به: گوید می

از چـرا بایـدمردمی . کننـد و نترسـند را از تو مطالبه خودشان بگذار بیایند حق رسـول سـمعت : گوید باشند؟ بعد می داشته و رعب ترس خودشان و حاکم والیه یؤخذ للضعیف ' حتی امۀ تقدس لن غیر مرۀ )ص(اهللا 1. غیـر متعتـع القـوی مـن حقـ نخواهـد قداسـت بـه هرگـز ملتـی : فرمود می که خدا مکرر شنیدم از رسول من

حقـشان ضعفا و ناتوانان درآید که حالتی به ملت آن وضع ه ک وقتی رسید تا آن در زبان ای بیفتد و تعتعه زبانشان به لکنتی که آن را از اغنیا و اقویابگیرند بدون

ملتی که فرمود مادام ). خود را ببازند و بیم از ترس که آن بدون یعنی(پیدا کنند

.53البالغه، نامه نهج-1

آینده انقالب اسالمی ایران

142

هـر . رستگار نخواهد بود ملت ترسد، این می ازقوی عیف ض که است گونه این ، ضـعیف را گرفـت وشهامتها و شجاعتها جـایش ها رفت و بیم ترس که وقت شایـستۀ ملـت ایـن کرد آنوقت مطالبه را ازقوی خودش حق و بیم ترس بدون

. تمجید است و شایستۀ زندگی چـون ( بـود جا پیچیده در همه اسالم سپاه شهرت صیت که مدینه در دوره

بـاور عـرب کردنـد کـه مـی را فتح کردند و جاهایی می رفتند فتح می که هرجا را هـوازن و قبیلـۀ غطفـان بتوانند مثال قبیلـۀ در مدینه کم عدۀ یک کرد که نمی

کردنـد، پیغمبـر مـی از دور نگـاه که کسانی) کنند رافتح بدهند و مکه شکست داشـتند خیـال کـه ذهنـی سـابقۀ روی. آمـد مـی نظرشان به مرد هولناکی اسالم و بگـذری کنـد، اگـر از کنـارش مـی حرکـت و هیمنه کردند پیغمبر با دبدبه می

! رابزن گوید جالد فورا گردنش می بجا نیاوری احترامتـا آمـد . داشـت یـا حرفـی یشـکایت . حضور پیغمبر اکرم آمد مدینه مردی

. افتـاد لکنـت بـه از تـرس زبـانش داشت که ذهنی سابقۀ آن بزند، روی حرف ، تو خیـال نیستم پادشاه که ؟ من طور شدی شد، فرمود چرا این پیغمبر ناراحت

، مـن جبار و ستمگر نیستم که ؟ من ترسی می از من که پادشاهم یک من ای کردهدوشید، شیر بز را می خودش با دست که هستم زنی تو،پسر آن مثل انسانم یک

» . تـو هـستم مثـل انـسانی مـن ! برادر«: و فشار داد گرفت او را در بغل . بیا جلو جرئـت مردمش خواهد که می برعکس. شوند از اومرعوب خواهد مردمش نمی

. حاکم در مقابل باشند حتی داشته و شهامت از بـا رعیـت و حاکم والی رابطه درباره معروف خطبه در آن البالغه نهجدر وقتـی . فرمایـد می بیان دیگر مطالبی از طرف با حاکم رعیت و رابطۀ طرف یک و قـرار گرفـت امیرالمؤمنین تأثیر کلمات تحت کرد شخصی ها را بیان جمله که

: کرد و فرمود او را قطع سخن امام. کردن و مداحی کردن ستایش کرد به شروع

143 الب ایران ماهیت انق

در کارهـا رسـد کـه می نظرتان اگر به نکنید؛ بر عکس و ستایش مداحی از من ، نقـاط کـردن مـداحی جای به. بازگو کنید من آنها را برای هست و عیبی نقص . کنید و بگویید رش گزا من بینید به کارها می درمجموع را که ضعفی

نیست محض معنویت اسالم چـون انقـالب این بگوییم که نیست محض ، روحانیت است دینی چنین اسالم بـه آمیختـه هـایش جنبه ، همه نه. دارد هم اسالمی جنبه دارد پس روحانی جنبه بـود اسـالمی قـالب ان یـک ایـران انقـالب گـوییم اگر ما می . بود اسالمی جنبه

حـاالت بـه و راجـع و معنوی روحانی فقط انقالب یک که نیست این معنایش مـساجد نبود و درب درستی عبادتها و نیایشها به امکان چون. بود انسان معنوی بـود جانبه همه که انقالبی یعنی اسالمی ، انقالب نه. کردند طغیان بود مردم بسته

اسـالمی رنـگ هـم محـرومین از جنبـه . نفوذ داشت جوانبش در همۀ اسالم و اسـتقبال و بـه داشـت شرکت انقالب دراین با محروم و لهذا خود مرفه داشت انقالبـی . کردنـد مـی بایکدیگر حرکت هماهنگ و محروم آمد، مرفه می محروم بیـاورد چـون طرف این کندو به جذب سرباز مخالف از گروه توانست بود که حرکت به ضمیر مردم وجدانهاو فطرتها را در اعماق توانست می بود که انقالبی .درآورد

را نشناسیم انقالب ابعاد این ، تا تمام نشناسیم را دقیق خودمان ما تا انقالب اگـر . کنـیم و هـدایت ، رهبـری و نگهـداری حفـظ را در آینـده آن توانیم نمی

مگـر انقـالب . ایم کرده تحریفش یا ندانسته دانسته بینیم می وقت یک ، نشناسیم صد در صد انقالب نکردند؟ یک تحریف تردستی با یک امیه رابنی صدر اسالم

و خـونی و نـژادی قـومی های ریشه وجود نداشت در آن که چیزی که اسالمی کردند تبدیل و خونی و نژادی قومی انقالب یک را به آن دیدیم وقت بود، یک

آینده انقالب اسالمی ایران

144

بر غیر عرب عرب سیادت ، برای غیر عرب بودعلیه عرب ، انقالب و گفتند این . تحریف یک بود؛ یعنی

نعمتها وموهبتها ، ما را قدردان منور بگردان نور ایمان ما به پروردگارا دلهای

، مسلمین قراربده ای فرموده اخیرا عنایت که اجتماعی موهبتهای وصبالخص پیدا انحرافی گرایش هر نوع که را از این ، مسلمین بیدارتر بگردان را هر چه

را در میـان واتفـاق و الفـت وحـدت بدار، ایـن نگه و مصون کنند محفوظ . بدار نگه و باقی محفوظ مسلمانان

اسالمی انقالب های ریشه

» انقالب«و » اصالح« صـورت جامعـه آن خیر و صالح در جهت جامعه در یک که معموال تغییراتی

از نظـر بنیـاد و جامعـه اگـر آن نباشـد یعنـی باشد و بنیادی گیرداگر جزئی می حـال در عـین ولـی ، باشد بوده که طوری همان حاکم ونظامات اصلی ساخت بـه مـصلح . گوینـد مـی » اصـالح « را شود، اصطالحا آن در او داده هم تغییراتی کنـد ولـی نمی را دگرگون جامعه ساخت که فردی امروز یعنی اصطالح حسب

اصـالح بـر عکـس انقـالب ولـی . بخشد بهبودمی جامعه وضع به حال در عین عـوض را بکلـی جامعـه ساخت که بنیادی و تغییری نی از دگرگو است عبارت

تغییـر » خـوبی « را در جهـت ساختمان یک شود وضع می مثال دو گونه . کند می دیوارهـا، در وضـع باشـدولی هست که طوری همین بنیاد آن که این یکی. داد

بنـای یک وضع توان می که شود، چنان داده تغییراتی ، اتاقها، درها و کف سقف داد و کرد،دیوارها را تـراش را عوض پیش سال مسجد دویست مثال یک کهنه شبـستانها را بـه کـرد، را عـوض و کـف سقف کرد، وضع نصب آنها سنگ به

یـک ولـی . شـد در مسجد گوهرشاد مشهد انجـام داد؛ نظیر آنچه توسعه شکلی

آینده انقالب اسالمی ایران

146

یـک آن جای کنند و به می خراب و بن را از بیخ ن ساختما یک که هست وقت .سـازند جدیـد مـی و استیل سبک جدید و با یک وضع جدید با یک ساختمان جامعـه سـاخت کـه اسـت اجتماعی انقالب آنگاه پس. است چنین هم جامعه

و در عـین اسـت بـوده باشد کـه همان جامعه کند و اما اگر ساخت رادگرگون و گرفته صورت جامعه در آن شود اصالح داده جامعه وضع به بهبودهایی حال

. است نگرفته صورت انقالب جـوانی بینیـد کـه مثال مـی . طور است همین فرد هم یک روحی در حالت

و روحـی وضـع به ، بهبودی بهتر است اش گذشته سال از وضع امسالش وضعتـر تربیـت تـر و بـی ادب بـی مثال سابقا کمی . است داده ورفتار خودش اخالقی

پیـدا بهتـری کرد، حاال اخالق می کرد، اخم نمی بزرگترها سالم کرد، به رفتار می پیـدا روحـی و دگرگـونی از افـراد، انقـالب بعـضی وقت یک ولی. است کرده ایـن بـر روح حـاکم نظامات ، تمام نیست شتهگذ سال آدم این کنند و گویی می

آن ، توبـه و اسالمی شرعی در اصطالح . همین یعنی شود؛ و توبه می فرد عوض . وجـود آورد بـه خـودش روحی در وضع بنیادی دگرگونی یک انسان که است دربـارۀ تقل طور مـس به شب ، شایدیک کنم بحث خواهم نمی توبه دربارۀ ن´اال 1. کنم بشر صحبت روحی عجیب حالت این

اجتماعی انقالب ، مقدمه روحی انقالب بـر آن حـاکم اجتمـاعی کنـد، نظامـات انقالب ای جامعه است آیا ممکن حال

و شخـصیت از نظـر روحیـه مـردم خود آن که آن کند بدون رادگرگون جامعه توانـد مردمـی آیا مـی . است ای مسئله خودش باشند؟ این شده دگرگون روحی جامعه اند و وضع کرده انقالب اند ولی بوده پیش سال ده باشند که مردمی همان

].جعه نمایندتوانند به کتاب آزادی معنوی اثر استاد شهید مرا عالقمندان می[ 1-

147 های انقالب اسالمی ریشه

افـراد کـه آن کننـد ـ بـدون خواهند چنین اندـ یا می کرده و دگرگون را عوض باشد؟ ایـن افراد پیدا شده در روحیه بنیادی دگرگونی باشند و یک شده عوض آنهـا پیـدا در روحیـۀ بنیـادی دگرگونی که را دیدیم اگر ما مردمی . ندارد امکان آینـدۀ بـه و یا چندان کنیم آنهاشک اجتماعی در انقالب داریم حق است نشده

. آنها امیدوار نباشیم انقالب و اول مرحلـه یعنـی اسـت نارس ما هنوز انقالب اجتماعی از نظر نظامات یـک برقرار کـردن و در حال را برداشته سیاسی نظام ؛ یک کرده را طی اول قدم آنهـا در دربارۀ ، که اجتماعی سایر نظامات به ؛ تا برسیم دیگر است سیاسی نظام . کنیم بحث درنظر است جلسات همین

: ران ای مردم روحی انقالب ارکان

و جهاد در آنها معروف امر به روح شدن دمیده. 1 پیـدا شـد تغییر بنیادی و یک روحی انقالب نوع ما واقعا یک آیا در مردم حال

ما انقـالب در مردم . کردم بحث گذشته را در جلسه از این یا پیدانشد؟ قسمتی شـود باید تکمیل خود مردم روحی انقالب. شود پیداشد و باید تکمیل روحی

مـردم در روح که از عناصر بنیادی یکی. برسد کمال به شان اجتماعی تا انقالب گذشـته جلسه که است مطلبی عنصر دیگر آمد همان آن جای ما تغییر کرد وبه

م حـاک از نظامـات نارضـایی ما در عین مردم در روح که این و آن کردم عرض در طول . وجود داشت حاکم نظام به نسبت و تمکین تسلیم حالت موجود، یک

یـک کـه ( را بذر انقالبی شود ـ این می شروع ازسید جمال اخیر ـ که صد سال ما از نو کاشتند جامعۀ در روح اجتماعی رهبران) است بذر صد در صد اسالمی

و معـروف امـر بـه روح اسالمی زبان و به رش وشو انکار و تهاجم روح و آن . جهاد بود از منکر و روح نهی

آینده انقالب اسالمی ایران

148

از خـرداد ـ در یکـی 15 از ـ شـاید قبـل پـیش سـال در حدود پانزده من از منکر بحث و نهی معروف امر به دربارۀ که مهندسین اسالمی انجمن جلسات

فقـه از ابـواب از منکر یکی و نهی معروف هامر ب . شدم ای نکته متوجه کردم می فقـه ابـواب یعنـی ماست فقه از کتب یکی و فقهایی فقهی اصطالح و به ماست

، شـود و بعـد نمـاز، روزه مـی طهارتهـا شـروع و انواع ازطهارت ترتیب به که و و بعد بیع از منکر است و نهی معروف ، جهاد،بعد امر به ، حج ، زکات خمس در تـاریخ کـه وقتـی . رسـد می و دیات ارث باب ، تا به و وکالت و رهن اجاره و معـروف امـر بـه که است سال در حدوددویست که بینیم می کنیم می مطالعه امـر غیـر یـک کـه ایـن ، مثل است ما افتاده فقه فارسی از منکر از کتابهای نهی

تعمـد داشـته معینـی شـخص بگویم خواهم نمی. طور جهاد همین. باشد الزمی آنجا تقریبا بـه . است آمده سو می این ما به ملت روحیۀ بگویم خواهم ؛ می است . است بوده زمانی و در چه امر از کی این که آوردم دست

و رهبــران ، پیــشروان اســالمی و انقالبیــون مــصلحان پــیش از صــد ســال از منکـر را و نهـی معـروف امـر بـه الجهاد و کتاب از نو کتاب اسالمی انقالبی اخیر در این سال پنجاه چهل بینید در این شما می کردند که ماطرح جامعۀ برای حالت بذر این انقالبی و رهبران مصلحان این. است شده گفته زیاد سخن زمینه از روح کـه را در حـالی فاسـد حـاکم بـر نظامهـای وشـورش عرض، ت تهاجم خـود یـک کاشتند و همـین مسلمان ملت در روح گرفت می سرچشمه اسالمی

و حتی امروز با هر جوانی . وجود آورد ما به در جامعۀ بنیادی روحی دگرگونی آنهـا ایـن بـرای مـسائل نتری جالب بینیم می شویم روبرو می که پیر یا میانسالی

از منکـر بـشود، و نهـی معـروف از امربه از جهاد بشود، بحثی بحثی که است کـه اسـت بذری همان این. بشود و انقالب و شورش و هجوم از تعرض بحثی

طـور را بـه شـد و امـروز مـاثمراتش ما کاشته ملت در روح پیش از صد سال

149 های انقالب اسالمی ریشه

را دقیقامطالعـه صـد سـاله تـاریخ مـا ایـن تـازه . بینـیم می و مشهود محسوس در ایـن ولـی اسـت بـوده و بـیش کـم هم صد سال از این قبل البته ( کنیم نمی

صـورت صـد سـال جریانها و فداکاریها در ایـن خیلی). بهتر و بیشتر صدسال در بـود از تغییـر بنیـادی یا گوشـه ایـن . کنـیم ما نباید فراموش که است گرفته ببخشد تـا بتوانـد در جامعـۀ انقالبی روحیۀ ملت به توانست ما که ملت روحیۀ .وجود آورد به انقالب یک خودش

شخصیت احساس. 2

شـد و کاشـته کـه ما پدید آمد و بذر دیگـری مردم در روح که عنصر دیگری را بالخصوص دومی این در آنها شد ـ که دی و تغییر بنیا روحی انقالب موجب

شد ـ عنصر و بذر شروع طور انحصار از سیدجمال شاید به که بگویم توانم می خودبـاختگی دادند یعنـی شخصیت ما احساس مردم به. بود شخصیت احساس

ا دادند یعنـی ر خودشان به ما ایمان مردم تعبیر دیگر به به. ماگرفتند را از مردم را برایتـان روانـی مـسئلۀ اینجـا بایـد یـک . کردند مؤمن خودشان ما را به مردم

خوبی مسئلۀ کنم می و خیال است توضیح نیازمند به هم خیلی که بدهم توضیح . است

خودباختگی

ختگی خودبـا اصـل ، کـه خودبـاختگی : آشنا هستیم با آن همه که است تعبیری اسـت حـالتی خودباختگی. ، خود را باختن نفس خسران: است تعبیر قرآنی یک

را خـودش خـودش کنـد کـه پیـدا مـی حـالتی واقعا انسان که در انسان روحی کنـد کـه پیدا می دارد وضعی که قوا و نیروها و استعدادهایی تمام بازد یعنی می

را ببازد، معتقد شـود خود خودش ار در بیماری بیم اگریک. ندارد چیزی گویی

آینده انقالب اسالمی ایران

150

نـدارد، ولـو او سودی برای و دیگر معالجات است خطرناک خیلی مرضش که شـود، چـون خـوب بیمـار بعیـد اسـت نباشـد،این مهلکی بیماری بیماری آن

فکـر در یـک اگر ایـن . میرم می ، من شوم نمی خوب من که معتقد شده خودش دواها را بیخـود بـه ،این نیستم شدنی خوب ، من میرم می من بیمار پیدا شود که

را بیخـود عمـل رژیمهـا زنید، این می من آمپولها را بیخود به دهید، این می من شـفا میرداحتمال می معتقد باشد که که هر نسبت ؛ به هستم مردنی کنید، من می

چیـزی مـن بیمـاری معتقد شود که اگر بیماری بر عکس . تر است در او ضعیف ، ایـن شـوم مـی خـوب مـن باشد که داشته ، و واقعا معتقد باشد و ایمان نیست امـروز هـم در دنیای روانی معالجات. اوست شدن خوب به العاده مدد فوق یک

کننـد، از می معالجه ی روان از راه جسمی در بیماریهای حتی ، یعنی است معمول تـو خـوب کـه این بیمار به کردن و مؤمن معتقد کردن والقاء، از راه تلقین راه کند کـه بیمار اظهار نگرانی کند و در مقابل گری اگر ناشی طبیب یک. شوی می

را باال ببـرد خودش خواهد شأن می که این برای ( است خطرناک خیلی مرضت بیمـار این خیانتها را به بزرگترین) ام کرده هنربزرگی کردم اگر تو را معالجه که

. است کرده روبـرو خـودش با رقیـب که وقتی پهلوان یک. ندارد بیماری به اختصاص ، مـن نیستم ای کاره این در مقابل را ببازد، بگوید من خودش شوداگر از اول می

یـا کند زیرا نیمـی تواند استفاده نمی خودش ا، او دیگر از نیروی کج کجا و این دارد ای عــالی جملــه چــه. دهــد مــی را از دســت خــودش از نیــروی دو ثلــث

خـودش روبرو شدم که با هر کسی جنگ درمیدان من: فرماید می! امیرالمؤمنین داد؛ چـون را از دست نیرویش کرد، یعنی کمک من به خودش شدن در مغلوب

که است روبرو نشده کس با هیچ وقت هیچ علی بودند که شناخته را همه علیاگـر . آیـد نمـی بیـرون سـالم کـسی علی از زیر دست بخورد، خالصه شکست

151 های انقالب اسالمی ریشه

اگر بکند، ولی کر و فری یک توانست می است علی این که شناخت نمی حریف روبـرو شـدم فرمـود بـاهر کـه مـی . باخـت را می خودش است لیفهمید ع می

بـه ، اعتمادو ایمـان باخت را می خودش که این داد، برای را کمک من خودش .داد می را از دست خودش

آموز یا دانـشجو اگـر معتقـد باشـد دانش یک. است چنین و در هر موردی اما . نخواهد شد او دیگر چیزی ) شد نخواهیم چیزی ما که ( شوم نمی چیزی من

شد، هر چه خواهم و چنان چنین شد، من خواهم چیزی من اگر معتقدباشد که . در او بیشتر است ترقی بیشتر باشد احتمال خودش به اعتمادش که

استسباع حالت حیوانــات در بعــضی. » استــسباع « نــام دارنــد بــه اصــطالحی قــدیم حکمــای

کند او را شکار می که ای درنده با حیوان وقتی که است گونه این مانندخرگوش حیـوان بینـدازد ایـن در چـشمش شود اگر شیر چشم ـ مثال باشیر ـ روبرو می

دهـد؛ می و فکر خود را از دست چیز خود را، اراده همه شودیعنی می مستسبع او نزدیک طرف به و اگر من است من خورندۀ این که ، فکراین فکر فرار کردن

خـودش رود؛ سـر جـای مـی بیـرون حیوان این ازذهن بلعد بکلی مرا می شوم و بـه از او سـلب فرار کـردن قدرت. آید اومی طرف به خودش ایستد، بلکه می

.شود می میخکوب زمین و روحیـه دادن خود، از دست دادن ز دست ، ا گویند خودباختگی را می این

. خود به اعتماد و ایمان دادن ازدست

خود و اعتماد به ایمان . است خود پیدا کردن و اعتماد به ، ایمان آن مقابل نقطۀ

آینده انقالب اسالمی ایران

152

گیـر کـرده هـم شبش بسیار فقیر شد، در نان پیغمبر اکرم از اصحاب مردی در روز رفـت یک. بگیر پیغمبر، از پیغمبر کمک برو پیش او گفت به زنش.بود

پیغمبر یک کشید به خجالت ولی. رفتند مردم ، تا آخر که حضورپیغمبر نشست موضـوع کـرد کـه احـساس برود، پیغمبـر اکـرم که از آن اما قبل . بگوید جمله

او بخواهد مـا بـه ک از ما کم هر کس : فرمود طور کلی را به جمله ، این چیست او کمک کار برود خدا به کند و دنبال خدا توکل به هر کس ولی دهیم می کمک

، گرسنگی گذشت روز دیگر هم شبانه یک. آمد خانه و به برخاست. خواهد کرد کلمه یک پیغمبر، رفتی برخیز برو پیش او گفت به زنش. او فشار آورد بیشتر به . کـشید بگویـد ، باز خجالت نشست دوساعت ، یکی رفت هم روز دوم . نگفتی

جملـۀ ایـن روز سـوم . راتکـرار کـرد جملـه آن سخنانش باز پیغمبر در ضمن زنـد، می حرف پیغمبردارد با من ! غافل دل ای: خود آورد، گفت پیغمبر او را به

من کنی گدایی ازمن خواهی و می اگر ت گوید که می من ؛ به هستم مخاطبش من و به کن تکیه خودت ، برو به نکن گدایی هم اما از من کنم تو کمک به حاضرمدر دنیـا کار که [ با خود گفت . دهد انجام کاری که] فکر افتاد به. خودت خدای و ام بـوده ، بقـال بکـنم تـوانم نمـی و عطـاری ام ، اگـر عطـار بـوده نیست قحط کار دیگری ، ببینم بکنم توانم نمی و چوپانی ام بوده ، چوپان بکنم توانم نمی بقالی

، از همسایه ندارم طناب. کند کشی برود هیزم رسید که عقلش ؟ به در دنیانیست و یک در بیابان رفت. کنم می دیگر قرض ، از همسایه ندارم تیشه. کنم می قرض

امیـد در دلـش برق. آمد دستش به پول مقدار کمی . آورد و فروخت هیزم تهپش داد، توانـست کار را انجام چند روز این . آورد مقدار دیگری فردارفت. پیدا شد را از پـول تیـشه کند، چند روز دیگـر توانـست تهیه خودش را از پول ریسمان کـم . کند تهیه خودش برای حیوان یک ت توانس دیگری مدت. کند تهیه خودش

، پیغمبر اکرم رسول خدمت روز رفت یک بعداز مدتی . شد اداره اش زندگی کم

153 های انقالب اسالمی ریشه

امـا دهـیم می او کمک بخواهد به از ما کمک هر کس : تو به نگفتم: او فرمود بهود خـدا او را کار بـر کند و دنبال خداتوکل نخواهد و به از ما کمک اگر کسی

و نیـروی قدرت به او را متکی کرد که کاری جمله پیغمبر با این . کند می کمک خـود را تواند زنـدگی می راه کار برود از این کرد و او فهمید اگر دنبال خودش

. کند اداره

ملی خودباختگی دیگـر جامعـۀ در مقابـل جامعـه یک گاهی. هست ها هم در جامعه مطلب این

جامعـه یـک گـاهی . شـود مـی شود، مستـسبع می بازد، خودباخته را می خودش نیرنـگ . کنـد مـی دارد خودباختـه کـه با عواملی زرنگی دیگر رااز روی جامعۀ، اسـت همـین اسـتعمارزده و کـشورهای مستعمره استعمار باکشورهای بزرگ

بـه و ایمـان خـودش بـه اعتماد و ایمـان کشوراستعمارزده کند که می کوشش خـود، خـود، ملیـت خـود، دیـن فرهنـگ بدهد؛به را از دست خودش حیثیت دارد کـه هـر چـه خـود و بـه گذشـته تـاریخ خود، به خود، پیشوایان کتابهای

یچ هـ ، ما که نیستیم چیزی ، ما که بوده و پوچ هیچ آن اعتقاد شود، بگوید همۀ بیاعتقاد ؛ بی استعمار است نیرنگ بزرگترین این. آنها هستند هست ، هر چه هستیم کـاری . خـودش اجتماعی و هویت شخصیت به ملت یک کردن ایمان ، بی کردن از ناحیـۀ که ی» خوب« استعمار بیاید بر از ناحیه که ی»بد«، ملت این کند که می

.دهد می باشد ترجیح خودش

دو نمونه نـدارد و غرب دارد که خوب های آشامیدنی انواع ملت خود آن مثال بسا هست

کـوال و کوکـاکوال را ـ کـه نظیـر پپـسی هـایی آشامیدنی بایداز آنجا بگیرد، ولی

آینده انقالب اسالمی ایران

154

اگـر بپرسـید تجـویز و از هر پزشـکی مضر است بدن گویند برای می خودشان خـود هـای داندــ بـر آشـامیدنی اینها را مضر مـی بهکند ومخصوصا اعتیاد نمی

، ، سـکنجبین ریـواس شربت ( ایرانی از شربتهای شربتی هرنوع. دهد می ترجیح از آنجـا کـه هـر شـربتی ولی نیست خوب است ایرانی که این دلیل به) لیمو به

اغذیـۀ ر آرزوی آنهـا د گـاهی ـ کـه ای اغذیـه هر نـوع ! است بیاید حتما خوب . است خوب از آنجا آمده ، چون بداست است ایرانی هستند ـ چون ایرانی

مدرن خیلی های از مهمانخانه در بسیاری که خوانیم ها می در روزنامه گاهی میـز سـر یـک دارند و وقتـی زیاد در جیب پول ـ که اول درجۀ متجددهای که دهنـد ـ بـه غـذا نمـی یک برای شوند کمتر از پانصد تومان نشینند وبلند می می

این کنید که می دقت که وقتی ولی. شود می عرضه فرنگی روندغذاهای آنجا می غـذای ، ولـی ، از قورباغـه بینیـد از خرچنـگ اند؟ می کرده درست غذا را از چه

. است فرنگی خیابـان هـای از مهمانخانـه یکی به رش با شوه زنی که خواندم در روزنامه

خـاص و بـا اسـمهای و چنـان چنـین فرنگی غذاهای از همان. بود رفته جردنکنند؟ تا گفتند از می درست را از چه این بعد پرسید که . آوردندو خورد فرنگی

.، فورا باال آورد یاقورباغه خرچنگ را هـیچ خـودش خـودش ملتـی ؛ یعنـی اسـت ملی خودباختگی معنی این دانـد، فرهنـگ مـی را هیچ خودش داند، عالم می را هیچ خودش داند،تاریخ می

دانـد، نظامـات می را هیچ خودش گذشته داند، تمدن می را هیچ خودش گذشته از چـون اسـت داشـته خودش که هر قانونی . داند می راهیچ خودش اجتماعی

از بیاید چـون از کشور بیگانه که ، هر قانونی بداست گوید این می بوده ودشخ . است خوب گوید این می آنها آمده ناحیۀ

155 های انقالب اسالمی ریشه

دیگر باخـت ملت را در مقابل و روحش شد، خودش خود باخته اگر ملتی مـال بـا ک آن دنبـال شد، دیگر بـه و فرهنگی و فکری اگر استعمار روحی یعنی

مادی های سرمایه پذیرد، یعنی را می و استعمار اقتصادی افتخاراستعمار سیاسی . شـمارد افتخار مـی هم خودش کند و برای می او تقدیم به را دو دستی خودش و فرهنگی استعمار فکری پذیرد، چرا؟ چون افتخار می را با کمال بیگانه نوکری . شده

خود ملت رهبر به یک هدیه ترین بزرگ

فعلـی رهبـر بـزرگ مـا و بالخـصوص بـزرگ رهبـران کـه کارهـایی از جمله بـود کـه دادنـد ایـن سالها انجـام در این خمینی امام اهللا العظمی آیت ماحضرت

آن و بـه خـود واقعـی آن ما را به ما گرفتند و مردم را از مردم خودباختگی این . ساختند مؤمن جمعی روح» خـود بـه ایمـان «تواند بدهـد می ملتش رهبر به یک که ای هدیه بزرگترین که ای هدیه است رهبر ممکن یک. کند مؤمن خودش را به ملت آن ،یعنی است

را کـه مـادی از منـابع کنیـد یکـی باشد، فـرض مادی دهد هدیه می مردمش به سیاسـی هدیـه اسـت ممکـن . بدهـد پس ملت بگیرد و به است برده می دشمن

رهبـر باشـد به ایمان است ممکن. بدهد خودش ملت به سیاسی باشد، استقالل اینها آنقدر مهم ولی. است بزرگی رهبر مارهبر خیلی معتقد شود که ملت یعنی را بـه ملـت ایـن باشد که دهد این می ملتش رهبر به یک که ای هدیه که نیست

، زیـر بـار بـروم نباید زیر بـار دشـمن بگوید من و معتقد کند که مؤمن خودش فرهنـگ ، از خـودم دارم تاریخ از خودم ، من ، زیر بار استعمار بروم استبداد بروم

. الگو بگیرم از غرب که ندارم احتیاجی هیچ ، من دارم

آینده انقالب اسالمی ایران

156

» اسالمی دموکراتیک وریجمه« بر رد دو دلیل اصـطالح از بـه ای عـده » اسـالمی جمهـوری « در نامگـذاری شما دیدیـد کـه

باشند اصرار داشتند کـه داشته سوء نیتی کوچکترین که آن ما بدون روشنفکران، نرفـت کلمـه زیر بـار ایـن ایشان ولی» اسالمی دموکراتیک جمهوری« بگوییم

بود که این دلیلش یک. داشت چند دلیل . بود؟ نه مخالف موکراسیچرا؟ آیا باد . دارد تفــاوتی اســالمی در مفهــوم بــا دموکراســی غربــی درمفهــوم دموکراســی خالصـه حیـوانی در حـدود آزادیهـا و رهاییهـای غربـی در مفهـوم دموکراسی

را امـروز در پیـشروترین اش ما نتیجـه که است همان غربی دموکراسی. شود می در ده انگلـستان . بینـیم مـی و فرانسه مثال انگلستان غرب دموکراسی کشورهای

اسـاس کـرد؟ روی قـانونی اساسـی چه را روی بازی همجنس مسئلۀ پیش سال مردم بخواهند، اکثریت بخواهد،مردم ملت که است آن قانون گفت. دموکراسی ایجـاب دموکراسـی . خواهنـد رامـی بازی همجنس اند که داده نشان ما در عمل

. باشد کار قانونی این کند که می همـان این. نیست بخواهد، مالک انسان که بشر و این خواسته گوییم ما می هـر «: ؟ گفـت روی بود، گفتند کجا مـی سوار قاطرش که است مالنصرالدین تز

آنها . باشد خودش و میلهای شهوت نباید تابع که انسان» .قاطر باشد میل جا که ! است خواسته ما اینچنین گویند ملت می دنیا دموکرات اصطالح به باز، کشورهای چند نفر همجنس اعدام واسطه به مـه ترج فرانسه از زبان که ای در ورقه . کردند اعتراض در دموکراسی پیشرفته و

و بـر ضـد دموکراسـی این بودند که کرده اعتراض چند گروه بودند دیدم کرده آنوقـت . شود شناخته جرم مانند ایران در کشوری بازی همجنس که است آزادی

بـازان همجنس ، گروه در صدر همه . بودند داده اعالمیه ایران علیه هم چند گروه

157 های انقالب اسالمی ریشه

ــود مؤنــث ــازان همجــنس خلــق دیــهبعــد مثالاتحا. ب سوسیالیــست و گــروه ب . و غریب عجیب اسمهای قبیل ، از این بازان همجنس

بـر نـه بنـا نهـیم انـسانی آزادیهـای را بـر اسـاس دموکراسی خواهیم ما می کـه آزاد باشـد در حـالی انسان ندارد انسانیت ؛ و امکان حیوانیت رهایی اساس

تابع ، یا باید حیوانیت و حیوانیت انسانیت[هدر رابط] یعنی. اورهاست حیوانیت . باشد حیوانیتش و برده مقهور و ذلیل انسان باشد و یا انسانیت انسانیت و مطیع

ــشان کــه دلیــل ، یــک ایــن ــد کــه نمــی قبــول ای جمهــوری بگــوییم کردن . اسالمی دموکراتیک

از الگـو گـرفتن معنـای و بـه تقلید از غرب نام ن ای کار بردن به: دوم دلیل یـا هـست و آزادی حریـت اسالم و در متن » اسالمی « آیا در کلمۀ . است غرب

؟ آیـا در یا نه هست بر مردم مردم ، حکومت ملی حاکمیت اسالم ؟ آیا درمتن نه را انتخـاب خـویش ماینده و با آراء خود ن دارند با انتخاب حق مردم اسالم متن

کننـد یـا را انتخاب خودشان جمهوری رئیس دارند که حق ؟ آیا مردم کنند یا نه از اینها مـا چیـزی بیش دموکراسی درست دارند، واز اصول حق ، مردم ؟ بله نه

در محتـوای » اسـالمی « ، کلمـۀ اسـالمی جمهـوری گوییم می وقتی. خواهیم نمی دموکراتیـک جمهـوری « بگـوییم قـدر کـه اینها را دارد، اما همین همه خودش [گوید رهبر ما می ]. داریم غرب دنیای به ما چشم که است این معنایش» اسالمی

. بگیرد باشد و الگو از غرب داشته غرب دنیای به چشم ملتم که خواهم نمی من و سوسیالیـسم محتوای اسالم در متن ببینیمما باید . طور سوسیالیسم همین ها را در نظر جنبه آن که هم وقتی. یا نیست هست سوسیالیسم خوب های جنبه

ملـت خـواهیم نمی چون گذاریم نمی خودمان روی» سوسیالیست « اسم بگیریم را ایـن بگوییم خود ملت به خواهیم می. کنیم ضعیف را از نظر روحیه خودمان

: گفت. داری خودت

آینده انقالب اسالمی ایران

158

کرد از ما می جم جام طلب سالها دل کرد تمنا می ز بیگانه خود داشت و آنچه

بود بیرون و مکان کون کز صدف گوهری کرد دریا می لب از گمشدگان طلب

را چـ ؟ یـا الاقـل دیگـران سـراغ برویم داریم خودمان که آنچه ما چرا برای بـا آن ایـشان ؟ یعنـی گیـریم مـی از دیگران که بگیریم صورت این را به ژستش

بـه خیانت را نوعی 1 کلمه این کار بردن دارند اصال به که وتیزبینی دوراندیشی تلقـی » خـود روحیه به ملت این بازگشتن « به و خیانت ملت این مستقل روحیه

و معتقـد خود مـؤمن را به ملت این توانیم تا می کنیم دکوششما بای . کردند می . معتقد شود خودش اسالمی من بایستد، به خودش پای روی که کنیم

اسالم و ایدئولوژی با تاریخ آشنایی از راه اسالمی» من « کشف

بیـداری ترسـد و آن چیـز مـی از یـک فقـط 2غـرب : را باور کنید حقیقت این خـود بیایـد، بیـدار شـود و مـن بـه اسـالمی شرق که ، این است اسالمی شرق

مـن در درون کند کـه اگر کشف . کند را کشف ) مسلمان من( خودش اسالمی کارگر، غیـر از مـن ، غیر از من بازاری ، غیر از من پسرحسین حسن غیر از من مـن : اسـت دیگر نهفتـه من دانشجو یک غیر از من ، پزشک ، غیر از من مهندس ، در آن اسـت نهفتـه مـن در رفیق است نهفته در من طور که همین ، که مسلمان

را در همـه معنـی و ایـن نهفته مسلمانان خواهر و در همه برادر دیگر و در آن را در من این اسالمی ر ملل، اگ مسلمان: هستیم من ما یک و همه است بر گرفته پیـدا کننـد او اعتقاد و ایمـان آورند وبه دست را به کنند و آن کشف خودشان

را بیـشتر در خودمـان و مـا بایـد کوشـش . آید آنها برنمی از عهده هم اتم بمب

]»جمهوری دموکراتیک اسالمی«در تعبیر » کلمه دموکراتیک[ 1- . به معنای اعم، چه بلوک غرب و چه بلوک شرق2-

159 های انقالب اسالمی ریشه

ف را کـش خودمـان اسالمی خود، من من واقعا ما این . بدهیم خرج به راه همین دیگـر ایـن . آشناشویم خودمان با تاریخ که این ؟ یکی کنیم کشف ، چگونه کنیم . آشنا شویم اسالم خودمان با ایدئولوژی که

اسالمی تمدن قرن پنج سـؤالی از مـن صـداقت از برادرها آمد با کمـال ، یکی بعد از سخنرانی دیشب

یـک عنـوان بـه اگـر اسـالم کننـد کـه ا مـی از مـ سـؤالی مخالفان پرسید،گفت به دارد، تمدنی نگه خودش بدهد و سر پای را نجات قادر بودملتی ایدئولوژی

وجود آورد، چطور به واحد اجتماعی وجود آورد، یک به وجود آورد، فرهنگی بـرادر آن وجـود آورد؟ بـه به نتوانست هم نمونه یک قرن چهارده این در طول و وجود آورد و مـن را به تمدنی چنین قرن پنج که دلیل همان به: کردم عرض

! خبـر باشـیم بـی خودمان ماچقدر باید از تاریخ . خبریم بی خودمان تو از تاریخ ، مـصر، و انـدلس ( مرکـز بـزرگ رادر سه تمدنی) پانصد سال ( قرن پنج اسالم

شـما . نامند می» اسالمی تمدن« اینها را مجموع وجود آورد که هب) بغداد و ایران جامعـه مورخ یک که بی مثالتوین. در نظر بگیرید غرب شناسان جامعه از قول اسـت مـرده کـه بیشترنیـست سـال بود و چهار پـنج خودمان در زمان شناس

دردنیـا تـشخیص و چند تمـدن سی. است کرده بندی را تقسیم عالم تمدنهای تمدن پنج تا به در نظر گرفته اول را درجۀ و بعضی را کنار زده ، بعد بعضی داده

درمیـان . است رسانده تمدن سه و به از آنها را کنار زده باز برخی . است رسیده بـه مـدنی دنیـا ت . شناسـد مـی اسالمی را تمدن یکی جهانی بزرگ تمدن سه آن تمـدن ، نـه هنـدی تمدن ، نه ایرانی تمدن ، نه عربی تمدن ـ نه اسالمی تمدن نام

.شناسد ـمی ترکی

آینده انقالب اسالمی ایران

160

و میـان [ رفـت مـسلمان ملل در پوست بود که این غرب از نیرنگهای یکی را گذشـته تمدن شد این نمی چون ]. ایجاد کرد تفرقه اسالمی تمدن آنها درباب

وقتی گوستاو لوبون حتی. عرب تمدن و گفت عربها رفت انکار کرد، درپوست تمـدن گفته اش فارسی مترجم که گو این . عرب گوید تمدن نویسدمی می کتاب بگویـد ایـن عـرب کـه ایـن ، برای عرب گوید تمدن اومی ، ولی و عرب اسالم ایـران را بـه و ضد آن آمدند نقیض می ایران به که وقتی ولی. بود من مال تمدن سینا ، بوعلی بوده ایرانی تمدن بوده درگذشته که تمدنی این کردند که می تلقیندر ! تـر اسـت پـیش سـالۀ 2500 تمدن و از بقایای است ایرانی تمدن به وابسته تکیـه استمرار فرهنگـی سئله م کردندروی می چقدر کوشش ساله 25001 جشن

بـا روح فرهنگ و آن راآغاز کردیم فرهنگ یک پیش سال 2500 ما در کنند که سـینا، ؛ بـوعلی اسـت مارسـیده زمـان تا بـه داشته ادامه است داشته که خاصی

ــان ــی ابوریح ــافظ بیرون ــوی ، ح ــه ، مول ــصیرالدین و خواج ــی ن آن زادۀ طوس این که ؛ درصورتی ما استمرار پیدا کرده تا زمان که است روح ند، همان ا فرهنگ

روح شـد بـا یـک شـروع اسـالم در دوره کـه تمـدنی . است محض دروغ یک دیگـر از تمـدنهای دیگـری هـر تمـدن مثـل تمدن این. شد شروع مخصوص

هـر جانـدار ، مثـل التقـاط ورت ص به نه تغذیه صورت کرد اما به استفاده جهان ایـن تغذیـه معنی کند، ولی می تغذیه خودش شود و از محیط پیدامی که جوانی را به خودش آورد و روح در می خودش شکل برد و به می او را هضم که استتقاد اع بی آن خبر و به بی خودش ما از تاریخ ملت کردند که اما کاری . دهد او می .اعتماد باشد و بی

زدایی از ایران توسـط رژیـم برای اسالم 1350 ساله شاهنشاهی ایران که در سال 2500جشن [ 1-

].پهلوی برگزار شد

161 های انقالب اسالمی ریشه

در موضـوع مـن . و مصر ایران کتابسوزی نام به اخیرا نوشتم کوچکی جزوۀ در کـه در سـالهایی . ام کـرده مطالعـه کـه و مـصر سالهاسـت ایـران کتابسوزی غیر چه من چه که هایی سخنرانی همۀ در میان کردم می ارشاد سخنرانی حسینیۀ

هـا روزنامـه بـه ما اعالن نیفتاد که اتفاق وقت هیچ ارشاد کردیم سینیۀ درح من بـود سـخنرانی کـه نشوند و با این آن کردن چاپ ها حاضر به وروزنامه بدهیم

مـصر و ایـران کتابـسوزی دربـارۀ مـن که ای رابگیرند جز دو هفته جلو اعالن کتابـسوزی مصر و داستان کتابسوزی داستان و بگویم کنم سخنرانی خواستم می

نـه هـم بعدش هفتۀ. کیهان نه کرده چاپ اطالعات نه دیدم. است مجعول ایران ، گفتند از باال دسـتور دادنـد ایـن سراغشان رفتیم. کیهان کرد نه چاپ اطالعات

را در کتابسوزی مطالب ندیدم صالح من زمان در آن . کنید را نباید چاپ اعالن مطالـب اگـر ایـن دانـستم می چون قرار دهم و ایران اسالم متقابل خدمات کتاب

، هـم پیش دو ماه ؛ یکی را کنار گذاشتم یادداشتهایش. دهند نشر نمی باشد اجازۀ . کردم را چاپ آن طور مستقل به و هم گنجاندم کتاب آن هشتم در چاپ

تنهـا نـه اسـالم کـه دروغ تبلیغ کنند، یک می ما تبلیغ در میان که استساله مـصر و نـابود کـرد، تمـدن را هـم گذشته نکرد، تمدنهای گذاری راپایه تمدنی خواهنـد ملـت ، مـی اسـت شده حساب اینها کارهای . برد را ازبین ایران تمدن

. شود ین بدب خودش اسالمی تاریخ به مسلمان و در بدو ظهـور تاریخ در طول اگر اسالم و برادر عزیز گفتم دوست آن به

است مسیحیت انحراف این ریشۀ بود ـ که پیدا نشده انحراف که خود تازمانی بر دنیـا سـیادت قرن پنج بود، ولی شما درست بود حرف ایجاد نکرده ـ تمدنی را خـودش صـراحت امـروز اروپـا در کمـال تمدن. ایم داشته وعلمی فرهنگی زمینـه در همـین فارسـی کتابهای که است خوب. داند می اسالمی تمدن مدیون را بخوانیـد کـافی گوسـتاو لوبـون و عـرب اسالم تمدن کتاب همان. شده چاپ

آینده انقالب اسالمی ایران

162

را بخوانیـد، روی ان تهـر از اساتید دانـشگاه اثر یکی اسالم کارنامۀ کتاب. است تمـدن حد مـدیون اروپا تا چه امروز دنیا و تمدن تمدن کند که می ثابت مدارک . خبریم بی خودمان ما از تاریخ ولی! است اسالم

غربی تر از مشابه ، مترقی اسالمی زندگی های فلسفه کـه ر موضـوعاتی د مـن . خبـر هـستیم بی خودمان احکام ما از فلسفۀ همچنین کـه اسـت شـده روز روشـن مثـل بـرایم ام آنها تحقیقـا کـار کـرده روی خودمتـر از مترقـی درجـاتی بـه اسـالمی زنـدگی هـای و فلسفه اجتماعی های فلسفه ام کـار کـرده آن روی خـودم که از مسائلی یکی. است غربی زندگی های فلسفه زن حقـوق نظـام را در کتاب از مطالبش نیمی که است ی خانوادگ زندگی فلسفۀ

تـساوی مـسئلۀ شد که روشن آفتاب مثل من آنجابرای. ام کرده چاپ در اسـالم کلمـه دقیـق مفهـوم بـه » و مـرد زن حقوق تساوی « که و مرد با این زن حقوق باشـد ندارد و نبایـد داشـته از مرد کمتری حقوق زن یعنی است درستی عبارت

از بیشتری حقوق در مجموع زن در اسالم بلکه) است کمیت به مربوط تساوی(، غیر از از نظر کمی ،برابری تساوی مسئلۀ باشد؛ ولی داشته مرد دارد و باید هم

و بـرادر د که است این مثل این. است و همشکلی همگونگی یعنی تشابه مسئلۀ، بـرادر برابـر اسـت دو این گویند ثروتهای می وقت ، یک باشیم ثروتمند داشته

گوینـد مـی وقـت یک. تومان میلیون ده هم دارد آن ثروت تومان میلیون ده این آن ثـروت اسـت مثال کارخانه این اگر ثروت یعنی است اینها همگونه ثروتهای

زراعـی ملـک او هم ثروت است زراعی ملک این ، اگر ثروت ت اس کارخانه هم ولـی . گوسـفند اسـت هـم ایـن ثـروت او گوسـفند اسـت اگـر ثـروت . است او از نـوع باشند اما ثـروت داشته ثروت تومان میلیون هر دو ده که است ممکن غیـر از حقـوق بـر بـودن برا. کارخانـه از نـوع ایـن باشد و ثروت زراعی ملک

163 های انقالب اسالمی ریشه

بسیار عـالی های رازها و فلسفه هم ، و آن است حقوق بودن و همگونه همشکل اشتباه این دارد غرامت اکنون و غرب است از آنهاغافل غرب دارد که اجتماعی .دهد را می خودش

فلـسفۀ ، چـرا در و غـور نکنـیم تعمـق خودمان اجتماعی ما چرا در فلسفۀ باید باشد؟ حتما بایـد مـا در ما چه سیاسی ؟ فلسفۀ غور نکنیم خودمان سیاسی تـابع سیاسـی ؟ بایـد در فلـسفۀ را بگیریم غرب از الگوهای یکی سیاسی فلسفۀ

فلـسفۀ نـدارد کـه ؟ آیا امکـان باشیم و یا شوروی یاآمریکا یا فرانسه انگلستان . دارد تر از آنها؟ چرا، امکان تر و عالی باشد مترقی هوجود داشت دیگری سیاسی

چطـور؟ اخـالق در فلسفه . طور همین اقتصادی و نظام اقتصادی در فلسفه باشـد یـا داری و سـرمایه بـورژوازی اصطالح به ما حتما باید اخالق آیااخالق در دنیـا وجـود دیگـری باشد؟ اخالق کمونیستی و اخالق سوسیالیستی اخالق؟ باشـیم داشـته مستقل اخالق فلسفه از خودمان توانیم وندارد و ما نمی نداشته

. باشیم داشته توانیم چرا، می

نتیجه دو انـد، یعنـی مـا داده به که ای دو سرمایه است ما و این های فرضیه است این

تغییر و انقالب اش گر در روحیه ا ملتی کردم عرض. ما در روحیۀ عنصرانقالبی بذر دو تغییـر در البته. رسد ثمر نمی اگر بکند به هم اجتماعی پیدا نشودانقالب

بـذر جهـاد و امـر بـه یکـی : است شده ما قرار داده رهبران وسیله ما به روحیۀ در مقابل فاسد، مسئولیت نظامهای علیه بذر تهاجم از منکریعنی و نهی معروف خود از دو و اعتماد به ایمان. خود و اعتماد به فاسد، و دیگربذر ایمان نظامهای

و دیگـر ایـن خود آشنا شویم با تاریخ که این یکی ]شود، می پیدا و تکمیل راه

آینده انقالب اسالمی ایران

164

از اینهـا ، بایـد بـیش داریم راه هنوز ما خیلی [. خود آشناشویم با ایدئولوژی که . بکشیم را باید پیش خودمان تاریخ. کنیم خود مؤمن را به دمان خو ملت از افـراد دیگـر غافـل خیلـی کـه الهوری بسیار مفید اقبال از کارهای یکی را اسـالم تـاریخ کـرد شخـصیتهای مـی کوشش همیشه که است هستند این آن

پرافتخـار و درخـشان تـاریخ را متوجـه بـدارد و مـردم بکشدو عرضـه بیرون همـین و آن » خودی فلسفۀ « نام دارد به ای فلسفه اقبال. کرد بکند ومی خودشان ملتی. کردن خود مؤمن را به ملتی ، یعنی گفتم جلسه در این من که است مطلبی

، را باختـه خـودش بـه و ایمان و شخصیت ،فکر و ذهن است خود را باخته که . کند او بازگرداند و از نو هدیه اینها را به همۀ صحیح کرد از راه کوشش اقبال ما بتـوانیم که این دارد به بستگی قسمت در یک اسالمی انقالب آیندۀ پس را تکمیـل ، آن بـدهیم ملتمـان به است شده داده از آن بخشی را که روحیه این ما شود و ملت واقع یا تحریفی خلل روحیه در این که از این شویم و مانع کنیم . برگردد گذشته وتمکین تسلیم حالت به

هـایی بازی ، شلوغ هست هایی ، توطئه هست دستهایی: را بدانید این! برادران هـایی اندازند، کار می راه و غیر آن نشین سنی های ، در منطقه و خارج داخل دراعتقاد شوند و بعد اعتقاد و بی کردند کم که انقالبی ما به مردم کم کم کنندکه می

خـراب دیوار که « خراسان اصطالح به. بدهند از دست را هم خودشان اعتقاد به این. زیاد دارد هم ریزه کلوخ انقالب یک. » زیاد است هم اش ریزه شودکلوخ می

ملـت یـک عنوان به خودمان و به انقالبمان ، اما اینها نباید ما را به هست مسائل. مفاسـد را بگیـریم جلو ایـن کنیم باید کوشش. کند ایمان اعتقاد و بی بی انقالبی و مـادی بدهنـد، ماهیـت دیگـری ماهیـت انقالب این خواهند به می که افرادی غربـی حیـوانی و رهـایی غربـی آزادی از نـوع یرا در آزاد بدهند یا آن رفاهی

165 های انقالب اسالمی ریشه

انقـالب ایـن بـه ـ دارنـد ضـربه است اگر ندانسته ـ حتی کنند آنها هم خالصه .زنند می

. بفرما ما تقویت از منکر را در ملت و نهی معروف پروردگارا امر به . بدار محفوظ خودت حمایت پروردگارا رهبر ما را در کنف

خـود دسـت ما را بـه اسالمی انقالب ما و دشمنان ملت پروردگارا دشمنان . بفرما و ذلیل مامنکوب

. قرار بده خودت و مغفرت رحمت ما را مشمول پروردگارا اموات

اجتماعی عدالت

ان ایـر اسـالمی انقـالب بقا و تـداوم اصلی رکن سه دربارۀ گذشته در جلسات و اجمـال بـه اسـالمی ، و معنویـت و آزادی ، اسـتقالل اجتمـاعی عـدالت یعنی

نکـات اجتمـاعی عـدالت یعنـی اول رکـن دربارۀ امشب. دادم اختصار توضیح .کرد خواهم را بیان بیشتری

عثمان خالفت آخر دوره اسالمی انقالب

انقـالب یـک هجـری اول قـرن اول نیمۀ در همان اسالم در تاریخ که دانیم می عثمـان خالفـت در آخـر دورۀ که است انقالبی مقصودم. داد رخ اسالمی عظیم

بـر مبتنـی رژیـم یـک اسـالم بـار در دنیـای اولین برای عثمان. گرفت صورت فـای خل سـیرۀ برخالف و حتی اسالمی اصول برخالف برقرار کردکه اشرافیت

مـردم بـه بیعـت در زمان که قولی رغم کار را علی بود، و او این از خودش قبل. داد نکند، انجـام عمل گذشته خلفای سیرۀ بود برخالف بود و متعهد شده داده در )ع( علـی که ای نکته. باز شد عثمان در زمان عمومی اموال و میل حیف باب

دلیـل ایـن بـه گویـد مـن فرمایـدو مـی مـی اشاره آن ها به از خطبه یکی ضمن

167 عدالت اجتماعی

گرسـنه هو گرسـن سیر سـیر دو گروه به مردم که را پذیرفتم خالفت مسئولیت از یکی. است عثمان دورۀ اثر سوء سیاست به اشاره بودند، در واقع شده تقسیم وخویشی قوم او بود، آنهم ازی ب و خویش ، قوم عثمان اساسی های ضعف نقطه اوالنظـام عثمـان . بودنـد خو گرفته از اشرافیت ای با گونه جاهلیت در دورۀ که را بـه عمـومی از امـوال قـسمتهایی کـرد، یعنـی را رایـج اقطـاعی اصطالح به

. ، بخـشید و طرفـدارانش بودند و یـا از دوسـتان یا از خویشاوندانش که کسانی اصـطالح داد و به انجام بزرگی العاده فوق بخششهای المال بیت از که دیگر این

ده در عـرض ترتیـب ایـن بـه . بـود نجـومی ارقام برحسب امروز پرداختهایش دیده نظیرشان زمان تا آن پیدا شدند که اسالم درجهان ثروتمندانی سال دوازده تقـسیم اقلیـت همـان در میان بازپستها و مقامات هم اسیاز نظر سی . بود نشده .چرخید شد و می می مختلـف از شهرسـتانهای . شـد و کنار شـروع اعتراضها از هر گوشه کم کم دادن نـشان بـرای مدینـه بـه و انتقاد و مهاجرت اعتراض کردند به شروع مردم

امـر نرسید، در نهایت نتیجه به و کتبی لفظی اعتراضهای و چون . خود نارضایی و شـاکی عنـوان و مصر به از کوفه باالخص مختلف ازشهرستانهای که مردمی علیـه مـسلحانه قیـام به دست خود مدینه مردم بودند،با همکاری آمده معترض مـا بـاالخره کـرد، ا مقاومت لحظه تا آخرین عثمان. زدند مسلمین خلیفۀ سومین

. از پادرآمد انقالبیون دست به داشـتند و عثمـان او را قبول انقالبیون که ، تنها کسی عثمان حیات در زمان را میـان رابـط نقـش بود کـه )ع( رد، علی کرد و گاهی می او را قبول گاهی هم

کـرد کـه می حت را نصی عثمان همواره )ع(علی. کرد می عمل وعثمان انقالبیون بدهـد و افـراد مثبـت جـواب مـردم هـای خواسته بردارد و به از روشش دست

فاسد مروان اطرافیان این در رأس . هستند کنار بگذارد در اطرافش را که فاسدی

آینده انقالب اسالمی ایران

168

را وجودشـان چـون )ص( را پیـامبر و پـدرش مـروان . قـرار داشـت حکـم بن بـود اینهـا و فرمـوده تبعید کرده از مدینه خارج بود، به داده تشخیص خطرناک از او ابـوبکر، عثمـان در زمان . خواهندکرد بیایند زیرا ایجاد فتنه مدینه نباید به کسانی نکرد و گفت ابوبکر قبول . بازگردند مدینه دهد آنها به اجازه که خواست

عمـر نیـز در زمـان . برگردند دهم می ن اجازه ، من پیامبر آنها را تبعید کرده را که . نکـرد عمر نیز قبول . آنها را بدهد برگشت کرد تا اجازۀ از او درخواست عثمان

بـه داد کـه آنهـا اجـازه تنها بـه رسید نه خالفت به خود عثمان وقتی و باالخره تعیـین می اسال حکومت دوم شخص عنوان را به حکم مروان بیایند، بلکه مدینه

. بود از نارضاییها شده منشأ بسیاری بود که شخص کرد و همین را مـروان بـود کـه او تـذکر داده مکرر به )ع(، علی عثمان خالفت در زمان

آنقدر عثمان. زد می زیر قولش داد و بعد دوباره می قول او نیز گاهی . کند بیرون مـردم خواسـت داد و آنقدر بـه خرج به امح و تس کرد و آنقدر تعلل عهدشکنی

کردنـد و او را بـه حملـه اش خانه به انقالبیون باالخره که کرد تااین اعتنایی بی . رساندند قتل

خالفت برای)ع( از علی مردم دعوت و مـرد، ، زن و بـزرگ از کوچک مردم ، همۀ عثمان شدن بعد از کشته بالفاصله

آوردنـد و یکـصدا هجـوم )ع( علـی در خانۀ ، به و غیرعرب ، عرب وجوان پیر را و او بایـد خالفـت اوست اسالمی خالفت الیق شخصیت کردندیگانه اعالم . بپذیرد

. اسـت داده ها شرح از خطبه یکی را در ضمن مردم دعوت جریان )ع(علی در مسلمانان انقالب که است شود این می باط استن علی از بیانات که جالبی نکتۀ تنهـا فقـرا نه بود؛ یعنی همگانی انقالب یک امروز ایران نظیر انقالب هنگام آن

169 عدالت اجتماعی

تنها عربها زنها نیز، نه تنها مردها بلکه بودند، نه کرده نیز انقالب ثروتمندان بلکه . بودند کرده شرکت در انقالب ه و هم ایرانیها، مصریها، حجازیها، همه بلکه

خود سیاست صریح و بیان حضرت آن امتناع فقـط آنها بفهماند مسئله به که این کند برای می امتناع خالفت از قبول )ع(علی بخـصوص . اسـت شـده و کار تمام رفته نکنند عثمان ، خیال نیست عثمان رفتن

و عثمـان کردند با رفـتن می بودند خیال مند شده بهره ان عثم درزمان که افرادی )ع(علـی . شـود حاصل تغییری اجتماعی در بنیاد وضع بنانیست )ع( علی آمدن

و و مـه شده افقها بسیار تیره «1: بودند فرمود با او آمده بیعت برای که مردمی بهآلـود بـرد مـه در فـضای که گونه همان درست. است جا را فرا گرفته همه غیم

عقلهـا و تـار اسـت تیـره اجتمـاعی مسائل افق نیز که شود، اکنون می دیدها کم انـد فکر نکـرده گویی بیاید، ولی گویندعلی می. را بیابند مسائل توانند عمق نمی

و مانـده ناشـناخته مـستقیم راه. خواهد کـرد باید بکند و چه بیاید چه اگر علی . داد نشان مردم را به اسالم باید راه از نو می . اند کرده را فراموش اسالم راه مردم تنهـا ام نگفته شما پاسخ دعوت تا به من... اند کرده ها عادت رفتن بیراهه به مردما شما ب را بپذیرم وخالفت بگویم پاسخ دعوت این ، اما اگر به دارم تکلیف یک

کنـد بـه مـی اشـاره و بعد حضرت » ... دانم خود می کرد که رفتار خواهم آنچنان ثروتهـا اسـتحقاق بودند و بدون کرده پستها را اشغال استحقاق بدون که مردمی

از مـردم عثمان در زمان را که ثروتهایی تمام«: گوید بودند، و می آورده را جمع گرفتـه ثروتهـا زن بـا آن کرد اگرچـه خواهم مصادره است شده گرفته ناحق به

نکتـۀ بـه حـضرت آنگـاه » ... باشـید خـود قـرار داده باشید و آنها را مهر زنـان

ر آن هنگام بیعت ایـراد فرمودنـد بیـان شـده آن حضرت که د 91 در این قسمت مضمون خطبه -1

.است

آینده انقالب اسالمی ایران

170

و ظرفیـت در عـدالت سعۀ العدل فی ان«: فرماید کند، می می اشاره بسیارعجیبی از بـاب ای عـده هنگـام گویا در آن » . ست نی در چیز دیگری که است گنجایشی ای کنیـد، عـده عمـل صـورت ایـن اگر شما بـه : گفتند می حضرت به نصیحت ان: را فرمود کـه لطیف کالم این در جوابشان علی. شوند می و ناراحت ناراضی

را در خود بگنجانـد افراد گروهها و همۀ همۀ باشد که اگر ظرفی سعۀ العدل فی بـا عـدالت اگر کـسی . است عدالت ظرف آورد، آن دست را به همه و رضایت

از عدالت که کسانی نکنید آن خیال کند؛ یعنی نمی او را راضی نشد، ظلم راضی را انتخـاب ظلـم آن جای و به را کنار بگذارم عدالت شوند، اگر من می ناراضی

او او را ارضـاء کـنم حـرص بخـواهم ، اگر مـن نه. خواهند شد ا راضی آنه کنم را بـه مـرز عـدالت که است اشتباه. است عدالت مرز، همان . شود تر می حریص

. شود تا او راضی بشکنم کسی نفع خواسـت نمـی . بـود او صـریح سیاست. داد خرج به صراحت امیرالمؤمنین

دارد و بگویـد فعـال حـرف نگـه مخفـی واهد بکند در دلـش خ می راکه کاری این کنند که کردند خیال امروز آمدند و با ما بیعت که مردم تا این نزنم صریحی

کـار سـوار روی بعـد کـه شود، ولی می حفظ هست طور که موجود همان نظم ، اغفـال عمـل ایـن معنـای علی در نگاه . کنیم خود را اجرامی های برنامه شدیم امـروز بـا که کسانی ای: کند می اعالم بالصراحه که است جهت همین به. است مـن حکـومتی ه، برنامـ کـنم نمـی شما رااغفال من بدانید که ! کنید می بیعت من

. است چنین

آغاز مخالفتهاآغـاز )ع( علـی با حکومـت خالفت، م اول روزهای ، از همان برنامه این با اعالم

و زبیـر طلحـه . گردیـد متجلی جمل جنگ در شکل رسمی مخالفت اولین.شد

171 عدالت اجتماعی

بـه عثمـان در دورۀ پیامبر بودنـد، ولـی در زمان خدمتگزار اسالم دوشخصیت آنهـا بـه عثمـان کـه کالنـی های و رشوه خالفت دستگاه مخصوص وضع دلیل علی دیدند که بودند و حاال اینها می درآمده بزرگی ثروتمندان ت صور داد به می

شد سهمش می تقسیم المال بیت هروقت زبیر که . را دارد اموالشان قصد مصادرۀ را المـال بیـت کـه مـوقعی دید علـی هزاردینار کمتر نبود، حاال می بیست از ده او، و ایـن غـالم بـه مقدار هـم و همان دهد دینار می او سه کند برای می تقسیم. بود منوال همین به نیز وضع طلحه برای. نبود تحمل زبیر قابل برای البته مسئله

. کردند را فراهم جمل جنگ ایندو مقدمات ترتیب این به عثمـان از بـستگان کـه معاویـه . بپـا شـد صفین جنگ جمل جنگ دنبال به بـود و در ایـن سوریه منطقۀ مطلق مایشاء و حاکم فعال سال ،حدود بیست بود

)ع(علـی . کنـد مستحکم کافی اندازۀ را به حکومتش های بود پایه توانسته مدت را معاویـه ابـالغ پـای حاضر نیـستم وجه هیچ به من: بود فرموده بعد ازبیعت

طـور موقـت به! آقا: گفتند می اندیشان مصلحت. و اوباید برکنار شود امضا کنم . کـنم کار را نمی هرگز این : فرمود. دارید اورا بر سر کار نگه مدتی شده که هم . انداخت راه را به صفین جنگ ، معاویه پاسخ این دنبال به

و م کـ را همـه مـاجرایش برپا شـد کـه خوارج جنگ صفین جنگ دنبال به ، بـه علی خالفت و چند ماه چهارسال در مدت شد که این نتیجه. دانید می بیش بـود و مبـارزه ، دائما در حال داشت در امر عدالت حضرت که حساسیتی علت و خواسـت مـی عـدالت اجـرای را برای او حکومت . گذاشتند نمی راحتش آنی

. شد در محراب شهادتش نجر به م باالخره عدالتخواهی شدت همینآید، اما می حساب او به زندگی ایام از تلخترین )ع( علی برای خالفت دورۀ

)ع(اگر علی . بکارد اسالمی را در جامعۀ شد بذر عدالت او موفق ازنظر مکتبش زمـان نظـام کـه کـرد در حـالی می خالفت سال ، بیست کوتاه دورۀ آن جای به

آینده انقالب اسالمی ایران

172

، نـه )ع( علـی بـود نـه مانـده بـاقی اسالم ماند، امروز نه می باقی همچنان عثمان شـد در ردیـف مـی ای خلیفه هم ؛ علی اسالمی از عدالت اسمی و نه البالغه نهج

. معاویه

)ع( علی از روش الهامییـر و و تغ سیاسـی تغییـر رژیـم آمـوزد کـه ما می به وضوح به )ع( علی روش

آنها بدون جای به افراد صالح و گذاشتن افراد ناصالح پستها و برداشتن تعویض، اجتمـاعی و عـدالت اقتـصادی از نظر نظامـات اجتماع بنیادهای به زدن دست عطـف کـه گفتنـد قـانون می )ع( علی به. نخواهد بود ندارد واثربخش ای فایده

بعـد؛ از امـروز بـه خواهید بکنید، بکنید ولی می ریکند؛ شماهرکا نمی بماسبق از ولـی ، بـسیار خـوب بکنـی مساوات ، رعایت بکنی عدالت رعایت خواهی می

و اسـت سـابق مـال است گرفته صورت پیشین خلیفۀ در زمان که امروز؛ آنچه . شما ندارد حکومت دوران به ارتباطی

خیـر، قـانون : فرمود نصیحتها می اصطالح به این همۀ در جواب )ع(و علی را چیـزی کهنـه حـق ء شـی ال یبطلـه القدیم الحق ان: کند می بماسبق عطف الهی ـ ولـو آن و باطل است این حق که است ثابت بر من کند؛ وقتی تواند باطل نمی

اش اصـلی موضـع را بـه بایـد حـق کنـد، مـن نمـی ـفرقی گذشته سالها از آن . برگردانم

اجتماعی برداشتها از عدالت

مـسائل تـرین از اساسـی یکـی خودمـان اسـالمی انقالب آیندۀ در مورد وضع است مطرح اساسی سؤال مورد این در این . است اجتماعی عدالت مسئلۀ همین

برداشـتها در مـورد ، چـون داریـم برداشـتی چـه اسـالم اجتماعی ازعدالت که

173 عدالت اجتماعی

اجتمـاعی از عـدالت تصورشان عده یک. است بسیار متفاوت اجتماعی عدالت هـستند و هـر جـور در جامعـه و شرایطی در هر وضع مردم همۀ که است این دیـد از. کننـد یکدیگر زندگی دارند باید عینا مثل کنند و هراستعدادی می عمل بایـد یکـسان همـه مثال لباس که است معنی این به اجتماعی ، عدالت دسته این

لبـاس نخی باید از پارچۀ هم پوشید من می نخی ازپارچۀ باشد، اگر شما لباس . کنیـد تن به پشمی باید پارچۀ شما هم پوشم می پشمی پارچۀ ، اگر من کنم تهیه

بایـد بـه شـوند؛ همـه مـی بندی جیره نوعی افراددر واقع ، همۀ ته دس از دید این بایـد درآمـد داشـته احتیاجش اندازۀ به هرکس کار کنند ولی استعدادشان اندازۀ

دو مـن استعداد کار شما باشـد ولـی نصف استعداد کار من است باشد؛ ممکن باید دو برابر شـما درآمـد داشـته نم جهت ، از این باشم داشته برابر شما عائله

فقـط ؛ یعنـی اسـت محـض » اجتماعی« ، اجتماعی از عدالت برداشت این. باشم اصـالتی بیـنش فـرد در ایـن .کنـد فرد فکر نمـی کند، برای فکر می جامعه روی

. کند باید خرج کند و جامعه کار می وجود دارد، جامعه جامعه ندارد، فقط فـرد و روی کـه اسـت ، برداشـتی اجتمـاعی از عـدالت دیگر برداشت نوع

افراد بـاز را برای باید میدان: گوید نظر می این. کند او فکر می واستقالل اصالت بایـد هـرکس . آنهـا را نبایـد گرفـت و سیاسـی اقتـصادی گذارد و جلوآزادی

خـود درآمـد را بـه شـد و آن با تواند داشـته کند ببیند چقدردرآمد می کوشش. یا بیشتر کمتر است دیگری سهم که نیست فردمربوط دیگر به . دهد اختصاص

نماننـد، از طریـق بـاقی افراد ضعیف که آن امر بایدبرای در نهایت جامعه البته از پـا کـه را در حـدی افـراد ضـعیف ،زندگی افراد غنی بر اموال مالیات بستن

. کند درنیایند تأمین سـو و از یـک اجتمـاعی عـدالت ، یعنـی مهـم دو مسئله میان که اینجاست

اینجـا منظـور آزادی البتـه . آیـد وجود می به دیگر، تناقضی فرداز سوی آزادی

آینده انقالب اسالمی ایران

174

اگـر بنـا شـود عـدالت . اسـت عملکرد سیاسی با آزادی همراه اقتصادی فعالیت فـرد را ، آزادی باشد و بـس مطرح جمع فقط در آن باشد که گونه آن اجتماعی

بخواهـد اقتـصادی کـرد، و اگـر آزادی تلقی باید مدفون از آن در بخشی الاقل انتظار دارد عملـی اول گروه که بامفهومی اجتماعی بماند دیگر عدالت محفوظ

. نخواهد بود

اخالقی سوسیالیسم شـاید بـه . اسـت پیـدا شـده حد وسـط حالت یک به وز گرایش امر در دنیای ، دنیای و کاپیتالیسم کمونیسم در کنار دو دنیای زمینه در این گفت بتوان تقریب ایـن . نامیـد 1 سوسیالیـسم را نـوعی آن تـوان می که تولد است درشرف سومی رو مالکیـت دارد و از ایـن نگـه افراد را محفـوظ خواهد آزادی می تازه گرایش

بـا اسـتثمار را مـساوی پـذیرد و هـر مـالکیتی مـی را در حدمعقولی خصوصی ظلـم نـوعی خـودش اول در شـکل اجتماعی گویدعدالت می داند و حتی نمی بیاینـد دارد، وقتـی تعلـق خودش به کارهرکس محصول ، زیرا از آنجا که است

بیـشتر دیگـری خرج که این دلیل فرد را ـ ولوبه یک از محصول زور نیمی به استثمار در هر شـکلش . است عدالتی بی امر خود عین ـ از او بگیرند، این است کار شما را از محصول وقسمتی باشم کار گماشته شما را به اگر من . است غلط بـه اما اگر من . است ظلم و این ام ه، شما را استثمار کرد بدهم خود اختصاص به

و انسانیت عین ،این بدهم دیگری به خودم دسترنج و حاصل از مال خودم میل خـود دربطـن کـه اسـت محکـوم جهت از آن داری سرمایه. است رشدیافتگی

ایـن اسـت کـه -نامد که آن هم خود را سوسیالیسم می- تفاوت این نوع سوسیالیسم با کمونیسم -1

.این سوسیالیسم به اصطالح دموکراتیک و انقالبی و اخالقی است

175 عدالت اجتماعی

اصاختـص سـرمایه را بـه بهـره تمـام داری سـرمایه . دهد می استثمار را پرورش .کند می امر ایجاد نابرابری دهد و این می اتخاذ کنیم بیایید راهی : که است جدید این گرایش شعار این ترتیب این به

و آزادی ، اراده شخـصیت کـه ایـن بدون بگیریم جلو استثمار را بکلی تابتوانیم ، بـه انـسانیت رقای حکم انسانها به کنیم ؛ کوشش باشیم کرده افراد رالگدکوب

خـود را ، خود مازاد مخارج داشتن و درد انسان روحی و شرافت معنویت حکم زور از آنها بگیریم را به شان دارایی که این کنند نه تقدیم نیازمندشان برادران به

. بدهیم دیگران و به که است ـ چیزی است اخالقی سوسیالیسم آن تعبیر غربی ـ که اندیشه این

هـای حـل ، راه غربـی مکاتـب ، اما برخالف است آن تحقق در پی همیشه اسالم و معلـوم مـشخص دقت به را در جامعه استقرار آن و شیوۀ آن به رسیدن عملی . است کرده حضرت: ست ا شده نقل مضمون این به )ع( جعفر بن موسی از امام حدیثی

حـد شما در چه در میان اسالمی و برادری اخوت میزان: کردند سؤال ازمردی ایـن آیا بـه : فرمود. درجه ترین عالی به» ما یکون افضل علی«: داد ؟جواب است

، بـرادرش بیایـد در مغـازۀ شـده محتاج روزی برادر که مثال یک که حد هست احـساس پـول دارد بردارد و صاحب او هرقدر احتیاج دوق ببرد و ازصن دست

در حـد گفتـی چگونـه پـس : فرمـود . طور نیست ، این نه: نکند؟ گفت ناراحتی بـرای هرکدام جیبها دو تا هستند، جیب که درحالی که است اعال؟ حد اعال آن

رقـرار شـد، همـان ب شـیوه اگر ایـن . باشد وبعکس خودش نظیر جیب دیگری کـه اسـت طرفـدار ایـن اسـالم . است دنبالش به اسالم که است اسالمی اخوت

، و یا ایـن نداری تو حق بگوییم زور قانون به که این زندگیها برادروار باشند نه در کـشورهای کـه بخورنـد، نظیروضـعی جیـره باید از دولت همه بگوییم که

آینده انقالب اسالمی ایران

176

باید اشـتراک . هستند بگیر و مزدور دولت حقوق همه که برقرار است کمونیستی روحهاباید با یکـدیگر اول. باشد مردم روحی از شرکت ناشی مادی در زندگی

زور باشند،بخواهند به جدایی حالت روحها به که این شوند بعد جیبها، نه یکی تـا 1را پر دولت کنند و جیب یبها را خالی زور ج به که کنند یا آن جیبها را یکی

. بدهد اش جیره اندازۀ به هرکس به دولت

اجتماعی عدالت ، پایه معنویتامـا بایـد . اسـت برداشتها مختلـف اجتماعی عدالت در باب گفتیم که همچنان را رداشـتی ب همـان ، آیا اسـالم چیست اجتماعی از عدالت اسالم برداشت ببینیم

با نظـر کاپیتالیـستها اسالم زمینه در این که کند؟ یا آن می بیان کمونیسم دارد که شـاءاهللا در اینهـا؟ ان با همۀ متفاوت است چیز دیگری که ؟و یا آن است موافق کـه ای امـا نکتـه . کـرد خـواهم صـحبت تفـصیل بعد بـه در شبهای زمینه این در این اسالم که است این تأکید کنم آن برروی صحبت این ر طی د خواهم می

بـا سـایر اسالم مکتب میان عمده تفاوت.داند می را جزء الینفک معنویت زمینهما . شمارد می و اساس را پایه معنویت اسالم که است ، این جهت در این مکاتب

بت نیست آن را برای مناس ای مطلبی از قول سوئد نقل شده بود که بی چند سال پیش در روزنامه -1

سوسیالیـسم یعنـی : از یک سوئدی پرسیده بودنـد . بود» سیاست و گاو «عنوان مطلب . شما نقل کنم ات گـاوی سوسیالیسم یعنی این که اگر دو گاو مـاده داشـته باشـی و همـسایه : چه؟ جواب داده بود

.نداشته باشد، یکی را به همسایه بدهیو ماده داری یکی را بفروشی و یک گاو نـر بخـری، بعـد مـشغول کاپیتالیسم یعنی این که اگر دو گا

.دامداری بشوی و دائما تعداد گاوها را افزایش دهیکمونیسم یعنی هر دو گاو را دولت از تو بگیرد و در عوض هر روز صبح یک کاسه شیر مخلـوط بـا

.دهد آب به تو می. انـدازد سوزی می و خودت را در کوزه آدم گیرد نازیسم یعنی اگر دوتا گاو داری، هر دو را دولت می

ایرانیسم یعنی این که اگر دوتا گاو داری هـر دو : نگار ایرانی اضافه کرده بود زیر این مطلب، روزنامه دوشد و در فاضالب خـالی فرستد و شیر دیگری را هم می گیرد، یکی را به کشتارگاه می را دولت می

.کند می

177 عدالت اجتماعی

کـه داریـم اسـالمی رهبران گیری جهت این ربارۀ د فراوانی های نمونه در تاریخ و اجتمـاعی عـدالت در زمینـۀ اسـالم کـه حساسیتی. ماست مباهات واقعا مایۀ نظیر دیگری مکتب دهد، درهیچ می از خود نشان اسالمی با معنویت آن ترکیب

. و مانند ندارد. شـد مـی بایـد مجـازات بود که شده جرمی مرتکب زنی مکه فتح در سال

و جـزو بـزرگ هـای از خانواده یکی به بود وابسته کرده دزدی که زن اتفاقا این را اجرا شود و دسـتش اش بنا شد حد درباره وقتی. بود قریش طراز اول اشراف حمل ت را چگونه ننگ ، این وای ای: که برخاست زن کنند، غریو ازخاندان قطع از مجازات کردند که پیامبر رفتند و از او درخواست سراغ به جمعی ؟ دسته کنیم و شـفیع واسـطه که هرچه. کنم نظر نمی هرگز صرف :فرمود. نظر کند صرف زن

آنهـا کـرد و بـه را جمع مردم در عوض . اثر نداد ترتیب )ص(تراشیدند، پیامبر در ایـن بـود کـه ایـن دلیلش شدند؟ هالک ذشته گ دانید چرا امتهای می: گفت یک به بود وابسته دستگیرشده که اگر مجرمی . روا داشتند تبعیض مسائل گونه

کردند، ولـی می او را زودمجازات نداشت و واسطه نبود و شفیع بزرگ خانوادۀ همـین خدا بـه . کرد کارنمی در مورد او قانون داشت و واسطه شفیع اگر مجرم

کـس هـیچ در حق هرگز حاضر نیستم من. کند می را هالک اقوامی چنین سبب . شوم قائل تبعیضی

دختـرش گـردن بـه گردنبنـدی روزی کنند که می نقل )ع( علی و یا دربارۀ ؟ جـواب ای را از کجـا آورده ایـن : ، پرسید او نیست گردنبند مال دید،فهمید که

کـه دادم و ضمانت کردم عاریه ، یعنی ام گرفته» مضمونه عاریۀ « المال ازبیت: داد تـو چـه : را حاضـر کـرد و فرمـود المال بیت فورا مسئول علی. بدهم را پس آن

را بـه ایـن ! یا امیرالمـؤمنین : کرد ؟ عرض بدهی دختر من رابه این داشتی حقی

آینده انقالب اسالمی ایران

178

اگـر غیـر از ایـن خـدا قـسم بـه : فرمود. برگرداند که گرفته ن از م عاریه عنوان . بریدم را می دخترم بود، دست می و مجـسم اسـالم مـا ـ کـه و پیـشوایان ائمـه کـه اسـت اینها حساسیتهایی

. انـد داده از خود نشان اجتماعی عدالت اند ـ در زمینه بوده اسالم راستین معلمان جز دهد، راهی خود ادامه راه به خواهد با موفقیت ما نیز اگر می اسالمی انقالب در پـیش خواهانـه و عدالت جویانه عدالت روشهای ها و بسط شیوه چنین اعمال . ندارد

و آزادی استقالل

آن دربـاره خـواهم مـی امـشب کـه اسـت موضـوعی و آزادی اسـتقالل مسئله جامعه یک برای است مطرح فرد استقالل یک برای طور که همان. بگویم سخن . است مطرح استقالل هم

فرد استقالل عدم مختلف اقسام و پـدر، پـدر بـزرگ و قیمومیت والیت تحت صغیر است که مادام کودک یک

خـودش بـرای نـدارد، خـودش اسـتقالل کند، از خودش می احیانامادر زندگی اگـر . گیـرد مـی کنـد اجـازه اگر بخواهد مثال مسافرت . بگیرد تواندتصمیم نمی

بخرد خودش برای گیرد، بخواهد چیزی می کند اجازه معاشرت بخواهد با کسی . است) پدر یا مادر( بزرگتر از خود و قیمومیت والیت تحت.گیرد می اجازه

دیگـری بردۀ اگر فردی . اند ندارد بردگان استقالل که فردی دیگر برای قسم تـصمیم خـودش تواند مستقال دربـاره ندارد، نمی استقالل باشدقهرا از خودش

بـه موکـول گـرفتنش گیرد و یا تـصمیم می او تصمیم جای به یادیگری. بگیرد . ندارد استقالل فرد هم این. است دیگری اجازه

آینده انقالب اسالمی ایران

180

شـود؛ گـو می از افراد سلب استقالل وجود دارد که هم د دیگری احیانا موار عمال اسـتقالل ، ولی برده نام و نه افراد است روی صغیر و مجنون نام نه که این

اسـتقالل عـدم ها نوکرها و کلفتهـا حالـت از خانواده در بسیاری .شود می سلب . بگیرند ند تصمیمتوان نمی خودشان درباره دارند، خودشان

زمین مشرق اروپا با فئودالیسم فئودالیسم تفاوت

زمـین در مغـرب کـه ـ خـصوصا در شـکلی فئودالی اصطالح به در رژیمهای آن به زمین در مغرب که آنچه]. است بوده منوال همین به وضع[ ـ وجودداشته

حـالتی کـه اسـت ایـن و آن د نداشـته وجو زمین گویند در مشرق می 1» سرف« زمـین بـه کـشاورز وابـسته ؛ یعنـی و آزادی بردگی بین رعایا وجودداشته برای توانـسته نمی هم از زمین حال در عین ولی است نبوده مالک ؛ کشاورز بردۀ بوده

.جدا باشد رعایـا اگـر اسـت شـته خود ما وجود دا در میان که و رعیتی مثال در ارباب

کنند یا کشاورزی مزرعه در این کردند آزاد بودند که می کشاورزی ای درمزرعه بـود اربـاب فـالن مـال که مزرعه آمد در فالن می امسال. دیگر بروند مزرعه به

مانـد دیگر می دیگر یا چند سال بود سال کرد، اگر مورد رضایتش می کشاورزیشود کار نمی ، با این نیست خوبی ارباب ارباب این کرد که می حساس اگرا ولی

کـس رفتـارتر، هـیچ خـوش دیگر هـست جای دیگر در یک ارباب کرد و فالن آزاد بود، ، بلکه او بگوید تو باید اینجا بمانی را بگیرد و به جلویش توانست نمی را جلـب دیگری رعیت بود رضایت مجبور ارباب دیگر، بعد این جای رفت می

. و او را نزد خود بیاورد او را جلب نظر و اراده اوبدهد و باالخره به کند، رشوه

١- serf

181 استقالل و آزادی

کـشاورزی زمـین کشاورز اگر در یـک یک. طور نبوده این زمین در مغرب اورز کـش آباد بود و یک در علی اگر کشاورزی . بود زمین این به کرد، وابسته می

تـا اش و خانواده خودش بود که آباد محکوم آباد، کشاورز علی دیگر در حسن گذاشـتند بـرود، از اینجا بـرود اوال نمـی خواست اگر می . آباد باشند در علی ابد

بـه ]گرفتنـد و اگـر را مـی جلویش شده هم داد، با شالق نمی اواجازه به قانون رعیـت نداشـت آبـاد حـق حسن ارباب رفت آباد می حسن ده به قاچاق [ شکل. بـود و جزء زمـین زمین به ، وابسته رعیت بود که این. آباد را بپذیرد علی ملک

و رعایـا خریـد و فـروش شد، اگرچـه می خرید وفروش ای ، مزرعه اگر زمینی ایـن کـه انـست د خرید می را می زمین که کسی آن شدند ولی نمی گذاری قیمت ، فئودالیسم رسم تفاوت این. خرد می هست آن روی که را با چقدر رعیت زمین

تـا آسـمان از زمـین وجـود داشـت زمـین در مشرق که اروپا را با فئودالیسمی .کرد می متفاوت

غربـی شـکل به در فئودالیسم ـ بالخصوص رعایا در فئودالیسم هر حال به بگیرنـد، تـصمیم خودشـان توانـستند بـرای نمـی نداشتند، خودشـان ستقاللـا

. گرفت می آنها تصمیم برای دیگری مربوط کارهای درباره کسی که استقالل از عدم است مختلفی اینها شکلهای . بگیرد نتواند تصمیم خودش شخص به

فـرد دارد، آن تـشکیالتی ه گـرو و آن است گروه جزء یک کسی وقت یک بـه مربـوط در کارهای دارد ولی استقالل خودش شخص به مربوط درکارهای

، یـک رئیس یک جمع آن که آن حکم به است جمع آن به وابستۀ که جمعی آن را بایـد آن بگیرد، تـصمیم تواند تصمیم شورا دارد قهرا نمی ویک مدیره هیئت

. است مسئله غیراز این این. شورا بگیرد

آینده انقالب اسالمی ایران

182

در . اسـت نـوع از این اسالمی در جامعه زن استقالل و عدم استقالل مسئله اسـت خـودش شـخص بـه مربـوط که در آنچه اروپا زن باز بر خالف ، اسالم

بـه خـانواده خـود که است خانواده مصالح به مربوط که دارد، درآنچه استقالل خانواده ریاست از نظر اسالمی ]. ندارد استقالل[ است واحداجتماعی یک عنوان

تحکـم حق را دارد ولی بر خانواده حاکمیت حق خانواده رئیس که با مرد است دارد واقعا بنـا مرد حق که است این و تحکم حاکمیت فرق. را ندارد بر خانواده بکنـد یـا شـرکت جلـسه در فـالن مثال زن بگیرد که تصمیم خانواده بر مصالح

. خواهد تو نباید بـروی نمی دلم من چون کندکه ندارد تحکم نکند، اما مرد حق ؛ مرد کنم شرکت دختر عمویم عروسی در مجلس خواهم می بگوید من مثال زن . کنی تو نباید شرکت و بدهستم ا با خانواده من که این دلیل بگوید به

سیاسی کشورها ـ استقالل در سطح بردگی و جامعـه دربـاره اسـت مطـرح اسـتقالل فرد مسئله یک درباره طور که همین

امروز به رعیتی ارباب و مسئله بردگی مسئله. است مطرح ' اولی طریق کشور به و فـرد مالـک عنوان را به بیاید رسما خودش کسی که نیست مطرح قدیم شکل

. اسـت مطـرح شدت کشورها به بنامد، اما در سطح مملوک عنوان را به دیگری و کـشورها آقـا هـستند، آقـایی بعـضی بینـیم مـی کنیم دنیانگاه به ن´اگر ما اال کـه ا با این کشوره گیرند و بعضی می دهند و تصمیم می کنند، فرمان می سیادت

کـشور دیگـر آن اینها برای نیستند، یعنی رسما مستقل هستند ولی اسما مستقل است این هم کند؛ اسمش می کشور دیگر معین اینها راآن گیرد و راه می تصمیم

روشـن و امـروز خیلـی دیـدیم امر را درکشور خودمـان این. دارد استقالل که هنـد و در دروازۀ ابرقـدرتها، در خلـیج موجود میان سیاسی در مبارزات . است

خواهـد امریکا مـی . هست شرق وسیاست غرب سیاست میان زیادی کشمکش

183 استقالل و آزادی

گوینـد مـا نـوکر و اینها نمی . کند راحفظ خلیج باشد که داشته در اینجا قدرتی خواهـد امنیـت مـی ایران که است ظاهر این به. داریم ایران شاه نام به ژاندارمی را بـا یـک ایران نفت ایران کنند؟ از پول چکار می آنوقت. کند را حفظ خودش در حقیقـت کننـد کـه می استخراج وسیع خیلی سطح باال و در یک خیلی میزان خـود ایـران را بـه مقـداری ای طـور ظالمانـه به نفت از این . است نفت غارت

دهنـد می خود ایران به که هم مقداری آن. برند می را خودشان اش دهند باقی می ایـران بـه مدرن اسلحه پولش جای خرند و به را می آن که است صورت این به از ایـن دیگـر بردگـی . کنـد آنها را حفـظ منافع ایران اسلحه با آن دهند که می

، محکوم هستیم ، برده نداریم استقالل که است این معنای به این! شود باالترنمی . است سیاسی استقالل آن مقابل نقطه. هستیم دیگران اراده و تابع

اقتصادی استقالل

اسـت ممکـن دو حالـت کشور به اقتصاد در یک جریان. اقتصادی اما استقالل باشـد و داشـته وابـستگی جنبـه که یگر این باشد و د مستقل که این یکی.باشد

مـثال یـک بحـران اگر یک. اقتصاد کشور دیگر باشد به کشور وابسته اقتصاد آن محکـوم . گـذارد اثر می جا هم کشور پیدا شود در این آن پولی در وضع نوسان تولیـد خودش که است محکوم. کشور باشد آن تولیدات کننده مصرف که است

ایـران مـا دیـدیم کـه طوری برسد؛ همین مصرف تولید او به که این نکند برای یـا از آنجا گنـدم که این بدهد برای راتقلیل خودش کشاورزی بود که محکوم

مرتعهای. بدهد را تقلیل خودش دامداری که این بود به محکوم. شکر وارد کند ، آنجا منطقۀ است اینجا شکارگاه که عنوان این کردند تحت می را تملک مختلف کـه ایـن بدهد بـرای را تقلیل دامداری که این بود به محکوم... و است ممنوعه

اقتـصاد وابـسته یـک ، معنی این. دیگر وارد کند را از جاهای دیگران گوشتهای

آینده انقالب اسالمی ایران

184

گفتند ؛ گاهی ها خواندیم ما درروزنامه در بیاید که حالتی به بعد یکمرتبه . است وارد کشور از خـارج این درصد موادغذایی گفتند نود و پنج نود درصد، گاهی

و اسـارت ، بردگی این. واردشود باید از خارج تا سوزن از سیخ دیدیم. شود می . بود و اقتصاد وابسته

کـه ایـن مثـل امـسال . ا ببینیـد ر امـسال شما یک . ما را آنها باید بدهند نان رفتـه پـاریس بـه کـه ، اوایلـی پیش در چند ماه امام. مدد کرد هم متعال خدای

کردنـد کـه کـشاورزی بـه را تـشویق ایران مکرر مردم هاشان بودند، دراعالمیه فرمان واقعا این که داریم ما اطالع . بدهید را توسعه کنید وکشاورزی کشاورزی

[. داریم خوبی وضع در تولید گندم ] خدا امسال شدو از لطف چقدر مؤثر واقع بـود آمده و از خراسان است کشاورزی اهل که ازشخصی دیروز بود که همین

تـا پیرمردهای بلکه هستم ساله شصت آدم یک که تنها من نه گفت ، می پرسیدم امسال اندازه به آید سالی می ما یادمان که ازوقتی تند که هس مدعی هم صدساله اطـالع مـن ، تا آنجا که نیست وتنها خراسان . ایم نداشته زیاد و خوب محصول

پـای خواهـد روی مـی کـشوری وقتـی . طـور اسـت تقریبا این ایران همه دارم از نظـر ایران شاید امسال .گیرد می تصمیم خودش برای بایستد خودش خودشکردنـد را ازآمریکا وارد مـی گندمش که ایرانی همین. برسد خودکفایی به گندم هـم شایدبیـشتر از ایـن ـ کـه مـردم حرکـت و با یک امام فرمان با یک امسال . ندارد دیگران به خود احتیاج در گندم آنجا رسید که کنند ـ به شود حرکت می هـم نـشود، هـزار تـا فلـسفه کشت گرفتند خشخاش می تصمیم وقت یک

بشود، باز فلسفه کشت گفتند خشخاش دیگر می وقت. کردند می درست برایش ؛ دیگـران گـرفتیم مـی تصمیم که ما نبودیم این. کردند می درست برایش دیگری بکـار، و در عـوض شخاشگفتنـد تـو خـ مـی ترکیه مثال به . گرفتند می تصمیم

185 استقالل و آزادی

. نکـار گفتنـد تـو خـشخاش می ایران بدهند به ترکیه خواستند به می که امتیازی . است اقتصادی استقالل عدم ، معنای این. کند مجبور بودتبعیت ایران

اهللا امینی آیت مرحوم سخن

در ) اهللاشــاء کنــد ان خــدا رحمــتش (الغــدیر صــاحب اهللا امینــی آیــت مرحــوم و بـا مـن شـیعه کـه عـراق مجلـس از نمایندگان یکی زمانی گفت می ای جلسه صـریح شـجاع آدم امینـی آقای مرحوم( بود آمده من پیش نجف بود به مربوط را از کجـا لـدنی علـم این مجلس شماوکال و نمایندگان او گفتم ، به ) بود رکی بیاید باید روی پیش برایمان که ای هر مسئله خودمان کار علمی اید؟ ما در آورده

مهـم مـسائل . تـا نظـر بـدهیم کنیم مراجعه کتاب ، به کنیم ، مطالعه فکر کنیم آنآیـد، بعـد مـی در مجلس اقتصادی سیاسی مهم های آید، الیحه می پیش سیاسی

طـور قطـع شـود و بعـد بـه می ایینطقه کشد، می طول ساعت دو سه بینیم می ایـشان ! اید؟ علمها راشما از کجا آورده این. رد شد طور قطع شد یا به تصویب

دانیـد شـما نمـی خندیـد وگفـت قـاه قـاه او گفتم را به این من وقتی گفت می در عـراق مجلـسی کـه هـم بعـدش سعید بود، دوره نوری دوره ( است چگونه اصـال چـه دانـیم نمـی ، خودمـان در مجلـس رویـم مـی صـبح ، ما وقتی ) هنبود

نعـم گوید قـل نفر می یک آید به سعید می نوری شود، نماینده مطرح قراراست عده ، یک شویم می ، ما دو صف ) تو بگو نه ( ال گوید قل می یکی به) تو بگو بله (

آن ، روی بلـه آیـد مـا بایـد بگـوییم امـروز مـی کـه ای الیحه درباره دانیم ما می داننـد امـروز مـی دیگـر هـم عده یک. بدهیم هم داد سخن بکنیم هم سخنرانی

و بایـد داد بکـشند، سـخنرانی اسـت گفـتن » نه« آنها وظیفه آید که می ای الیحه مـا از تـازه آمـد الیحـه کـه وقتـی . میـز بکوبنـد شـوند و روی کنند، عـصبانی

آینده انقالب اسالمی ایران

186

مگـر مـا . »ال « و آنهـا رل کنیم می را بازی » نعم « ما رل . شویم می آگاه مضمونش !؟ کنیم آنجا فکر می

کـه ایـن . » اسـالمی ، جمهـوری ، آزادی استقالل«: دادند می شعار خوبی چه نظر از یعنی سیاسی استقالل. نیست کمی باشد ارزش بخواهد مستقل ملت یک

از نظـر یعنـی اقتـصادی اسـتقالل . بگیـرد تصمیم خودش برای خودش سیاسی کند، آقا باالسر نداشته ریزی بدهد و طرح برنامه خودش برای خودش اقتصادی

اینهـا بـاالتر اسـتقالل باشـد، و از همـه نداشـته و مادر بزرگ باشد، پدربزرگ . کتبی م ، استقالل فکری ، استقالل فرهنگی

فرهنگی استقالل

اسـتعمار . نـدارد شـکل اسـتعمار یـک . ایـم شـنیده را ما خیلی » استعمار « کلمه از اسـتعمار که داریم و استعمار فرهنگی داریم ، استعمار اقتصادی داریم سیاسی اسـتعمار اقتـصادی ندارد که و اصال امکان تر است خطرناک واقتصادی سیاسی

و اسـتعمار استعمار سیاسی پایه. و استعمار فرهنگی استعمار سیاسی نباشد بدو خواهد منابع کند؟ می می چه استعمار اقتصادی . است استعمار فرهنگی اقتصادی

های کننده کارگرها و مصرف صورت کشور را به این کشور راببرد و مردم یک را بـه کنـد حکومـت می ؟ کوشش کند می چه استعمار سیاسی . دربیاورد خودش ظـاهر مـستقل او باشـند؛ بـه منویـات او و مجری عامل بدهد که افرادی دست

، همـۀ بکشند اما در بـاطن هم بکنند، غره هم آنهاغرش در مقابل باشند و حتی و را اسـتعمار اقتـصادی ملتـی اسـت مگـرممکن . جا بگیرند دستورها را از آن

کـه آن بـدون بکننـد یعنـی اسـتعمارفکری که آن بکنند بدون مار سیاسی استع جـور دربیایـد؛ واقتـصادی با استعمار سیاسـی بسازند که طوری را هم فکرش

کننـد بدبین است خودش مال آنچه او را از او بگیرند، او را به فکری شخصیت

187 استقالل و آزادی

حالت درمردم کنند، یعنی خوشبین آمده استعمارگر از ناحیه که فکری آن و به آنهـا رابهتـر باشـند، آداب بـدبین خودشـان آداب بـه . ایجاد کنند تجدد زدگی

خودشـان آنهـا را از رسـوم باشـند، رسـوم بـدبین خودشـان رسـوم به. بدانند خودشـان آنها را از ادبیـات باشند، ادبیات بدبین خودشان ادبیات به. بهتربدانند خودشـان آنهـا را از فلـسفه باشند، فلسفه بدبین خودشان فلسفه به. بهتربدانند

. آنها را بهتر بدانند و آیین باشند، دین بدبین خودشان و آیین دین به.بهتر بدانند بهتـر خودشـان آنهـا را از کتابهـای باشـند، کتابهـای بدبین خودشان کتابهای به

از ناحیـه بداننـد، هـر چـه را خـوب آن آنهاسـت ازناحیـه کـه هر چه .بدانند . را بد بدانند آن است خودشان

و وزیر فرهنگ روحانی عالم داستان و اواخـر 1320 از سـنه را از قبـل ای قدر ما قـضیه عالی فضالی از آقایان یکی شـده تأسـیس دانشگاه که ولی ا در سالهای گفت کرد، می می نقل رضاخان دوره

بـرای دانـشگاه در مراسـم 1 و سـناتور شـد بعدها وزیـر فرهنـگ که بود مردی مـا در گذشـته بود که این اش سخنرانی کرد و موضوع می سخنرانی دانشجویان

و حکومـت و ایـن دولت شما قدر این گفت می. داریم چه و اکنون داشتیم چه ادبیـات عالی های خواهید رشته اید اینجا می آمده ن´شما اال . را بدانید تمدن این بخوانیـد، شـیمی بخوانید، فیزیـک رابخوانید، پزشکی علوم های نید، رشته بخوا

دانیـد مـا در مـی بـشوید؛ هـیچ ها متخـصص رشته خواهید در این بخوانید، می در را کـه دعانویسی کتابهای از این یبود یک رفته! ؟ داشتیم کتابهایی چه گذشته

را بـود و آن آورده اینها هـست و امثال مارگیری و آداب و مانند آن جدول آن

شـناختم، آدم نمـازخوانی بـود و ناسالمتی من این آدم را مـی . برم ش را نمی چون مرده من اسم -1 .اعتقاد نبود بی

آینده انقالب اسالمی ایران

188

چیزهایی چه به ما مردم درگذشته خواهید بدانید که بود آیا می و گفته باز کرده اینها بـوده و گفت » ... ریمک پکری چکری«: خواند آنها می ؟ برای بودیم سرگرم . ما داشتیم که آنچه است از در یکـی ای مقاله من ایام اتفاقا در همان که گفت می مرد روحانی بعد آن

بودند مقالـه نوشته در آن ما آمد که منزل به ای دعوتنامه. بودم ها نوشته روزنامه پـیش بـروم بودند کـه کرده دعوت. شده ه داد تشخیص مقاله بهترین امسال تو

آنجـا مـثال جـایزه بـود ـ کـه هـم و پرورش وزیر آموزش ـ که فرهنگ وزیر کـس بگوییـد فـالن ؟ گفـتم در گفتنـد کیـستی دم. رفتم من.خواهند بدهند میتـو : گفت افتاد با تعجب من به تا چشمش . آشنا بود من با اسم . خواهد بیاید می! ؟ ای را تـو نوشـته مقالـه بهتـرین این: گفت. آخوندم من بله: گفتم! آخوندی که

بنویـسد و مقالـه آخوند بتواند مقاله یک کردکه باور نمی . ام نوشته من بله: گفتم ] اعجـاب [ اظهـار کـردیم صحبت که کمی. نشستیم. بشود سال مقاله او بهترین

کـه ای نظریـه با آخـرین بودی نوشته مقاله تو در آن که مطلبی ن فال کرد، گفت ؟ من ای را تو از کجا گفته کند، این می اند تطبیق گفته) ها فرویدیست(روانکاوها

امریکـا، از کجـا تـو یا تحصیلکرده اروپا هستی تو یا تحصیلکرده کردم فکر می حدیث یک ، مضمون این او گفتم ؟ به ردی تعبیر ک جور خوب را این نظریه این

بـه من یکمرتبه. کرد بیشتر تعجب . گرفتم الهام حدیث از یک را من ، این است ن´ اال ببیـنم خـواهم مـی ای اینجا نشسته تو که ! کس فالن: ، گفتم کردم او عتاب

را پیـدا دعـوات کتـاب ، آنجا گفتی ود که ب مزخرفها چه ؟ آن یا من توفاضلتری؟ آیـا در کنـی مـی خیانـت ملتـت چـرا بـه ! ؟ را گفتـی سخنان و آن بودی کرده

مـا ادبیـات قدیم های شد؟ در مدرسه می کتابها تدریس ما این قدیم های مدرسهشـد می تدریس فقهی. است ادبیات شما دارید همان که ادبیاتی این نبود؟ ریشه

شـد کـه می تدریس اصولی. کند می دنیا برابری حقوق مکتبهای بزرگترین با که

189 استقالل و آزادی

یک به شده امر منتهی در نهایت غرب های فلسفه که جدید است علم اصال یک در آنجا کتـاب . امروز ماست اصول علم ها به فلسفه ترین شبیه که ای فلسفه نوع

آخونـد کفایـه و سـبزواری منظومه مالصدرا، سفارا، بوعلی اشارات و شفا، قانون و و فلسفی علمی و دهها کتاب انصاری مرتضی و آثار شیخ خراسانی مال کاظم

جمعـی و بـه ای گرفتـه اینهـا را نادیـده توهمه. شد می تدریس طراز اول فقهی !هند؟د می درس اباطیل مشت یک در حوزه گویی می اطالع بی جوان

از ابتدا فرزنـدان بود که بر این نقشه زمان از همان که این است مسلم آنچه ببرند و به از بین شان آنها را با گذشته کنند و ارتباط خود بدبین فرهنگ ما را به . ایجاد کنند برایشان با غرب ای تازه پیوندهای جایش

مـورد طـور مـشابه به مختلف در کشورهای و فنون امروز، علوم در دنیای بـه متعلـق خاصـی علم تواند ادعا کند که نمی ملتی گیرد و هیچ قرار می استفاده. دارنـد تفاوت زندگی های و رسم با مکتبها و ایدئولوژیها و راه اماعلوم. اوست

و ریاضـی طبیعـی وم عل که با این . کنند را جدا می ملتها حسابشان که اینجاست در امریکـا زندگی ، اصول دوتاست مکتب ولی است مریکا یکی آ و در شوروی

از کـه هـر ملتـی . اسـت متفاوت تا آسمان از زمین درشوروی زندگی با اصول نـرود بیگانـه باشد و زیر بار مکتبهـای داشته باشد واستقالل داشته خود مکتب

را باشد و بخواهد مکتبش نداشته مکتب که هرملتی. دارد حیات حق ملت این گذشـته دنباله امروز ـ که که است بالیی این].ندارد حیات حق[ بگیرد از بیگانه

در نتیجـه کردند که مملکت در این کاری درگذشته. اند سر ما آورده ـ به استگوینـد می از نظر مکتب گروه یک: وگروهند ما د روشنفکران اصطالح امروز به

، یـک را بگیریم آزاد و لیبرالیست اصطالح به غربیها و کشورهای ما باید مکتب اسـت غربی در واقع هم آن را ـ که کمونیسم گویند ما باید مکتب دیگر می عده

گـروه بدبختانـه . نـداریم مکتبـی گویندما که چطور؟ می ، اما خودمان ـ بگیریم

آینده انقالب اسالمی ایران

190

خیلـی کـه وقتی گویند ولی می سخن اسالم از مکتب اند که پیدا شده هم سومی ؛ یـک است التقاط سلسله گویند یک اینها می که هم آنچه بینیم می کنیم می دقت اگزیستانسیالیـسم از سـبیل هـم مـویی انـد، یـک گرفته کمونیسم از ریش مویی اسـالم ریـش انـد، بعـد اینهـا را بـه گرفته از کاپیتالیسم هم چیزی یک اند، کنده

. است این اسالم گویند مکتب اند و می چسبانده

بیگانه با مکتبهای التقاط ، دهـیم مـی را از دسـت خودمان مکتبی استقالل بیگانه مکتبهای به ما با گرایش

بـا یـک . کاپیتالیسم باشد یا مکتب کمونیسم مکتب بیگانه مکتب خواهد آن می از کلمـه و سـه گـرفتن از آن ، دو کلمـه گرفتن از این ، دو کلمه التقاطی مکتب ، مـا بـه کـردن قلمکار درست شله معجون شوربا و یک شلم ، یک گرفتن اسالم

یـک ایـن . هـستیم فنـا بـه محکوم کنیم و اگر چنین رسیم نمی مکتبی استقالل داشـتیم نمـی مـستقل مـا اگـر مکتـب . کـنم می من که است خطر بزرگی اعالم و یـا گـروه آن یـا بـه شـویم ملحـق گـروه این ، یا به نداریم ای چاره گفتیم می

را بایـد خودبـاختگی این. داریم مستقل ما مکتب ولی. کنیم می درست معجونی . بدهیم از دست

دیالکتیـک منطق هم درست تازه. است دیالکتیک منطق نفر شیفته مثال یک و ندانسته نفهمیده ای کلمه ، دو سه است آن شیفته خیلی چون. کند نمی رادرک، اسـت دیالکتیـک منطق همان اسالم گوید منطق و می و کنار پیدا کرده ازگوشه دیالکتیـک منطـق هـر اصـل دانـد کـه نمـی . اسـت الکتیک دی منطق تابع اسالم

.کند می را نفی و دین معنویت جداگانه گویـد در اسـالم مـی . بگویند زیربنا اقتصاد است که بیند در دنیا مد شده می اسـالم . ال معاد لـه له ال معاش من: بینید پیغمبر فرمود ، می زیربنا اقتصاد است هم

191 استقالل و آزادی

ایـن معنـایش » زیربنا اقتـصاد اسـت « داند که نمی. زیربنا اقتصاد است گفته هم را حـرف ایـن و نفهمـی نادانی از روی . برو دین برو، ای معنویت ای که است .زند می ، عالمت تجدد است ، عالمت ، مد شده است امروز معمول بیند در دنیای می

شـود و بگوینـد مالکیـت مبـارزه طور کلـی به با مالکیت که است روشنفکری اصـال منکـر مالکیـت هـم گوید اسـالم باشد؛ می نباید وجود داشته اختصاصی ولـی یا در کار نیـست در کار هست سوء نیتی گویم نمی من. است اختصاصی

داشته ما سوء نیت که این ندارد به دیگر ربطی باشد این خطر داشته عملی اگر بریـزد و سـاختمان در یک بیاید بنزین ندانسته اگر کسی . باشیم یانداشته باشیم

خواهـد سـیگار کشد مـی می که کبریتی آن است بکشد، ممکن کبریت بعد یک باشـد مـشتعل اشـتعال فضا پر از گاز قابـل که وقتی بزند ولی را آتش خودش

. بـسوزد آتـش در ایـن هـم باشـد و خـودش نداشـته سوء نیت شود ولو او می مـشتعل زدی کـه کبریـت اسـت اشـتعال فضا پر از گاز قابـل که وقتی باالخره

. باشی نداشته یاسوء نیت باشی داشته خواهد تو سوء نیت شود، می می اسـتقالل ، کـنم مـی تکیـه خیلـی اسـتقالل مـسئله روی مـن کـه است این

اســتقالل روی و بالخــصوص فرهنگــی ، اســتقالل اقتــصادی ،اســتقالل سیاســی . دارم زیاد تکیه مکتبی استقالل روی باالخص فرهنگی و دراستقالل فرهنگی

مکتبی استقالل

و ثمـر نتیجـه مـا بـه انقـالب نکنـیم را ارائـه خودمـان مـستقل ما اگر مکتب ، کـردیم را عـوض رژیـم که ولو این . شویم دیگر می مکتبهای رسد،جذب نمی

اسـتقالل امـا اگـر بـه آوردیـم دسـت بـه اقتـصادی واستقالل سیاسی استقالل، بایـد ما باید کار کنـیم . ایم باخته نرسیم مکتبی استقالل به ، بالخصوص فرهنگی

آینده انقالب اسالمی ایران

192

بینـی با جهـان خواند نه می غربی ینیب با جهان نه اسالمی بینی جهان بدهیم نشان را به اسالمی بینی جهان خواهند حتی می ای عده که است بیماری چه این. شرقیرسـند مـی که قرآن آیات به. بدهند تطبیق یاشرقی غربی های بینی از جهان یکی

یا در غرب که مکتبهایی از با یکی کنند که می و توجیه تأویل ای گونه آنها را به خواهنـد مـی ای گونـه آید به می که وفرشته ملک اسم. وجود دارد بخواند شرق ] آن به[اگر تو . اینها نیست ]حقیقت افراد باید گفت این به[. کنند و تأویل توجیه، فکر میم یا نفه ، بفهمیم یانخواهیم ما بخواهیم . برسی که کن کوشش ای نرسیده

از مفـاخر و ایـن است آمده از پیغمبران دهها معجزه ما برسد یا نرسد، در قرآن داده خود را از دست از رسالت نیمی نبود اصال دین مسائل اگر این . است قرآن بـه نیـازی که دیدحسی( کند دید ما را وسیع که این برای است آمده دین. بود

را تا آنجا انسان را در ما ایجاد کند، ارزش غیب به ، ایمان ) ندارد بران پیغم آمدن کند، یعنی استفاده مادی بر ضد قوانین معنوی بتواند از قوانین انسان باال ببرد که

بـر مادی مافوق آید، قوانین جور در نمی مادی با قوانین بدهد که را انجام کاری چقـدر معجـزه در قـرآن . شود معجزه می اسمش کند، که مت حکو مادی قوانین ، شـروع قـرآن معجـزات رسند به تا می ای عده! ؟ داریم مگر رودربایستی ! ؟ آمده گویــد دریــا بــرای مــی اگــر قــرآن کــه کــردن و توجیــه تأویــل کننــد بــه مــی

، و مـد داشـته مثال دریا جـزر وقت در آن که است ، مقصود این شکافت موسی دریـا از کـف آمده موسی ، آنوقت کشیده طول و جزر هم جزردریا بوده حالتگویـد مـی اگـر قـرآن . برگشت اول حالت رد شد دریا به موسی که ، وقتی رفته

مـثال موسی ، مقصود از عصای اژدهاشد، مقصود چیز دیگر است موسی عصای . آنها را بلعید اژدها منطق مثل بود که موسی زبان و موسی ، تبلیغ موسی سخن

در فکـر مـا اسـتقالل کـه است این ، معنایش است انکار قرآن معنایش این روی گویـد، مـن می قرآن آنچه بگوییم که ایم را پیشوا قرار نداده وقرآن نداریم

193 استقالل و آزادی

مکتبهای که ایم گذاشته ا را بر این بن از اول ؛ بلکه است چگونه ببینم تدبر کنم آن و دیگـر توجیـه حرفهـای آن را روی قـرآن آیـات ،بعد بیاییم دیگر را بپذیریم

. است انقالب مقصود غیب ، بگوییم است آمده» غیب« در قرآن. کنیم تأویل

از التقاط ای نمونه :کند می تصریح ل فی در سوره قرآن. را خواندم مطلبی 1در کتابی

و . تضلیل فی کیدهم یجعل الم. الفیل باصحاب ربک فعل تر کیف الم

کعصف فجعلهـم. سجیل مـن بحجارۀ ترمیهم. طیرا ابابیل علیهم ارسل 2. مأکول

حـداکثر آیـه ایـن تا نزول حادثه از آن که ای حادثه به ناظر است سوره این ، کسی هستیم شمسی هجری 1358 در سال ن´مثال ما اال . بود فاصله سال چهل

در کـه افرادی باشد بازگو کند که 1318 سال به مربوط را که ای حادثه بخواهد دارد قـرآن . هـست ستند کـامال یادشـان هـ عمـر مـن سـنین مثل عمری سنین زمـان صدها نفـر در آن کند که می نقل در خود مکه مکه به را مربوط ای حادثه

پیغمبر بودنـد و دشمن آنها هم اتفاق به قریب اند واکثریت و بوده وجود داشته دروغهـا تنـد ایـن گف نبود مـی شکل این بود یا به نشده واقع ای حادثه اگر چنین بـه با سپاهش ابرهه[. نشد واقع چیزی چنین ، بودیم ما که ! ؟ بافی می که چیست همـین بـه معبد ابراهیمی این کردن منتقل 3] و آن تخریب کرد برای حمله کعبه

].مطهری را به شهادت رساندند... ا از نشریات گروه نادان و جنایتکار فرقان که آیت[ -1 . سوره فیل-2 ].افتادگی از نوار است[-3

آینده انقالب اسالمی ایران

194

آنهـا [ آسـایی معجـزه شکل جا به دراین. است شمالی یمن پایتخت که» صنعا« مرغـانی ] که است این[ شودقدر مسلم می استفاده از قرآن آنچه ]. شدند وبسرک

را بـا 1ای شـده سـنگ یاگلهای گلین سنگهای. احمر پرواز کردند از کنار دریای بعد . لشکر فرو ریختند این بر روی سنگها را از آسمان و این 2 کردند خود حمل

و یـک ) انـد نوشـته تفاسیر هـم ( پیدا شد و آبله دری نظیر ج اینها آثاری در بدن اینهـا . نمانـد بـاقی از اینها کسی شد که وبا مانند بر اینها مسلط خطرناک مرض بیایـداین باشد، بعـد ملـخ درو پیدا کرده حالت شدند که گندمی محصول مثل

یـک . بمانـد بـاقی » شـده کوبیـده « گنـدمها ایـن گندمها را بخورد و بعـد تنـه . پیدا شد حالتی چنین

غیبـی خیلی نویسنده اینها برای ؛ چون خواندم کتابها را می گونه از این یکی ، اسـتعمار بـود بلـه نوشته نبوده توجیه و قابل بوده و غیرمادی ماوراءالطبیعی و

در مکـه . را تسخیر کنـد بیاید مکه بود که در صدد برآمده 3 زمان آن المللی بین کـه وقتـی . جنگیدنـد مـی المللی با استعمار بین زیستند که می انقالبی گروه یک

پریدنـد و اینهـا مرغ مثل انقالبی گروه کرد این حمله مکه به المللی استعماربین در کـه ای انقالبـی گـروه یعنی» طیرا ابابیل علیهم ارسل « این! را تار و مارکردند

کردنـد لشکر استعمارگر را متالشـی پریدند و این مرغ بردندمثل سر می به مکه چـرا در هـیچ گوییـد پـس طـور مـی ایـن شما که نوشته بعد خودش . و رفتند غلـط گوید تاریخ ؟ می است بوده در مکه انقالبی گروه چنین که ننوشته تاریخی !؟ ننویسم من ننوشته تاریخ آیا چون! بنویسد خواست ، می ننوشته که کرده

.است» گل سنگ«معرب » سجیل «-1است، ابل با آبلـه » آبله«اند از همین ماده اند، بعضی گفته گفته» ابابیل«رغها را این که چرا این م -2

.از یک ریشه است .خیلی مد شده» انقالب«و کلمه » استعمار« حاال دیگر کلمه -3

195 استقالل و آزادی

ــه ــات ببینیــد چگون ــا آی ــرآن ب ــازی ق ــرای مــی ب ــد، چــرا؟ ب کــه ایــن کنن بـا همـه جهـان گویـد همـه مـی اسـالم . را بپذیرد اسالم بینی خواهدجهان نمی

و مگـس و ماهی و مرغ تا باد و آب گرفته ، از سنگش اجزایش ، با همه قوانینش جنـود منزله و به حق بینید، در تسخیر اراده شما می اینها که ، همه اش و قورباغه

لشکر یک صورت به سنگ باد یا این بگیرد، این تعلق خدا که اراده. خدا هستند :آید درمی امتحان اند گاه لشکر حق و آسمان زمین ذرات جمله

و در تـسخیر مـاورایی مـادی موجـودات این را بپذیرد که این خواهد نمی با خدا دارد و اگر خدا بخواهد اوضـاع مستقیم پیغمبر رابطه هستند و یک الهی هم ن´؛ اال نیست مهمی مسئله این. شود می او بخواهد عوض که هرطوری عالم

، شـکلی دهند، منتها امروز بـه می خدا را انجام مأموریت عالم ،ذرات در طبیعت و خواهـد بگویـد مـاده بار برود، می خواهد زیر این نمی. دیگر شکل روز به آن خـارج اینهـا از مـسیر خودشـان ندارد که دارند، امکان بالذات استقالل دیاتما

.کند می تأویل گونه را این قرآن آید آیات شوند، بعد می کـار بـودنش و ندانسته دانسته به من. استعمار است به خدمت خودش این

دیگر تطبیـق مکتبهای را به اسالم کنند، مکتب فکر می اینچنین که ،کسانی ندارم و اســالم مکتبــی از اســالم و در واقــع اســالم را از مکتــب دهند،اســتقالل مــی

بداننـد چـه کنند چـه وارد می دیگر را گیرندو عناصر مکتبهای می ایدئولوژیک عامـل اسـتعمار از خـدمت اینهـا بـه خدمت. استعمارهستند ندانند در خدمت خیانـت . و کمتر نیـست بیشتر هست استعماراقتصادی و عامل استعمار سیاسی

. و کمترنیست بیشتر هست ملت اینها به

آینده انقالب اسالمی ایران

196

البالغه و نهج قرآن تأویل فکـر کنـیم آن زیاد باید روی که مسائلی از جمله اسالمی ب انقال در آیندۀ پس

اسـتقالل باالخص برسانیم کامل استقالل را به خودمان که است استقالل مسئله 1» و نکفر ببعض ببعض نؤمن«. است خیانت البالغه نهج و قرآن کردن تأویل. مکتبی را مطـرح آیـات عـده یـک فقـط زنند ولی می از قرآن دم ای عده. است خیانت

بـه را کـه ؛ مـسائلی شـده خالصـه معـین آیات عده در یک قرآن کنند، کأنه می. نیـست قـرآن [ معرف] این. کنند نمی مطرح است مربوط قرآن معنوی های جنبه از خـدا و در زمینـه تقـوا، زهـد و خـوف در زمینـه که البالغه نهجاز هایی خطبه

از کلمـه زننـد یـک می البالغه نهج از دم که البالغه نهج تابعان ، این است معنویت سـید کـه اسـت همـان علـی مکتب. نیست آن علی مکتب. زنند نمی آنها حرف

علـی های در خطبه من گویدوقتی بود؛ می کرده درک پیش در هزار سال رضی رفقا این مکرر در جمع انگیزد و من را برمی من حیرت که چیزی کنم می مطالعه ومتـضاد روبـرو متنـاقض هـای بـا صـحنه من بینم می که است این گویم را می . باشـد داشـته جامعیـت انـدازه تا این انسان یک کند که باور نمی و آدم شوم میشیر پوست بیند که را می شود انسانی روبرو می علی با سخنان آدم ا وقتی ج یک

غیـر و گـویی کـارزار اسـت دهد و در صـحنه می نشان پلنگ و دندان پوشیده بـا انـسان بینـی ، مـی زنـی می ورق. شود نمی سرش چیزی و خونریزی ازجنگهـا و در خلوتهـا دیرها و صومعه را در عمرش گویی که ای روبرو شده دیگری غیـر از و گـویی خـودش و خـدای ، او هـست است شب ، درخلوت گذرانده دارد کـه بینـی مـی فیلـسوف دیگـر یـک جای. شود نمی سرش چیزی معنویت بینی دیگر می جای. کند می و تحلیل تجزیه شکل ترین دقیق را به فلسفی مسائل اجتمـاعی و فلـسفه حقـوق بـه دارد راجع که روبرو هستی وقی حق عالم با یک

.150/ نساء-1

197 استقالل و آزادی

یـک در چهـره را فقـط اما ما علـی . است امام علی که است این. کند می بحث ، دیگـر خوشـمان شـب دلهـای را در آن اما علـی بینیم می جنگ سرباز در میدان

ۀ ابواب من الجهاد باب ان! الناس اایه: گوید می که علی همان. آید ببینیم نمی الجنـ و 1 ... الوثیقـۀ وجنته اهللا الحصینۀ و درع ' التقوی و هو لباس اولیائه اهللا لخاصۀ فتحه عبـاد احب من نا: گوید دیگر می کند، در جای می جهاد صحبت درباره گونه این

فزهرمـصباح الخـوف و تجلبـب فاستـشعر الحـزن نفسه ' اهللا علی عبدا اعانه اهللا الیه نبایـد بعـدش را در یـک اسـالم ؟ چون است گونه چرا این 2 ... قلبه فی ' الهدی

دیگر باقی بعد را ببینیم اگر یک . کرد باید مطالعه ابعادش همه را در دید،اسالم دلیـل همین و به و برتر است جامع مکتب ما یک مکتب. نیست اسالم را نبینیم ، واال اگر کنم تأمین توانم می بشر را من دنیا و آخرت گوید سعادت می که است یـا زهـاد و مرتاضـهای مـسیحی نـشینان معهها و صو تأثیر راهبه روزتحت یک

و بگـوییم دنیـا بـزنیم و زهـد و تـرک از ریاضت دم و فقط بشویم واقع هندی و از ایـن کـردیم را فرامـوش آن ، روز دیگر کـه نیست چیزی غیر از این اسالم سـالم ا اینهـا معـرف ] اسـت جهـاد و مبـارزه دیـن اسالم بگوییم افتادیم طرف رفـاه بودنـد و آن مریکاییها آمدهآ که وقتی پیش سال در چهل که چنان [؛ نیست دیـن ، اسالم است زندگی دین گفتند اسالم می ای دادند عده می نشان مردم را به

الجمله را فی انقالبی اصطالح به ایها آمدند ومکتبهای توده ؛ بعد که است توسعه؛ اسـت مبـارزه دین ، اسالم جهاد است دین گفتند اسالم می ای ردند عده ک مطرح

. اینهاست همه دین اسالم که در حالی

.27البالغه، خطبه نهج-1 .85البالغه، خطبه نهج-2

آینده انقالب اسالمی ایران

198

. کـنم شما دعـا مـی همه و به دهم می خاتمه خودم عرایض جا به در همین جلـسه آخرین که باشد فردا شب هم عرایضم شاید خالصه را که عرایضم تتمه

. بفرماید عنایت ما توفیق همه خداوند به. کنم می شاء اهللا مطرح ان ماست

اسالمی در انقالب معنویت

رکـن یعنـی اسـالمی انقـالب از ارکـان رکـن سومین درباره خواهم می امشب ون بـد بـشری جامعه که مسئله باشید این کرده اگر دقت . بگویم سخن معنویت

. نـدارد ، منکـر و مخـالف بقا نیـست باشد قابل داشته معنویتی گونه هیچ که آن و را و جامعـه کننـد و جهـان فکر مـی مادی که مکتبهایی مکتبها و پیروان حتی

از معنویت نوعی به جامعه دارند که کنند، اعتراف تفسیرمی را مادی آن حرکات مادیین حتی همه مورد قبول که معنویت مقصود از این بینیمباید ب . نیازمند است

؟ چیست آن تحصیل و راه است معنویتی ، چه است

ایجاد آن و راه منفی معنویت منفـی مفهـوم دارند یک را قبول آن همه حد که در این معنویت گفت توان می

و انـسانی ؛ اگر جامعـه از امور است لسله س یک نبودن منظور از آن ،یعنی است و سودجو نباشند، تعصب ، خودخواه خودپرست برسند که ای مرحله به افراد آن بـه معنویـت عنوان نیستیها به باشند، این نداشته مذهبی و حتی ای ،منطقه نژادی ا نباشـد در آن قیـده ، اگـر ایـن از معنویـت تلقی این بر اساس . آیند می حساب خواهند کـرد و زندگی» ما « صورت برادروار به همه بشری افرادجامعه صورت

. رود می ازبین بکلی» منیت«

آینده انقالب اسالمی ایران

200

کنـیم طرز تفکـر سـؤال این اگر از پیروان . وجود دارد جالبی در اینجا نکتۀ بـشر در ذات : گوینـد را ایجـاد کـرد، مـی منفی معنویت این توان می چگونه که

تعبیـر مـارکس ـ و یـا بـه موجود اجتماعی را ندارد و یک صفات این خودشاز ... و و خودپرسـتی و سودجویی خودخواهی پس: اگربپرسیم. ـ است ژنریک

بشر ابتدا بـه . است اینها در مالکیت همۀ ریشۀ: شود،خواهند گفت کجا پیدا می خود و دیگـران میان کرد، مرزی می زندگی حدت و و دریک » کل « یک صورت

و پیدا شد، انانیت مالکیت که اما از وقتی . کرد و تونمی من نبود، احساس قائل بـا نیز ـ البتـه معنویت ببریم را از میان مالکیت پیدا شد، و اگر بتوانیم هم منیت

. ـ حکمفرما خواهدشد کردیم که تعریفی تعلـق انـسان بـه و سازندگی زندگی اشیاء و ابزارهای که این یعنی کیتمال

... مـن ، سـرمایۀ من ، مغازۀ من ، اتومبیل من خانۀ: بگویند مردم وقتی. باشد داشته. آورد جدا از یکدیگر درمی هایی من صورت انسانها، آنها را به اشیاء به تعلق این

در کار بـود، معنویـت » ما « من عوض به که ر کار نبود، وقتی تعلقها د این وقتی .در کار خواهدبود

غیـب نـام ، نـه اسـت خدا در میان نام ، نه اخالق نوع در این ترتیب این به کـه ایـن یعنـی اخالقـی معنویت. و ایمان پیامبر و دین نام و نه وماوراءالطبیعه

در برود، جانها با یکدیگر متحد شوند و اتحاد و وحـدت از بین ومنیت انانیت .کار بیاید

نظر مخالف

اگر ما منـشأ منیتهـا : گوید می وجود دارد که هم نظر، نظر مخالفی این در مقابل مـوارد تعلقهـا در همـۀ ایـن و نفـی مالکیت ، نفی بدانیم انسان اشیاء به را تعلق بـه و وضـع دادیـم انجـام کار را در مـورد ثـروت فرضا این . پذیرنیست امکان

201 معنویت در انقالب اسالمی

در کار نبود، با سـایر ... ، درآمد من من ، اتومبیل من دیگر خانۀ درآمد که صورتی و مختلـف مراتـب پـستها و سلـسله بـالطبع جامعه کرد؟یک خواهیم امور چه حـزب دارد؛ رهبر و یـا دبیـر کـل رهبر به احتیاج حزب المثل فی. دارد متفاوتی خـود و درجـات مراتـب حـساب به افراد دیگرهم . نفر است یک ناخواه خواه

ایـن بـه . اسـت مطـرح متفـاوتی ، پستها و مشاغل و یا در مورد دولت . متفاوتند و ازافـراد از نظـر شـهرت ها، بـاز بعـضی جامعه ترین در اشتراکی حتی ترتیب

بـاقی گمنـامی دیگـر در زاویـه افتنـد و بعـضی جلو مـی و محبوبیت معروفیت و شوهرنیز بایـد آیا زن . است خانوادگی مهمتر در مورد مسائل از این . مانند می

بایـد مـالی اشـتراک در کار نباشد، یعنـی و شوهر من من باشند و زن اشتراکی طـور بـه . پـذیر نیـست امکـان ایـن کـه دانیم شود؟ می منتهی جنسی اشتراک به

انـسان کنـد و بـه مـی را تجزیه ، انسان انسان اشیاء به و تعلق اگراضافه خالصه شـدنی قطـع روی هـیچ بـه وجود دارد کـه تعلقهایی دهد، درهرحال می انانیت . نیست

را ) تعبیر شـما به ( کند و معنویت می را تجزیه انسان که دیگر آنچه از سوی تعلـق . اشیاء است به انسان تعلق بلکه نیست انسان اشیاء به گیرد، تعلق از اومی بـه از آن دیـن در زبـان کـه درونـی و وابـستگی علقـه آن اشیاء یعنی به انسان

از که است ، آنوقت شدم وابسته خانه این به اگر من . کنند تعبیرمی» دنیا محبت«، خانـه مـن شـوم ، می من خانۀ جای به در واقع . شد دیگر جداخواهم انسانهای

دیگر آنجا که عبارت به. خانه این و بردۀ بنده ، من خانه این به وابسته من یعنی و تجزیـه تکـه شـود، تکـه واقع الیه اگر مضاف ،انسان است الیه و مضاف مضاف شود و از بین خرد می اش الیه مضاف وسیلۀ شود، به واقع و اگر مضاف شود نمی، بایـد کنـیم را از اشـیاء سـلب انـسان مالکیـت کـه این عوض به پس. رود می

آینده انقالب اسالمی ایران

202

را در درجـۀ بایـد انـسان ؛یعنی ببریم اشیاء را از بین به نسبت انسان مملوکیت . او ایجاد کنیم برای ازبرون صرفا تغییراتی که ن آ ، نه کنیم اصالح از درون اول

درون اصالح خدا، راه بندگی

بـه نسبت انسان مملوکیت توان می ای وسیله با چه شود که می مطرح سؤال این بـه نـسبت انـسان کـردن بنـده از راه کـه اسـت این برد؟ پاسخ اشیاءرا از بین

او بـه و انـسان اوسـت پدیدآورندۀ که ، حقیقتی اوست ءفطرت جز که حقیقتی . دارد ذاتی عشق یـک به وابستگی. نیست وابستگی است بندگی که این خدا در عین بندگی

امـر یـک بـه کند، وابـستگی می را محدود و کوچک انسان که امرمحدود است : گوید می حافظ. است محدودیت و عدم گی وارست عین آن به نامحدود وتکیه

کمند تو رستگارانند بستگان دار مبادکه تاب زلف از آن حافظ خالص، عرفـانی در ادبیـات داننـد کـه ما آشنا هستند مـی عرفانی با ادبیات آنها که

رهـایی در داننـد نـه اشیاء می به نسبت از مملوکیت انسان را در رهایی معنویت 1. انسان به نسبت اشیاء ازمملوکیت

:گوید می حافظ پذیرد آزاد است تعلق رنگ کبودز هرچه زیر چرخ که آنم همت غالم

مهر او شاد است به عالم خاطر از همه که رخساری ماه خاطر به مگر تعلق

معنویت کسب ، راه و بیرون درون همزمان اصالح در عـین . آغـاز گـردد از درون کار باید بـا آزادی را باید آزاد کرد و این انسان و هـر شـکل به روابط این نظر داد که گونه نباید این هم بیرونی درروابط حال

.اشیاء برای انسان است و انسان برای خدا. أجلک و خلقتک لأجلییابن آدم خلقت األشیاء ل -1

203 معنویت در انقالب اسالمی

انـسان اشـیاء بـه اگر بنا شود تعلق 1.بخشند اثر نمی باشند در درون که صورتی درونـی نگـردد، رابطـه رعایت در آن باشد و عدالت نداشته و قانونی نظام هیچ از در بـسیاری پیامبر اسـالم که قرآن آیه اینجا این . خورد می هم تردید به بی همکـرد مـی دعـوت اسـالم آنهـا را بـه کـه کشورهایی سران به خطاب هایش نامه : است و دقت توجه ، شایسته نوشت می

أال نعبد اال اهللا سواء بیننا و بینکم کلمۀ ' تعالوا الی الکتاب یا أهل قل 2 . اهللا دون شیئا و ال یتخذ بعضنا بعضا أربابا من به و النشرک

سـت ا مـا و شـما یکـسان میـان کـه حق کلمۀ بیایید از آن ! کتاب اهل ای قـرار را بـا او شـریک و چیـزی یکتا را نپرستیم جز خدای ، که کنیم پیروی . نکنیم تعظیم ربوبیت خدا به جای را به وبرخی ندهیم

کـه آنچـه سمت را به دیگری کسی که است صورت این به معموال دعوت

ملـت وقـت ، یـک فـارس و عرب از دو ملت که این خواند، مثل خوددارد می ایـن و منظـورش بیاییـد متحـد شـویم ! فارس مردم ای کند که می دعوت عرب گویـد یـک مـی اما قرآن . ما دربیایید رنگ مارا بگیرید و به بیایید زبان که است یک رنگ ، نه خاص گروه یک رنگ را ندارد، نه کس هیچ رنگ که است سخن خـالق هـم کـه ، خـدایی خداسـت سـخن و آن ] خاص مذهب [ کتب یا م ملت

بـه ، لطفـش ماست به شما همانند رحمتش به شما، رحمتش خالق و هم ماست بـر خلقت که گردد، قوانینی شما نیز می شود شامل ما می شامل که شکلی همان آن. کنـد می حکومت یکسانکند بر ما و برشما پیدا می جریان قوانین آن اساس

البته ممکن است برای افراد بسیار نادری، بیرون به هر وضعی که باشد در درون آنها اثری به جا -1

.نگذارد، اما این قاعده کلیت ندارد .64/آل عمران -2

آینده انقالب اسالمی ایران

204

ما و هـم ، بیایید هم خدا رانپرستیم بیایید جز ذات که است این متساوی سخن . او درآییم سرسپردگان و در حلقۀ رها و آزاد کنیم شما خود را از هر مملوکیتی

افی کـ آیا از نظر ا سـالم ؟ یعنی است کرده قناعت میزان همین به آیا اسالم شـکل چـه بـه بیرون ندارد که شود و دیگر اهمیتی اصالح درون فقط که است

نیـز مطـرح بیـرون ، اصالح درون سر اصالح پشت بالفاصله که بینیم باشد؟ می و مـافوق و فرمانـده دیگر را رب از ما انسانها بعضی بعضی که این: است شده

بـسیاری بـه منتهی انسانها را ـ که و مملوکیت مالکیت و رابطۀ خود قرار ندهیم از نظـر یعنـی . کنـیم و خراب ببریم شود ـ از بین دیگرمی غیر انسانی از روابط

و معنـوی و اخالقـی و فکـری روحـی نظـام واحـد، هـم ، ما بایـد در آن قرآن یک اگر تنها به . را بیرونی وروابط اجتماعی نظام و هم کنیم را درست خودمان : است فرموده زمینه درهمین قرآن. رود نمی از پیش شود، کاری توجه طرف

1 .' استغنی ه' را أن. ' لیطغی االنسان ان

امـر در درونـش بینـد، ایـن چیز مـی همه و دارای خود را مستغنی وقتی انسان تأکیـد دینـی در دستورات همه چرا این . کند می را نیز خراب گذارد و آن اثرمی باشد و انسان داشته کفاف که است زندگیها این ترین سعادتمندانه که است شده

کافی برایش آورده دست به شرافتمندانه از راه که نباشد و درآمدی کسی محتاج و بـه خـود گرفـت بـه سودجویی جنبه و ثروت مال قدر که باشد؟ زیراهمین

و با اهمیـت خود را بزرگ آن کمک به انسان که آن درآمد برای ای وسیله شکل برکنـار قوی بیرونی عامل توانند از تأثیر این نمی درونی دهد، دیگرروابط جلوه

.شوند می ه فساد کشید ، آنها نیز به فشار آن بمانند وتحت و مبرا باقی دارد؟ خدا امکان به ایمان بدون آیا اومانیسم

.7 و 6/ علق -1

205 معنویت در انقالب اسالمی

مـورد امـروزه کـه معنـویتی دارد آن آیـا امکـان ، ببینیم آغاز سخن به برگردیم پیـدا شـدن کنند، بدون تعبیر می » اومانیسم « به و از آن است مکاتب اغلب قبول یـک انـسان اسـت اد گردد؟ آیـا ممکـن کنند ایج پیشنهاد می ادیان که عمقی آن

قـادر باشـد کـه آن ـ انسانگرا بشود بی آقایان تعبیر این ویا ـ به موجود معنوی خـدا، بـدون بـه ایمان بدون کند؟ آیا معنویت را تفسیرمعنوی خود را و جهان

ر او پرتـوی د کـه و ایـن انـسان معنویـت بـه ایمان مبدأ و معاد، بدون به ایمان سـؤالها ایـن همـه ؟ پاسخ پذیر هست ، اساساامکان و مؤثر است حاکم غیرمادی

. است منفی ایـدئولوژی برپایـه چـون کـه اسـت مـا ایـن انقالب خصوصیات از جمله

کـه دسـت از آن معنـویتی نه است متکی واقعی معنویتی ، به قرارگرفته اسالمی اثبـات بـه اش و ورشکـستگی بطـالن کـه بینـیم کنند و می هادمی پیشن حضرات سـاختگی معنویـت نوع این طرفداران ادعای به که در کشورهایی . است رسیده قـدر رایـج همان و خودپرستی و خودخواهی معنویتی وجود ندارد، بی مالکیت شـدگان از پـرورده لـب جا نمونـه یـک . طرفدار مالکیت در کشورهای که است

و محـیط در چه آیا استالین پرسم می. است استالین اینچنینی اومانیستی مکتبهای آقایان ادعای به که ای در جامعه که است ؟ غیر از این رشد یافت جامعه در کدام

بـه فـردی مالکیـت باشد کـه تز درست ؟ اگر این وجود نداشت مالکیت در آن نـه کـه دهد، درمـورد اسـتالین می طلبی و جاه و خودخواهی خودپرستی انسان

هـای خانـه ونه داشت و امالکی ملک و نه وجود داشت نامش به سند مالکیتی شـدگان ازتربیـت کـه شخص این بود که توانید بگویید؟ چگونه می متعدد، چه

و تـرین خودخـواه از جملـۀ مکاتـب این دان معتق اعتراف ، به مکتبهاست همین کمونیـستهای شـد؟ در میـان مـی محـسوب زمین روی انسانهای خوترین درنده

دارنـد، سـایر شهرت ای توده با نام آنها که یعنی خاص گروه امروز، غیر از یک

آینده انقالب اسالمی ایران

206

بـا رامتـرادف کنند و استالینیسم نمی نگاه انسان یک چشم به استالین ها به گروه استالین اگر یک ؛ الاقل نیست کم جوامع در این استالین نمونه. دانند می فاشیسم این به. شوند می در آنجا یافت کوچک پیدا نشود، دهها و هزارها استالین بزرگ دنبـال جبـرا بـه اگـر معنویـت مانـد کـه مـی بـاقی اساسـی سؤال این ترتیب را چگونـه کوچـک هـای اسـتالین وجـود ایـن شود، پس پیدا می تمالکی سلب کرد؟ توجیه توان می

است با معنویت توأم عدالت برقراری اسالم منطق اجتمـاعی عدالت. کند نمی کفایت تنهایی به مالکیت بشر را سلب درد معنویت

برقرار نباشد اجتماعی عدالت ای ، زیرا اگر در جامعه مالکیت سلب نه است الزم را بـا معنویـت کـه اسـت این اسالم منطق. خواهد بود متزلزل هم معنویت پایۀ

عـدالت کـه ای در جامعـه . برقرار کرد باید در جامعه بایکدیگر می توأم عدالتیجاد محرومیتها ا . آیند وجود می به هزار بیمار روانی باشد،هزاران وجود نداشته

بـه اگـر جامعـه تولید انفجار؛ یعنـی روانی های کند و عقده می روانی های عقده همین به شود، وضع و سیر سیر تقسیم گرسنه گرسنۀ دوگروه به )ع(تعبیر علی

گـروه یـک . خواهـد آورد همراه فاسد به صدها تالی ماند، بلکه نمی باقی منوال دیگر دچار شوند و گروه می... و بینی ،خودبزرگ ظیر تفرعن ن گرفتار بیماریهایی

. از محرومیت ناشی های ناراحتی کنم نظاره و من خورند حریفان می دیدکه توانم نمی بگویم درست سخن

را بـا شـدت عـدالت مـسئله طور که باید همان خودمان آینده ما در جامعه . کنیم را طرح معنویت نیز مسئله شدت ن هما ، به کنیم می مطرح

معنی این وجود دارد، به نوسان معموال نوعی بشری های در جامعه متأسفانه کنند و کمتـر طریـق می نوسان و تفریط افراط دو حالت بین ابناء بشر اغلب که

207 معنویت در انقالب اسالمی

هـای ا و نوشـته هـ گفتـه اگر بـه خودمان در جامعۀ . گیرند می رادر پیش اعتدال اند، اما درباره گفته زیاد سخن معنویت درباره بینیم می کنیم نگاه پیش سال پنجاه

، درباره پیدا شده تحول حاال که . اند گفته اند و یا بسیار کم نگفته یا سخن عدالت زیـاد سـخن معنویـت دربـاره که گویا مد شده شود ولی می گفته سخن عدالت. اسـت شود ضد انقالب گفته سخن معنویت اگردرباره که این نشود؛ مثل گفته ، انقـالب کنـیم را فرامـوش اگر معنویـت . نیست چنین اسالمی انقالب ، یک نه

. ایم کرده محروم برنده پیش عامل را از یک خودمان

! مادیت به تفسیر معنویت و در برخـی امـروزی هـای از نوشته در بعضی شود که می دیده گاهی متأسفانه

تفـسیر بـه است معنویت که شود، آنچه می نوشته قرآن درباره که ازتفسیرهایی انقالبـی فرهنـگ اسـالم بـرای خودشان حساب کار به کنند و با این می مادیت کـار رفتـه به» قیامت« و » آخرت « بارها و بارها کلمات در قرآن .کنند می تدوین در آن کـه دنیایی بعد از این که بوده جا مقصود این در همه شک و بدون است

در کـه ایـن آقایان نظر این اما گویا به . وجود دارد دیگری عالم کنیم می زندگی سـم ا لـذا هرجـا کـه . است قرآن شود ضعف می برده اسم دیگری از عالم قرآن

هـر هـر کـار، سـرانجام سـرانجام : است گویند مقصودسرانجام می آمده آخرت ببرنـد و متأسـفانه را از میان قرآن معنویت های خواهند پایه افراد می این. مبارزه

عـدالت معنویـت کننـد بـدون کننـد، تـصورمی فکر مـی عدالت صرفا بر روی . پذیر است امکان

، و از نیـست و تأویـل توجیـه قابـل در قـرآن سو معنویت اوال از یک ولی ، از نظر قـرآن . نیست ساخته کاری عدالت از بال معنویت بال دیگر بدون سوی

شـده تکیـه آن بر روی در اسالم که عبادات همه این. است تکامل پایه معنویت

آینده انقالب اسالمی ایران

208

پیامبر را ببینیـد، بـا آن زندگی. است انسان روح معنوی جنبه تقویت برای است :گوید می قرآن حال دارد باز در همان که ای ومشغله گرفتاری همه

و طائفۀ و ثلثه و نصفه اللیل ثلثی من ' أدنی تقوم أنک یعلم ربک ان فتـاب تحـصوه لـن أن و النهـار علـم قدر اللیل و اهللا ی معک الذین من

1 . علیکم ،گاهی کنی می قیام عبادت را به شب تو در حدود دو ثلث که است خدا آگاه

بـا توهـستند که از کسانی ، و گروهی از شب ثلثی و الاقل آن حدود نصف ...]کنند می یز چنین[

عبـادت را بـرای از شـب قـسمتی : کنـد کـه تأکید می پیامبرش یا خدا به و

2. محمود برسی مقام تا به بخوان ، نماز شب برخیز،تهجد کنهـا و کـارکردن بینـیم او را مـی اجتمـاعی اگر عدالت )ع(و یا در مورد علی شـب در دل ن، بایـد آ کنـیم مـی را مـشاهده هـایش ریختن ها و عرق زدن وبیل نظاره را هم هایش شدن خدا بیهوش از خوف ، آن ببینیم را هم هایش کردن غش . کنیم مـسائل این. قرآن آیات صریح هستند و آنها هم اسالم تاریخ اینها واقعیات

خیانت مسائل این تفسیر و تعبیر مادی هرگونه. کرد و تأویل توجیه توان رانمی، اسـالمی مقیـاس به اجتماعی در کنار عدالت ما در آینده انقالب. است قرآن به

در پیامبر و ائمـه که نمونه از آن دارد، معنویتی و شامل گسترده معنویتی نیاز به . ایم دیده

.20/مزمل -1 .79/اسراء -2

209 معنویت در انقالب اسالمی

اسالمی و انقالب روحانیت

ایـن . کـنم بحـث ایـران اسالمی و انقالب روحانیت درباره در نظر دارم امشب کـه ایـن و آن گذشـته بـه مربـوط ؛ یکـی اسـت بحـث قابل ازدو جنبه مسئله

از بعـضی قـول بـه که و چطور شده داشته سهمی چه انقالب در این روحانیت از کـار درآمـد، و دیگـر دربـاره شد و انقالبی انقالبی اینچنین ، روحانیت آقایان . ایران اسالمی انقالب در آینده روحانیت نقش اول قـسمت دربـاره . خواهـد بـود دوم قـسمت بیشتر ناظر به امشب بحث

هستند و در اظهار عقاید خود صریح که آنهایی ، چه چپ اصطالح به گروههای روی بـر اسـالمی پوشـش یـک که آنهایی گویند و چه می سخن پرده و بی رک

نوشـتند کـه خـود مـی ها و جـزوات ها و نشریه اند،در نوشته افکار خود کشیده البتـه ـ کـه مارکسیـسم اصول شود زیرا بر اساس انقالبی ندارد روحانیت امکان و بـه محروم طبقه از ناحیه ـ انقالب قرآنی اصول گفتند بر اساس می دوم دسته همـین بـر اسـاس . گیـرد می انجام وحاکم مرفه طبقه ه آنها علی محرومیت دلیل طبقـه بـه وابـسته گروههـای ندارد ازناحیـه امکان داشتند که ، آنها عقیده بینش بـه وابـسته تـاریخ در طـول روحانیت گیرد و از آنجا که صورت انقالب حاکمکنـد و اگـر امـروز انقـالب طبقـه همـین تواند علیه نمی است بوده حاکم طبقه طبقـه صرفادسیـسه ، ایـن خـود گرفتـه به انقالبی روحیه روحانیت بینید که می

در که است حاکم طبقۀ این در واقع . است خودش موجودیت حفظ برای حاکم

211 روحانیت و انقالب اسالمی

بتـوانی موقع خود بگیر تا به به انقالبی چهره: که است خوانده روحانیت گوش. مـا را و هـم کنـی را حفـظ خـودت ، هم ترتیب این و به را ترمز کنی نقالبا

1 بود منتشر شده مخفی گروه یک از طرف 1356 در اسفند که ای در نشریه حتینخورید ) است منظور روحانیت ( اینها را بود گول هشدار داده مردم به که واندم

! کنند خواهند او را حفظ اند و می اخته س شاه زیرا اینها بادستگاه را با بدبینی چیز را و هر حرکتی همه ها که آرا ترور شد بعضی رزم که سالی سیاسـت صحنه قهرمان دوره در آن آرا را که دیگر رزم کردند و از سوی می نگاه هـست ای گفتنـد هـر نقـشه نگریستند، می می اعجاب دیده آمد به می حساب به

نقـشه هـم گفتنـد ایـن مـی او را هـم تیر خـوردن و حتی آرااست رزم سیاستهـا دادن خرج به تعصب نوع در این ما هم ازروشنفکران بعضی! است خودش بـه ایـن نـشریات اگـر کـسی . آرا ندارند رزم دوره های بدبینی از آن کمی دست

انقـالب پیـروزی شود کـه می باشد متوجه کرده عه را مطال روشنفکران اصطالح و از اسـت کـرده زده بهت شدت ، اینها رابه مذهبیها و روحانیون دست به ایران

، در ابتـدا بـسیار نداشـت وقـوع امکـان انقالبـی آنها چنین با معیارهای آنجا که ایـن کنند و خالصـه ویل و تأ توجیه هر نحو شده را به کردند تا موضوع تالش

بـود کـه قـوی قدری به واقعیت ولی! آرا است کار خود رزم هم بگویند این که بگوینـدرهبری کـه ندیدند جز ایـن ای آنها، چاره ترین چپ ها، حتی گروه تمام

از دم دههـا سـال اندیشند چرا ما کـه خود می آنها پیش . پذیریم را می روحانیت داشــتیم و طرحهــایی و تــشکیالتی کــردیم درســت و حــزب زدیــم بانقــال

آنچنـان کـم امکانـات آخوندها بـا ایـن این ، ولی ببریم از پیش کاری نتوانستیم دنیـا بزرگ سیاستمداران برای کندند که را در ایران ساله 2500 رژیم یک ریشه

، 15رجوع شود به ماهنامه توفان، ارگان حزب کمونیست کـارگران و دهقانـان ایـران، شـماره [ -1

در جریـان » فرقـان «و به کلیه نشریات گروه » نه خدا، نه شه، نه قهرمان «دوره چهارم، تحت عنوان ].1357انقالب و به خصوص بهمن

آینده انقالب اسالمی ایران

212

ایرانـی شناسـان جامعـه هـم ود ایـران در خـ حتـی . بود بینی پیش غیر قابل همآوردنـد و می حساب و اقتصاد به در کنار سیاست دکوری عنوان را به روحانیت

. نبودند قائل چندانی اهمیت آن برای

روحانیت درباره غیر مذهبی نویسنده یک سخن بود توده حزب ی جزو ایدئولوگها سالها قبل که غیر مذهبی از نویسندگان یکی

از در یکـی قبـل پیـدا شـد، چنـدی تحـول در نظـراتش وبعدها تا حد زیادی ای طرفانـه را با دیـد نـسبتا بـی ایران فعلی بود و نهضت نوشته ای مقاله مجالت و نهـضت مشروطیت تنباکو و نهضت را با نهضت نهضت این. بود کرده تحلیل نهـضت خوردن شکست بود و علت کرده مقایسه ایران نفت صنعت شدن ملی

اینهـا بود و در اغلـب را ذکر کرده نفت صنعت شدن ملی و نهضت مشروطیت 1ها غیر مذهبی ها یعنی ـ الئیک خودش قول ـ به گردن ها را به شکست این گناه

دلیل این به مشروطیت اینجا که بود به رسیده خودش در تحلیلهای . بود انداخته افتاد ولـی ها، راه الئیک و نیروی روحانیت با دو نیرو، نیروی خورد که شکست

جـا کـه تا همین روحانیت فکرافتادند که ها به شد الئیک که برداری بهره موقع در بـاره . شد مشروطیت شکست سبب همین. زد ، باید عقبشان است کافی آمده

بـود تا رسیده . بود طور اظهارنظر کرده تقریبا همین هم ایران نفت ملی هضتن باشـد نوشـته داشته خدااعتقادی به کنم نمی خیال که مردی این. نهضت این به

نیروی: دونیرو وجود دارد کردند در ایران می خیال همه نهضت از این بود قبل در هـم دیگـری نیـروی کـرد کـه فکر نمـی کس هیچ. دی اقتصا ، نیروی سیاسی نیـروی جامعـه این در بطن کرد که فکر نمی کس هیچ. وجود دارد ایران جامعه

شـان از مـذهب کـه سیاسـت نه معنایش ضد مذهب است، یعنـی آنهـایی » ها غیر مذهبی «البته -1

.شود انگیخته نمی

213 روحانیت و انقالب اسالمی

دهد قرارمی الشعاع تحت اگر بجنبد هر دو نیرو را سخت وجود دارد که دیگری . است روحانیت نیروی کند و آن می رو خودش و دنباله

شناسـان جامعـه نـه . بـود در ایران بینی پیش امر غیرقابل یک بود این وشتهن بـرای را دکـوری روحانیـت . دیگـران کردند و نـه می بینی پیش ینچنین ا ایرانی

نیرویـی عنـوان بـه هر حـال کردند و به می خیال یااقتصاد امروز ایران سیاست نیروهـا بـشود و بـر همـه حاکم که طوری وها به نیر تراز همه مقتدرتر و اصیل

بینـی کشور پـیش در این بدهد احدی حرکت خودش نیروها را در جهت همه .کرد نمی کننـد و قابـل انکار نمـی ایران انقالبی را در نهضت روحانیت منصفها نقش

، بیـشتر کـنم زیـاد بحـث خـواهم نمـی جهـت در ایـن و مـن نیست انکار هم . کنم بحث آینده به راجع خواهم می

گذشته در نهضتهای روحانیت نقش در انقـالب آن نقـش انـدازه بـه البتـه مـشروطیت در نهـضت روحانیت نقش

. دارد انکاری غیر قابل نقش ولی نیست امروز ایران اسالمی هـا بعـد از جنـگ انگلـیس را عـراق . عـراق در انقـالب روحانیت اما نقش از چنگـال کسی را چه عراق. بودند کرده و اشغال رسما احتالل اول المللی بین

مرحـوم رهبـری بـه نجـف ، روحانیـت شیعه داد؟ روحانیت نجات ها انگلیس بـود کـه در زهد و تقـوا در حـالتی که ، مردی شیرازی اهللا میرزا محمدتقی آیت

وجـود بـه رهبـر انقالبـی یـک آدم از این بدهد که احتمال توانست نمی احدی کـسی ایـران جامعـه در بطـن بـود کـه مرد نوشـته آن که طوری همین. آید می

آقـا کـرد کـه نمـی بینی پیش ، احدی است نهفته نیرویی کرد چنین نمی بینی پیش رهبر انقالبـی چنان شود به می تبدیل خودش در موقع شیرازی میرزا محمدتقی

آینده انقالب اسالمی ایران

214

آنهـا را از بـاالخره جنگـد کـه می ها آنچنان دهد و با انگلیس می فرمانی و چنان قـم از مراجع خوانساری اهللا آقا سید محمدتقی آیت مرحوم. کند می بیرون عراق داریم راهم ایشان کردند و ما افتخار شاگردی فوت پیش و چند سال بیست که

و مدتها اسیرشـده داشت شرکت جنگ و آن عراق در انقالب بود که از کسانی اسـیر بودند و مدتها در هند در زندان هند برده را به دیگری و عده ایشان. بود

از کـسانی کاشـانی اهللا آقا سـید ابوالقاسـم آیت مرحوم. بودند و بعد آزاد شدند مـدتها اسـیر و در بود، او هـم کرده شرکت جنگ ر همان د در جوانی که است . زیاد دیگر خیلی ، و عده هابوده انگلیس زندان

کنیـد، پیـدا نمـی مـذهبی هیچ روحانیین تنباکو را در میان نهضت شما شبیه اهل مسلمانان و نه دیگری مذهب نه بودایی نه زردشتی نه یهودی نه مسیحی نه

. شده نهضتها واقع این که است در شیعه. تسنن حامـد الگـار و بـه نام به شده مسلمان که نفر آمریکایی از یک است کتابی

کتاب. ایران مشروطیت پیشرو در نهضت روحانیت نقش نام به شده ترجمه فارسی ایـن موضـوع اگرچـه . ام ده را خوان کتاب این همه من. است وجالبی خواندنی

قاجاریـه را از اول تـاریخ ولـی است ایران در مشروطیت روحانیت نقش کتاب و هـم اسـت مـسلمان او، هم ! کرده مطالعه مرد کتاب وچقدر این کرده شروع آقا زیارت به قرار است بود که صحبت بودیم مادر پاریس که و در ایامی شیعه

زمینـه کـه اسـت خوب بیاید و چه ایران به است ومایل آمده بیاید، بعد شنیدم زبـان . بیایـد ایـران به کنند که کنند، دعوتش فراهم ایران را به آدم این مسافرت حدود در طول بیند که خواند می می آدم راکه کتاب آن. یاد گرفته را هم فارسی

انـد و درگیـر بـوده بـا سـالطین همیـشه شـیعه علمای قاجاریه وره د سال 250 هـای ضعف نقطه البته کتابش. اند کرده می را اینها رهبری ضد سالطین نهضتهای بیگانـه آدم باشد یـک هرچه باالخره که است از این ناشی دارد که هم کوچکی

215 روحانیت و انقالب اسالمی

و طرفانـه بـی چـون درمجمـوع ولـی . ه وارد نبود خیلی ایران محیط و به است در همیشه شیعه چطورروحانیت کند که می احساس آدم است نوشته غرضانه بی

کـه تهمتهایی و این است کرده می و حرکت قیام سود مردم و به بوده کنار مردم .ندارد حقیقت و هیچ است زنند صرفا تهمت می شیعه روحانیت به

، مرحـوم ، روحانیـت دیـدیم خودمـان کـه هـم ایران ملی نهضت در همین اسـالم داشتند، فدائیان عظیم نقش اهللا کاشانی آیت و مرحوم خوانساری اهللا آیت اینهـا اگر تالش . انداختند را اینها راه نهضت این اصال ابتدای . زیادداشتند نقش

همـه را در میـان نهضت اینها این شود، یعنی ملی ن ایرا نفت بودکه نبود محال . نفوذدادند قشرها و طبقات

بود کـه تنها نیرویی شد، روحانیت طرف این خرداد به 15 از که در نهضتی فـساد را از ریـشه شد کـه وارد عمل ای گونه بود و پیشتاز بود و به افتاده پیش خودمـان برنـد، دسـت را مثال خارجیهـا مـی نفت د که نبو این دیگرمسئله. کند

ریشه آن روی انداخت دست امتیاز تنباکو لغو شود، بلکه خواهیم باشد، یا مامی احـدی را کـه ساله 2500 درخت یک. ، استعمار خارجی استبدادداخلی: اصلی . دنیا برای نی امر باورنکرد ، یک کرد بکند،کند و دور انداخت نمی خیال بـا گذشـته روحانیـت و رابطـه انقـالب ایـن گذشته به مربوط گفتیم آنچه

. بود انقالب انقـالب و گذشـته روحانیـت دربـاره بیاییم پیوسته که نیست ما کافی برای

داشته در گذشته نقشی چنین روحانیت که کنیم را سرگرم و خودمان کنیم بحث نیـاز انقـالب ، ایـن در آینـده . بایـد کـرد آینده فکر برای . گذشت گذشته. است را در آینـدۀ خـودش وظایف روحانیت که آن شرط دارد به روحانیت به زیادی را باید ده اش علمی برابر کند، تحقیق را باید ده کارش. کند درک خوب انقالب

مـردم ، در جمـع را بـا مـردم اش رابطـه . برابر کنـد دهرا باید برابر کند، تبلیغش

آینده انقالب اسالمی ایران

216

، کـردن و احساس کردن لمس را از نزدیک ،درد مردم رفتن مردم میان ، به آمدن . برابر کند اینها را باید چندین

با صدر اسالم انقالب ابتدای شباهت حـاکم یـد قـدرتهای با. اسـت ما نظیر صدر اسـالم مردم ، وضع انقالب ابتدای

ایـن در صـدر اسـالم . است جهاد و مبارزه دورۀ دوره. کوبید موجود رادر هم و معاویـه امثال پیدا شدن واسطه به بلکه داشت ادامه امیرالمؤمنین تا زمان وضع

کـه وقتـی حـسین امام زمان. یافت خود شدت ازمسیر اصلی خالفت انحراف. کنـد مـی و انقالب قیام حسین گیرد امام می عهده رابه ند یزید زعامت مان کسی سایر ائمه دوره که سوم و قرن دوم در قرن وبالخصوص اول از اواخر قرن ولیکنـد، پیـدا مـی خـاص دگرگـونی یک اسالم ،دنیای دوم قرن ، و باالخص است کـه بعـد از آن . اسـت طبیعـی شود و ایـن ی بازم اسالم علیه جدیدی های جبهه

گراییدنـد بـه اسـالم به مختلف شدند وملل کوبیده دنیا در هم حاکم قدرتهای، شمـشیرها را شدندو طبعـا همـه واقع اسالم جزو قلمرو سیاسی که این معنی

ایـن کـه ایـن کردند بـه شروع گرفتند، مردم کنار گذاشتند و کتابها را در دست وجـود بـه جدیدی و نظام ریخت هم دنیا را به آمد و نظام را که آسمانی کتاب

و فهـم بـرای هـا عشقـشان مسلمان تازه. را بخوانند و بفهمند آورد بشناسند، آن رابخوانـد دوره آن تاریخ اگر انسان . دیگر بود چند برابر مسلمانهای قرآن درک را فراگرفتـه اسالمی سراسر کشورهای عشقی و چه شور علمی ه چ بیند که می زبـان یاترکی زبان فارسی. را بلد باشد قرآن قرائت که کسی گشتند دنبال می! بود

خواسـتندقرآن می اول در درجه . آشنا نبودند قرآن بودند و با زبان زبان یا هندی دوم اواخـر قـرن در همـان بینـیم مـا مـی . را یاد بگیرنـد را بخوانند و تالوتش

بدهنـد، را تعلیم قرآن خواندن که و قراء، کسانی یافته چقدر رواج قرائت مسئله شـده واقـع مـورد توجـه و تفـسیر قـرآن قرآن بعد فهمیدن ! اند چقدر زیادشده

217 روحانیت و انقالب اسالمی

و جعـل چرا وضـع . اند گذاشته میدان پا به قرن مفسرها از همان بینیم می. است کـاال خیلـی یـک تقاضای که وقتی شد؟ چون شروع اول قرن در همان حدیث

بـه و درست صحیح نبود و کاالی قدر کافی به از حد شد وعرضه زیاد و بیش .شود باز می تقلبی کاالهای برای کند نبودمیدان را اشباع همه که قدری

ردیاهللا بروج آیت بیان

؛ اسـت از ایـشان بیـان کنـد، ایـن را رحمـت اهللا بروجـردی آیـت خدا مرحوم شـد و مـثال بـه بلند می از مدینه مردی طور بود که این دوره فرمودنددر آن می

گوینـد از مـی کـه اسـت ؟ کـسی کیست این حال. رفت می بالد خراسان ' اقصی را دههـا هـزار نفـر دورش . کـرده قـات و پیغمبـررا مال پیغمبـر اسـت صحابه

پیغمبـر ، تـو خـدمت کـردی خدا آیا تو پیغمبـر رامالقـات تو را به : گرفتند می؛ بگو پیغمبر شنیدی از لبهای خودت از پیغمبر بگو که حدیث یک. ؟ بله رسیدی

افـراد البتـه . بـود بـزرگ برکت یک برایشان این. کنیم و یادداشت تا ما بنویسیم دانستند برای از پیغمبرمی اگر چیزی . بگویند خالفی حاضر نبودند حرف متدین هفت که هم صحابه این ، همه حال. گفتند دانستند نمی گفتند و اگر نمی می مردم آخـر یـادو از اینهـا در سـال با پیغمبر نبودند، خیلی سال ، ده سال ، هشت سال حـدیث یـا ده بودنـد و از پیغمبـر پـنج شـده ر مـسلمان آخر عمر پیغمبـ سال هجـوم اینقـدر مـردم دانـستند ولـی از پیغمبـر مـی بودند، چند تـا قـصه حفظ الی ال به هم چیزهایی بودند یک االیمان ضعیف اندکی که آنهایی آوردند که می .گذاشتند می از خودشان آن

بـاغ در یـک ، گفـت داشـت تخـصص ی در کـشاورز کـه داشـتیم دوستی و آن چیـست ایـن کـرد کـه مـی سؤال از من پیوسته ، شخصی بودیم کشاورزی اگر از ایـن گفتم. کرد می باز سؤال . گفتم دانستم می که مقداری آن ؟ من چیست

آینده انقالب اسالمی ایران

218

مـن که چیزی آن. نپرس ، دیگر از من بگویم دروغ مجبورم بپرسی بیشتر از من مقـدار معلومـات یک جور نیستند که این حاال همه . قدراست همین دانستم می، اگر بیشتر نپرس کردند بگوید از این را بگویند،اگر بیشتر سؤال دارند همان که

. بگویم دروغ مجبورم بیشتر بپرسی

در صدر اسالم عقیده آزادی بـه وابسته بودند که افرادی میان در این . شد هجومی چنین یک که این غرض بـرای بودند کـه اینها در صدد این . بودند مذاهب دیگر و هنوز پیرو آن مذاهب به که هم آزادی. ایراد بگیرند اسالم کنند و به از خود دفاع خویش مذهب حفظ عقیـده گـوییم می نید که بی شما می ن´ اال که وضعی همین عین. بودند داده مردم

خواهد بزند مادام می هر حرفی کسی ، هر فکر آزاد است فرموده ، امام آزاد است ، عقیده وجود داشت وضع همین وقت ، در آن آزاداست است در حد عقیده که

از دفـاع اینها بـرای . خواهد باشد می آزاد بود پیروهر مذهبی آزاد بود، هر کسی ، ایراد داریم قرآن مطلب فالن ما به گرفتند که ایرادمی اسالم به خودشان بمذه بودند که ای عده. است خدا چنین رؤیت ،مسئله است جبر و اختیار چنین بحث

آزاد افـراد آنچنـان ایـن . گفتنـد مـی نداشتند و اینها رازنادقه اصال خدا را قبول .زدند را می نشستند و حرفهایشان می مسجد مدینهآمدند در می بودند که

در بـاب صـادق از امـام بیـانی است در دست اکنون که توحید مفضل کتاب در مـسجد پیغمبـر گوید مـن می مفضل. عمر است بن مفضل به توحیدخطاب

. کـردم مـی او فکر پیغمبر و عظمت بعد در اطراف . خواندم نمازی. بودم نشسته آمـد کنـارش دیگـری ، بعد شـخص نشست ای آمد گوشه زنادقه از همین یکی

بلنـد آنها با صدای . شنیدم را می زیاد نبود، حرفهایشان با من شان فاصله. نشست گوینـد، بـا خودشـان دارنـد کفـر مـی دیـدم کـردم گوش وقتی. زدند می حرف

219 روحانیت و انقالب اسالمی

آن بـه هـم خـودش ! بـود ای نابغه عجب ابیده اینجا خو که مردی گویند این می کـه ایـن بـرای ولـی ) العیاذ باهللا( خدا ـ معتقد نبود ـ یعنی گفت می که ناموسی کجـا بـه ببینید کارش . کرد را مطرح مسئله ناچار این داشت اصالحی طرحهای مفـضل . شـود می ته اوگف ها در صحرا و دریا اسم مأذنه حاال در باالی که رسیده ملحـدها، برخیزیـد ای : کردن فحاشی کرد به شد، شروع نیاورد، عصبانی طاقت خـدمت رفـت بـا عـصبانیت ! گوییـد؟ اید در مسجد پیغمبر کفر می آمده! کافرها

ها و مادی این! است دنیایی چه ، این است روزگاری چه این که صادق حضرت او راآرام حـضرت . زننـد حرفها را می مسجد پیغمبر و این آیند در ها می دهری

علمـی مـسائلی بـه خواهد مجهز شوی می ، آیا دلت نباش کرد، فرمود ناراحت حـرف درسـت بـا ایـشان با آنها روبرو شـدی تا وقتی کنم تو بیان برای من که

شب گوید از خوشحالی ی م مفضل. بیا فردا صبح او گفت به حضرت. ؟ بله بزنی اتـاق را در یـک مـن حـضرت . رفـتم بـا کاغـذ و قلـم فرداصـبح . نبرد خوابم

موضـوعها در ایـن مـن روز بـرای نباشدنشاند، چنـدین عمومی که اختصاصی . کرد و مرا مجهز نمود صحبت

)ع( صادق امام رسالت

دنبـال بـه کـه انقـالب رد؟ بعد از آن دا احتیاج چه به ، اسالم زمان در این حال عقیده و اختالف و فکری کالمی و تضاد عقاید و آراء و بحثهای آزادی خودش

، کـرد؟ نـه از شمـشیر بایـد اسـتفاده آورد چکار باید کرد؟ آیا باز هم و آراءمی مهمتـر از شمـشیر هـم اسـت الزم اگر شمشیر هـم . بود وقت آن شمشیر برای

، ، کتاب درس دوره داد در این می شمشیر انجام دوره در آن که هدفی آن. سته را کـاری کند؟ همـان می چه جعفر صادق امام آنوقت.دهد می انجام و قلم بیان را کـاری کـرد، همـان علـی کنـد کـه را می کاری پیغمبر کرد، همان کند که می

آینده انقالب اسالمی ایران

220

امـام زمـانی با شـرایط صادق امام زمانی شرایط ولی کرد حسین امام کند که می یزیـد قلـدر در مقابـل یـک فقط حسین امام زمانی در شرایط . دوتاست حسین در ولـی . قلدر روبروسـت بایک که ندارد جز این ای مسئله ، اسالم است اسالمکردنـد مـی کرد و مبارزه ارزه باید با آنها مب بر قلدرها که عالوه صادق امام زمان

و خلـوص نیـت حـسن روی را که علوی کرد و نهضتهای می مبارزه خود امام ( فکـری هـای بـا نحلـه با قلدرها مبـارزه مهمتر از مبارزه ) کرد بود تأیید می نیت

، هـر کـدام وجـود آمـده بـه ) مـذهب چنـدین ( فقهی مذهبهای. است انحرافی منقـرض کـم دیگـر کـم ، مذاهب شنویم می امروز ما چهار مذهب . مبنایی روی باید بکند؟ باید راه چه صادق جا امام این. بود فقهی مختلف مذاهب و اال شده

یکـی . بـود کالمـی مختلف مذاهب. بدهد را نشان فقهی صحیح و نحله راست فکـر بود جبـری و سنت حدیث ل اه کرد، دیگری فکر می بود اختیاری معتزلی

در . گفـت می جور دیگری این گفت می او چنین واجب صفات در باب . کرد می هـای رشـته . گفـت می جور دیگری این گفت می جور او یک وحی مسئله باب

چـه صادق جا امام این. وجود آمده به اسالمی اعتقادات در بطن کالمی مختلف چنین یک دهد؟ برای می ها پرورش الحکم بن چرا هشام صادق بکند؟ امام باید

وجود آمدنـد، به ها و مادیین ها،ماتریالیست جو، ملحدها، زندیق در آن . میدانی طـرف این هم آزادانه. وپیرو پیدا کردند دادند، اتباع را تشکیل خودشان مکتب هـم مقفـع ابـن قولی و به است العوجاء پیدا شده ی اب ابن. روند می طرف و آن امثـال و دههـا نفردیگـر افـرادی حماد اجرد پیدا شده . کرد طور فکر می همین

صـادق امام طور رها کرد؟رسالت شود همین اینها را مگر می . اند اینها پیدا شده حرفـشان آزادانه مسیحیها. گد کند و بجن باید مبارزه جبهه در این که است این

. دارنـد بـساطی خودشـان ـ برای است کاتولیک معرب ـ که جاثلیق. زنند را میهـا مجوسـی . دارنـد و عقایـدی انـد ـ اصـول شـده منقـرض هـا ـ کـه صـابئی

221 روحانیت و انقالب اسالمی

خودشـان یهـود بـرای . عقایـد دارنـد سلـسله یک خودشان ها برای وزردشتی دارند و همه افکار و عقایدی خودشان برای هر گروهی . دارند دیگری حرفهای ایجـاب چـه جـا وظیفـه این. کنند را پخش کنند افکار و عقایدشان می کوشش

جدم که روم را می راهی همان تواند بگوید من می جعفر صادق کند؟ آیا امام می در حسین اگر امام . ارد؟ نه وجود ند غیر از آن دیگری ، راه رفت علی بن حسین کرد و اگـر امـام عمل صادق امام کرد که می را عمل بودهمان صادق امام زمان . کرد عمل حسین امام کرد که می را عمل بود همان حسین امام در زمان صادق

)ع( رضا حضرت رسالت یعنـی خـودش بقـۀ ط در میـان . مرد دانشمند اسـت شخصا یک خودش مأمونشاید ) امیر را وارد نکنید حضرت گویم اگر خلفا می البته ( خلفا و سالطین طبقۀ

کـه اسـت اپکتیتوس نام به روم از امپراطورهای یکی فقط. نظیر باشد در دنیابی بود مـرد دانـشمند و فیلـسوفی امپراطور و پادشاه یک که این گویند درعین می و مـرد عـالم انـد ولـی بـوده طبقـه این در میان کرده تحصیل اشخاص بتهال. بود

دو نفـر باشد شاید یکـی بشر وجود داشته اگر درتاریخ دانشمند در حد مأمون مباحثـه مختلـف با علمـای خودش. بود وفکری اصال مغز او مغز علمی .باشند یـک ـ کـه زنگزوری قاضی کتاباگر . کوبید می اینها را درهم کرد و حسابی می

آل در تـاریخ و محاکمـه تـشریح نام به امامت به ـ راجع است ترکیه اهل قاضی مطالعه است شده و چاپ ترجمه فارسی منتشر شد و به سالها پیش را که محمد نقل عبد ربه ابنعقد الفرید و از کتاب است مأمون مباحثات که قسمتهایی(کنید و ابیطالـب بن علی امامت و دراثبات از امامت مرد در دفاع بینید این می) کرده

، خـود اهـل نکـرده نقل اینها راشیعه ! چقدر استاد بوده تسنن اهل در رد نظریه کـرد کـه مـی ومجـاب را محکوم تسنن اهل علمای آنچنان. اند کرده نقل تسنن

آینده انقالب اسالمی ایران

222

در آمـد کـه مـی بـود خوشـش مرد عالمی خودش چون. بزنند وانستند دم ت نمیکـرد،و کنـد و مـی شـرکت و مـذاهب ادیـان علمـای و مباحثۀ مناظره مجلس

بودنـد از ولیعهـد مـأمون اهللا علیـه رضـا سـالم حـضرت که در وقتی دانیم می با حضرت که داشت آمدند و دوست می کرد، حضرت می خواهش هم حضرت با دهریـون حضرت. هست مباحثات آن کنند، که مباحثه و ادیان مذاهب علمای

انـد، بـا زردشـتیها مباحثـه کـرده هـا مباحثـه اند، با صابئی کرده مباحثه و مادیون آنهـا را دعـوت . انـد کرده ها مباحثه فرقه اند، بامسیحیها، با یهودیها، با همه کردهرفتنـد در می مذاهب علمای بود، همه ، هنوز هوا تاریک الطلوعین ازبین کرد، می

خوردنـد مـی ای خواندند و مثال صبحانه می را که نماز صبح . داشت که مجمعی را اداره مجلـس هـم ، خـودش مـنظم مباحثـه شد، یک می مطرح مباحثه مسئله بگـو، هـر چـه آزادانـه داری که فی تو هر حر وماتریالیست مادی آقای: کرد می گرفتنـد، بـه پیغمبر ایراد مـی نداشتند، به خدا را قبول . بگو تنگت خواهد دل می

.کردند می گفتند و مباحثه می خواست می دلشان گرفتند، هر چه ایراد می قرآن

روحانیت با آینده اسالمی انقالب پیوند آینده باشد؟ ایـن باید داشته نقشی چه دینی باشد رهبری زمانی چنین زمان که وقتی دلیـل ایـن بـه دشـوار اسـت خیلی در آینده روحانیت وظیفه کنم می عرض که

ن´اال. وجـود دارد افکـار متـضاد و متنـاقض مـأمون حاالصد برابر دوره . است و و برنامـه تقویت به یاج احت گذشته سال و ده گذشته صد برابرسال روحانیتارنـد، د و راهنمـایی ارشاد و هدایت به احتیاج صد برابرگذشته مردم. کار دارد و وحـدت 1 ... بایـد بجنبـد روحانیـت . دارند ومعنوی اخالقی تعلیم به احتیاج

و شـورای روحانیـت جامعـه . وجـود آمـده به در تهران خوشبختانه تشکیالت

].افتادگی از نوار است[ -1

223 روحانیت و انقالب اسالمی

در فرسـتادن و نماینـده مختلف های منطقه بندی و شکل بندی و طبقه تروحانی پیشرفت ، امیدواریم نرسیده جایی هنوز به ]، اما یافته سازمان[ مقداری جامعه آن

شوند، و متصل یکدیگر مرتبط به روحانیت کند، همه سرایت ایران همه کند، به . باشند زیاد داشته کنند، نشریات راتقویت خودشان پیدا کنند و بعد تشکیالت

، چـرا شده مساجد خلوت اغلب انقالب بعد از این داریم اطالع تا آنجا که بیـشتر بـه بایـد مـردم کرد بعـد از انقـالب فکر می آدم که ؟ با این شده خلوت

سلـسله یـک الب انقـ از پیـروزی قبل: است این علتش. بیاورند مساجد هجوم جمـع هم بود، مردم در مساجد مطرح مسائل بود و آن مطرح مردم برای مسائل

. شـود دیگـر بایـد مطـرح مـسائل سلسله یک انقالب شدند، بعد ازپیروزی می کننـد و مـساجد اند و باید آماده نکرده آماده مسائل آن را برای مساجد خودشان

باشد، حـزب داشته مذهبی دارد برنامه ضرورت دیوتلویزیونرا. باید احیا شود ببینند، بایـد در احزاب سیاسی تمرین باشد، باید مردم باید وجود داشته اسالمی هـای و کـانون اسـالمی رازیاد کند و باید در حزبهای مردم رشد سیاسی حزب امـا یـک است و ضروری الزم اینها شود، همه داده هم اسالمی تعلیمات حزبی مـساجد را نگیـرد، اگـر جـای جـای حزبـی و کانونهـای رادیو تلویزیون وقت

رادیو بگوییم که نیست این راهش. است وجود آمده به مساجد را بگیرد فاجعه ندارنـد در حـق باشـد، احـزاب داشـته مـذهبی نـدارد برنامـه حق یا تلویزیون و اشـتباه منفـی ،مبـارزۀ ایـن . بکننـد مذهبی بحثهای خودشان اسی سی کانونهای

باید در وضـع روحانیین. تجدید نظر کنند خودشان مساجد باید در وضع . استشـاء اهللا ـ اگربخواهـد ان هـم انقـالب آینـده تجدید نظر کنند چـون خودشان

و روحانیـت دوش روی برسـد ـ بـاز بایـد نهـایی نتـایج پیروزتر بمانـد و بـه بـه دسـت شـود و بـه گرفتـه از روحانیت پرچمداری اگر این . باشد روحانیین بکلـی بگـذرد اسـالم نـسل یـک مـن عقیده روشنفکر بیفتد، به طبقه اصطالح

آینده انقالب اسالمی ایران

224

طبقـه همـین بـاز هـم اسـالمی فرهنگ حامل که این شود، چرا؟ برای می مسخ چیز یک را محو کنیم این که این کرد نه را باید اصالح روحانیت همین. هستند

نگه ثابت هست که وضعی همین را به این که این ، و نه بنشانیم جایش دیگر به . است شده بماند منقرض ثابت وضع این اگر به. داریم

مـا مثـل روحانیـت : ام مکرر گفتـه پیش سال دوازده را از ده مطلب این من کـه کـسی آن. کـرد بایـد مبـارزه ، بـا آفتهـایش است زده آفت زندۀ درخت یک مبـارزه هـم بـا آفتهـایش که است این نزنید معنایش ترکیبش به گوید دست می

داشـته عیبهـایی الجملـه فـی باشد یا الاقل زده شته که است درختی مثل. نکنید و فـالن عیـب فـالن دلیـل گوینـد بـه می که هم کسانی. است اشتباه این. باشد

انـد ایـن کرده روحانیت به را وابسته خودشان ها هم کس فالن که و این ضعف اگـر کـه اسـت درختی این. کنند می اشتباه کند، آنها هم را باید از ریشه درختبا آفتهـا . بنشانیم جدیدی نهال آن جای به یم شود دیگر ما و شما قادر نیست کنده

را بایـد اصـلش کـرد، ولـی رااصـالح معایب کرد و آن باید مبارزه و عیبهایش . کرد حفظ . روحانیت دارد با آینده پیوند زیادی ایران اسالمی انقالب آینده بنابراین

شیعه روحانیت قدرت ریشه نظـام یـک کـه در ایـران روحانیـت از قـدرت شناسان ز جامعه ا بسیاری گفتیم چنـین در ایـران چـرا روحانیـت . بودند کرد غافل را ساقط ساله 2500 سیاسی اسـالمی نهضتهای نام به پیش در چند ماه خودم که ای را دارد؟در جزوه قدرتی

تسنن و روحانیت شیعه روحانیت میان ای مقایسه ام منتشر کرده اخیر در صدساله اصـالحی سـخنان تـسنن اهل و علمای روحانیون در میان که با این که ام کرده

انـد و را بیـشتر گفتـه اصالح و آنها حرف است شده زده شیعه بیشتر از علمای

225 روحانیت و انقالب اسالمی

وجود به اصالحی حرکت اند یک آنها نتوانسته اند ولی بیشتر داده اصالحی طرحانـد زده هـا حـرف زمینـه کمتر در این که بااین شیعه ، علمای بر عکس . بیاورند

از اینهـا کـدام هـیچ اند که کرده رارهبری حرکتهایی صد سال این در طول ولی . آن و امثال مسیحی روحانیت رسد به تا چه وجود نداشته تسنن اهل در میان

منـشأ حرکتهـا و انقالبهـای تـاریخ در طـول توانـسته ه شیع چرا روحانیت نتوانـسته تـسنن اسـالمی روحانیـت دیگـر حتـی روحانیتهای بشود ولی بزرگ شـیعی فرهنـگ روحانیـت ایـن فرهنگ که این یکی: دارد ، دوریشه ؟ این است، اسـت خیـز زا و انقـالب حرکـت زنـدۀ فرهنـگ یک شیعی خود فرهنگ . است

علـی البالغـه نهـج و از علـی ، از افکار و اندیشه علی از روش که است فرهنگی در تـاریخ کـه اسـت فرهنگـی . ندارنـد چیزی چنین که شود، دیگران می تغذیه

صـحیفه کـه اسـت فرهنگـی . عاشـوراندارند کـه عاشورا دارد، دیگران خودش 250 امامت دوره که است فرهنگی.ندارند ادیه سج صحیفه دارد، دیگران سجادیه . ندارند ای دوره چنین دارد، دیگران ساله273 عصمت و دورۀ ساله، اسـت شـده گذاری پایه شیعه ائمه دست به که شیعه روحانیت که این دوم

در کتـاب حامـد الگـار . است بوده حاکمه بر تضاد با قدرتهای اساسش ، از اول بـر انکـار روحانیت اساس«: گوید می مشروطیت پیشرو در نهضت روحانیت نقش

خـدا بـه متکـی از نظر معنوی همیشه شیعه روحانیت» . است پادشاهان حقانیت. نبـوده جـزو دولـت وقـت هـیچ . مردم به متکی اجتماعی و از نظر روابط بوده

شـد، هارون القضاۀ آمد قاضی ابویوسف آقای که از آنجا باخت سنی روحانیت، باشـد و نـوکر خلیفـه اعظـم مفتی آدم. نوکرهارون و هم دینی اعظم مفتی هم

از محمـد عبـده نظیـر شـیخ فـردی . باشـد داشته مردمی تواند پایگاه دیگر نمی ازهر بشود آقـای جامع خواهد رئیس می وقتی تسنن اهل روحانیین روشنفکران

گوینـد مفتـی مـصر مـی مردم صادر کند،اگرنه نامش به باید ابالغ خدیو عباس

آینده انقالب اسالمی ایران

226

محمـود شـلتوت شـیخ آقـای . نداده او اجازه به خلیفه چون است باطل بودنش در اتـاقش هـم صـادر کنـد،وقتی ابـالغ عبدالناصـر بـرایش باید جمال مصلح

توانـد او قهرادیگـر نمـی . باشد عبدالناصر باید باالسرش جمال نشیند عکس می کـه کنـد،چنان عبدالناصر قیـام همان تواند علیه باشد، نمی داشته مردمی پایگاه . کند قیام خدیو عباس تواند علیه نمی محمد عبده شیخ ده بـو حاکمـه از قـدرتهای نیـازی بـی بر اساس از اول شیعه روحانیت ولی بسایند پیشانی آنها را ببوسند و بر آن مجبور بودند آستان سالطین ،همیشه است

حیثیـت کـسب قمـی مجبور بود از میـرزای شاه فتحعلی. کنند اعتنایی و آنهابی . کـرد مـی میرزا حرکـت ، در رکاب قم رفت می. او نداشت به کند، میرزااحتیاج

میـرزا را االغ رکـاب رفـت برود مـی منزل به خواست مثال می از درس میرزا که میـرزا روی شـد پـای مـی میرزا سوار االغ که در حالی هم دفعه یک. گرفت می

فهمیـد میـرزا، میـرزا هـم زیر ران رفت شاه فتحعلی ، ریش قرار گرفت 1 ریشش در زیـر شاه ی فتحعل ریش که در حالی جوررفت همین ، چند قدم چیست قضیه کنـد کـه اعتنـایی بی خواست میرزا می . رفت میرزامی االغ میرزا بود و دنبال ران

چنـین کـشاورز دهـاتی آدم یـک اگربـرای کـه نیستند؛ در صورتی اینها کسی . کرد کار رانمی آمد هرگز میرزا این می پیش وضعی

از قـدرتهای ، مـستقل بـوده قل مست روحانیت یک از اساس شیعه روحانیت .، هر دو از پولداران مستقل ، هم بوده از زورداران مستقل ؛ هم حاکمه

و مرد بازاری اهللا بروجردی آیتاهللا آیـت مرحـوم مرجعیـت اول ، سـالهای بـودیم قـم کـه در وقتی هست یادم

و مقدس بده و وجوهات متدین از بازاریهای بود، یکی اهللا مقامه اعلی بروجردی

.آمد تر از نافش می ریش بلندی داشت که تا پایین -1

227 روحانیت و انقالب اسالمی

بود صـبر او گفته بود، به قم عازم که کسی بود به افتاده چشمش تهران معروف کاغـذ تکـه یـک . آقـا ، ببر خـدمت آقا بدهم به ای حواله خواهم می هم من کن بـود، و م هـ بزرگی بود، حواله نوشته ای جا حواله ، همان بوده دستش دم ای پاره دسـت را آورد و به حواله شخص آن. آقابده ببر به وجوه را بابت بود این گفته

وجوهـات دیگـر از ایـن اوگفـت و بـه طـرف کـرد آن را پرت آقا آن . آقا داد تو بـه گفت بازاری آن به ایشان. کردند و التماس مدتها آمدند خواهش . نگیری

امام ؟ تو پول دهی می پول داری من به کنی می ؟ تو خیال دهی می پول داری کی. کنـی مـی احترامـی بی داری زمان امام به کارت تو با این . دهی می را داری زمان

بخواهـد که است عزیزتر از این روحانیت! ؟ نویسی می حواله کاغذ پاره در یک آقـا کرد کـه و انابه ،توبه ، التماس او بارها خواهش بعد . کند شما را تحمل امثال استغنانـشان [ روحـانی مقامـات ] حد تا این. است جسارت این که نفهمیدم من .دهند می

نپذیرند دولتی اجرایی پست روحانیون کنـد انقالبهـا را رهبـری اسـت توانـسته شـیعه روحانیت که این سر دوم پس

و غیـر دولتـی دولتـی عضو دسـتگاههای . است شیعه روحانیت ستقاللا مسئله را هرگـز در حاکمـان عکـس . گرفتـه نمـی ، از آنهـا ابـالغ آنها نبوده ، تابع نبوده بایـد محفـوظ روحانیت برای که ارزشهاست و این . است داده نمی راه اش خانه تـا حـاال کـه (انـد گفتـه همیـشه امـام بینید کـه می حاضر هم در شرایط . بماند حتـی نیستم موافق من) اند کرده ایستادگی هم ؛ خیلی طور بوده همین شان عقیده

وزیر بشوند، بپذیرند، نخست دولتی پست روحانیین اسالمی جمهوری در دولت از قبیـل کارهـایی حـال . بـشوند بـشوند، وزیردادگـستری وزیر امور خارجـه

کارهای خود، ولی جای به است اصال کارروحانی که ، قضاوت ، معلمی ستادیا

آینده انقالب اسالمی ایران

228

دولـت عـضویت حتـی . بماند باقی خودش جای در همان روحانیت. نه دولتی هست و ملتی است مردمی که هم اسالمی در دولت نپذیرد یعنی را هم اسالمی . کند و نظارت ارشاد و مراقبت را ت بماند و دول ملت ، در صف و دولتی

از منکر زیر نظر روحانیت و نهی معروف امر به دایره

کننـد کـه ، اصرار مـی است امام جزو طرحهای ها خواندید و همیشه در روزنامه همـین حتـی ( از دولـت از منکر مستقل و نهی معروف امر به دایره باید مایک

از بـس االن. بـدهیم تـشکیل روحانیـت بـه و وابسته ) میاسال جمهوری دولت. هـست رسند واال در برنامه نمی مسئله این فعال به دیگر زیاداست گرفتاریهای

ارشاد، دایره از منکر یعنی و نهی معروف امر به نام به و وسیعی عظیم باید دایره ، دایـرۀ از مـردم شـبهات رفع ، دایره اسالم یغتبل ، دایره مردم و راهنمایی هدایت از باشد و مـستقل روحانیت به وابسته وجود بیایدولی به مردم اسالمی ساختن این ؛ هم است و فکر خوبی عالی بسیارطرح و این . اسالمی دولت ، حتی دولت

این ، و هم اسالمی تبشود ولو دول نباید جزو دولت تا حد امکان روحانیت که ارشـاد و ازمنکـر و در حقیقـت و نهـی معـروف امر بـه زمام باید روحانیت که

روحانیـت وظیفـه ایـن . بگیـرد را بر عهده مردم معنویت و تأمین مردم هدایت . است

عزاداریها اصالح لزوم

انـد، منبرهـا بم هـا بایـد محفـوظ جماعـت بماند، امامت مسجدها باید محفوظ هـا بایـد محفـوظ بماند، ذکر مـصیبت ها باید محفوظ بماند، روضه بایدمحفوظ

. ماشـاءاهللا اسـت هـا الـی در ذکر مـصیبت تحریفات. شود بماند اماباید اصالح هـا و روضـه که و اینهاست ماشاء اهللا است قضایا الی در این ،وضع ، دروغ جعل

229 روحانیت و انقالب اسالمی

بمانـد و باید باقی و ذکر مصیبت روضه واال اصل هاثر کرد ها را کم ذکر مصیبت و عاشـورا و و محـرم حـسین امـام بـرای ریخـتن و اشـک حـسین امام مسئله

بمانـد ولـی اینها بایـد محفـوظ ، تمام آمدن بیرون و دسته محرم برای تظاهرات کـه شـده معمول قاجاریه از زمان که شکلی آن حتما باید به گویم نمی من البته

اینهـا . بایـد باشـد شود و حتمااینها هـم انجام آمده طرف این بیشتر از قفقاز به و بایـد نیـست از اینهادرسـت ، بـسیاری آمده بیرون که است جدیدی کارهای

هـا و حنـین را بـاهمین خودش از کیان قسمتی شیعه. کنیم عزاداریها را اصالح تـا کـه هـایی روضه. است کرده ها حفظ از ظلم کردن ها و فریادها و شکایت الهن

از ؟ همینهـابود کـه نداشـت انقـالب در این کنید نقشی می ، آیا خیال حاال بوده ، بعد ظالمهـا را درچهـره ساخت هایی چهره زیاد و عمر سعد چنین یزید و ابن

منـشأ حرکـت خـودش داد و همـین ا نشان زیادها و عمر سعده یزیدها و ابن . شد مردم درمیان

علیه ( الحجج ثامن خدمت رفتم محرم گوید در روز اول می شبیب بن ریان و دارد در اسـت منقلـب حـضرت حال ، دیدم )ع( رضا امام) والثناء التحیۀ آالف ایـن چرا حضرت که کردم خبر، تعجب و بی غافل هم من. ریزد می اشک خانه

؟ آمـده پـیش ای ، آیـا حادثـه طور است این آقا چرا حالتان : ؟پرسیدم طور است ! ؟ اسـت بیـت ما اهل و روز مصیبت محرم امروز روز اول دانی مگرنمی: فرمود

خواسـتی بـر چیـزی هرگـاه ! پسر شـبیب : رو کرد و فرمود من به بعد حضرت . کن گریه)ع(علی بن ما حسین بر جد بگریی

گریـستند؟ اصـال کردند و مـی زهرا را می مادرشان ما ذکر مصائب چرا ائمه از کسی خواهم کنند؟ چرا فرمود نمی دفنش زهرا دستور داد شبانه چراحضرت

کـه ایـن کننـد؟ بـرای شـرکت ام جنازه اند در تشییع کرده ظلم من به که کسانی

آینده انقالب اسالمی ایران

230

. اسـت گنـاه ظلـم شـدن نشود، زیرا لـوث لوث در جهان ظلم این خواست می : بیایند و بگویند هم قرن تا بعد ازچهارده خواست می

ها' ثری' و تعفی' المصطفی لیال بضعۀ االمور تدفن فالی مخفـی قبـرش حـل شـود؟ چـرا بایـد م باید دفـن جگر پیغمبر شبانه چرا پاره ظلـم خواستند ایـن بماند، می باقی همیشه سؤال عالمت خواستند این بماند؟می

. نشود فراموش مظلومیت و این

ریختند جلو مردم. پیچید زهرا در مدینه خبر در گذشت 1. زهرا از دنیا رفت ) ابـوذر یـا مقـداد ( از اصـحاب یکی. زهرا جنازه تشییع و زهرا، آماده علی خانه البتـه . (شـود نمـی شوید، امروز زهـرا دفـن متفرق ایهاالناس: آمد وگفت بیرون راسـت حرف این ، بلکه شوم دفن باید شب من که کرده زهراوصیت که نگفت

زهرا فردا که این خیال شدند به متفرق مردم.)شود نمی زهرا امروزدفن : را گفت القاعـده علی. خواهند کرد زهرا شرکت جنازه واهد شد و فردادر تشییع خ دفن

کردنـد کـه می را آماده بود بیشتر خودشان زهرا از آنها بیشترناراضی که کسانی کـاری شود؛ همـان لوث گذشته که این کنند،برای زهرا بیتابی جنازه در تشییع

شـد و هوا تاریـک که همین ولی. رضاکرد ت حضر جنازه در تشییع مأمون که زهـرا کردن و دفن و کفن غسل مقدمات ها رفتند و خوابیدند علی در خانه همه

. داد زهرا را غسل خودش دست به. کرد را فراهم ، زینـب ، حـسین حـسن ( اوالد زهرا هستبحاراالنوار در که روایتی مطابق کـه وقتـی علی. بیدار بودند شب دل در آن همه فضه خانه مهو خاد ) کلثوم وام

، بعـد از کفـن . کـرد زهرا را کفـن تنهایی به برد، خودش زهرا را در اتاق جنازه و فـضه چهار ساله تا سه ساله زهرا از هشت کوچک بلندشد، اطفال فریاد علی

].ایراد شده است) س(این سخنارنی در شب شهادت حضرت زهرا[ -1

231 روحانیت و انقالب اسالمی

هـلموا تـزودوا مـن ! ، یافضه کلثوم یا ام ، ، یا زینب ،یا حسین یا حسن : را صدا زد حـسنین . یافتنـد اجازه علی آنها از ناحیه . کنید وداع بیایید با مادرخودتان امکم

. بلند شـد آسمان بهیا اما یا اما فریاد . زهرا انداختند سینه روی آمدند خود را به زهـرا پاهـای را روی ز آنهـا بودنـد خودشـان کـوچکتر ا کـه کلثوم و ام زینب

منظـره ریزد و این می ابر بهار اشک ، مثل است ایستاده در کناری علی. انداختند زهـرا، هـای بچـه . اسـت خـدا آنجـا ایـستاده ولی علی. کند دلسوز را تماشا می

اتاق زهرا در این روح. تندهس الجنه اهل شباب سیدی پیغمبر، ، دو سبط حسنین علـی . نیست تعجب جای دهد هیچ می آمیز رخ معجزه اگر حادثۀ بنابراین. است

را بـه عجیبـی وضـع حـال در آن خورد که می دهد و قسم می در اینجا شهادت ت : خود شنیدم گوش و به کردم خود مشاهده چشم ت و اشـهداهللا انهـا حنـ و انـ زهرا ناله صدای حال در همان که گیرم می خدا را گواه گوید من می. یدیها مدت

. گرفـت خود را دربغـل آورد و فرزندان بیرون ، زهرا دستها را از کفن را شنیدم زهـرا بـدن اوالد زهـرا را از روی ! علی: گفت من به که شنیدم آسمانی صدایی

.اند آمده فغان به ملکوتیان دار کهبر

1 علمیه های حوزه وظایف

الرحیم اهللا الرحمن بسم اسالمی جامعه ایمان پاسداری ما مسئول روحانی و محیطهای علمیه های حوزه و و تعلـیم شـیعه مـذهب از دیدگاه اسالم مقدس دین و فروع از اصول ودفاع .اند مسلمان مردم مذهبی نیازهای به دار پاسخگویی آنهاو عهده تبلیغ دارد ؛ بستگی نیست زمانها یکسان مسئولیتها در همه این و سنگینی دشواری از مختلف مسائل به مردم آگاهی و میزان جامعه فرهنگ و سطح تمدن درجه به

. دیگر از طرف مخالف نیروهای فعالیت ، و درجه طرف یک ال یهجـم بزمانـه العـالم : اسـت آمـده کافی شریف در حدیث طور که همان دسـت عوامـل و شـناخت زمـان و جریانـات بـا اوضـاع آشنایی. اللوابس علیه

بـا مقابلـه بـه تـوان ها می بینی دهد و با پیش می بینی پیش ، امکان اندرکاراجتماع کـه مساعدی از فرصتهای برداری بهره امکان که ، همچنان ناگوار شتافت حوادث .آورد وجود می آورد به می پیش زمان تحوالت

الجاهـل : اسـت ایـن فـوق قیمت گران جملۀ مخالف مفهوم که است بدیهی کنـد چـه مـی زنـدگانی کـه داند در جهانی نمی که آن. اللوابس علیه یهجم بزمانه خـود هـستند، چـه میـل به جامعه اندرکار ساختن دست عواملی گذرد، چه می

ه این مقاله در اصل به عنوان برنامه برای یکی از مدارس در حال تأسیس علوم دینی حوزه علمی -1

روحانیـت و «مناسب دیده شد که بعد از گفتـار . مطهری نگارش یافته است ... ا قم، توسط شهید آیت .درج گردد» انقالب اسالمی

233 های علمیه وظایف حوزه

سـر برخواهنـد آورد، در آینـده شـود کـه مـی حاضر پاشیده در زمان تخمهایی مهـاجم با نیروهـای مقابله تواند به ، هرگز نمی است حوادثی چه روزگار آبستن

. جوید زودگذر اغتنام طالیی برخیزد و یا از فرصتهای و و رهبـری هدایت مسئولیت که قشری توجهی و بی توجه که است واضح

، اهمیـت اوضـاع بـه خود را دارند، از نظـر آگـاهی جامعه و پاسداری رعایت . دارد بیشتری العاده فوق) ایـران از مـشروطیت پـیش ( پـیش شتاد سـال امروز خود را با ه اگر وضع

و راکـد، بـا بـسته ای با جامعه بوده آنروز مواجه روحانیت بینیم می کنیم مقایسه دینـی علمـی از حـوزه جـز آنچـه نداشته فکری واردات گونه هیچ که ای جامعه

در کتابهـایی یـا عملـی ای ها جـز رسـاله حوزه فرضا از آن . است شده صادر می جامعـه آن است شده صادر نمی السعاده معراج و المتقین حلیۀ و جالء العیون حدود

. است جزاینها نداشته فکری نیز مصرف طور مـستمر از امروز به . است خورده هم به شدت به توازن امروز این ولی

، نـشر کتـاب کار و پنهـان آشـ دبستانها، دبیرستانها، دانشگاهها، مؤسسات طریق هـا، مجـالت ، سـینماها، روزنامـه رادیو، تلویزیون از قبیل جمعی ارتباط وسایل که برخورد با مردمی ، کنفرانسها، سخنرانیها و از طریق و ساالنه وماهانه هفتگی

خارج کشورهای مسافرتها به اند و از طریق کشور ما آمده دیگر به ازسرزمینهای از کـه هـایی اگـر اندیـشه شـود کـه صادر مـی جامعه این به اندیشه نوع هزاران ایـن در خـارج مبـرز مـذهبی شخـصیتهای و یـا وسـیله دینی علمی های حوزه قرار گرفته باالتری در سطح گذشته به نسبت که شود ـ با این ها صادر می حوزه را نـاچیزی شـود، رقـم شـود مقایـسه صادرمی دیگر از جاهای ـ با آنچه است

هـای خـود حـوزه حتـی . صفر است به نزدیک گفت توان دهد و می می تشکیل از کانونهـای که است هایی اندیشه پر رونق از بازارهای یکی اکنون ما هم علمیه

آینده انقالب اسالمی ایران

234

اه آگـ هـر فـرد متـدین کـه اینجاست.شود صادر می و یا ضد مذهب غیرمذهبی .کند می را شدیدا احساس علمیه های حوزه های تجدید نظر در برنامه ضرورت

کـه اسـت قـرار گیـرد ایـن دارد از آغاز مـورد توجـه ضرورت که ای نکته همـان باید براساس علمیه های حوزه های در برنامه تجدید نظر و تحول هرگونه

و آن در حرکــت و تــسریع راه همــان و ادامــه اســالمی و قــدیم غنــی فرهنـگ نیرومنـدی از جـوهر حیـاتی کـه فرهنـگ همـین . باشـد بوده از آن زدایی آفت

بـه از آن مهمی ، قسمتهای آن پاسداران در اثرغفلت و متأسفانه برخوردار است آفتهـا نوعی به از آن و قسمتهایی شده زدگی و دچارزنگ شده سپرده فراموشی

وجـود جدیـد بـه فرهنگهای که ، باید از نو احیاء شود واز عناصری دچار شده . نماید خود را طی و تکامل کند و مسیر رشد و توسعه اند تغذیه آورده

سـاختن بـر جـایگزین تجدیـد نظـر مبنـی هر گونه که تأکید است به الزم به ، خیانت اسالمی ر و سیصد سالۀ هزا اصیل فرهنگ جای دیگر به فرهنگ یک

و فرهنـگ دامـن به اسالمی امت جز کشاندن ای و نتیجه است ومسلمین اسالم . ندارد یا راست ، چپ یا غربی شرقی تفکر بیگانۀ

کـه ایـن جدیـد ضـمن علـوم جدیـد و پیـشرفتهای تحـوالت خوشبختانه وجـود نیـز بـه بسیار مناسبی ، فرصتهای هتر کرد مسئولیتها رادشوارتر و سنگین

تـر را فـراهم آن شـکوفایی تر و زمینۀ را روشن اسالمی فرهنگ و اصالت آورده . است کرده خـود بـه خـود بـرای که مصنوعی ما اگر از محدودیتهای علمیۀ های حوزه

ـ علـوم از پیشرفت گردند و با استفاده اند خارج وجودآورده جدیـد بـه سانی ان نمایند را تکمیل بپردازند و آن آن و پیراستن خود و آراستن کهن فرهنگ احیای

تواننـد از ایـن مـی ) دارد و پیـشروی تکامـل آمادگی که(دهند سوق پیش و به های خود را در زمینه فرهنگی شوند و کاالهای خارج آمیزعلمی حقارت انزوای

235 های علمیه وظایف حوزه

بـا کمـال ، تـاریخی ، اجتمـاعی ، روانی ، حقوقی ، اخالقی ،فلسفی معنوی مختلف . نمایند عرضه دانش جهان به افتخار و سربلندی

شــوراها و نیازمنــد بــه مقدســی رســالت چنــین انجــام کــه اســت بــدیهی ذکـر اوراق در ایـن آنچـه . اسـت معـین مـدت برای متعدد، هر کدام طرحهای

است تذکرات سلسله شود ندارد، یک داده آن به طرح نام که این شود ارزش می اوراق و در ایـن اسـت و مـسئولیتها رسـیده از نظروظایف نظر نویسنده به که

.شود می یادداشت وظـایف عنـوان تحت اول بخش: کنیم ذکر می را در دو بخش وظایف این

. فعلی وظایف ن عنوا تحت دوم وبخش اصلی مطلـوب و کمـال آل ایـده کـه است اموری مجموع اصلی منظور از وظایف

ها در صـدد برآمدنـد و حوزه اگر این شود، که می محسوب علمیه های درحوزه دهنـد، و منظـور از وظـایف آنها را بایـد انجـام کردند همۀ را تحصیل امکانش مدرسین آنها در امکان به حاضر شروع در حال که است کارهایی مجموع فعلی

و قـوه حـول بـه هر اندازه که است بدیهی. است قم علمیه حوزه عالیقدر فعلی جزء وظـایف اصلی از وظایف شود، قسمتهایی تدریجا افزوده بر امکانات الهی .گیرد قرار می فعلی

اصلی وظایفشـود مـی محـسوب اسالمی جزء علوم اکنون هم که ی علوم همه احیای. 1

، تـاریخ اسـالم ، تـاریخ ، ادبیـات ، اصـول ، فقـه ، رجـال ، درایـه ازتفسیر، حدیث ، اسـالمی ، اخـالق اسالمی ، عرفان اسالمی ، فلسفه اسالمی ، کالم مسلمان ملتهای نقـش سـاختن و مشخص آنها و تاریخی سیر تحولی به ، با توجه اسالمی منطق

خـود کـه بر این عالوه اند؛ یعنی موثر بوده علوم در پیشبرد این که شخصیتهایی

آینده انقالب اسالمی ایران

236

گیرنـد، تـاریخ قـرار مـی و پیـرایش و آرایش احیاء و اصالح مشمول علوم این .شود می نیز دقیقامشخص علوم این تحول

و از علمـی ، اعـم اسالمی گی فرهن مواریث و نگهبانی و نگهداری حفظ. 2 . در حد امکان و گردآوردن کردن فهرست ، ازطریق فنی در کــشورهای اســالمی مراکــز علمــی بــا همــه علمــی رابطــه برقــراری. 3

. مراکز در آن اسالمی از فعالیتهای و اطالع ، اروپایی ، آسیایی ،آفریقایی عربی از هـر وافـی و استفاده کامل در حد مکالمه بی عر زبان و ترویج تقویت. 4 . معاصر زبان به عربی کتاب نوع از کتابهـا در حـد اسـتفاده خـارجی زبـان بـا یـک هر فرد الاقل آشنایی. 5

.وسخنرانیها و شـناختن اسـالمی بـا فرهنـگ ارتبـاط هـای در جنبـه فارسـی ادبیات. 6 . اسالمی دوم ان زب عنوان به فارسی زبان، شناسـی ، جامعـه شناسـی روان جدیـد از قبیـل انـسانی با علـوم آشنایی. 7

. نبودن ، در حد بیگانه جهانی ، تاریخ جهانی جغرافی و قـدیم گونـاگون اخالقی مکاتب و تعلم ، تعلیم اخالق بر فلسفه اطالع. 8

. اجتهاد و تخصص، در حد اسالمی با اخالق جدید ومقایسه و روشـن فلـسفه ایـن مختلـف مکاتـب و تعلـیم تاریخ بر فلسفه اطالع. 9

. ، در حد اجتهاد و تخصص از نظر قرآن تاریخ فلسفه ساختن آن و تعلـم و تعلـیم جهـان اقتـصادی و سیـستمهای بر مکاتـب اطالع. 10

. و اجتهاد در حد تخصص، اقتصاد اسالمی اصول ساختن وروشن مکاتب تمـدنها با همه با مقایسه توأم اسالمی و فرهنگ تمدن ماهیت شناخت. 11

روح و معرفـی آن و ممیـزات آن اصـالت سـاختن دیگر و روشن وفرهنگهای . فرهنگ این

237 های علمیه وظایف حوزه

و احیانـا در حـد تخـصص نبودن و بیگانه در حد آشنایی ادیان تاریخ. 12 .ادواجته

از بــسیار دقیــق صــورت معاصــر بــه الحــادی رایــج مکتبهــای تعلــیم. 13 . اسالمی و نقد آنها با موازین و غیره ، نهیلیسم ، اگزیستانسیالیسم مارکسیسم قبیل بـه اسـالمی بـا حقـوق و معاصر و مقایسه قدیم حقوقی مکاتب تعلیم. 14

. تطبیقی حقوق عنوان معاصـر و فلـسفی مکاتـب تـرین زنـده تعلـیم بر اساس تطبیقی فلسفه. 15

. اسالمی بافلسفه مقایسه جدیـد، بالخـصوص منطقـی روشـهای تعلـیم بر اسـاس تطبیقی منطق. 16

. اسالمی با منطق و مقایسه سمبولیک منطق . و تفسیری تحلیلی صورت به: اطهار ائمه و سیره نبوی سیره. 17 و ، محکـم و سور، اعجـاز قـرآن آیات نزول تاریخ شامل قرآنی مسائل. 18

. و غیره قرآن ، معارف قرآن و منسوخ ، ناسخ قرآن متشابه . اسالمی و فرهنگ در علوم شیعه اساسی نقش. 19 . شیعه و اجتماعی و اخالقی علمی جهادهای تاریخ. 20 . جدید انحرافات به ، خصوصا با توجه امامت به مربوط بحثهای. 21 جـزء ( نحو خاص به از ائمه هر یک و امامت طور عام به امامت اثبات. 22 ). است کالم جـزء کـالم ( وحی بودن علمی و اثبات و نبوت وحی به مربوط مسائل. 23 ). است ). است م در کال مندرج( معاد به مربوط مسائل. 24 ). است در کالم مندرج( توحید به مربوط مسائل. 25

آینده انقالب اسالمی ایران

238

، دینـی ، اصـول ، تـاریخی ادبی علوم به شدن و تخصصی شدن ای رشته. 26 . و غیره دینی فروع

فعلی وظایف کـار بـه بایـد شـروع اکنون و از هم است مدرسین آقایان فعال در امکان آنچه :شود یکی: دارد دو وظیفه که است علمی کالم که این به با توجه . جدید المک. 1 سلـسله یـک ، و دیگر بیان اسالم و فروع اصول به و ایرادات ورد شبهات دفاع

دو قـسمت ایـن تمامـا متوجـه قـدیم کالم ( اسالم و فروع اصول برای تأییدات و نبـوده در قـدیم کـه پیدا شده در عصر ما شبهاتی که این به و با توجه ) است

از و بـسیاری جدید اسـت علمی پیشرفتهای ازمختصات که پیدا شده تأییداتی از تأییـدات بـسیاری کـه همچنـان اسـت مابالموضـوع در زمان قدیم شبهات جدیـدی کـالم است رو الزم ، از این است داده خود را از دست ارزش گذشته . شود تأسیس

:گیرد قرار می زیر مورد بحث مسائل جدید حداقل در کالم ، شناسـان و جامعـه شناسـان از نظـر روان آن پیدایش ، علل دین فلسفه. الف

، اسـت و طـرد شـده نقـض و همه شده داده زمینه در این که مختلفی نظریات و دین ، آینده و فطریات فطرت درباره انسانی عمیق ث و بح دینی فطرت مسئله . در اسالم مهدویت ، مذهب

). نبوت مسئله( جدید روانی از نظر علوم و الهام وحی. ب جدید مادیین که و شبهاتی ایرادات به توحید با توجه مجدد ادله بررسی. ج

و وجـوب و برهـان حـدوث و برهان نظم برهان جمله توحید از آن بربراهینهـا، و زمینـه آن جدیـد در همـه تأییـدات بـه اند و با توجـه کرده وغیره امکان

239 های علمیه وظایف حوزه

ها خصوصا در زمینـه زمینه در همه مادیین شبهات درباره اساسی بحث همچنین . الهی وعنایت الهی عدل کـه مهمـی مـسائل بـه با توجه اجتماعی از جنبه و رهبری امامت بحث. د

بـه و بـا توجـه اسـت شـده گفته و رهبری مدیریت به مربوط امروز درمسائل . در هر زمان کامل و انسان امامت معنوی جنبه به مربوط مسائل

. است شده زمینه در این که و شبهاتی و قرآن رسول حضرت خاص مسائل. هـ خلـدون ابـن و جدیـد از نظریـه قـدیم مکاتب به با توجه تاریخ فلسفه. 2

در ایـن . مارکسیـسم حاضر و مخصوصا نظریه در زمان بی توین تانظریه گرفته .شود می نیز بحث زمان و مقتضیات ، ازاسالم بخش

، و جدیـد قـدیم اخـالق هـای فلـسفه همه بر بیان مشتمل اخالق فلسفه. 3 طـور کلـی و به اسالمی متقن اخالق فلسفه یک و تدوین غیرمذهبی و مذهبی . اسالمی وتربیت در تعلیم بحثی

و اقتــصاد داری اقتــصاد ســرمایه مشخــصات بــا تبیــین اقتــصاد اســالمی. 4 . از آنها با هر یک اقتصاد اسالمی و افتراق اشتراک و وجوه سوسیالیستی

و جامعـه اسـالم اجتمـاعی اصـول و بیـان از نظر تطبیقی اجتماع هفلسف. 5 . اسالمی آل ایده

اسالمی در جمهوری زن نقش

الرحیم اهللا الرحمن بسم

سیدنا و نبینا علی و السالم و الصلوۀ اجمعین الخالئق باری العالمین الحمد هللا رب

. المعصومین الطاهرین لطیبین ا محمد و آله القاسم ابی

شــود گفتــه ســخن آن دربــاره کــه اســت شــده اعــالم امــشب کــه موضــوعی از یکی. دارد ویژگیهایی اسالمی جمهوری. است» اسالمی جمهوری ویژگیهای«

نقـش « کـنم صـحبت اش درباره جلسه در این اند من کرده اعالن ویژگیها که آن تـوان می مختلفی های از جنبه مسئله این درباره. است» اسالمی مهوری در ج زن

و در اسـالمی جمهوری ثمر رسیدن در به زنان نقش که این یکی. کرد صحبتشود می اسالمی جمهوری به منتهی که ایران اسالمی در انقالب زنان نقش واقع

اسـالمی جمهوری ؟ در رژیم چیست در آینده زن نقش که ؟ و دیگر این چیست اسـالمی جامعـه کـه ای جامعـه ؟ در آن خواهندداشـت اجتماعی نقش چه زنان

خواهند نقشی شود، خانمها چه می اداره اسالمی جمهوری خواهد بود و با رژیم

241 نقش زن در جمهوری اسالمی

اجـع ر اول ؟ و اما قـسمت و یانخواهند داشت خواهند داشت ؟ آیا نقش داشت داشتند؟ اسالمی انقالب در این نقشی زنها چه که این به

کـه ایـران اسـالمی انگیـز انقـالب و حیـرت جالب های از جنبه اتفاقا یکی و معـادالت ریختـه را در هم شناسان جامعه معیارهای که است دانیدانقالبی می

در بـا ویژگیهـایی انقالبـی یعنـی ]، اسـت مـسئله همـین [ اسـت زده آنها را بهم دارند غیر قابـل معیارهایی خودشان برای ازنظر آنها که ، که پیدا شده ای جامعه بـه اسـت زیاد شده تبلیغ این در غرب . است بوده سنجش و غیر قابل بینی پیش

از حقـوق اسـالمی در جامعـه زن کـه است خود آنها باور آمده برای که طوری هـستند و مـسلمانان در میـان ناراضـی و زنها عنصرهایی و هست بوده محرومخواهـد پیـدا مـی اسـالمی درجهـت انقالبی شود که آنها عرضه اگر به بنابراین

باشد، آنها حتما اسالمی ارزشهای برقراری خواهد خواهان می که شود، انقالبی آنها زنها از اسـالم فرضیه بر اساس خواهند کرد، چون شرکت مخالف در جبهه

در ایـن انـدبنابراین شـود ناراضـی اداره اسـالمی با معیارهای که ای و از جامعه اگـر کردند،بلکه تنها شرکت زنها نه در عمل ولی. نخواهند کرد شرکت انقالب

رسـید، ثمرنمی به انقالب ین ا که است خود واقعیتی کردند این نمی آنها شرکت غیـر تـأثیر شـرکت مـؤثر بـود، بلکـه مستقیمـشان شـرکت فقط نه زنان چون

از ) داشتند و برادرانشان ، پدران ، فرزندان شوهران روی که تأثیری یعنی( مستقیمشان . است العاده فوق مسئله خود یک کمتر نبود و این خودشان تأثیر مستقیم

اسالمی در انقالب زنان مستقیم و نقش غیر مستقیم نقش

نداشـته زنها هماهنگی اجتماعی جریان و اگر در یک است مرد الهامگیر از زن و موافـق اگر زنها نقش کاهند و بر عکس می العاده فوق باشند، از تأثیر مرد هم

نـه کنند؛ یعنـی چند برابر می هم مردها را باشند نیروی داشته موافق احساسات

آینده انقالب اسالمی ایران

242

شـمار مردهـا بـه بـرای هـم محرکی شوند، نیروی مردها نمی برای تنهاترمزی بـر عالوه این البته. مشهود بود العاده فوق نهضت در این مطلب روند، واین می

یا داشـتند قضا خانمها در این که است ای العاده و خارق العاده فوق مستقیم نقش میزانهـا و معیارهـای بـا حفـظ و راهپیماییها، آنهم درتظاهرات ، شرکتشان و آن

در کـه است ها رفتن ، و از اینها باالتر جلو گلوله اسالمی و با شعارهای اسالمیکننـد و فیلمهـا مـی معمـوال نقـل طور که شهداـ آن شهریور در میدان 17روز در میـدان زنها بودند کـه بیشتر از مردهاشهید دادند و ایندهد ـ زنها می نشان

در آنجـا قـرار گرفتنـد و چقـدر زن دشمن شهدا نشستند و مورد رگبار ظالمانه اسـالمی انقالب در این عجیبی عطف شهریور نقطۀ 17 فاجعه و این ! شهید شد

رسـیدند شهادت ار نفر به ازهز بیش ـ که مردم عجیب تیرباران بعد از این. بود را خواباندنـد دیگـرانقالب کردند که اند و فکر می گفته هزار شهید هم و تا سه شهریور که17 بعد ازفاجعه کردید ـ یعنی خرداد مشاهده15 در طور که همان

وقـت فرماندار نظـامی شد که خرداد مهمتر بود گفته 15 از نظر کشتار از فاجعه ولی. باشد راحت دیگر خیالتان سال 25تا ! قربان: و گفت شاه پیش رفت تهران

داشتند، مطمئنـا نمی اگر زنها شرکت . شد شروع قضیه روز دومرتبه آن از فردای گفـت و مـی گرفت رامی یا شوهر خودش بچه دست روز هر زنی آن از فردای

و روزبیـشتر تـشویق آن از فـردای ولـی . بـروی بیرون ازخانه گذارم دیگر نمی چـرخ الی ایجـاد نکـرد و چـوب ای تنهـا وقفـه نه فاجعه کردند و این ترغیب. را شــدیدتر و تنــدتر کــرد موتــور انقــالب حرکــت ، بلکــه نگذاشــت انقــالب

داد رخ سـال بیـست ده ایـن در طول تحولی ؟ چه چیست قضیه این حاالریشه را ایفا کنند؟ انقالبی اجتماعی نقش چنین توانستند یک زنان که

243 نقش زن در جمهوری اسالمی

و اراده آگاهی با دو بال انسان حرکت زنهـا بـرای مردها و هـم برای هم که کلی اصل یک به خواهم می در اینجا من ـ یکـی . کنـد مـی حرکـت با دو بال انسان که این و آن کنم اشاره مفیداست ال ب

دانـد چـه ، نمی نیست آگاه خودش از محیط خبر جاهل بی انسان. است آگاهی دانـد چـه ، اصال نمـی است جماد نزدیک افق به بلکه حیوان افق او به . گذرد می

باشد و بداند، باید بفهمد و کند، باید آگاه اگربخواهد حرکت انسان. خبر است آشـنایی اجتماعی دانش جمله دانشها از آن د وبا انواع باش کند، باید عالم درکتوانـد می تندی حرکت کور چه آدم. کور است خبر و ناآگاه بی آدم. باشد داشته

بینید رود می می راه در خیابان ، وقتی است ظاهر محروم از چشم که بکند؟ آدمی آدم همـان ولـی ! دارد؟ بر مـی و قدم زند می زمین را به عصایش احتیاطی با چه

صـورت کنـد؟ بـه مـی حرکـت درخیابان سرعتی باشد، با چه داشته اگر چشم کـور اگـر آدم یـک کـه کند، درحـالی را رد می ماشینها خودش از الی مارپیچ

توانـد مگـر دیگـری برودنمـی دیگـر آن طرف به خیابان طرف بخواهد از یک .ا بگیرد ر دستش

مـردم خبـری و بـی از ناآگـاهی زیـادی مستبدها و اسـتعمارگرها سـالهای خواسـت مـی دلش خبر بودند، او هر کاری و بی ناآگاه مردم. کردند می استفاده

شد شهر می شهر مرتکب در یک اگر جنایتی .شد می مرتکب کرد، هرجنایتی می عـده شدند و یـک می متوجه عده یک هر هم ش دیگر خبردارنبود و در خود آن

خبـر کـرد در بـی می قرنها کوشش سالها بلکه استعمار غرب .شدند نمی متوجه معـروف مثـل . بـود او راحـت خبر بودنـد خیـال بی تا مردم . مردم داشتن نگهنـد توا خوابنـد دزد مـی تـا مـردم چرا؟ چون » است مؤذن دزد دشمن «: گوید می

اهللا اکبر، اهللا اکبـر : و فریاد کرد مناره باالی رفت مؤذن که وقتی دستبرد بزند ولی توانـد دسـتبرد بیدار شدنددزد دیگـر نمـی وقتی. شوند ها بیدار می آلوده خواب

آینده انقالب اسالمی ایران

244

در بیداری توانددستبرد بزند، نه می و در تاریکی مردم خواب دزد در حال . بزند . در روشنایی و نه واقعـا ایـن . داشـتند سـالمتهایی تا حدی ما از نظر اخالقی مردم در گذشته

مـردم اخالقـی لحاظهـای از خیلـی قدیم مردم شود انکار کرد که رانمی جهت گفتند، کمتـر مـشروبخواری می کردند، کمتر دروغ می بودند،کمتر دزدی سالمی

امـا سلیم بودند از نظر اخالقی مردمانیکردند، و فجور می کردند، کمترفسق می کـاری مـردم اخـالق بـه دشمن وقت در آن . بودند ناآگاهی سلیم اخالقی مردم

شـان خبـری کـرد، از بـی مـی استفاده شان و کوری چشم او از نداشتن . نداشت هر کـاری . داشت خبر نگه شود بی نمی همیشه را برای اما همه . کرد می استفاده

.شود باشد پیدا می ای و از هر گوشه ای از هر روزنه آگاهی بکنید، آخرش

مسلمان ملتهای کردن در آگاه سید جمال نقششـما . کنـد می پیدا شود، میلیونها نفر را آگاه مردم در میان که هم آگاه آدم یک

سـید القبا، یـک سید یک ک پیدا شد، ی پیش در صد سال سید جمال ببینیدیک در چنـد سـالی طلبـه یـک . نداشـت ای وسـیله ، هیچ نداشت چیز هم ، هیچ تک

سر پرشوری. کرد تحصیل در نجف هم ، چهار سالی در تهران ، مختصری قزوین کـه مـشکالتی افتـاد بـا آن راه. افتـاد مـسلمان ملـل سـازی فکرآگاه به. داشت

کرد و از نزدیک را گردش اسالمی اکثر کشورهای . داشت زمان آنمسافرتها در ، زمـان آن. رفـت ترکیه به. بود بود دیده ایرانی خودش را که ایران. نمود مطالعه اسـالمی کـشورهای بـود و همـه اسالمی مرکزخالفت ترکیه. بود عثمانی دوره

بودنـد و یـا بود، یا جـزئش وقت آن هترکی بود زیر نفوذ شیعه که غیر از ایران ، رفـت سـفر مکـه . در مصر مانـد ، مدتها مصر رفت به. بودند اش الحمایه تحت

بـه . کـرد مطالعـه نزدیـک را کـامال از ، هندوسـتان هند رفت به. حجاز را دید

245 نقش زن در جمهوری اسالمی

کـرد و مطالعـه نزدیک را پا زد، از اسالمی کشورهای این همۀ. رفت افغانستان اروپایی کشورهای به بعالوه. پرداخت و بیدارسازی افشاگری به جا هم در همه شـد، ریـشه آگـاه غرب دنیای مقاصد و نیات ، به را شناخت غرب ، دنیای رفت

. داد تـشخیص و استعمار خـارجی را در استبداد داخلی و آن دردها را شناخت فکرخطرناکی دید عجب . دانست از سیاست دین جدایی را مردم روانی بیماری

مـسئله سیاسـت اسـت مـسئله یک دین که کرده تبلیغ مردم را استعمار در میان ، مـسجد اسـت جـایش واگذاریـد، کـار دیـن داران دیـن را بـه دیگر، کار دین

و میـدان سیاست ؛ میدان ، دعا و نماز خواندن در مسجد و معبد بودن یعنی دین . است چیز دیگری اجتماع

، دیدیـد انورسـادات امام از آمدن و قبل شاه بعد از رفتن پیش چندی همین بایـد در : مصر گفـت مردم به او هم ! زد؟ حرفی چه استعمار خارجی عامل این

. مساجد و معابد است مال شود، دین حفظ از سیاست دین مصرجدایی اسـالم کـرد، کـه محکـوم را بکلی از سیاست دین فکر جدایی سید جمال . است اجتماع دین ، اسالم است سیاست دین مدینـه شد و بـه خارج مکه اسارت از آن قدر که همین )ص(پیغمبر اسالم

بـود کـه کـرد ایـن کـه کـاری آزاد پیدا کـرد، اولـین محیط کرد ویک هجرت . قرار گرفت حکومت یک در رأس داد وخودش تشکیل کومتح

ملتهـای بـه توانـست ای وسـیله هـیچ نفـر بـا نداشـتن یـک که این غرض رخ اسـالمی در کـشورهای کـه اسالمی نهضتهای تمام. ببخشد آگاهی مسلمان

، نهـضتهای ق در عـرا اسـتقالل ، انقـالب در ایـران مشروطیت نهضت ، مثل داده، عربـی از کشورهای ، مصر و هر یک ، ترکیه ، افغانستان درهندوستان آزادیبخش

. کاشت پیش در صد سال را سیدجمال بذرش

آینده انقالب اسالمی ایران

246

اراده بال تخریب استعمار برای تالش ، خود پیـشرفت از این گذشته. داشت نگه شود ناآگاه نمی همیشه را برای مردم

چـاپ ماشین. شود بیداریها می سلسله یک منجر به ناخواه خواه مدن ت وتوسعه بخواهـد چـه استعمار چـه . شود زیاد می ناخواه خواه شد، مطبوعات اختراع که

ایـن . هـست کـه دیگری ارتباطی وسایل شود، و انواع می نخواهد،افکار پخش . کننـد دیگر را خـراب بال آن که این افتادند و آن دیگری فکرنیرنگ به بود که

مـن کـه و ایـن ذات و کرامت شرف احساس ، بال اراده ؟بال دیگر چیست بال فاسـد کـردن بودنـد، برنامـۀ جاهـل مردم که تاوقتی. اخالق ، بال هستم انسان

از ولی. نبود آن به نبود، نیازی استعمار مطرح برای چندان انسانها از نظر اخالق را شـود جلـو آگـاهی شـود، نمـی تدریجا داردپیدا مـی دیدند آگاهی که روزی است این ، گفتند حاال وقت گذاشت خبری در بی همیشه را برای و مردم گرفت

. اسـت و طهارت پاکی ، بال اخالق ، بال و آن بگیریم دیگر را از مردم بال آن که امر مخدر و یک یک عنوان هابه فساد اخالق انواع اشاعه مسئله به کهاینجا بود

بـه را هـم گفتند، همان نمی نام این را به مسئله این ولی. پرداختند تخدیر کننده و از راه و آزادی وپیـشرفت تمدن نام به. گفتند می و آزادی ، پیشرفت تمدن نام

بـشود، وقتـی هم وآگاه اگر عالم انسان. کردند ایجاد می سیح ، بی فساد اخالق اش سـود خـود وجامعـه بـه آگاهی تنها آن فاسد شد، نه اش و روحیه خلق که

چون«: شود گردد،می می تمام اش جامعه زیان بیشتر به آگاهی همان ، بلکه نیست، از نداشـت دزد نبود چـراغ که روزیتا . »تر برد کاال آید گزیده با چراغ دزدی اسـتفاده دزدی نفـع بـه چـراغ از آن کردند که پیدا کرد دزدش چراغ که روزی . بودند آن متوجه آگاه اشخاص بود که ای برنامه این. کند

247 نقش زن در جمهوری اسالمی

سینما در کنار مسجد ساختن ماجرای خرداد، در آبادان 15 انقالب از قبل ، شاید چند ماهی پیش سال در حدود هفده

اهللا آیـت مرحـوم بعـد از فـوت . سینما در کنار مسجد بسازند خواستند یک می کـار را بکننـد و هنـوز توانستند ایـن نمی ایشان حیات در زمان . بود بروجردی

خال این خواستند فورا از این می. بودند پیدا نکرده و قدرتی قوت بعدی مراجع حـاال سـینما داد و فریـاد کردنـد کـه خوزسـتان علمـای . ها ببرند استفاده رجو شـروع علمـا هـم ... و و تهران آمدند قم ! بسازید چرا کنار مسجد؟ خواهید می

یکـی . تلگرافها، اعتراضها، انتقادها : اقدامها مختلف انواع به کردن اقدام کردند به صـحبت زمینـه در ایـن از مقامات برود با یکی بود مأمورشده که از روحانیون

کـرد نقـل من شما دارید، خود او برای که است مرضی چه آقا آخر این کند که به خواهم نمی من. ندارم سینما حرفی به فعال راجع من: گفتم مقام آن به من که

شما از نظـر کارهای این. کنید نمی گوش باشید چون سینما نداشته شما بگویم و صـریح خیلـی گفـت ( در اینجادارید؟ منطقی چه. است شده حساب خودتان

راه از ایـن خـواهیم مـی ما بگویید که است ممکن: گفتم) زدم با او حرف رک چنـین راه ازایـن خواهیم ما می بگویید که است ، ممکن بدهیم را توسعه تمدن اینقدر کمـک سینماها را که از این منظورتان است ممکن: گفتم آخرش. بکنیمجوانهـا باشـد کـه کنیـد ایـن می فراهم برایشان و تسهیالت دهید و امکانات می

ــا و در آن ــد آنج ــوت محــیط برون ــاتی خل ــه تعلیم ــا را ب ــد و آنه ــا بدهی آنه یـاد هندوسـتان فیلـشان ) و دختر از پسر اعم(یکدیگر بکنید، تا جوانها سرگرم 1 فرند ها و بوی گیری و عشقبازیها و معشوقه عیاشی گرم سرشان نکند، سیاست بـشوند مسائل این حس و بی سرگرم اینها بشود و آنچنان امثال و 2 فرند و گرل

د روز قرار بـود چنـ ، او که را گفتم تا این: گفت. نیفتند فکرسیاست دیگر به که . است همین: و گفت زد زیر خنده قاه وزیر شودقاه دیگر نخست

١- boy friend ٢- girl friend

آینده انقالب اسالمی ایران

248

دنبالـه هنـوز هـم ، کـه شاه خاندان کردند، یعنی وارد می هروئین که اینهایی از آزادی دم همه آن که ها ـ همینهایی خانم شاهزاده همین آدرس به سفارشاتـ مـی زن بـشر و آزادی وحقوق آزادی نـوع اینهـا چـه 1شـود د ـ وارد مـی زدن

بـود و پـول طمـع بـه کردند؟ واقعا فقط کار را می این چه برای !خواستند؟ می خیال دیگر من بلند کردند که اینقدر اینها پول ! ببرند؟ پولی خواستند استفادۀ می باشـد ولـی هـم هـت ج این به است ممکن. نظر باشد از آن هم این که کنم نمی

و اراده ، بـی روح ، بـی حـس را بـی اعتیادهـا مـردم ایـن بود که این عمده جهت .کند می ساقط انسانی و اخالق و از انسانیت تصمیم بی

زن آزادی از مسئله برداری بهره ی زنهـا آزاد خواسـتند بـه آیا واقعا اینهـا مـی . کردند را مطرح زن آزادی مسئلهخواسـتند بدهند، آیا می مردها آزادی به ذره حاضر نیستند یک اینها که بدهند؟

ـ را کـدام ـ هـیچ مـرد و زن ، دیدند جلـو آگـاهی بدهند؟ یا نه آزادی زنها بهتا . باشد باشد، باید داشته نداشته مدرسه شود ایران نمی باالخره. شود گرفت نمی

شـوند بیـشتر دیپلمـه . شـود بـاز مـی د چشمهایـشان بخواننـ هـم ششم کالس فاسـد کـرد کـه عنصر را از نظر اخالقی باید این ولی. شود باز می چشمهایشان

آمدنـد آنوقـت . بدهـد معکـوس نتیجـه ندهد، بلکـه او نتیجه تنها به نه آگاهی ها کـه بـود؟ دانـشگاه چـه ؟هدف چه کردند، برای تأسیس مختلط دبیرستانهای

وقـت آن ( ادبیات ، ازدانشکده پیش سال در حدود دوازده . داشت عجیبی وضع فـوق در دوره شـد کـه دعوت از من ) کردم می تدریس الهیات در دانشکده من

نفربیـشتر نیـستند معمـوال چهـار پـنج آن کالسهای آنجا که و دکترای لیسانس اصـرارهای . رفتم نمی هم من. صادر شد ، ابالغ شد رسمی دعوت. کنم تدریس

.رسد ولی داخل آن هروئین است گفتند اآلن دارد لباس بچه از گمرک می می -1

249 نقش زن در جمهوری اسالمی

اسـالمی فلـسفۀ بـه نیـازی چنـین آوردند که بسیاری شد و دالیل زیادی خیلیتـا . روز رفـتم یـک مـن ... شـود و مـی و چنـان و اگر شما بیایید چنین هست در زیـرزمین کـالس آن. کردم ، واقعا وحشت ادبیات دانشکده سالن داخل رفتم

، ام ندیـده ، هنـوز هـم بـودم ندیده وقت سینما را تا آن سالن من. شد می تشکیل حقیقتا شرمنده . آنجا شهود کردم بودم سینما شنیده سالن درباره را که آنچه ولی خـودم کناری ، از یک درس برای زیرزمین بروم آمدم بیرون که اتاق از آن . شدم و گفـتم گفـتم درس آنجـا چهـار کلمـه رفـتم انداختم را پایین ، سرم کشیدم را

. نیست من ، اینجا جای خداحافظ

زن نقش درباره اسالم معتدل منطق در فساد اخـالق با این که این داد و آن رخ دیگری جریانهای میان در این ولی شد، مبارزۀ خانمها مبارزه در میان و بالخصوص ه آگا و دختران آگاه پسران میان

ای! خـانم ای: بـود اسالم خود منطق آمد که در میان منطقی. و شدیدی عجیب حجـاب . کـن حفظ را هم اسالمی پوشش ولی بخوان ، درس بکن تحصیل! زن

را در خودم فتخار سهم ا با کمال توانم می من. نیست زن شدن ، زندانی در اسالم وقـت در آن من را که حجاب مسئله کتاب. کنم و خدا راشکر می اینجا ذکر کنم

از بیش حال تا به ـ و خوشبختانه را ذکر کردم اسالم معتدل منطق و این نوشتم هنـوز هـم و مرتـب شـده چـاپ هزار نسخه از ده بار و هر بار در بیش بیست

را در زن نقـش مـن . است داشته ای العاده وفوق بسیار عظیم ـ نقش 1خواهند می هم پوششت و فلسفه باشی داشته تو بایدپوشش ! زن ای که ام کرده آنجا روشن

بـا اخـتالط معنـی به در مجامع زن شرکت. کنی تو نباید خود آرایی . است این تـوانی تـو مـی . است و حقه گویند،کلک اینها می که همدوشی این. مرد نیست

].ده استکتاب مسئله حجاب تاکنون هفتاد نوبت چاپ ش[ -1

آینده انقالب اسالمی ایران

250

، کنـی را حفـظ خـودت اسـالمی ، پوشـش کنـی را حفظ خودت و پاکی عفاف چنـد سـال ایـن در طـول شما دیدید کـه . آوری دست به را هم خودت آگاهی

فـساد م در دا کـه آن بدون کرده تحصیل وجود آمد از خانمهای به قشری کم کم. پـاک و هـم آگـاه وجـود آمـد هـم به خانم قشری گرفتار شوند، یعنی اخالق

ندارد پسر فاسد باشد و دختر امکان. بود متقابل طور، یعنی همین درپسرها هم از یـک . آوردنـد دست را توأما به و پاکی ما آگاهی پسرها و دخترهای . درست

. وجود بیاید تواند مجاهد به دختر، نمی پسر و چه چه، شهوتران کثیف آلودۀ آدمتوانـد مـی و پـاک آگـاه روح یـک . ، هر دو است و پاکی آگاهی مجاهدمخلوق

.مبارز و مجاهدباشد ]آمـوز دانـش دختـران بـا حجـاب [ چقـدر پیش در چند سال هست یادتان

ـ کـرده حـساب اینها را خوب شد؟ دشمن می مبارزه بـود و آگـاه ود و خـوب ب از یکدفعه تحصیلی سال ، اول پیش چرا چند سال . کرد خطر می احساس خوب داشـتند و پـرورش آموزش در وزارت عالی پستهای که ساواک مأمورین طرف

کالسها شـدند و روسـریها را از سـر خبر داخل ، بی دخترانه ریختند در مدارس داشـتند؟ اینهـا از ایـن شخـصی منظـور شـهوترانی ط کشیدند؟ آیا فق محصلین

چـه ( از نظـر آنهـا دبیرسـتانهایی . کردنـد خطرمـی احساس. دارند حرفها خیلی داد و هـم می تعلیم هم وجود آمد که کشور به در این که) دخترانه و چه پسرانهـ خطر برای کرد کانون می و مذهبی دینی تربیت از ناحیـه االخصآنها بـود، و ب

جـا از همـه خطـررا بـیش دخترانـه اسـالمی درسـت دبستانها و دبیرستانهای کـه گرفـت تصمیم دانشگاه نبود که پیش سال آیا در دو سه . کردند می احساس

ــد یــک ــشگاه باحجــاب خــانم نبای ــرای1 شــود؟ وارد دان ــاآزادی چــه ب ؟ اینه

البته همه اطالع داشتند، ما هم اطالع داشتیم که این تصمیم بعد از فرمانی بود که از دربار صادر -1

.شده بود و آن کسی هم که بیش از همه جوش و جالی این کار را داشت خواهر دوقلوی شاه بود

251 نقش زن در جمهوری اسالمی

را خودشـان شوند، پاکی خترها دارند با سواد مید! خواستند؟ یا دیدند عجب میمبارز در زنان صورت خواهند بود، به اینها خطری کنند و در آینده می حفظ هم

ــد ــد آم ــه. خواهن ــت و چ ــکوهمندی مقاوم ــان ش ــرایط در هم ــاق ش ، اختن ن خودمـا اسالمی پوشش و باید هم برویم گفتند ما باید دانشگاه ! خانمهاکردند

مـوازات به از پسر و دختر، دو بال ما اعم در جوانان اینجا بود که . کنیم را حفظ بود کـه دو بال ، و با این و پاکی و عفاف اراده و بال آگاهی بال: یکدیگر رویید

. کنند پرواز و حرکت مبارزه اینها توانستند در فضای اخیـر کـه ایام در این که اینهایی: حرف این بود برای ای ، مقدمه مطلب این

کردند بـه شروع زن و حقوق آزادی نام شد باز به مطرح اسالمی پوشش مسئلۀ خودشـان بـه بودند؟ من کسانی ، چه رفت ما از بین آزادی که داد و فریادکردن

اینها همـان . بودند ی کسان دانید چه بودند، شما بهتر می کسانی چه که کار ندارم آیـا . بودنـد را پذیرفتـه شاه خواهرهای ، رهبری سابق دردوره بودند که افرادی

بـه پـیش مـاه در دو سـه بودند که خواستند؟ همینهایی می آزادی زن آنها برای کـسانی چـه . کردنـد دادند و راهپیمـایی میتینگ اساسی از قانون حمایت عنوان زنـان . ایـد شما در راهپیماییها دیـده وجود دارد، همه کردند؟ فیلمهایش زهمبار

دارهـا بودنـد اسالمی ما؟ آیا پوشش قول آزاد به آنها بودند یا زنان قول آزاد به رفتند و شهید شـدند؟ جلو گلوله بودند که کسانی ها؟ چه اسالمی پوشش یا بی

اینها بودند یا آنها؟ شـد، داده مـردم به سال بیست ده این در طول که ای آگاهی این بود که این . داشـت اساسـی شد، نقـش تفهیم مردم به واقعا راستین که راستینی اسالم این الی چوبهـایی چـه دانید که می. مؤثر بود العاده رهبر فوق اینجا رهبری در البته بـا آن ، ایـشان پـاریس خـود مـا رفتـیم کـه در سـفری . دگذاشتن انقالب چرخ

) بودنـد گفتـه قبال هم ( دارند، صریحا و اکیدا گفتند که ای و دوربینی تیزهوشی

آینده انقالب اسالمی ایران

252

و پــدران صــریح وراهپیماییهــا ـ ولــو بــا منــع خانمهــا در تظــاهرات شـرکت نـد مـانع ندار شوهرها و پـدرها حـق ، است شوند ـ واجب مواجه شوهرانشان

دانیـد کـه بودنـد، مـی علوی ، دبستان در تهران که در ایامی . اینها بشوند شرکت بودنـد و داده خانمهااختـصاص و بعـدازظهر را بـه آقایـان از ظهر را بـه پیش

بیـشتر کـه شد وخانمهایی زیاد می خیلی آمدند هجوم می مخصوصا خانمها که ایـن اسـت در آنجـا گفتنـدممکن ای عده. شدند می شدند بیحال می احساساتی

بیهـوش خانمهـا نفر از این شود؛ هر روز چندین تلفات منجر به کم کم برنامه برنامـۀ ایـن ... کننـد و کننـد، فریـاد مـی مـی شـوند، گریـه می شوند، بیحال می

بدهید نمها را اجازه خا برنامۀ این آقا پیشنهاد شد که به. شود خانمهاباید تعطیل را از هـا شـاه ، همـین کـردیم را با همینهـا بیـرون ما شاه : گفتند. شود تعطیل که

اخیرشـان در اعالمیـه . کـنم نمـی را تعطیـل برنامـه کردنـد،من بیـرون مملکت در این جلوتر از مردان بلکه و برابر با مردان مردان همدوش زنان اند که فرموده

. است واقعیت یک این اند، که سهیم البانق حریم ، بلکه اختالط و نه نشینی پرده نه باریـک مـستقیم صـراط . نـدهیم را از دسـت این که کنیم ما باید کوشش ولی پرت هم برویم طرف از آن ، کمی شویم می پرت برویم طرف از این کمی. استهـا صـندوقخانه گوشه را به ، زن و پاکی و عصمت عفت نام به اندکی. شویم می

و فعالیتهـا خانمها در اجتماعـات دخالت نام به ذره ،یک ایم شده پرت بکشانیم. نیـست بـا اخـتالط مـالزم شـرکت . ایم افتاده طرف نیز از آن را بشکنیم 1 حریم در پیغمبـر اکـرم . نیـست ر بـردن از یکدیگ التذاذ جنسی با نوعی مالزم شرکت

. آمدند داد می می اجازه آمدند،مردها را هم داد می می ، زنها را اجازه مسجد مدینه

.در مسئله حجاب، این حدود کامال مشخص شده -1

253 نقش زن در جمهوری اسالمی

از خانمهـا در دیگـری ما برای کاش ای: فرمود دفعه یک ولی. نکرد زنها را منع خـارج و در داخـل زنها و مردها ازیک که خواست نمی دلش ( مسجد باز کنیم

بـاب « بعـد کـه ) شـود جا پیدامی زنند، فساد از همین می یکدیگر تنه شوند؛ به نام به هست دری مسجد مدینه در محل در همان هم ن´را ساختند و اال » النساء

آمدند درمـسجد پیغمبـر زنها و مردها می . زنهاست مخصوص که» النساء باب« مدینـه هـای کوچـه شدند چون می خارج که وقتی نشستند، پیغمبر می وعظ پایشـدند، مـرد مـی و مرد با یکدیگر مخلوط شد، زن می جمعیت بود ازدحام تنگ که است بهتراین: فرمود. زدند می یکدیگر تنه بود، احیانا به جوان بود زن جوان

ایـن کـه نداشـت خوش پیغمبر اکرم . کنند، مردها از وسط زنها از کنار حرکت . است همین صحیح منطق. باشد اختالط صورت به حرکت

در شـرایطی کـه است این مالزم اجتماعی در فعالیتهای زن شرکت بنابراین در البتـه [. شود رعایت نباشد و حریم اختالط] ازدحامها مثل انگیز است فتنه کهاند، نشسته اند، مردها هم زنها نشسته ال در اتوبوس مث. ندارد اشکالی ازدحام غیر

طـرز بـه حجـاب مسئله در کتاب حتی همیشه من. ندارد نباشد اشکالی ازدحام و زن. کردم ـ اعتراض بوده معمول از قدیم ـ که مقدسه دراعتاب رفتن زیارت

رضا امام در حرم که و این ول. آورند یکدیگر فشار می روند،بعد به می مرد قاطی در ولـی نبـوده قدر شلوغ زیارتگاهها این االیام در قدیم . نیست باشد کار درستی

از ظهر را مثال پیش ساعاتی که است این ، حق شده قدر شلوغ این سالها که این مواقـع در ؛ الاقـل بدهند یـا بـالعکس زنهااختصاص مردها و بعدازظهر را به به

سازگار چندان اسالمی با روح رفتن طرززیارت این. بکنند کاری چنین ازدحام و حـد ما باید حد وسط . طرف از این و نه بیفتیم طرف از آن ما نه پس. نیست . است معتدل دین اسالم. کنیم را حفظ اعتدال

آینده انقالب اسالمی ایران

254

در اجتماع زن و نقش اکرم رسول بیـشتر را کـه آنهـا کـاری داد ولـی مـی زنها را در جنگها شـرکت مپیغمبر اکر ، زنهـا هـم شـدت مواقـع احیانـا در برخـی . دادند می زنها بود انجام با متناسب

و مرد بشود، زن دفاع اگر موقع در جهاد اسالمی که داشتند،چنان شمشیر بر می اکـرم رسـول ولی. کنند می ت کنند و شرک باید شرکت ، همه و بزرگ و کوچک

کـردن پانـسمان مثـل بـا خودشـان متناسـب کارهـای زنهـا را بـه االمکان حتی . گماشت می کـرد و در جنگهـا زیـاد احد شـرکت در جنگ که است زنی جراحه نسیبۀ

زخمهـا را کـه معنـی ایـن بود، بـه جراحی از کارهایش کرد و یکی می شرکت جنـگ میـدان را با خود به پانسمان وسایل دیگری او و زنهای .کرد می نسمانپا، و احیانا است خود همکاری این کردند که می را پانسمان بردند و مجروحین می

جنگیـده احد خیلـی در جنگ . جنگید می خودش نسیبه همین افتاد که می اتفاق قـدری به. فرود آمد اش شانه روی بتیضر. شد جزءمجروحین و خودش است روی شـد، گـودالی معالجـه کـه بعد از این بود که وهولناک سنگین ضربه این را درک دوره آن کـه بـود دخترهـایی شـده پیـرزن ماند و بعد که باقی اش شانه روی بگـو چطـور شـد کـه خواستند که می آمدند از او توضیح بودند می نکرده .کرد می نقل برایشان وتفصیل با طول طور شد؟ و او هم تو این شانه

اسالمی در جمهوری زن

و اسـالمی جامعـه هـم بعـد از ایـن . اسـت معتـدل منطـق یـک اسـالم منطق قـانون نـویس در پـیش . نیـست دوام زنها قابـل شرکت بدون اسالمی جمهوریدر آنجـا . اسـت شـده بینـی پـیش بسیار بجـا و مناسـبی موقع زنها برای اساسی را نـویس پـیش هنـوز آن مـن . اسـت نشده اشتباه ثانویه با عناوین اولیه عناوین

255 نقش زن در جمهوری اسالمی

ام نکـرده هنـوز فرصـت . اظهار نظر کنم خودم دیده از روی بخواهم که ام ندیده در جلـسه کـه وقتـی در پـاریس نمـ . است چنین که دانم اجماال می ولی ببینم

امـروز را کـه مـسائلی ، داشـتم کردم می و صحبت بودم امام در خدمت خلوتی اسـت مطـرح آینـده حکومت به فرنگیها نسبت برای و بالخصوص است مطرح خود دیدم. زن مسئله: ،فرمودند را گفتم دو تایش ؛ تا یکی کردم می بیان یک یک

در کمال . دارند توجه مسئله این ، به باشم داشته توجه من که از این بیش ایشان اظهـار وقـت شد، همان چاپ ها هم در روزنامه که هایشان در مصاحبه صراحت

در دفعـه یـک کـه » دارند گرفتن رأی و حق دادن رأی زنها حق « نظر کردند که و بـا بودنـد پـاریس هر دو رفتـه و کیهان اطالعات ان خبرنگار که مصاحبه یک

تلفن خود من بعد، از آنجا به . بود افتاده قسمت بودند، این کرده مصاحبه ایشان اطالعـات گفتنـد بـه منتها چـون . را حتما در آنجا بگنجانید قسمت این شد که

ازآنجا چون در کیهان ولی شد چاپ و در اطالعات گفتم اطالعات به بگو، من قـسمت ایـن کـه ایـن . نشد چاپ قسمت شود، این گفته من به شد که غفلت

قـسمت حتما این دادند که خود آقا پیغام بود که خاطر این بود، به دراطالعات . شود بایدچاپ

وارد . نیـست اخـتالط معنـی اینها بـه باشید که داشته توجه را هم این ولی و بـشود نیـست شـهوترانی محـیط اجتماع که این معنی به در اجتماع زن شدن

انـد و در انـسانیت و مـرد دو انـسان زن که است این معنی به این. نخواهد بود شـود برابـر و مـی مربوط انسان انسانیت به که در آنچه ؛ یعنی و متشابه متساوی

. مؤنـث انـسان و زن مذکر است مرد انسان حال در عین گرند ولی همانند یکدی ، از احـساسات چیزهـایی زن. هست تفاوتهایی مرد و زن ، میان در خود طبیعت

مـرد دارد که بدنی ها،تواناییها و استعدادهای ، طرز تفکر، طرز برداشت عواطف بـا در انـسانیت کـه حـال یندر عـ . ندارد زن دارد که ندارد و مرد خصوصیاتی

آینده انقالب اسالمی ایران

256

در کـه کنـیم نباید فراموش را هم جهت هستند، این و متساوی یکدیگر متشابه تـأثیر ما نباید تحت . دارند و مدار مرد تفاوتهایی ، مدار زن و فطرت خلقت متن

و خلقت دست ـ که و مردهست زن میان را که و تفاوتهایی فرنگیها اختالفات یکـدیگر باشـند ـ نادیـده اینـدو مکمـل کـه این برای است خدا گذاشته دست عیناماننـد مردهـا بودنـد روحـی و خلقـت جسمی اگر زنها در خلقت . بگیریم خلـق اینـدوطوری . بـود بود و اگر مردها عینا مانند زنها بودند نیز نقص نقص در مـن . کنیم را نباید فراموش حساب ما این . یکدیگر هستند مکمل اند که شده و مـرد یـک زن حقـوق تـساوی کـه ام گفتـه در اسـالم زن حقـوق نظـام کتاب اینهـا از نظـر حقـوق . دیگـر اسـت و مرد مسئله زن حقوق ، تشابه است مسئله

ق حقو کمی ارزش. است کمیت به توجه تساوی. نیستند متشابه اند ولی متساوی حقـوق کمـی ارزش کـه کنم می ثابت من ، بلکه و مرد برابر بایکدیگر است زن از نظـر ولـی . بیشتر باشـد خاص دلیل یک به وباید هم بیشتر از مرد است زن

اینـدو در قـسمتهایی کیفـی وظایف. طور نیست این چطور؟ از نظر کیفی کیفی ، مجازاتهای است متفاوت هایی از جنبه نظرکیفیت اینها از ، حقوق است متفاوت

و مـرد و تـشابه زن حقوق تساوی. است متفاوت در مواردی اینها از نظر کیفی اسـالمی حقوق از افتخارات یکی. شود و مرد نباید یا یکدیگر اشتباه زن حقوق

.داند نمی ابه متش داند ولی می و مرد را متساوی زن حقوق که است اینانـد و دیده قم از علما و مدرسین ای عده دارد که نویسی پیش اساسی قانون

مـردم ببینند و بعد در اختیار همـه نظران از صاحب زیاد دیگری عده قراراست تـصویب . اظهار نظر کنند آن روی در آینده نظران صاحب شود و همه قرار داده

کنیم می را تعیین فعال ما رژیم در رفراندوم . است ر از رفراندوم غی اساسی قانون رژیـم شـکل باشـد کـه رژیمـی باشـد، یعنـی اسالمی ماجمهوری آیا رژیم که

بـر اسـاس اساسی مواد قانون که اما این . اسالمی آن و محتوای است جمهوری

257 نقش زن در جمهوری اسالمی

بایـد اظهـار نظـر نظران صاحب باید باشد، همه چگونه اسالمی جمهوری رژیم شـده تمـام اساسـی ما قانون ن´اال. بایدنظر داد چگونه در کادر اسالمی کنند که بـر طبـق توانند اظهار نظر کنند ولـی می مردم همه نویس پیش این روی. نداریم

کـنم ر می فک من که آنچه 1آینده اساسی در قانون هر حال به. اسالمی معیارهای و مـرد زن کـه اسـت این در آینده اسالمی جمهوری از ویژگیهای : است همین در زن حقـوق نظـام در کتـاب . هستند متشابه حقوق و نه متساوی حقوق دارای . ام داده توضیح ایندو را با یکدیگر تا حدود زیادی فرق اسالم

طاهرین ال محمد و آله اهللا علی و صلی

به شهادت » مجلس خبرگان قانون اساسی«ی چندماه قبل از تأسیس مطهر... ا متأسفانه آیت[ -1

].رسیدند

1 معاصر ایران در تاریخ بانوان نقش

الرحیم اهللا الرحمن بسم

نظـام کتـاب اول و از چـاپ و انـدی سال ده حجاب مسئله کتاب اول از چاپ و موقع وضع دو کتاب در این . گذرد می سال در حدود شش در اسالم زن حقوق در اسـالم شد و منطـق بررسی زن ، حقوق زن ، وظایف در زندگی زن ، نقش زن مـا در زنـدگی شـگرف تحولی سال ده این در فاصله . گشت روشن مسائل این

را خیـره جهانیان چشم داد که رخ کننده و خیره عظیم پدید آمد، انقالبی ایرانیان از نـوینی وارد مرحلـه یـران ، کشور ا واداشت وتحسین اعجاب را به کرد، همه

انـدرکار تحقـق دور افکند و دسـت را به شاهنشاهی کهن خود شد، رژیم تاریخ را کـه اسـالمی منطقـه وسیع دارد حوزه وسر آن است اسالمی نظامی بخشیدن

سـومی خود بکشاند و جهـان راه به است را در بر گرفته مسلمان صدها میلیون .بیافریند» اسالمی جهان « م نا به

مطهری است و در زمان شهادت ایشان بـر روی تختـی ... ا این مقاله آخرین اثر قلمی شهید آیت -1

ظاهرا تصمیم داشتند آن را مقدمه چاپ جدید کتاب مـسئله حجـاب . نوشتند یافت شد که معموال می » نقش زن درجمهوری اسالمی «مناسب دیدیم که آن را پس از فصل . له ناقص ماند قرار دهند اما مقا

.قرار دهیم

259 نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران

و در سـال ده در ایـن زن و موقـع وضع کند که می ایجاب ضرورت اکنون در ایـن بـانوان قـرار گیـرد کـه مورد بررسـی اسالمی عظیم انقالب این جریان در این بانوان که گشت موجب عواملی اند و چه داشته ونقشی سهم چه انقالب

. دهند خود اختصاص به ای عمده نظیرسهم بی تاریخی قطعم را در میـان خـود آن در مجمـوع دارد کـه ویژگیهایی ایران اسالمی انقالب ویژگیهـا از آن یکـی . اسـت سـاخته رقیـب نظیـر و بـی بی جهان انقالبات همه . است بانوان بودن سهم ذی حقیقتـی دادنـد و ایـن خود اختـصاص را به الب از انق بزرگی سهم بانوان و بارها با تکریم ایران اسالمی انقالب الشأن رهبر عظیم . برآنند جملگی که است

تـر از سـهم را عظـیم آنان اند و احیانا سهم یاد کرده بانوان فعال ازنقش تحسین خود خاص و تیزهوشی یزبینی با ت ایران اسالمی رهبر انقالب .اند شمرده مردان ثمـر نخواهـد بـه بـانوان شـرکت بدون ایران اسالمی انقالب بودند که دریافته شـمردند و و الزم واجـب انقالبـی را در مراسـم آنـان رو شرکت از این . رسید .ندانستند پدر یا شوهر را الزم موافقت حتی و اصـول شدند، با حفظ رهبر آگاه از فرمان که از آن ما پس با ایمان بانوان

خـودداری انقـالب ثمر رساندن به در راه فداکاری گونه از هیچ اسالمی موازین شـرکت کردند، شـعار دادنـد، در تظـاهرات راهپیمایی مردان پای نکردند، پا به

دری ، در بـه شـدند کـشیدند، آواره رفتنـد، شـکنجه کردند، شهید دادند،زندان .شدند کشیدند، محرومیتها متحمل

. اسـت سـابقه بـی در جهـان زن برای تاریخی نقش رسد اینچنین نظر می به نقـش بـانوان بینـیم مـی کـه اسـت تنها در صدر اسالم خودمان اسالم درتاریخ متـأخر هـای در دوره . انـد ایفـا کـرده یا فرهنگی یا نظامی از نظرسیاسی موثری

جهـت و همـین اسـت صـفر رسـیده و احیانا به شده ضعیف نقش تدریجا این

آینده انقالب اسالمی ایران

260

بـار دیگـر در زن کـه گشت موجب عواملی چه کنیم تحقیق کند که می ایجاب را کنـد و آن خـارج محض بودن» مذکر«را از ظاهر شود و تاریخ تاریخ صحنه

د؟نمای) مذکر ـ مؤنث(» مذنث« کـه اسـت ضـروری نکته این یادآوری شویم بحث وارد این که از آن پیش

و ظـاهر مـستقیم ، نقـش در تـاریخ زن نداشتن و نقش داشتن منظورما از نقش را و صـحنه جبهه و پشت غیر مستقیم ، اما نقش است تاریخ درصحنه زن شدن . است ته داش خود محفوظ برای همواره زن جـسم دهنـده و پـرورش مـردان تنهـا مولـد و زاینـده تاریخ در طول زنان

زنـان . اند آنها بوده مردانگی و مکمل و نیرو دهنده بخش الهام اند، بلکه آنهانبوده. اند بخشیده می مردانگی مردان به همواره جنگ جبهه و از پشت صحنه از پشت

و دالوران دلیـران کـه بینـیم مـی و فارسی عربی از اشعار حماسی ما دربسیاری و و شـجاعت و از مردانگـی قـرار داده را مخاطـب خود زنـان های درحماسه ، از همـه و یـا ناآگاهانـه مـرد، آگاهانـه گـویی . اند داده خود داد سخن دالوری

را منظـور زن رضـایت و جلـب و تحـسین خود رضـایت دلیریها ودالوریهای در ایـن و نثـر کـه نظـم ادبی دهد و قطعات دست اگر فرصتی . است داشته می

از نظـر ای مطالعـه و قابـل فـراز جالـب یکجا گردآیـد، یـک انشاء شده زمینه و عـشق است عشق آفریننده گویند زن می که این. گردد می فراهم شناسی جامعه

در سـازندگی زن غیر مـستقیم نقش ، ناظربه تاریخ و مرد آفریننده مرد آفریننده . است تاریخ

ویـژه اخـالق خـود را مـدیون تـاریخی غیـر مـستقیم سـازندگی نقش زن آنجـا . اسـت خویش زنانه و تقوا و دور باش حیا و عفاف یعنی خویش جنسی

ایـن کـشانده ابتـذال و خود را بـه نکرده را حفظ حیا و عفاف ،دورباش زن که

261 نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران

شـده گفتـه زن در مورد حیا و عفاف بحق. است داده رااز دست تاریخی نقش : است

مـرد نیـرو و شـجاعت کند و در نتیجـه انداز می خود را پس حیا پاداشهای

ـ را که دارد، قوایی وا می مهم اقدامات برد و او را به راباال می ر سـطح در زی ١.ریزد می بیرون است شده ما ذخیره حیات آرام

یـا : وجـود دارد دو نقـش ایـن میان تضاد و تعارض نوعی رو گویی از این را جبهـه و پـشت مـستقیم و یا نقش بودن بیرون و از صحنه غیرمستقیم نقش

غیر قابـل د و تعارض تضا اما در حقیقت . نداشتن غیر مستقیم و نقش رها کردن راه اگـر از آن زن وجود دارد که و ظریف باریک راه یک. در کار نیست جمعی

همان و ظریف باریک راه آن. تواند ایفا کند واحد می را در آن برود هر دو نقش در انقـالب زن دخالـت ویژگـی . کردند اخیر طی سالۀ ما در ده بانوان که است

در صـحنه کـه ایـن در عـین ایرانـی مسلمان زن که است در این ایران سالمیا کـرد، پـشت با مرد شـرکت تاریخ ظاهر شد و مستقیما در کارسازندگی تاریخ خویش نداد، دورباش را از کف الزم و پوشش را رها نکرد، حیا و عفاف جبهه

غربـی را مانند زن و خویشتن داشت ظ را محفو خویش زنانه و عزت و کرامت . نکشانید ابتذال به پهلوی مدل و زن

در . انـد کـرده را طـی ای گانـه سـه هـای ، دوره تـاریخی از نظر نقـش زنان

در سـاختن زن مـستقیم طرز تفکرهـا دخالـت برخی ها و بر اساس دوره برخی نـدارد و کـاری خانـه جـز در انـدرون هـا زن دوره در ایـن . اسـت منفی تاریخ

.133 لذت فلسفه، ویل دورانت، ص -1

آینده انقالب اسالمی ایران

262

شـرایطی طبعا در چنین . است اندرونی کاالی باشد وصرفا یک تواند داشته نمی و ، اراده ، آزادگی ، بیداری تفکر، آگاهی یعنی اش انسانی از استعدادهای یک هیچ

الـی رفانـۀ عا و سـلوک عبادت و حتی و ابداع ، هنر وخالقیت اختیار و انتخاب و ابـزار وسـیله یک در حکم جوامع گونه در این .کند نمی را طی اهللا رشد الزم

زن زنـدگی محـیط که این حکم و به است» شی « ، یک است خانوادگی زندگی او میـسر به آزاد دسترسی اصطالح و در بازار به خانواده درون به محدود است

هـا و چنـین دوره در چنـین روزن از این . رد عزیز و گرانبهاست م ، برای نیست دیگـر از قبیـل وگرانبهای نفیس مانند هر شی است» گرانبها شی « محیطها یک

، زنـان اسـت » مـذکر « طبعـا ها تاریخ دوره گونه در این . و غیره و الماس برلیان تـاریخ اگر ما بـه . ندارند ریخ تا در ساختن و ملموس و محسوس مستقیم نقش

؛ بینـیم رامـی وضـع عینـا همـین بـرویم اخیر خودمـان قرن از نیم پیش گذشتۀ» و گرانبهـا عزیـز و نفـیس شـی « یـک صـورت وجود دارد اما به زن بینیم می

. تاریخی و حوادث در تاریخ دخالت ومعموال بی ؛ در شـئون است شده و وارد اجتماع رده را رها ک خانه زن جوامع در برخی

» شـخص « صـورت و بـه است مرد شده شریک ، سیاسی ، فکری هنری ، علمی را بـه و حـریم رها کـرده را بکلی مدار خویش که این ؛اما نظر به است درآمده

، عمـومی و در امـاکن مـرد قـرار داده در دسـترس و خـود رارایگـان کنار زده ، است داشته خود را اعالم خیابانها حضور و آمادگی ها، دانسینگها، حاشیۀ کاباره امـا اسـت شخص زن جوامع در این . است داده خود را از دست و بهای ارزش

ثابـت تـاریخ حضور خود را در صحنۀ زن جوامع گونه در این . »بها بی شخص« خـود را در مـستقیم ، نقـش اسـت را رهـا کـرده جبهه پشت که در حالی کرده

از کمتـر نیـست از آن را که غیر مستقیم اما نقش آورده کف به تاریخ سازندگی . است داده کف

263 نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران

خـود را تبـاه دهـد، هـم می خود را از دست غیر مستقیم نقش زن آنجا که از قـشر عظیمـی سـال چهل نزدیک که» پهلوی مدل « زن. مرد را سازد وهم می

١... بود نوع داد از این می را تشکیل ایرانی زن جامعۀ

].افسوس که منافقان فرصت نگارش بقیه مقاله را به استاد ندادند[ -1

1 مطبوعاتی مصاحبه

الرحیم اهللا الرحمن بسم

بینید؟ می را چگونه اسالمی انقالب آینده: سؤال

کرد؛ بینی پیش قطعی صورت به توان نمی آینده برای اجتماعی در مسائل :اسـتاد مـثال یـک که طوری نفر آن یک که است تر از آن پیچیده اجتماعی مسائل یعنیکنـد، بتوانـد مـی بینی را پیش و کسوف خسوف شناسی ستاره ومتخصص منجم هـم آن دربـاره کـه دیگر هـست مطلب یک البته. کند بینی راپیش جامعه وضع این شود نظر داد و آن نمی الهی بینی جهان یعنی دید الهی نوع بر یک تکیه بدون حرکـت کـه ؟ مـا معتقـدیم اسـت ای آینـده چـه بـشریت جامعه آینده که است بیـشتر و آزادی بیشتر فکری هر چه استقالل سوی انسانها به ها و حرکت جامعه

و ایـدئولوژی ایمان بیشتر به گیو وابست اجتماعی و محیط طبیعی از جبر محیط جامعـه آینـده بـشریت آینـده کـه کنـیم مـی بینـی را پیش ما آینده و البته . است

مفهـوم به و هم واعتقادی فکری مفهوم به ، هم توحیدی ؛ جامعه است توحیدی . اجتماعی

.مطهری انجام شده است... ا این مصاحبه دو هفته قبل از شهادت آیت-1

265 مصاحبۀ مطبوعاتی

اصـطالح ورد نیز بـه م ؛ در این ایران اسالمی انقالب بالخصوص و اما آیندۀ را ای آینـده طـور جـزم بـه شود کرد کـه نمی گری پیامبری یعنی» تنبؤ« معروف

حاضـر بـسیار بـسیار ما وضـع ، برای امیدواری صورت به ولی. نمود بینی پیش ثمـر آن بـه خـودش جهـت در آن اسـالمی انقـالب کـه اسـت امیدوار کننـده

. شاءاهللا خواهد رسید ان برسد، در آینده باید که ای اسالمی

توانـد مـی در آینـده ایـران اسـالمی انقالب که است این منظورتان یعنی ـ دیگر باشد؟ کشورهای برای الگویی

بعـد باشد، البته تواند الگویی می که کنیم ؛ فکر می کنیم فکر می ما اینچنین :استاد نابسامانیها و نوع بدهد و خود را از یک را سامان خودش داخلی وضع که از آن . کند وجود دارد خالص در آن که ای بیگانه های رگه برخی

؟ آیـا اسـت الزم انقـالب تـداوم بـرای شـرایطی نظر شما چه به! استاد ـ

، و آزادی فرمودیـد، عـدالت از سـخنرانیهایتان سـری در یک طور که همان رسد؟ نظر می به کافی و استقالل عنویتم

، بـه ام سخنرانیها گفته در آن من که کردید آنچه توجه که طوری ، همان نه :استادپـذیر امکـان آنهـا مـشروط بدون که چیزهایی یعنی شرایط. است شرایط عنوان شـرط و هـیچ اسـت حتما وجود آنها کـافی که نیست این اش ، امامعنی نیست الزم شرط اصطالح ، به گویند شرایط می که معموال وقتی . در کارنیست دیگری از شـرایط سلسله یک در آنجا گفتم من که آنچه. کافی شرط کنند نه می را بیان کننـده اگر بخواهـد سـلب اسالمی انقالب این بود که این مقصود من . بود الزم

آینده انقالب اسالمی ایران

266

عـدالت بـه ، و اگـر بخواهـد نـسبت در آن اسـت آفتـی یک باشد، این آزادیها. خطر خواهد افتاد باشد به نداشته کافی حساسیت کلمه دقیق معنی به اجتماعی

بـشمارد و و ضـعیف را کوچـک معنویت ماتریالیستی تأثیر مکتبهای اگر تحت را، چـه اگـر اسـتقالل . افتـاد خطرخواهـد زیاد پیدا کند، بـاز بـه مادی گرایش کـه ایـن یعنـی ( مکتبـی اسـتقالل و چه اقتصادی استقالل ، چه سیاسی استقالل از کـه ایـن کنـد نـه بـشناسد و معرفـی مـستقل مکتـب یک عنوان را به اسالم

بشمارد،باز در خطـر کوچک) کند را بگیرد و مخلوط دیگر قسمتهایی مکتبهای . است منتشر شـد، اخیر در صد سالۀ اسالمی نهضتهای نام به که ای جزوه در آن من

غیـر ام را ذکر کـرده در آنجا مسائلی . » نهضت آفات « عنوان تحت ام کرده بحثیــذکور، و هــشدارهایی از شــرایط ــه از آن. ام داده م ــسئله اســت جمل ــه م رخن

کـه از آن پیروز شـد و یـا قبـل که عد از آن ب نهضت یک همیشه. طلبان فرصت سـختیهای شـود و دوران پیدا می پیروزی آثار وعالئم که پیروز شود، در وقتی

اسـتفاده از هـر فرصـتی کـه طلـب گردد، فورا افرادفرصـت می منقضی محض شـعار تنـدتر از دیگـران وآنچنـان اندازنـد در نهـضت را می کنند، خودشان می الـشعاع را تقریبـا تحـت اول انقالبیون صدای کنند که دهند و داد و فریاد می می

از افـراد اعـم (هـا طلـب فرصـت نشود و جلو ایـن دهند و اگر مراقبت قرار می خطر خواهد به نشود قهرا نهضت گرفته) طلب فرصت یا گروههای طلب فرصت

مـذهبی نهـضت یک یعنی خدایی نهضت یک که ام در آنجا گفته همچنین. افتاد، ، هوا،هـوس ناخالصی حکمفرما باشد و اگر نوعی خلوص ضرورتا باید در آن

زود از بـین مـذهبی نفـوذ پیـدا کنـد، نهـضت در رهبـران ، بالخـصوص طمع اسـت نهضتها اینچنـین ـ همۀ بالخصوص مذهبی نهضتهای ؛ یعنی خواهدرفت

، ها و مطامع هوا و هوس کردن ـ از نظر رخنه بالخصوص هبیمذ نهضتهای ولی

267 مصاحبۀ مطبوعاتی

قـرآن کـه ام را ذکـر کـرده آیـه ایـن جزوه و در همان . پذیراست آسیب عجیب بـه قـرآن 1. و اخـشون فـال تخـشوهم دیـنکم کفروا مـن الذین یئس الیوم: گوید می

بکنیـد کاری که از این بترسید، یعنی ازمن بعد از این کند که تهدید می ای گونه و لیاقت شما بشود و شما دیگر این حال شامل الهی سنت طبق الهی عقوبت که

از اگر مردمی که الهی سنت طبق آنوقت بدهید بترسید، که را از دست استحقاق آنهـا را تغییـر اجتماعی وضع هم متعال فاسد شدند خدای و روحیه نظر اخالق

عوامـل همچنـین . شـما را تغییـر خواهـدداد اجتمـاعی دهد، خداوند وضع می ایـدئولوژی کـردن در عرضه کردن کوتاهی از قبیل ام در آنجا ذکر کرده دیگریمعترضـها و در به در پاسخگویی کردن و کوتاهی و جامع طور کامل به اسالمی کار کرد زمینه زیاد باید جنبید و زیاد باید در این با ایدئولوژیها، که کردن مقابله

چیزهـای .کنـد پیـدا مـی رخنـه شود باز نهضت کوتاهی جهت واال اگر در این . هست کتاب در آن که ام گفته هم دیگری

نه بوده الزم شرطهای از قسمتی سخنرانیها گفتم در آن من که آنچه بنابراین .شرطها همه

بـه نیـاز مبرمـی جـوان نـسل رسد کـه نظر می حاضر به در حال ! استاد ـ

نظـر آیا بـه . کند می هم نظیری بی دارد و استقبال اسالم وفرا گرفتن دانستن صـرفا اسـالمی و دسـتورات احکـام از نظر فلسفه نسل این اقناع شما برای

کـار این برای و یا بایستی است و مساجد کافی در محافل سخنرانی لسمجا شود؟ منظور تأسیس همین به مرکزی

.3/ مائده-1

آینده انقالب اسالمی ایران

268

توجه طور که همین ، بلکه نیست اینها کافی و امثال و مقاله ابدا سخنرانی :استاد یـک هـا و احیانـا وجـود دانـشکده . اسـت منظور الزم این برای مراکزی دارید

در کـه ؛ دانشگاهی است شود الزم تدریس کالسیک سبک به درآن که دانشگاه بـه مربـوط تا آنجا که دیگر هم شود و علوم تدریس اسالمی و معارف علوم آن

، مکاتـب شناسی ، جامعه شناسی روان مسائل شود مثل می اسالمی و معارف علوم اش نظریـه حـد و آخـرین آخـرین در آن مـادی فلـسفه و بالخـصوص فلسفی رسـما تـدریس و کالسـیک و علمی فنی صورت باید به شود و اسالم تدریس

. نخواهد بود هرگز کافی است کار آزاد ومتفرقه یک که شود واال سخنرانی

آن بــه راجــع هــم امــام از منکــر کــه و نهــی معــروف امــر بــه وزارت ـــ دانشگاههایی باید باشد؟ آیا با این خواهد بود و یا چه فرمودند چه ای هاشار باشد؟ تواند داشته می شمافرمودید ارتباطی که

را وزارت اگر اسمش ( نیست معروف امر به فرمودند وزارت ایشان آنچه :استاد

باشـد و از دولـت به وابسته دستگاهی که است این ، معنایش بگذاریم بخواهیم باشـد و زیـر دولتـی و ضـوابط مقررات کند و قهرا تحت استفاده دولت بودجه

، بلکـه )شود می وزیر تعیین نخست از ناحیه که و وزیری وزیروقت نظر نخست بـر نظریـه و ایـن اسـت روحانیت به و وابسته مستقل مؤسسه یک مقصودشان

بایـد روحانیـت دارند که روحانیت درباره ایشان که تاس دیگری نظریه اساس کـه ، و نهـضتهایی اسـت بـوده مـستقل در گذشـته کـه بمانـد همچنـان مستقل

پیـدا توفیق شیعه روحانیت که این. بوده بودنش مستقل دلیل به کرده روحانیت دلیـل کنـد بـه رهبـری اخیـر را در صدساله و انقالب نهضت چندین که کرده

، حکومـت حکومـت کـه حاال هـم . بوده وقت حاکمه از دستگاههای استقاللش

269 مصاحبۀ مطبوعاتی

روحانیـت معتقدند که ، ایشان است اسالمی حکومت که شود، با این می اسالمی بـا آمیخته بماند وروحانیت باقی مانند همیشه مردمی صورت و به باید مستقل

شـود ـ دولت به وابسته طور کلی به روحانیت امر که با این ایشان. نشود دولت مخالفنـد ولـو دردوره شـدت ـ بـه هـست تـسنن اهـل روحانیـت که آنچنان

شـوند و بیاینـد جـزء دولـت روحـانیین امر که ، و نیز با این اسالمی حکومت 1هـا کمیتـه بالفعل که کارهایی این. کنند مخالفند را رسما اشغال دولتی پستهای و امـر اضـطراری اند، یک قرار گرفته ها غالبا روحانیین کمیته در رأس که دارند

شد و تنها قـوه پاشیده از هم انتظامی قوای که در شرایطی ؛ یعنی است اجباریرفتنـد، گ سالحها را در دسـت ماند و افراد مسلمان ها درمساجد باقی و قدرت

کردنـد، نمـی دیگر معموال اطاعت از کس محل افراد جز ازروحانیین این چون مراکـز جـای باشـد بـه شـده ریختـه برایش طرحی که این خود بدون خود به شد عنوان مطلب این هم وجود آمد و از اول هابه کمیته... و کالنتریها و انتظامی

و اسـت هـا موقـت وجود کمیته شود که می گفته وز هم، امر شده گفته و همیشه بیاینـد مـشغول دولتـی انتظـامی بهتر بازدستگاههای زودتر و هرچه باید هرچه

. آنها بدهند ها پستها راتحویل بشوند و کمیته کارشان بایـد وابـسته روحانیت و دستگاه طور مجموعه به نه روحانیت هر حال به دیگران جای را به دولتی بیایند پستهای از روحانیین افرادی شود و نه تدول به

و ارشـاد و هـدایت را کـه خودش پست باید همان روحانیت کنند، بلکه اشغال هـم در آینـده . کنـد حفـظ حکومتها و دولتهاست با انحرافات ومبارزه نظارت پیـشنهاد معنی ، به نیست تحریم معنی به این البته. کند راباید حفظ پست همین معینـی فـرد روحـانی یـک کند کـه ایجاب ضرورت زمانی است ممکن. است

های انقالب اسالمی که بالفاصله بعد از پیروزی انقالب اسالمی برای برقراری نظم بـا بـه کمیته[ -1

].کارگیری نیروهای مردمی تأسیس شد

آینده انقالب اسالمی ایران

270

چون گوییم کند، دیگر نمی را اشغال دولتی پست ،یک نیست دیگری کس چون و آمـوزش وزارت مـثال پـست . بـشود نبایـدچنین شـده تحـریم بر روحانیین

فرد غیـر اتفاقا یک که قرار بگیریم اگر درشرایطی . گیریم را در نظر می پرورش کـه روحـانی افـراد صـالح نباشد ولـی پست این تصدی برای صالحی روحانی

توانند می زیاددارند و بهتر از دیگران هم و پرورش در کار آموزش ضمنا تجربه کـه ایـن دلیـل اینهـا بـه کـه ند، دیگر نبایـد گفـت باش دهند وجود داشته انجام

معنـای ،بلکـه شـده شوند، بر اینهـا تحـریم پست این اند نباید متصدی روحانی هر دو وجوددارنـد و غیر روحانی روحانی که در شرایطی که است این مطلب

سـد کـه ر وجـود دارد تـا چـه با روحـانی مساوی در شرایطی و غیر روحانی . است با غیر روحانی باشد، اولویت بهتر وجود داشته درشرایط

بایـد روحـانیین که کاری همان از منکر یعنی و نهی معروف امر به مؤسسه کردند از منکر می و نهی معروف امر به تا حاال هم . با تشکیالت دهند ولی انجام کـار ایـن . بـود کـار ناقـصی یـک ها که و مقاله منابر و سخنرانیها وسیله به ولی را بپوشـاند؛ مملکت تمام در بیاید که منظم تشکیالت یک صورت خواهد به می

کـه ببیننـد، هـر کـسی آمـوزش باشد، افرادی داشته کالس معروف اصال امر به از و نهـی معـروف برود امر به ندهد که حق خودش به چهار تا منبر یادگرفت

از منکر کند باید کـالس و نهی معروف خواهد امر به می که کسی آن. منکر کند آن کـه طـوری کار مجاز باشد، و محدود باشد بـه این ببیند و یاد بگیرد و برای

در رشـته از منکر کند و نه و نهی معروف تواند امر به می رشته در یک که کسی از و نهـی معروف مراکز امر به همه بعالوه. تجاوز نکند خودش، از حد دیگری

باشـند و از یـک کشور را بپوشاند ـ با یکدیگردر ارتبـاط باید تمام منکر ـ که و دینی پرورش نوع یک و در حقیقت هماهنگی نوع مرکز دستور بگیرند و یک

. باشد وجود داشته هماهنگ مذهبی

271 مصاحبۀ مطبوعاتی

باشند؟ توانند داشته می هم اجرایی آیا قدرت ـ

توانـد مـی قـانون اصل حسب از منکر به و نهی معروف خود امر به البته :استاد قرار اسـت ، چون نیست طرح فعال جزء این باشد ولی داشته هم اجرایی قدرت یـک که است این اید ـ اجرا شود و آن البد شنیده را هم این ـ که دیگری طرح پاسـداران نـام ـ به گرفته شکل اش وجود بیاید ـ و هسته به اسالمی ملی ارتش پیـدا کننـد و از نظـر ایـدئولوژیک و نظامی اسالمی آنها باید تربیت که انقالب

احیانـا . از منکـر خواهـد بـود و نهی معروف در کنار امر به این. ببینند تعلیمات فعـال جـزء ندارد ولـی برقرار شود مانعی اینها عنداللزوم میان هم ای رابطه یک دسـتگاه یـک صورت دارند به اجرایی قدرت که فعال آنهایی ، یعنی نیست طرح

. وجود دارند اند ـ کرده کار هم به شروع ن´ اال ـ که مستقل

*1 ـ انتقادها اسالمی جمهوری

)57 ماه دی25 مورخۀ3264 ، شمارۀ آیندگان ( ی رحیم مصطفی :گوید می. 1

) خمینـی امـام ( شـما از طرفـداران برخـی آغـاز شـد کـه هنگامی مشکل مملکـت ایـن مـردم کلیـه خواسـت عنـوان را بـه اسالمی جمهوری مسئله .کردند مطرح

. کردند مطرح د، خود ایشان نکردن مطرح طرفداران را برخی مسئله اوال این

ایشان که را ایراد کردند و روزهایی اسالمی حکومت درسهای ایشان که روزی اسالمی اند ملوکیت خود نوشته های در اعالمیه صراحت سالها با کمال همان در

مطـرح مسئله ، این نیست اسالمی موروثی حاکمیت یعنی سلطنت رژیم ، نیست .شد

های آن شهید است کـه بـه دلیـل تناسـب بـا مطالبی که تحت این عنوان آمده است از یادداشت -1

در . هـا قـرار داده شـد قبل از این مصاحبه » جمهوری اسالمی «های تلویزیونی استاد درباره مصاحبهاین یادداشت، استاد انتقاداتی را درباره جمهوری اسالمی از مقاله آقای مصطفی رحیمـی کـه فـردی

های استاد شهید در ایـن کل یادداشت . اند سوسیال دموکرات بود استخراج نموده و به آنها پاسخ داده . درج شده استهای استاد مطهری موضوع در جلد دهم یادداشت

273 انتقادها -جمهوری اسالمی

دو اندیـشه بـشر تلفیـق رهـایی راه که ام رسیده نتیجه این به سالهاست. 2 انـد امـا معنـا آمده هر دو ظاهرا از غرب که و سوسیالیسم دموکراسی : است امـروز آنچـه . انـد داشـته آنـدو سـهم فرهنگهـا در تکـوین ملتها، همه همه

را بـه سوسیالیـسم و آنچه است داری ه سرمای انداخته را از رمق دموکراسی . است با کمونیسم شده عجین قدرت فساد کشانده

و در سوسیالیـسم بـه آسـیبی داری در سـرمایه نمایـد کـه مـی ظاهر چنـین

از سوسیالیـسم در غـرب آنکـه و حـال اسـت نرسـیده دموکراسی به کمونیسم در غـرب که است این مقصود نویسنده . سی از دموکرا و درشرق نیست خبری

پـس . اما فاسـد هست سوسیالیسم و در کمونیسم ناقص ولی هست دموکراسی دیگـر عبارت ، به و سوسیالیسم دموکراسی و شرق در غرب که گیریم می نتیجه

شـده کـشیده تبـاهی بـه سوسیالیـستی و یادموکراسی دموکراتیک سوسیالیسم . است

بـه آن و رسالت نیست کار آسانی و دموکراسی سوسیالیسم تلفیق پس. 3

. و ملتهاست اندیشمندان همه عهده

نیـز کـار تنهـایی بـه هـر یـک ، تحقـق نیـست آنها کار آسانی تنها تلفیق نه ـ تلفیق اشکال. آورد دست را باید به مطلب و ریشه نیست آسانی اسـت ن در ای

بـر و سوسیالیـسم فرد اسـت و اصالت فردی بر مالحظات مبتنی دموکراسی که . جمع اصالت

بخـشیدن از تحقـق طـور دردنـاکی نهضتها، افـراد بـه در همه تا کنون . 4 . اسـت در همـین از مـصائب بـسیاری انـد و ریـشه شده ها معاف اندیشه به

آینده انقالب اسالمی ایران

274

بـسیار معـدود، از سوسیالـسیم اند امـا عـده ته گف بسیار سخن ازدموکراسیانـد امـا گفتـه بسیار سخن هم و مذهب معدود، از دین اند اما عده گفته سخنانـد شـده کشیده میدان به اند، البته پا کنار بوده خرده مردم معدود، همیشه عده

.اند گفتگو نبوده طرف گاه اماهیچ

. نیست صحیح و مذهب در مورد دین قاعده این از اخـالق در فـضایی و سوسیالیسم اگر دموکراسی که ایم باز اندیشیده . 5

. نخواهد بود انسانی ترکیبی نپیوندند، ترکیبشان هم به ومعنویت

فـضایی چگونـه و معنـوی اخالقـی فـضای این. اینجاست اساسی ای نکته بـا که شهر است سبز در یک فضا مانند فضای ا این دارد؟ آی تضمینی ، چه است و و اعتقـاد، گـرایش از ایمـان وجود آورد یـا فـضایی به توان و کارگرمی پول را آن تـوان مـی ؟ ثانیا چگونه است و گرایش بینش نوع چه ؟ اوال آن است بینش

وجود آورد؟ به

اعـالم » اسـالمی جمهـوری « ای جـ اگـر بـه هستید که شما تنها کسی . 6 و حکومـت از مـردم ای عـده حکومـت جای به کنید، یعنی مطلق جمهوری ایجـاد عظیمـی انقـالب تنهـا در ایـران را بپذیرید، نه جمهور آنان حاکمیت

معنـای بـه ، بلکـه فلـسفی معنـای به نه( ما مادیگرای در قرن اید،بلکه کرده بیـستم قـرن ... ایـد بخشیده بعد عظیمی و معنویت روحانیت به ) معنویت نفیاگـر . اسـت داده خود را از دسـت مجسم معنویت گاندی از ترور شدن پس

ــماهمچنان ــعار ش ــوری« از ش ــالمی جمه ــداری» اس ــد، آن طرف ــز کنی ت م اعـال ایـد کـه بخـشیده را جـان ) آن فلسفی معنای به ( مشهورماتریالیستی

اهللا شـود آیـت ، و اگر گفته است طبقاتی جنگهای تاریخ مدون داردتاریخ می

275 انتقادها -جمهوری اسالمی

یا طبقه جانشین را در حکومت ایران یا قشر روحانی خواهد طبقه می خمینی آن کجاسـت صـورت خواهیـد داد؟ و در ایـن جـوابی کند چه قشردیگری

؟ اوست ما در جستجوی قرن که و اخالقی معنویت

ای عده حکومت دارد، یعنی طبقاتی مفهوم اسالمی گوید جمهوری می! عجبا اگـر ، ولـی اسـت طبقـاتی مـادی فلـسفه تقویـت و ایـن ) روحانیون ( مردم از

مقـصود ایـن . ایـد ایجـاد کـرده عظیمی معنوی بگویید انقالب مطلق جمهوری خـود خود و طبقـه خود و جناح طرفی ی بگویید ب مطلق اگر جمهوری که است

.اید ایجاد کرده عظیمی معنویت اید، پس کرده را اعالم کـرده اشـتباه روحـانیون را با حکومـت اسالمی حکومت هم اوال نویسنده استفاده روحانیون حکومت مفهوم» اسالمی « کلمه از کجای نیست معلوم ! است روحـانیون ایـدئولوژی ؟ آیا اسالم است روحانیت طبقه دین آیا اسالم .شود می

را اسـالم شود نویسنده می معلوم ؟ پس بما هو انسان انسان ایدئولوژی یا است .داند می روحانیون طبقه ایدئولوژی

طبقـاتی مفهـوم شود و هیچ عنوان مطلق شما جمهوری قول ثانیا آیا اگر به انقالب که در این است باشد، کافی و مردمی انسانی اصطالح باشد و به نداشته عمومی شعاری قدر که پندارند همین می آقایان گیرد؟ این صورت معنوی عظیم

، در معنویت است کافی داشت اومانیسم به اصطالح به شد وگرایشی و انسانی بـودن ، متـساوی نیـست امر منفـی صرفا یک ت و انسانی معنویت که آن و حال

نـشان تجربـه . و عمـل و اخالق از اندیشه متشکل است امر مثبت انسانها یک گـرایش . اسـت درآمـده از آب تـا کجـا توخـالی اومانیـستی شعارهای که داده

شـده اشـاره آن بـه در صدر مقاله که است دلیل سارتر بهترین پل ژان اسرائیلی . است

آینده انقالب اسالمی ایران

276

. شـود مقیـد شـود تـضاد پیـدا مـی باال هـر جـا جمهـوری قاعده ثالثا طبق ، مفهـوم مطلـق نـه مقید است که دلیل همین نیز به سوسیالیستی جمهوری پس

. طور نیز همین کمونیستی دارد، جمهوری طبقاتی یـا قیـد، مـثال اسـالم آن بـدانیم کـه اسـت این عمده. طور نیست این البته

یا غیر طبقاتی محتوای: دارد محتوایی خود چه در ذات یا کمونیسم سوسیالیسم ؟ طبقاتی

، داری سـرمایه مثال جمهـوری . کند نمی را طبقاتی جمهوریت هر قیدی پس با اسالمی ، اما جمهوری است چنین سفیدپوستان ، جمهوری کارگری جمهوری

.کند نمی را طبقاتی هرگز جمهوری اسالم انسانی محتوای به هتوج یـک بـه و وابـسته نداشت مکتبی بود که جهت از آن گاندی رابعا شکست

. نبود توحیدی مکتب :گوید می اقبال

، آزادی از جهـان روحـانی تعبیـری : چیز نیازمند است سه امروز به بشریت تکامل که تأثیر جهانی و دارای اساسی و اصولی ) دموکراسی( فرد روحانی

و جـامع ایـدئولوژی یعنـی ( کنـد توجیه روحانی را بر مبنای بشری اجتماع 1). درست

:دهد می ادامه خود چنین سخن به اقبال

یجـه و نت نیامده در حیات ای زنده عامل صورت اروپا هرگز به مثالیگری...

ناسازگار با یکدیگر بـه دموکراسیهای در میان که است سرگردانی» من « آن سود به از درویشان کشی کار آنها منحصرا بهره پردازد که خود می جستجوی

].کلمات داخل پرانتزها از استاد شهید است[-1

277 انتقادها -جمهوری اسالمی

هــا و کمــال اندیــشه مالــک دیگــر مــسلمانان از طــرف... اســت تــوانگران ژرفـای ترین از درونی چون که باشند می بر وحیی مبنی مطلق هایی مطلوب

فـرد بـرای . دهـد مـی باطنی رنگ آن بودن ظاهری شود، به می بیان زندگی از ایـن دفـاع و برای است اعتقادی امری زندگی روحانی ، شالوده مسلمان

1.کند خود را فدا می جان آسانی اعتقاد به

جـز در و سوسیالیـسم پیوند دموکراسـی دارند که اعتراف حضرات که این فـضای نخواهد بـود، بایـد بداننـد کـه پیوند انسانی و روحانی معنوی فضایی کـه ایـن . میـسر نیـست جهـان از کـل و روحـانی معنوی جز باتعبیری معنوی و اسـت محـض آید اشتباه پدید می معنویت انسانگرایانه اند با شعارهای پنداشته .دانند می را امر منفی معنویت شود که می ناشی از آن، اسـالمی شـنوند جمهـوری مـی کـه مـا آنگـاه خامسا آیا واقعا روشنفکران

بــا فــرقش کــه اســت آخونــدی اصــطالح بــه اســالمی جمهــوری تــصورشان و شـاغل مـشاغل متـصدی روحـانیون طبقه که است دیگر در این جمهوریهای

زنند می وارونه دانند و نعل و اگر می تعجب دانندجای شوند؟ اگر نمی تها می پس . است هزار تأسف جای یعنـی اسـالمی جمهـوری دانـد کـه قـدر مـی ایـن دبـستانی امروز هر بچه

جامعـه یعنـی اسالمی جامعه داند که ، و می جمهوری با رژیم اسالمی ای جامعه ـ کـه توحیـدی بینی جهان بر اساس ای جامعه یعنی توحیدی هجامع و توحیدی

است توحیدی ایدئولوژی دارد ـ و دارای اویی سوی و به ازاویی ماهیت جهان و اخالقـی یگانگی به انسان رسیدن شود، یعنی یاد می توحیدعملی به از آن که

اهللا در رسـول کـه معـروف کریمـه آیـه اینها در هر دوی ، که اجتماعی یگانگی

.203 احیای فکر دینی، ص -1

آینده انقالب اسالمی ایران

278

الکتـاب یـا اهـل قـل : (کـرد می را ثبت آن جهان شخصیتهای به هایش صدر نامه شـیئا و ال یتخـذ بـه اال نعبـداال اهللا و النـشرک سواء بیننا و بینکم کلمۀ ' تعالوا الی

]. است ذکر شده[ ) اهللا دون نا بعضا اربابا منبعض

اال نعبـد اال را و جملۀ توحید نظری سواء بیننا و بینکم کلمۀ ' تعالوا الی جمله ی اجتماع توحید عملی... و ال یتخذ بعضنا بعضا را و جمله فردی توحید عملی اهللا

].کند می بیان[ و دموکراسی با آزادی است مساوی را که

تقریبـا تا کنون که ایران را بپذیرید، مردم ملت مطلق اگر شما حاکمیت . 7 تواننـد از قرنهـا مـی خوردنـد، پـس شکست ل´ خود بالما قیامهای درهمه اسـتبداد سـقوط ( ای دوگانه جشن پیروزی بکشند و در فردای راحت نفسی .بر پا سازند) مردم واستقرار حکومت سیاه

» اسـالمی جمهـوری « یعنـی خـود مـردم خواسـته کـه است چگونه! عجبا

کنـد آنها را نقـض حاکمیت مردم اگر خواسته . کند می را نقض مردم حاکمیت عـدمش زم مـستل وجودش زیرا همیشه است امر محال دموکراسی باید بگوییم

کنـد؟ آیـا تحمیل را بر مردم جمهوری بودن خواهد اسالمی می کسی چه. است رأی تقاضـای از مـردم دنیـا کـه احـزاب همه ؟ پس است تحمیل پیشنهاد کردن

کنند؟ می تحمیل کنند، بر مردم می جمهـوری و شـورانگیز شـد کـه گرفت روز اوج از آن نهضت ، این بعالوه

، نفـی اما نفـی . اثبات و یک نفی یک یعنی اسالمی جمهوری. شد اعالم اسالمی را کـه سـلطنت و تحمیلـی و زوری دائمی جنبه ، چون ساله 2500 حاکم رژیم . و توحیدی اسالمی محتوای یعنی اما اثبات. شودجمهوری می بزنیم

279 انتقادها -جمهوری اسالمی

لیاقـت زمـین مـشرق ملتهـای ند کـه گوی می غربیان که است چند قرن . 8 علـم بایـد در پـای را ندارنـد و همیـشه قید و شرط بی ودموکراسی آزادی

هنـدیان . داد پاسخ عمل ها در میدان یاوه این باید به . بزنند سینه ای خودکامه . است نرسیده ایران کردند اما نوبت ادعا را ثابت این بطالن

. است شد روشن پیشتر گفته قسمت در پاسخ ، از آنچه قسمت این جواب

گرانبهـای از سـنتهای پیـروی را بـه دل سفره اکنون دالیل این ه هم به. 9

با جمهوری دالیلی چه به که گویم و می گسترم شما می در حضرت اسالمی : مخالفم اسالمی

رهبر یـا کنند، دوم باید انقالب که مردمی اول : دارد دو رکن هر انقالبی . 10 شـعارها و دهنـد و بـا اعـالم را تـشخیص مناسـب باید لحظه که رهبرانی

متعلق اعظم در قسمت دوم رکن. کنند را هدایت انقالب مناسب رهنمودهای ایـران ؟ چرا باید در ساختن باید گفت چه اول رکن درباره ولی. شماست به

در که شهیدانی ادعا کرد همه توان را نپرسید؟ آیا می ملت آزادانه رأی آینده کردندطرفـدار جمهـوری را آبیـاری انقالب خود نهال با خون سیاه سالهای و با زنـدگی که سیاسی زندانیان همه ادعا کرد که توان بودند؟ آیا می اسالمی بودند و مذهبی ایدئولوژی آوردند دارای را فراهم زادی آ خود مقدمات شرف

یـا جـان بهـای هر روز بـه که کسانی همه ادعا کرد که توان هستند؟ آیا می طرفـدار دهنـد یکپارچـه مـی را ادامه خود مبارزه یا زندگی یا آزادی شرف ایـران ملـت مـه ه به مربوط ایجاد شده که ای حماسه... هستند؟ نظری چنین ایـران مهر ملـت فقط که است این و عادالنه و درست کار منطقی ، پس است

.کند می رااختصاصی عمومی دیگر امری و هر کاری باشد و بس

آینده انقالب اسالمی ایران

280

: است در اینجا چند سؤال در حقیقت پرسید؟ را نمی مردم آزادانه چرا رأی. الف اند؟ خواسته می اسالمی ، جمهوری زندانیان و شهیدان آیا همه. ب نباشد؟ ایران مهر ملت چرا فقط. ج کنید؟ می را اختصاصی عمومی چرا امری. د پیـشاپیش پرسـش ایـن بـه ایـران اوال مردم که است این اول پرسش پاسخ

ــد، در راهپیمــایی داده پاســخ ــر، در شــعار هاشــان ان شــعارهای، در شــاناهللا اکب را تـشخیص مناسب رهبر لحظه شد که گفته. امام رهبری ، درقبول شان دیواری

. کنـد مـی را هـدایت ، انقـالب مناسب شعارها و رهنمودهای دهد و با اعالم میو » اسـالمی جمهـوری « شـعار رهبر با اعالم که جاست همین مطلب اتفاقا جان

و مـردم دل داد، زیرا با زبـان روح انقالب به» اسالم حکومت سوی به پیش به« معـدود از هـر چنـد گروهـی [ گفـت سـخن ] مردم عموم درونی های خواسته

بدورنـد مـردم زندگی کنند و از متن می زندگی هپروت در عالم که روشنفکران . بود مردم خ و تاری فرهنگ از متن برخاسته ندای امام ندای. دلخور شدند

دقیقـا درصـد خواهنـدگان کـه اسـت پرسش تأکید بر همین ثانیا رفراندوم . شود کنند روشن می شرکت در رفراندوم که اسالمی جمهوری

ــدانیان شــدگان کــشته ، همــۀ نــه کــه اســت ایــن دوم پرســش پاســخ و زنآیـا . انـد طرفـدار بـوده قـاطع اکثریـت اند ولـی نبوده اسالمی طرفدارجمهوری

را؟ فرضـا مـا را یـا اکثریـت نظر اقلیـت کند، ترجیح می ایجاب چه دموکراسی اسـالمی جمهـوری قـاطع اکثریت [نظر]، باز دهیم آراء آنها رادخالت بخواهیم

. باشیم نداشته هم غیر اسالمی از دهها هزارشهید شاید صد کشته. است بوده دنبـال افتادنـد؟ بـه راه شـدگان کشته کدام دنبال به ایران دید ملت ثانیا باید دانستند و یا دانستند و از خود می خود می و فرهنگ عقیده آنها را مدافع که آنان

281 انتقادها -جمهوری اسالمی

، ، پاکی ، عفاف ، خانواده ، انسان جهان افکار و عقاید آنها درباره ازشنیدن که آنان رژیـم نکند سـقوط گفت با خود می شد و همیشه می ست را ملت این مو بر تن . بشود اقلیت این کارآمدن روی منجر به

ملـت قـاطع را اکثریـت مهر اسـالمیت که است این سوم پرسش اما پاسخ سیاسـی انقالب تنها یک ایران ملت ، انقالب ایران ملت مبارزه. است زده ایران ، انقـالب نبـود و نیـست ، تنها ضد استعمار سیاسی است نبوده وستم ظلم علیه

الفـاظ زیر پوشـش استعمارگر که غربی ایدئولوژیهای علیه [بوده] ایدئولوژیک و بـزرگ ، تمدن ، تجدد، پیشرفت ، تمدن ، سوسیالیسم ،دموکراسی آزادی فریبنده، اسـالمی جمهـوری گفـت روز کـه ن آ ایـران ملـت . شـد مـی اینها عنوان امثال

بزند، و در حقیقـت آن را به خودش مهر فرهنگ را یعنی مهر خودش خواست. است دوانیده ریشه در جانش که است فرهنگی آن ملت یک هویت که دانیم می

و ملت این در داخل اگرچه از اسالم بریدگان. است اسالم مردم این ملی هویت این اند، زیرا از فرهنگ بریده ملت از این ملتند اما در حقیقت این حمایت تحت .اند خود را جدا کرده ملت این و از روح ملت این و از جان ملت یـا یا اسـتعمار سیاسـی استبداد سیاسی علیه تنها قیام ایران اسالمی انقالب

از تفکـر روی ، دنبالـه غربی ، ایدئولوژی غرب فرهنگ علیه نبود؛ قیام اقتصادی مـردم ایـن جمعـی و روح و خود واقعی اسالمی هویت به بود، بازگشت غربی

هـای حـل هـا و راه و روش از راه سـرخوردگی نـوعی قیام این. قرآن بود یعنی و لهذا سایر کـشورهای بود ـ ایرانی اسالمی و ملی خودجمعی و بازیابی غربی

.دهد تأثیرقرار می را دارد تحت اسالمی امـری در ایران اسالمی اوال جمهوری که است این چهارم پرسش اما پاسخ

و غیـر عمـومی اختصاصی اسالم منهای ، جمهوری اختصاصی نه است عمومی امـر یـک شـدن ختـصاصی ا ، یعنـی بـدانیم را اختصاصی ثانیا فرضا این . است

آینده انقالب اسالمی ایران

282

فرد و یک نه کرده را اختصاصی آن که است ایران ملت ، این کنیم تلقی عمومی . گروه یک نه

باشـد و روحـانیون به متعلق حاکمیت که این یعنی اسالمی جمهوری. 11 بـه مـشروطیت در انقـالب کـه است ایران ملت مکتسبه حقوق برخالف این

از نظـر اسـت راهـی و این است از ملت ناشی مملکت قوای آورد که دست دارد همیـشه حـق ملـت البته. ناپذیر برگشت و حقوقی و اجتماعی سیاسی کنـد، امـا معقـول و اقـدام قیام تری بهتر و مترقی اساسی قانون تدوین برای امر این دلیل. واگذارد یا اشخاصی شخص خود را به حاکمیت حق که نیست

ما اساسی قانون گونه بدین. روسو جست پیش دو قرن های راباید در نوشته والیـت «و » شـاه والیـت « بحـث بـه ملـی حاکمیـت مترقـی اصل باقبول . است داده پایان» فقیه

حـق مـشروطیت در انقـالب ایـران مـردم کـه اسـت این استدالل خالصۀ

ـ اسـت از ملت ناشی ، قضائیه ، مجریه مقننه قوای که این ـ یعنی ملی حاکمیت یـا اشخاصـی شـخص را بـه حق این که نیست و معقول است آورده دست به

نمایـد؛ و تدوین تری مترقی اساسی قانون که هست کند، هرچندمعقول تفویض بر که) فقیه والیت ( و یا استبداد فقیه فقیه حاکمیت حق عنی ی اسالمی جمهوری

ماننـد آن بـه مـشروطیت و انقـالب اسـت وارتجاعی است ملی ضد حاکمیت . است داده پایان و استبداد شاه شاه والیت

دسـت بـه ملـی حاکمیـت ، مردم مشروطیت در انقالب که است این پاسخ و قـوه ) اساسـی در کـادر قـانون ( قانونگذاری قوه یعنی ملی اکمیتح .آوردند را ملی حاکمیت هرگز حق ایران ملت. است از ملت ناشی قضائیه و قوه مجریه کـه و اساسـی اصـلی قـانون و یـک مکتـب یک عنوان به اسالم با قبول منافی

283 انتقادها -جمهوری اسالمی

و لهـذا در مـتن گیرد ندانست صورت آن موازین باید بارعایت مملکت قوانین قانون متمم دوم و اصل است آمده اسالم با قانون انطباق ضرورت اساسی قانون نکتـه همـین بـرای طـراز اول نفر فقیـه پنج[ نظارت] بر ضرورت مبنی اساسی فقها حکومـت که نبوده این فقیه امروز از والیت تصور مردم که ؛ همچنان است

فقیه از والیت اعصار تصور مردم در طول گیرند، بلکه دست را به کنند و دولت اسالمند، مکتب به مسلمانند و وابسته مردم که این موجب به که است بوده این

را اسـالمی ملی قوانین بودن مجری قابلیت که از نظر این هر حاکمی صالحیت . قرارگیرد فقیه باشد باید مورد تأیید و تصویب شتهدا

موجـب به: نویسد می موقت وزیر دولت نخست خود به در فرمان لهذا امام قـاطع اکثریت از طرف که اعتمادی رأی موجب و به ) فقیه والیت ( شرعی حق . کنم می ین تعی دولت رئیس ، من است ابراز شده من به نسبت ملت و یک مکتب یک عنوان به اسالم به مردم قاطع از وابستگی امام شرعی حق

تواند قابلیـت می که صالحیتدار است مقام او یک شود که می ناشی ایدئولوژی و والیـت شـرعی حـق دهد و در حقیقـت تشخیص جهت را از این شخصی

همان عرفی و حق است مردم او رهبر آن که مردم وژی مهر ایدئول یعنی شرعی . کنند آنها باید فرد مورد تأیید را انتخاب که است مردم ملی حاکمیت حق بـه دموکراسـی گویـد، همـان می نویسنده که مفهومی به ملی حاکمیت حق

بـه مربوط در مسائل ن انسا و حقوق انسان که است هجدهم قرن مبتذل مفهوم مـادی معیـشت راه در انتخـاب و آزادی ، پوشـاک ، مـسکن خوراک و معیشت هـم ایده یک به و وابستگی و ایمان و عقیده مکتب که امااین. شود می خالصه

از و از تبعیـت از غریـزه در وارسـتگی انسانیت واوج است انسان جزء حقوق و حیـاتی و آرمـان و ایمـان عقیـده بـه ووابـستگی و اجتمـاعی عی طبی محیط

آینده انقالب اسالمی ایران

284

هـم زمینـه در ایـن و انسان است انسان خواسته عالیترین و این است اجتماعی . است شده سپرده فراموشی به دارد، بکلی و وظایفی حقوق

الحکـم ان مفهـوم ] موجب[ آنها به . است خوارج اشتباه ، معکوس اشتباه این ، فکـر خداسـت از ناحیـه و تشریع قانون حاکمیت است این معنی به که اال لله : داد جـواب )ع( علـی ، کـه از خداست هم حکومت معنی به کردندحاکمیت می

و حاکمیـت اصـل [ روشـنفکران ایـن یعنـی ] و اینها ... یراد بهاالباطل حق کلمۀ... و ... اند و البد اصل کرده اشتباه مکتب و تدوین تشریع را با اصل ملی امارت باشد قـانونی اسالم قوانین بر خالف را که قانونی هیچ را که اساسی قانون متمم .اند پنداشته ملی و حاکمیت مشروطیت روح داند، برخالف نمی

، زیـرا مقـررات نیـست باشـد دیگـر جمهـوری اسالمی اگر کشور، . 11

حـق قواعـد و ضـوابط را در آن و کسی است شده تعیین ازپیش حکومت کمونیـستها خواسـتند وقتی که است بدیهی امر چنان این. و چرانیست چون بـه آورند، بودند بیرون خود ساخته که را از تابوتی دموکراسی اصطالح فقط

کـار برنـد، بلکـه را بـه کمونیـستی دموکراسی عبارت ندادند که خوداجازه . را دارد عیب همان باز هم کردند که را علم ای توده دموکراسی عبارت

با نداشـتن را مساوی ملی حاکمیت حق که است از این ایراد نیز ناشی این

و جهـان دربـاره فکری اصول سلسله یک به م التزا و عدم و ایدئولوژی مسلک ، بـه مـسلکی ، بـه حزبـی به اگر کسی اند، که دانسته زندگی درباره عملی اصول، شـد، آزاد نیـست آن اجـرای و متعهـد شـد و خواهـان ملتـزم دینی ، به مرامی

اصول معتقد به و مؤمن مردم شد یعنی اگرکشور اسالمی ، پس نیست دموکرات

285 انتقادها -جمهوری اسالمی

اسالمی دانند، و اگر اصول و چرا می چون را بی اسالمی هستند و اصول اسالمی . است خطر افتاده به و چرادانستند دموکراسی چون را بی دیگری یا هر اصول

یا فلسفی یا منطقی علمی اصول سلسله یک از اینها باید پرسید آیا اعتقاد به یـا آنچـه اسـت دموکراسـی اصول برخالف اصول آن چرا دانستن و چون وبی

اعتقـاد نداشـته اصـولی بـه آدمی که است این است دموکراسی اصول برخالف . و چرا ندهد چون اجازه دیگری به و چرا بداند ولی چون باشد و آنها راقابل

و اسـالم اصـول بـه تقـاد راسـخ و اع ایمـان ایران ملت قاطع اکثریت برای توانـد مـی آنچـه . عیـب و نه است گناه نه اسالمی اصول وچرا دانستن چون بی و چرا ندهـد، کـه چون اعتقاد اجازه بی اقلیت به که است باشداین و عیب گناه و شـده چـاپ » آیندگان« در که است مقاله همین ودلیلش است دهد و داده می

. اقلیت دیگر از همین صدها مقاله کمونیـستی اصـول و چرا دانستن چون ، بی بودن کمونیستها کمونیست برای

اسـت دموکراسـی اصـول بـر خـالف ، آنچه نیست دموکراسی اصول برخالف با غیر و از تفکر و از معاشرت و اظهار عقیده دیگران وچرای چون از ممانعت

بـه اظهـار نظـر نـدادن دور کـشور و حـق به کشیدن ونیستها ودیوار آهنین کم . است و اندیشمندان مفکران

. اسـت مـدام در تحـول سیاسـی مسائل و بالنتیجه معیشتی مسائل . 12

و و حقـوقی اقتـصادی پیچیـده مـسائل اسـالمی حکومت یک که پرسم می خواهد کرد؟ مسلما جـواب حل قواعد و ضوابط م را با کدا سیاسی آزادیهای اسـت در این سخن اما همه . زمان تحول بر اساس که است شما این شخص

خواهـد می که شما گفت عمر شما، جانشین سال از صد و بیست اگرپس که ؟ چیست کند تکلیف حل قرنها پیش را صرفا با قواعد و ضوابط مسائل این

آینده انقالب اسالمی ایران

286

و نـه زمـان تحـول بر اساس که است این امام پاسخ نه که است این پاسخ

پاسـخ . قرنها پـیش قواعد و ضوابط بر اساس خواهد بود که آن جانشین جواب در اسـالم زن حقـوق نظـام در کتـاب » و تجدد زنـدگی اسالم « را ما درمقالۀ آن . ایم داده

حـل بـرای ) ، اجتمـاعی ، اقتـصادی سیاسی ( اسالمی تیقواعد معیش . 13

را کـه رسـالتی من شود که نمی نظر موجب این. نیست امروز کافی بحرانهای و سـتم رفـع و نیـز رسـالت و دینـی الهـی مـسائل از نظر تبلیغ روحانیون

واهد شناخت اینها را قدر خ همه ملت. دارند انکار کنم اجتماعی افشاگریهای شـمول و جهـان انـسانی امـا بـا بنیادهـای . خواهد کوشـید و درپیشبردش

باید کرد؟ چه و سوسیالیسم دموکراسی

اسالم ، اجتماعی ، اقتصادی قواعد سیاسی که گرفته را بر این فرض نویسنده روحـانیون بـرای حـال در عین. داند نمی بحرانها کافی حل شناسد و برای رامی

شـمول جهـان و تنهـا بنیادهـای اسـت قائـل در ماوراء قواعد معیـشتی رسالتی .داند می اصیل را بنیادهای وسوسیالیسم دموکراسی

از خـود او نـه شود، قواعد معیـشتی از او گرفته محتوایش که اوال اسالمی توانـد نـدارد و نمـی و رسـالتی نیـست باشـد، اسـالم شده گرفته ازغرب بلکه

.باشد داشته رسالت راجـع آنجا که اسالمی بینی بر جهان ای مقدمه ؛ ما در کتاب شمولی و اما جهان . ایم کرده را بیان شمولی جهان واقعی ، مفهوم ایم کرده بحث انسان آگاهیهای به

1 اسالمی جمهوری درباره تلویزیونی مصاحبه

الرحیم اهللا الرحمن سمب

، رفراندوم برگزاری زمان شدن روزها با نزدیک این! مطهری آقای : سؤال روشنفکرها مطرح در میان بخصوص بسیاری و ایدئولوژیک عقیدتی مسائل از ای بیاورید اینجـا و پـاره تشریف کنیم از شما دعوت دیدیم مناسب. شده مفهـوم ، مـن سـؤال اولـین عنوان به. بگذاریم ا با شما در میان سؤالها ر این

گنگ است مفهومی بسیاری زعم به که کنم می را مطرح » اسالمی جمهوری« ارائـه » اسـالمی جمهـوری « از تعریفـی شما چه بپرسم خواستم می. و مبهم

دهید؟ می

مرکـب از دو کلمـه » اسـالمی جمهوری«. ندارد تعریف به زیادی احتیاج :استاد حکومـت شـکل جمهـوری کلمـه . » اسـالمی « و کلمـه » جمهوری « کلمه : شده

و در گذشـته دنیا، چه حکومتهای که دانیم می. کند می مشخص را پیشنهاد شده کـه مـوروثی فردی حکومت اند از قبیل داشته مختلفی شکلهای در حاضر، چه

. در آستانه رفراندوم جمهوری اسالمی انجام شده است10/1/1385این مصاحبه در تاریخ -1

آینده انقالب اسالمی ایران

288

، ، فیلـسوفان ، حکیمـان متخصـصان ؛ حکومـت اسـت وپادشاهی سلطنت مشنا، داران ، سـرمایه متنفذان نامیدند؛ حکومت می اریستوکراسی در قدیم ، که خبرگان کـه حکـومتی ، یعنی است مردم عامه حکومت از آنها هم یکی. دهندگان مالیات، مـرد هـستند یـا زن کـه نظر از ایـن طع ق است مردم با همه حاکم انتخاب حق

بلـوغ شـرط هـستند، فقـط ای هر فکرو هر عقیده و دارای سفید هستند یا سیاه حکومـت ایـن عالوه چیزدیگر، و به و نه معتبر است در آن و رشد عقلی سنی

مـردم بار بایدتجدید شود یعنـی یک هر چند سال یعنی است موقت حکومت بـار واحیانا بـرای بار دوم را برای حاکم بخواهند آن تجدید نظر دارند که حق کننـد یاشـخص انتخـاب ) بدهـد اجازه شان اساسی اگر قانون ( یا چهارم سوم

.دانند از او بهتر می را که دیگریاد پیـشنه کنـد، یعنـی می را بیان حکومت این محتوای» اسالمی « و اما کلمه شود و در مدار اصول اداره اسالمی و مقررات با اصول حکومت این شودکه می

حـال در عـین دیـن یک عنوان به اسالم که دانیم می کند، چون حرکت اسالمی . بشر زندگی شئون همه برای است و طرحی است وایدئولوژی مکتب یک حـاکم انتخـاب آن شـکل کـه حکـومتی نییع» اسالمی جمهوری « بنابراین آن ، و محتـوای مـوروثی شکل و نه موقت مدت برای مردم عامه ازطرف است

. است اسالمی معیارها و موازین بر اساس یعنی است اسالمی

معنـی بـه جمهـوری حکومـت کردیـد کـه اشـاره شما در توضـیحتان ـ کـه ملی حاکمیت حق این رسد که نظر می به. است مردم همه حاکمیت اقامه نکتـه شد و ایـن و تثبیت را تأکید کردیم آن هم مشروطیت در انقالب حتیبـا » اسـالمی جمهـوری «، اسـت از ملـت و منبعـث ناشی گانه سه قوای که

بـه متکـی کـه مـسئله این با بیان عالوه و به فقیه والیت مثل مفاهیمی طرح

289 ) 1(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

بـر با تکیه حال و در عین است ساخته از پیش قواعد و ضوابط سلسله یک آورد کـه مـی را پـیش تـوهم ایـن است روحانی طبقه حکومت که نکته این

در عـامش معنـای بـه » جمهـوری « بـا مفهـوم » اسـالمی جمهوری« مفهوم ؟ است شدنی حل نحوی به تعارض کنید این فکر می. باشد تعارض

شـکل بـه مربـوط » جمهـوری « مـسئله . نیـست تعارضـی وجـه هیچ به :استاد

حاکمیت حق مردم یعنی است دموکراسی نوعی مستلزم البته که است حکومت سرنوشـت دارنـد کـه حـق مـردم کـه اسـت این معنی به حاکمیت حق. دارند

مـردم کـه نیـست بـا ایـن مـالزم بگیرند و ایـن دردست را خودشان خودشان یـک و تعهـد بـه و از التـزام و ایدئولوژی مکتب یک به را از گرایش خودشان این دموکراسی آیا معنی . کنم می تعجب سؤال از این من. بشمارند معاف مکتب فـردی هـیچ کـه باشد؟و یا ایـن اشته د مکتبی خودش برای هر فردی که است و متعهـد و ملتـزم پیدا نکـرده گرایش مکتبی هیچ باشد و به نداشته مکتبی هیچ

گـوییم مـی کـه وقتی. نیست چیزی را نپذیرد؟ چنین مکتبی هیچ نباشد و اصول خـواهیم می ه حاکم طبقه عنوان را به روحانیین که نیست این معنایش» اسالمی«

طبقـه و حکومـت اسـالمی حکومـت شما میان بیان در این که این مثل. بپذیریم . است شده اشتباه روحانی

درسـت آمـده پـیش بـسیاری در ذهن اسالمی از جمهوری که توهمی ـ . است روحانی طبقه حکومت معنی به اسالمی جمهوری که است همین

اوال عمـال در . شود رفع اشتباه باید این آمده پیش هم اشتباهی اگر چنین :اداست گماشته پستها و مشاغل به روحانیین بینید که می اسالمی موقت حکومت همین

سـایر افـراد بـود و اتفاقـا شدند مثل می گماشته اگر هم که صورتی نشدند، در

آینده انقالب اسالمی ایران

290

کننـد پـستها را اشـغال اگر روحـانیین که دلیل این به نه بزرگ خود روحانیین بـه حاال نیـازی که دیگری دالیل به شود بلکه می روحانیین حکومت حکومت کنند کما را اشغال دولتی پستهای روحانیین نیستند که موافق آنها نیست توضیح

بعـد هـم در دولـت کـه کـنم نکردند و فکر مـی اشغال موقت در دولت که این حکومـت بـودن اسالمی و جنبه اسالمی حکومت هر حال به ولی. نکنند اشغال

ارتبـاط ایـدئولوژی یـک حاکمیت ندارد، به ارتباط طبقه یک عملی حاکمیت به ایـن بـه انـد کـه ابـراز کـرده در گذشته مردم قاطع اکثریت که دارد، ایدئولوژیی

خواهنـد در اند و می آن دارند وخواهان و معتقدند و گرایش مؤمن ولوژیایدئ ما فکـر که مسئله ، این بنابراین. دیگر ایدئولوژی یک کنند و نه حرکت کادر آن

را مـردم حاکمیـت حـق » اسـالمی جمهـوری «شود می گفته قدر که همین کنیم است این معنی به مردم حاکمیت حق. ت نیس درست وجه هیچ کند به می نقض قـانون هـم مـشروطیت در دوره کـه دارند کمـا ایـن قانونگذاری حق مردم که

اساسـی قـانون و مـتمم اساسـی بود و خود قانون اسالم دین بر مبنای اساسی ونیـت باشـد قان اسـالم بر ضد قوانین که گوید هر قانونی می صراحت درکمال

مـتمم دوم را ندارد، یـا اصـل قانونی چنین وضع حق و مجلس نخواهدداشت معرفی] قوانین ناظر بر این عنوان را به طراز اول نفر از فقهای پنج اساسی قانون و اساسـی اینهـا در قـانون . نباشد اسالمی و ضوابط اصول برخالف که [کند می

را بپـا کردنـد مـشروطیت انقالب که کسانی وقت آمد؛ هیچ اساسی قانون متمم و تقنـین قـانون جعـل و حتـی مـشروطیت وروح اینها را بر ضـد دموکراسـی

در کردند و عمـده می وضع اسالمی کلی را در کادر اصول ندانستند زیرا قوانین باید باشـند خودشان مردم اجرا این در مرحله که است همین دموکراسی مسئله

اند یـا مجـری کرده خود وضع که قانونی یا مجری باشند، حال قانون مجری که آن مکتـب مردم و این است شده وضع فیلسوف یک وسیله فرضا به که قانونی

291 ) 1(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

شـده وضـع الهـی وحی وسیله به که قانونی اند و یا مجری را پذیرفته فیلسوف . است بـر وجـه هـیچ به جمهوری این بودن و اسالمی اسالمی جمهوری بنابراین طـور و بـه کردیـد ـ نیـست اشاره مشروطیت دوره به ـ که ملی حاکمیت ضد دموکراسـی اصـول وقـت ندارد و هـیچ منافات وجه هیچ به بادموکراسی کلی

معموال خـود احزاب. نباشد حاکم جامعه بر یک مکتبی هیچ کندکه نمی ایجاب را ایـن کننـد ولـی مـی دانند و افتخار هـم می معین ایدئولوژی یک به را وابسته

در کـشور مـا اگـر بناسـت شـمارند کـه نمـی دموکراسـی هرگز بر ضد اصـول و ام کـرده متعهـد و ملتـزم مکتب یک را به چرا قبالخودم باشد من دموکراسی

را و اصولی ساخته ازپیش تعبیر شما اصول و به مکتب آن اصول خواهم چرا می بـه اسـالمی جمهـوری یـا در ایـن یافیلسوفانی فیلسوف یک وسیله قبال به که

طـور ایـن کـسی وقـت هیچ [ و کنم پیاده در جامعه ] وجود داشته وحی وسیله . است ملی حاکمیت حق بر خالف این کند که فکر نمی

والیـت مـسئله . است قبیل کردید از همین مطرح که هم فقیه والیت مسئله خواهد می گیرد، خودش قرار می دولت در رأس خودش فقیه که نیست این فقیه و ملتزم که کشور اسالمی در یک فقیه نقش. باشد کند و مجری حکومت عمال

نقـش اسـت پذیرفته ایدئولوژی یک عنوان را به و اسالم است اسالم متعهد به را ایـدئولوژی آن مـردم کـه وقتـی . حـاکم یـک نقـش نه است ایدئولوگ یک

نظـارت کـه اوست هستند یعنی قائل نقشی هم ایدئولوگ اند قهرا برای پذیرفته کـه شـخص ، آیا این شود یا نه اجرا می ست در ایدئولوژی این که کند بر این می ایـن در کـادر اصـول قـانون مجـری عنـوان بشود و به دولت خواهد رئیس می

دارد یـا ایـدئولوژی را از نظر آن کاری چنین کند صالحیت حرکت ایدئولوژی را مـردم و اساسـا خـود فقیـه اسـت ایـدئولوژیک والیـت فقیه ندارد؟ والیت

آینده انقالب اسالمی ایران

292

امـر یـک فقیـه اگر والیـت . است دموکراسی عین خودش این. کنند می انتخاب طـور خـاص بـه از خـودش قبل فقیه وسیله به بود، مثال هر فقیهی می انتصابی ونظیـر دموکراسـی اصـول بر خالف این که بود بگوییم بود ممکن شده تعیین

خـود مـردم و شـاه سـلطان ا بـر خـالف ر ، فقیـه ولـی . است موروثی سلطنت انتخـاب کردنـد و خـود مـردم انتخـاب کنند، رهبـر را خـود مـردم می انتخاب

انتخـاب مکتـب نظر در این صاحب یک عنوان به راخود مردم کنند، مرجع می تناقـضی و چـه دموکراسـی دارد بـا اصـول منافاتی چه ، این کنند و بنابراین می

موقـت حکومـت شکل که ؟ آیا این بودن واسالمی بودن جمهوری میان هست و دائمـی حکومـت اگر شـکل ؟ یعنی است باشد تناقض باشد و محتوا اسالمی

دو ایـن میـان ای رابطـه ؟ چـه نداشت تناقض بودن بود دیگر با اسالمی موروثی ؟ است

بود برای ملت اراده اعمال منظورمان کردیم ما طرح را که » جمهوری « ـ . کنـد حکومـت بر خودش خود ملت که این ، یعنی حاکمیت گرفتن دست به

دادید که بردید و توضیح اسم شما از آن که اسالمی ضوابط با قبول اماحتی قواعـد ایـدئولوژیک سلسله یک ناگزیر از پذیرش هر حکومتی هر حال به سـاخته از پـیش ضـوابط شـود کـه مـی مطـرح اشکال این است ضوابطو

ایـن بـه شدند و با توجه و تنظیم تدوین پیش ،هزار و چهارصد سال اسالمی مطـرح تـر و نـوتری تازه و هر روز مسائل در گذر است شتاب به زمانه که نتوانـد گذشـته بـه متعلـق ضـوابط آن تردیـد وجـود دارد کـه شود این می

. ما باشد نیازحال پاسخگوی

293 ) 1(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

و زمـان تحـوالت مـسئله . دارد دیگری و پاسخ است دیگری مسئله این: استاد پیش را همیشه شبهه این که است ای مسئله و قواعد اسالمی ضوابط بودن ثابت بایـد توجـه ولـی . کرد بوط متغیر مر را با آن ثابت این توان می چگونه که آورده و صـحیحی درسـت ، مـسئله و تغییر و تحـول زمان مسئله این باشید که داشته انـسان . ندارنـد را توجه ظرافت آن اغلب که هست درآن ظرافتی اما یک است

) انـسان جامعـه یعنـی ( جامعه یک عنوان به انسان فرد و همچنین یک عنوان به کند، ثابت می طی منزل به ، منزل است دائما درحرکت را دارد که ای قافله کمح

و بگـذاریم منـازل روی انگـشت اگـر مـابخواهیم بنابراین. نیست و یکنواخت فـرود موقـت مـدت یـک برای منزل در آن که از منازلی بشر را در یکی جامعه فـرق ولـی . اسـت طبیعـت ناموس بر خالف شک بدون این کنیم متوقف آمدهکنـد؟ آیـا لزومـاتغییر مـی هم کند، آیا راه تغییر می منزل. و راه منزل میان است

ـ تغییر است مسیر تکاملی یک دارند که قبول همه ـ که هم انسانی مسیر جامعه بـشری بشر و جامعه یعنی؟ است در راه هم راه شود، یعنی می کند و عوض می

و مـسیر و راه در یـک از مراحـل ای و در هر مرحلـه جهت در یک هر روزی رود فـردا از آن مـی طـرف کنـد؟ امـروز از ایـن می حرکت هدف یک سوی به

، مثـل است ثابت خط ، یک راه یک عنوان بشر به سیر تکاملی ،خط ؟ یا نه طرف آیا مـدار دائما در حرکتند ولی ستارگان. است اتمی یامدار ذرات مدار ستارگان

مـدار در یـک خودشـان سـتارگان ؟ چـون دائمـا درتغییـر اسـت هم ستارگان تغییر کنـد و اگـر تغییـر دارد که ضرورت هم کنند، مدارحرکتشان می» حرکت«

ایـن سـتاره حرکـت ه، الزمـ شود؟ نه می میخکوب نقطه در یک ستاره نکند آن . قطعا وضرورتا و لزوما تغییر کند هم مدار ستاره که نیست

و انـسانی ، کمـال آیـا انـسانیت که است مطرح انسان برای مسئله این حال که طوری واقعا همین هستند؟ یعنی متغیر و متبدلی واقعیتهای انسانی ارزشهای

آینده انقالب اسالمی ایران

294

هـم انـسانیت کند معیارهـای می روز فرق روز به تمدن و مظاهر زندگی لوازم و قابـل روز معیار انسانیت یک که چیزی کند؟ یک و تغییر می روز فرق روز به ، نقطـه نیست افتد و دیگر انسانیت می وتمجید بود روز دیگر از ارزش ستایش ابـوذری پیش صد سال هزار و چهار ؟ مثال ما در تاریخ شود انسانیت می مقابلش خـودش و اجتماعی اخالقی ابوذر در معیارهای که دانیم می. ای معاویه و داریم

و اخالقـی فـردی در معیارهـای معاویـه . کـرد مـی حرکت مدارخاص در یک . کـرد می ابوذر حرکت بر ضد حرکت درست درمدار دیگری خودش اجتماعی

ابوذر را ابوذر کرده که چیزی ، آن بودن و معاویه ابوذربودن واقعا آیا معیار حال در دنیا که است فرضا لومومبا را لومومبا کرده که چیزی ، آن را معاویه و معاویه

، آیـا اسـت مورد نکوهش که چمبه را موسی چمبه و موسی است ستایش قابل بـودن چمبه خواهد بود که در آینده شود؟روزی می معیارها در دنیا عوض این

؟ ضد انـسانیت و لومومبا بودن خواهد بود و ابوذربودن انسانیت بودن و معاویه از مـدار ابوذر بودن که نیست کند اماچنین پیدا می تکامل ، انسانیت نه که یا این

نـه اسـت ثابت ارش مد که این حکم به انسان. شود خارج همیشه برای انسانیت اند یعنـی راه های نشانه منزله معیارها به آن معیارها دارد که سلسله ، یک خودش

، کوهی حتی که بری بیابان در یک که این دهند، مثل می را نشان راه آنها همیشه در هـایی گذارند، مثال استوانه می هایی وجود ندارد نشانه عالمتی و هیچ درختی

مقصد برسی به خواهی اگرمی که است این معنایش کنند که می نصب دو طرف و معیارند نشانه ها و معیارهاهمیشه نشانه این. کن حرکت دو نشانه این از میان

. تغییر کنند ندارد که و ضرورتی راجع بحثی است ر شده منتش در اسالم زن حقوق نظام نام به که در کتابی من اسالم که کردم را روشن مسئله در آنجا این . ام کرده» و تجدد زندگی اسالم« به

کنـد؛ و برخورد می متغیر زمانها چگونه مکانها و مقتضیات متفاوت بامقتضیات

295 ) 1(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

چگـونگی و اساسـا مـسئله هـست نکتـه ایـن متوجه خود اسالم که ذکرکردم ای تـازه شـود مـسئله تصور می آنچه بر خالف زمان با مقتضیات د اسالم برخور در آخـر پیش سینا در هزار سال مثال بوعلی . باشد شده جدیدامطرح که نیست

دارد ولـی ثـابتی کلـی ضـوابط اسـالم کـه اسـت کرده رامطرح مسئله اینشفا نهایـت ، بـی و متغیر و مختلف جزئی لآید، مسائ می بشر پیش برای که مسائلی ایـن کند؟ آنوقت می را روشن مسائل همه این تکلیف اسالم چگونه ، پس است و ، اصـول مکتـب یـک اسـت ممکـن چگونـه کـه است داده را توضیح مطلب

و 1 باشـد داشـته [ انـسان جامعه و شناخت انسان بر شناخت مبنی کلی ضوابطی و را واضـع اصـول کـه گویـد وقتـی می ]. و متغیر را بدهد جزئی مسائل اسخپ

صـراط « تعبیرقـرآن بـه کنـد کـه وضـع آنچنان خودش دید تیزبین با آن شارع. کنـد را ایفـامی خـودش نقـش کـه اجتهاد است بدهد آنوقت را نشان » مستقیم

جزئـی شود مـسائل منحرف اصول از آن که آن بدون فقیه که است اجتهاد این کند و احیانا می بررسی اصول آن به را با توجه زمان و متفاوت متغیر و مختلف

خـود بـه بود فروع ثابت اصول که وقتی کنند، یعنی خود تغییر می خود به آنها خـود از مـتن ایی مثالهـ کتاب در همان جهت این کند؛ و ما برای خود تغییرمی

باشـید متغیر، و اگر مایل و فروع است ثابت اصول چگونه که ذکر کردیم اسالم . کنم می عرض مثالهارا برایتان از آن یکی الاقل

کـه � ایـن کردید بـه اشاره. بگویم را خدمتتان ای بدهید نکته اگر اجازه ـ ن´ اال مـسئله این که آید، در حالی برمی حی و از عهده فقط ضوابط آن تعیین

فکـر بـشر دموکراسـی بزرگ دوتا از دستاوردهای که است مطرح شدت به

البته چنین شناختی جز در صالحیت وحی نیست و به همین دلیل باید قبول کنیم کـه انـسان یـا -1های ناقص و کور سر درگم بمانـدو یـا دئولوژی است و برای همیشه باید در میان ایدئولوژی فاقد ای

.اگر ایدئولوژی دارد این ایدئولوژی باید از وحی و نبوت گرفته شده باشد

آینده انقالب اسالمی ایران

296

اگـر بـشود تلفیـق انـد کـه عقیـده بـر ایـن و گروهـی اسـت وسوسیالیسم اگـر شـرقی مـن خـصوص دو طرز تفکر ایجاد کـرد، بـه از این ای آگاهانه مـستقیمی صـراط بگیـرم کمـک بـه را هـم اسالم معنوی وبچهارچ بتوانم

.کند می نیازم بی از وحی کرد که پیداخواهم

وجـود دارد ناسـازگاری نـوعی خودشـان میان و سوسیالیسم دموکراسی :استاد بر اساس دموکراسی. است نشده حل هنوز در جهان که) شود می توهم یاالاقل(

بـر اسـاس ، سوسیالیـسم برعکس. فرد است فرد و آزادی فرد و حقوق اصالت و آزادی نـاخواه خـواه یعنـی فرد اسـت بر حق جمع حق وتقدم جمع اصالت

از دنیـا از مهمـی قـسمت کـه از ایـن بگـذریم . کنـد را محـدودمی دموکراسی از دیگـری مهـم قـسمت زنـد و نمـی ازسوسیالیسم زند و دم می دم دموکراسی نظـران زنـد، و صـاحب نمـی ازدموکراسـی دم زند و چندان می دم سوسیالیسم

داری سـرمایه یـا دنیـای آزاد ولیبـرال اصـطالح بـه دنیای هم دارند که اعتراف از دیگـری قطـب و هم است و صوری نیست واقعی دموکراسی اش دموکراسی

از ؛ گذشـته نیـست سوسیالیسم اش زند سوسیالیسم می سوسیالیسم از دم دنیا که آیـا واقعـااز نظـر شـود کـه حل و علمی فلسفی باید از طریق مشکل ، این این

پیدا کرد،دموکراسی باید گرایش دو قطب از این یک کدام به و حقوقی فلسفی در مکتبهـایی طور که معند همین ج واحد قابل دو در آن ؟ یا این یا سوسیالیسم خواهند این دارند ومی هردو گرایش و سوسیالیسم دموکراسی به دنیا هستند که

بـسیار دقیـق مسئله بر همان اینها مبتنی تلفیق ولی. کنند دو را با یکدیگر تلفیق دفرد است دار عینیت آیا آنچه که فرد است یا اصالت جمع اصالت یعنی فلسفیاگـر ؟ دارد یـا بـرعکس وجود اعتبـاری یک و بلکه وجود عرضی یک و جمع دموکراسـی اسـت وجـود اعتبـاری یـک و جامعـه دارد فرد است تحقق آنچه

297 ) 1(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

شناسـی جامعـه که دیگر را بپذیریم دارد و اما اگر نظریه اولویت برسوسیالیسم فـرد و نـدارد، فـرد و روح د و فـرد اصـالتی دار او تقـدم برروانـشناسی انسان

و چیــز او توابــع فــرد و فکــر فــرد و همــه فــردو احــساس و اراده خواســت واقعـا وجـود دارد جامعـه هستند و آنچـه حاکم جمعی روح از یک انعکاساتی

شـق کـه و یـا ایـن . اسـت باسوسیالیـسم اولویت صورت فرد، دراین نه است کـه طوری به است در جمع مستهلک 1 فرد نه که این و آن در کار است سومی مـستهلک فرد آنچنـان شخصیت دیگر نه عبارت باشد و به وجود اعتباری یک

وجود اعتبـاری آنچنان جمع و نه 2 فرد مجبور است و در نتیجه است در جمع وشخـصیت فرد اصالت که است رکیب ت نوعی فرد و جامعه ترکیب دارد؛ یعنی

فـرد، فـرد، عینیـت تحقـق : دارد و شخصیت اصالت جمع که این دارد در عین ]عــین[ در جامعــه ، و شخــصیت جامعــه شخــصیت]عــین[ فــرد در شخــصیت و کثـرت در عـین وحـدت « مـا در بـاب فالسفه که آنچه فرد، شبیه شخصیت

. اینجا نیست آن بحث جای گفتند که می» وحدت در عین کثرت را حـل مـشکل فرضا بتواننـد ایـن اند که فهمیده همه. معنویت و اما مسئله

از معنویـت کـادری بـه کنند، نیازی تلفیق و سوسیالیسم دموکراسی کنند ومیان قـول بـه م، آنهـ هـست عرفـان به گرایشی در کشور ما هم ن´ اال بینیم می. است

. عرفـان گرایـی انـسان های ، جنبه عرفان و اخالقی انسانی های جنبه به خودشان در معنـویتی کننـد یعنـی حـدود اسـتفاده در این و مذهب خواهند ازاسالم می

جهـان که ، در حالی انسانی اصطالح به و گرایشهای اخالقی های حدود توصیه فرضـا بـه معنـویتی اینچنین. اند گرفته را از آن آن یدئولوژیکا و محتوای بینی

شـدن پیـاده قابـل اسـالم وسیله باشد به شدن پیاده قابل دیگری مذهب وسیله

. مقصود شخص فرد نیست، شخصیت فرد است-1معتقدنـد بـرای فـرد کسانی که بـه اصـالت جمـع . آید اینجا هم مسئله جبر و اختیار به میان می -2

.گونه اختیاری قائل نیستند هیچ

آینده انقالب اسالمی ایران

298

و در اسـت اسـالم رئیسه اعضای و بریدن اسالم کردن مثله معنی به این. نیست کـه اسالمی. است آن اعضای از بعضی کردن ده و استفا اسالم ذبح معنی به واقع

اسالم باشد این حضور نداشته زندگی شئون باشد و واقعا در همه نداشته حیات یکـی : دارد چیـز احتیـاج سـه امروز به تعبیر دیگر جهان به. نیست دیگر اسالم

مکتـب کنید، دیگر یک تعبیر می دموکراسی به شما از آن که فردی آزادی همان کنـد و سـوم مـشخص سیرتکاملی خط را در یک زندگی و رسم بتواند راه که

کـه تعبیـری و بـه ازجهان با معنویت و توأم صحیح تفسیری ، یعنی بینی جهان اویـی سـوی وبـه از اویی ماهیت که این به جهان شناخت ام گرفته از قرآن من بـشری جامعه آینده به توان شود می یکدیگر ضمیمه اینها به همه که وقتی. ددار

.امیدوار بود

)2( اسالمی جمهوری درباره تلویزیونی مصاحبه

در جلـسه را کـه توضـیحی کنم می خواهش سؤال اولین عنوان به: سؤال ایـن اساسی سؤال باشد یک طرتاناگر خا . کنید ماند مجددا بیان ناتمام قبل

بـرای ای تـازه و مـشکالت و هـر روز مـسائل است در تحول زمانه بود که و اصـول سلـسله یک اسالم شود و شما فرمودید که می مطرح بشری جوامع شده دور تدوین در گذشتۀ ضوابط این کردم عرض دارد و بنده ثابت ضوابط

شـما در توضـیحش . توانـد جوابگـو باشـد را نمـی امروز جوامع ونیازهای متغیر استوار اسـت و فروع ثابت اصول سلسله بر یک زندگی کردید که بیان

مـورد در ایـن کـنم مـی خـواهش مـن . دارد هر دو عنایـت این به واسالم . بفرمایید لطف بیشتری توضیح

و الیتغیـری ثابـت اصول آیا زندگی که مسئله این. م الرحی اهللا الرحمن بسم: استاد

: است این اصل و آن است بنا شده فلسفی مهم اصل یک دارد یاندارد بر اساس از آن انـسان نوعیت است آمده زمین در روی انسان که از روزی نداردکه شک نـوع بـه تبـدیل انسان یعنی است تغییر نکرده است حیوان یک انسان که جهت

فرضـا کـه است نوعی همان بدنی و ارگانیسم ، ازنظر جسمی است دیگر نشده وظیفـه خلقـت در قـانون گـویی ولـی . وجود آمده به پیش سال میلیون در یک

آینده انقالب اسالمی ایران

300

لـه مرح بـه بـدنی و ارگانیـسم و اندام جسم ، از مرحله داده تغییر موضع تکامل نظر یک زند و از این و نمی است درجانزده انسان. و اجتماعی و روانی روحی

و از نظـر معنـوی انسان که است این بحث آنوقت. کند می را طی مسیر تکاملی انـسان کـه این [دهدیا خیر؟ می تغییر نوعیت ] از نظر انسانی و در واقع روحی

و تغییـر موجودشـده شـکلی بـه ، از نظر انـدام پیش ل سا میلیون فرضا در یک ماانـسان که از نظر آنچه ولی است انسان حیوانیت در حقیقت ، آن است نکرده، در تـاریخی در مراحـل ، الاقـل آیـا انـسان گـوییم مـی انسان آن [ سبب] را به یـا نیمـه موجود متمدن یک صورت به انسان که ، از وقتی نزدیک های دوره این

را و متفـاوتی مختلـف اجتمـاعی هـای دوره که و از وقتی است درآمده متمدن غیـر از ای در هـر دوره کنـد؟ آیـا انـسان پیدا می انواع کندتبدل و می کرده طی

بـه شود؟ و قهرا اگـر تبـدیل دیگر می نوع به ،تبدیل دیگر است در دوره انسان مثال بـا حیـوان که از قوانینی اال بعضی برآن حاکم قوانین دیگر بشود همه نوع

تـا شود که بخار می به تبدیل شود که می آبی شود؛ مثل می عوض است مشترک مایعات بخار شد دیگر قوانین که بود،وقتی حاکم بر آن مایعات بود قوانین آب

، انـسان طور نیست ؟ و یا این است حاکم گازها بر آن قوانین نیست حاکم بر آن تـا عـصر تـاریخ از دوره وچـه فجر تـاریخ از ماقبل ، چه تغییر نکرده نوعیتش، ، اجتمـاعی ، معنوی از نظرروحی عصر بردگی انسان که طور نیست این. امروز

. است دیگری نوع عصر ما و انسان است انسان نوع یک فرهنگی و درسـت ـ نظریـه را زیاد بـشکافم مطلب این خواهم نمی نظر ـ که از این

بـر گـام مـسیر تکـاملی در یک نوعیتش با حفظ انسان که است همین صحیحکنـد، تغییر نمـی انسان نوعیت کند، و چون تغییر می نوعیتش که این دارد نه می طـور ـ و همان است انسان و کمال انسان به مربوط که ثابت ول اص سلسله یککنـد ـ بـر می را مشخص مدار انسانیت کردم عرض پیشین و گوی در گفت که

301 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

کند می مدار حرکت در یک انسان که این دلیل به ولی است حاکم انسان زندگیکنـد، در تغییر مـی منازلش ناچار احکام کند می توقف منزل در یک که این و نه

و ، خـصوصیات قوانین از نظر وضع اسالم. کند جور باید زندگی یک هر منزلی بـه آن قـوانین کـه اسـت منظور شده اسالم الهی تشریع در متن دارد که جهاتیدر . اسـت شده وضع ،مداری نشده وضع» منزلی « که است شده تشریع ای گونه بـشر را که نیست شکل این به ولی است فکر کرده هم منازل برای که این عین

کـه متغیـر اسـالم و قـوانین اسالم ثابت اصول مسئله. کند متوقف منزل در یک متغیـری متغیروضع نیازهای و برای شده وضع ثابتی اصول ثابت نیازهای برای

و طورخالصـه بـه که راز و رمزهاست سلسله بر یک مبنی است فتهدر نظر گر گفتـه » و تجـدد زنـدگی اسالم « فصل ، در اسالم زن حقوق نظام در کتاب اجمال . کنم را ذکر می مطلبی مثال برای من ولی است شده، یتغیـر اسـت و ال ثابـت واقعا اصولی که است در اسالم اصول سلسله یک مـا در زمـان بینید که بدارند می را بر شما عرضه اصول از این یکی که هم ن´اال

مـسئله یـک ولـی . اسـت نو بوده پیش قرن در چهارده که مقدار نواست همان بینید ایـن ، بعد می کنم می شما عرض برای است اصل همین به مربوط دیگر که . دارد تعلق گذشته قرنهای ندارد، به ماتعلق قرن به که این مثل مسئله

اسالم که است اجتماعی اصل یک کنم ذکر می مثال عنوان به که ثابتی اصل ، قدرتمنـد بـودن بـه کـرده دیگر توصـیه های با جامعه اسالمی جامعه دررابطه در مخیلـه را هـم حملـه خیـال دشمن هرگز که در حدی داشتن دفاعی قدرت و اعـدوا لهـم : اسـت شـده بیان معروف آیه در این اصل این. ندهد راه خودش

تا حـد توانـایی 1. عدو اهللا و عدوکم به ترهبون الخیل رباط ومن قوۀ من مااستطعتم دشـمنان همان خدا که دشمنان که این ؟ برای ای فلسفه چه د، برای نیرومند باشی

.60/انفال -1

آینده انقالب اسالمی ایران

302

راه خودشـان شما را در دمـاغ به حملۀ ببرند، خیال شما هستند از شما حساب قـولی ـ سـنت پیغمبـر اکـرم در سـنت کـه بینـیم دیگـر مـی از طـرف . ندهنـد

چیـزی ـ بـه ) پیغمبر و روش و رفتار سیره ( عملی و سنت ) پیغمبر های توصیه( در گویند، شـرکت می» ورمایه سبق« را آن اسالمی در فقه که است شده توصیه

در فنون یافتن و مهارت کردن ، تمرین تیراندازی ، مسابقات دوانی اسب مسابقات جـام چیزهـا ان و ایـن و شمشیر واسـب تیر و نیزه وسیله به روز که آن جنگی

شـرکت دوانـی اسب در مراسم عمال )ص( خود پیغمبراکرم که دانیم می. شد می راحـرام گرو بنـدی هر نوع اسالم که با این . شد سوار می هم کرد و خودش می داردمجاز سربازی تمرین زمینه ها را چون زمینه در این گرو بندی داند ولی می

.کرد می کار تشویق این را به اصحابش )ص( اکرم ولشمارد و رس می و مشروع توجـه » الخیـل ربـاط و من قوۀ من مااستطعتم اعدوا لهم « اصل ما اگر به حال ، امـروز بـوده نو و زنده خودش ، در زمان است نو دائم اصل یک بینیم می کنیم، باشـد و در مقابـل اسالمی جامعه که تا وقتی . هست تا ابد هم ، است زنده هم

دنیا تمام اگر روزی حتی. هست اصل باشد این وجود داشته غیراسالمی جامعۀ، اسـت نمـرده اصـل بـاز ایـن باشیم نداشته غیر اسالمی شود وجامعه مسلمان

شـد دیگـر منتفـی که موضوعش چیزها خیلی که ،چنان شده منتفی موضوعش امروز دیگـر هـیچ . طور نیست این و رمایه سبق ولی. ندارد ضرورت آن حکم

کند یا منظور شرکت آن به اسبدوانی برود درمسابقات کسی ندارد که ضرورتی سـبق کـه این کند، چرا؟ برای بردارد و شرکت تیر و کمان تیراندازی در مسابقه

ربـاط و مـن قـوۀ مـن مااسـتطعتم اعدوا لهـم « مال ندارد، اصالت اصالت رمایه و اگـر توصـیه ؛ یعنـی اوسـت اجرایی و شکل صورت و رمایه ، سبق است» الخیل و رمایـه امروز آیا سبق . شده و از او ناشی از اوست فرعی عنوان ، به است شده مااستطعتم اعدوا لهم ، اصلی حکم. شده منتفی ، موضوعش نشده ؟ نسخ شده نسخ

303 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

و از ایـن . بایداجرا شود دیگری و در مظهر و شکل است باقی که است قوۀ من انعطـاف اسـالم بـه کـه و لوالهـایی پـیچ آن و تـازه ماشاء اهللا داریم مثالها الی

، نیست این باشد، منحصر به شده تخلف از اصول که آن بدون دهد، انعطافی یم اهم« یا باب » تزاحم « باب نام دارند به فقها بابی . ذکر کردم مثال عنوان را به این

مـن نـدارد کـه ضرورتی از این در اینجا شاید بیش دیگر، که و بابهای » و مهم . کنم ا بحث اینه دراطراف

گـردش و کیفیـت مبـادالت بـه راجـع داریم ما در قرآن اصلی: دیگر مثال ال تأکلوا : است شده تعبیر بیان با این کریم در خود قرآن که مردم درمیان ثروت صـورت نبایـد بـه و مملـوک ثـروت و انتقـال نقل یعنی 1 بالباطل بینکم اموالکمایـد و آورده دسـت بـه مشروعی و ثروت اگر شما مال بگیرد یعنی انجام بیهوده

بایـد باشد بلکـه شده منتقل کنید نباید بیهوده منتقل دیگری را به خواهید آن می از نیازهـای باشد، یکی داشته مفیدی شکل از نظراجتماعی باشد که صورتی به

کردن هدیه باشد، مثل روحی نیاز معقول کندولو یک ر را رفع بش زندگی اصیل ، زحمـت کـار کـرده رفتـه مـاه یک را در نظربگیرید که انسانی. دوست یک به

یـک گوید مـن او می به کنید کسی فرض. آورده دست به و هزار تومان کشیده، خـرم اینها را می دهم می هزار تومان گوید بیا من ، او می دارم مرده مورچه گونی

باطـل از اسـاس معامله این. خورد و باید دوربریزد نمی دردش به که در حالی کند و بتوانـد از ایـن پیشروی علم بیاید که پیش زمانی است ممکن ولی. است

همین ورت ص در این . بشربکند زندگی برای صحیحی های استفاده مرده مورچه بود صـحیح » بالباطل بینکم ال تأکلوا اموالکم « و مصداق تا دیروز باطل که معامله

شـرعا معاملـه تادیروز ایـن دهد که می تشخیص واقعی شود؛ مجتهد و فقیه می سـؤال ازفقیـه کـه چطـور تـا دیـروز وقتـی . اسـت بود، از امروز صحیح باطل

.188/ بقره-1

آینده انقالب اسالمی ایران

304

: گفـت ،مـی بخـرم مرده مورچه بدهم پول هزار تومان توانم می کردند آیا من می گویدمعاملـه امـروز مـی ، ولی است باطل ، معامله است هدر دادن پول خیر، این بـود تـا دیـروز شـرعا باطـل کـه ای معاملـه کـه اسـت ؟ چگونـه است صحیح

ال : اسـت انـسانی معیار درسـت یک گوید معیار من می شد؟ فقیه امروزصحیح مثـل . طـور اسـت طور بود امروز ایـن تا دیروز آن . بالباطل بینکم تأکلوا اموالکم

شد، احیانـا نمی ای استفاده از خون در گذشته . است انسان خون خرید و فروش فقیـه . خوردنـد را مـی آنکردنـد و می استفاده گوشت مثل افراد از خون بعضی

بـه مـال اکل چون است باطل اش و معامله حرام خون خرید و فروش گفت می مایـه یـک خـودش ، خون و صنعت علم امروز در اثرپیشرفت ولی. است باطل انـسان یـک شود با خـون می دیگر، یعنی انسان برای انسان از یک است حیات خـون معاملـه که شود گفت حاال دیگر نمی . داد نجات را از مرگ ی دیگر انسان

عـوض ایـن ولـی شـده عوض حکم این ؛ یعنی است باطل به مال اکل مصداق در ایـن زیـادی مثالهـای . تغییرکرده شکل این به ، بلکه نیست شدن نسخ شدن . هست زمینه

نــوعش بــا حفــظ انــسان دادیــد کــه یح شــما توضــ ترتیــب ایــن بــه ـــ

شده وضع در اسالم که ثابتی اصول دهد و آن می را ادامه اش تکاملی حرکت و تذکر دادید شده مشخص سیاره یک گردش برای که است مداری آن شبیه آن بـه بـا تکیـه کـه را مجتهـد اسـت منـازل و مقتـضیات منازل احکام که .کند می مشخص ثابت ولاص

است این است مطرح شدت روزها به شود و این می مطرح که دیگری سؤال رأی اسـالمی جمهوری به من فرمودند که از سخنرانیهایشان در یکی امام که کلمـه یـک نـه « فرمودند آنجا که . کم کلمه یک نه بیش کلمه یک نه دهم می

305 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

شماتذکر دادیـد . بوده مورد نظرشان اش رسد پسوند اسالمی نظر می به» کم کنند بلکه رامشخص حکومت تنها فرم نه تأکید دارند که نکته بر این امام که

کـه و اما آنجـایی . کنند و تعریف کامال تبیین را هم آن ایدئولوژیک محتوای» دموکراتیـک « کلمـه رسد کـه نظر می ه نشود، ب اضافه ای کلمه فرمودند هیچ جمهـوری « هاعبـارت بعـضی مـا شـاهد بـودیم چرا که بوده مورد نظرشان بر عدم امام رسدآنجا که نظر می به. بردند کار می را به » اسالمی دموکراتیک

بـین کـه اسـت اختالفـی بـه کننـد نظرشـان تأکید مـی » دموکراتیک « کلمه سـؤالم . وجـوددارد اسـت مطرح در اسالم که و آزادیهایی غربی دموکراسی

. کنید را روشن دو واژه این تفاوت که است این

در اینجـا تـوانم را می امام نظرهای نقطه تمام که ادعا کنم توانم نمی بنده :استادرسد و نظـر می خودم نظر به نظرها را که نقطه از آن بعضی ولی بدهم توضیح

خودتـان طـور کـه ـ همین که این یکی. دهم می توضیح برایتان هست هم امام فردی و حقوق فردی آزادی و در خود اسالم» اسالمی « دارید ـ درمفهوم توجه

فـرد اسـت فـرد و حقـوق بـر آزادی مبتنی اجتماعی اصل یک که و دموکراسی فـرد فرد و حقوق آزادی در اسالم. کنم می عرض که بیانی همین هوجود دارد، ب

بعـدا توضـیح ـ که هست غربی و بینش اسالمی بینش میان که با تفاوتی هست فـرد و حقـوق آزادی نـوع بـر آن مبتنـی دموکراسی ـ و قهرا در اسالم دهیم می

کلمـۀ اضـافۀ » اسالمی دموکراتیک وریجمه« در بنابراین. وجود دارد هم فردی کـه وقتـی در آینـده اسـت ممکن عالوه به. حشو زائد است یک» دموکراتیک«

را خواهنـد دیـد و آزادیهـا ودموکراسـیهایی اسالمی جمهوری در دولت مردم آزادیهـا و طورتفـسیر کننـد کـه این خودشان پیش خشنود خواهند شد بعضی

بلکـه است جمهوری این بودن اسالمی دلیل به وجود دارد نه که هاییدموکراسی دارد دموکراتیک بنیادهای جمهوری این یعنی است آن بودن دموکراتیک دلیل به

آینده انقالب اسالمی ایران

306

ــا دارد، آنچــه اســالمی و بنیادهــای ــه ، دو مبن ــه ک ــردی وحقــوق آزادی ب و ف و یـک اسـت بـسته جمهوری این موکراتیک بنیاد د ، به است مربوط دموکراسی اســالمی جنبــه بــه و معــامالت قواعــد عبــادات دیگــر مثــل مــسائل سلــسله

صـد کـه چون«، طور نیست این بگوییم خواهیم ما می . است بسته حکومت این فـرد و و حقوق ، آزادی گفتیم که» اسالمی جمهوری«. » ماست پیش آمد نودهم

. هست آن در بطن هم موکراسید معتقدنـد بـا غـرب اجتمـاعی هـای فلسفه که معنایی آن به ثانیا اصال آزادی

مفهـوم یـک کـه ـ و قهـرا دموکراسـی هـست در اسـالم معنا کـه آن به آزادی خـواهیم مـی مـا کـه دارد کـه ـ تفاوتهـایی فرد اسـت آزادی بر مبنای اجتماعی

تـوانیم نمـی و بسازیم از نو بنا کنیم اسالمی بنیادهای بر اساس و ملتی یکشور و و منـشأ آزادی ریـشه . بگیـریم هـا را ندیـده کاری ها وظرافت کاری ریزه این

دارای و باید آزاد باشد، انسان شده آزاد آفریده گویندانسان ؟ می چیست حقوق؟ چرا در چیست قضیه بماند، چرا؟ ریشه وظمحف و باید حقوقش است حقوقی

؟ چیـست انـسان شود؟ منشأ آزادی نمی گفته حرفی چنین گوسفند یا اسب باره ـ اسـت منـشأ دموکراسـی بـازآزادی را ـ کـه و منـشأ آزادی ریـشه در غـرب و راده ا میـان ،آنهـا فرقـی انـسان گوینـد اراده دانند و اگر می می انسان تمایالت دنیـا ایـن بـه که است موجودی از نظر آنها انسان . نیستند قائل) میلها ( تمایالت

جـور زنـدگی خواهد ایـن می ها دارد، دلش میلها و خواسته سلسله و یک آمده، غـرب از نظـر فلـسفه . باشـد باشد یا آنچنـان اینچنین که است این کند، میلش

همـان آزادی و ریشه است انسانها آزادی های ها و اراده ه در میلها و خواست اصل و برخورد بااراده دیگران میلهای یعنی دیگران آزادی را فقط و آزادی میلهاست را انـسان و میـل و اراده تواند خواسـت کند، چیز دیگر نمی محدود می دیگران

.محدود کند

307 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

قـرار گرفتـه غـرب دموکراسـی مبنـای کردم عرض معنا ـ که این به آزادی و میـل کـه ایـن موجـب به انسان. است رها شده حیوانیت ـ درحقیقت است

رهـا شـده حیوانیت جز همان آزادی این. دارد باید آزاد باشد و اراده خواست انـسان کـه اسـت این انسان در موضوع مسئله که آن وحال نیست چیز دیگری

انـسان اسـت حیـوان که این و در عین است حیوان است انسان که این در عین انـسانیت مـالک دارد کـه و عـالی مترقـی استعدادهای سلسله یک انسان. است یک اغلب که تفکر است نامش که هر چه نه( انسان تفکر منطقی ، یعنی اوست ، تمایـل جویی حقیقت به تمایل: انسان عالی و تمایالت ) است تخیالت سلسله

از کـه معنوی جمالهای و بالخصوص وزیبایی جمال به ، تمایل خیر اخالقی به در سرشـت که آن حکم به انسان. حق پرستش به ، تمایل است انسان مختصات

که موجود متضاد است خود یک ذاتدر یعنی است شده آفریده خود دو قطبی دو شـود ایـن ، نمـی اسـت و تـن 1 یاجـان و نفس از عقل تعبیر قدما مرکب به

) وجـود انـسان سافل وقسمت انسان وجودی ساختمان باالی قسمت ( قسمت . دیگری بامحدود بودن است مساوی تا حدی هر یک رهایی. رها باشند

همـان بـدانیم و دموکراسـی آزادی را منشأ و ریـشه انسان تاگر ما تمایال در مهد . بینیم در دنیا می غربی امروز در مهد آزادیهای آید که وجود می به چیزی

امـر در نهایت قوانین وضع ، مبنای ، مثال در انگلستان غربی آزادیها ودموکراسی و غربـی دموکراسی. وجود ندارد ز این باالتر ا ، دلیلی اکثریت ؟خواست چیست در انگلـستان پـیش در چنـد سـال بینیم ما می که است همان رهاشده حیوانیت

دموکراسی که این حکم و به و آزادی دموکراسی بر مبنای بازی رسما همجنس زمـه گوینـد ال شـود؟ مـی می چرا قانونی . شود می باشدقانونی باید وجود داشته

را مـا عمـال ایـن گویند ملت ؟ می است دموکراسی چرا الزمه . است دموکراسی

. جان علوی-1

آینده انقالب اسالمی ایران

308

و مـستقیم صـراط انـسان و تکامـل آیاانسان اگر از اینها بپرسیم . است پذیرفته گویند هر طور بخواهد، همان برود؟ می راه بود از این باید مراقب دارد که راهی بدهد، انتخاب را تشخیص راه بایدآن و انسان هست راهی ه ک این ، نه است راه

. است همان راه رفت اکثریت که آنچه. کند و برودمال سوار . آورد یاد می خود ما را به مالنصرالدین معروف تئوری مطلب این ایـن . د قاطر باش میل هر جا که ؟ گفت روی گفتند کجا می . رفت بود و می قاطر

امـر میلهـا و خواسـتهای در نهایـت رود؟ آنجا کـه کجا می دموکراتیک جامعه از اخیـرا در یکـی شـنیدم حتـی . وجـود نـدارد کنـد، معیـاری ایجاب اکثریت

و آزادی عنـوان ، بـه است و دموکراسی مهد آزادی که غربی معروف کشورهای صـورت بـازان در مـورد همجـنس در ایـران اخیرا که مجازاتهایی به دموکراسی

شده تلقی آزادی و اصول مجازاتها بر ضددموکراسی و این شده اعتراض گرفته حیوانیـت ، رهایی آزادی نه است ، سقوط نیست اینها آزادی از نظر اسالم . است

اینها . اند کرده اینهاخود را فراموش تعبیر قرآن به. است انسانیت شدن و زندانی » مـن «[کنند می و خیال ] دانند نمی و تمایالت شهوات جز همین خود را چیزی

گـم را درخودشـان انـد، انـسان کـرده را گـم خودشان واقعی همینها، من یعنیگویـد مـی انـد؟ قـرآن کرده اند؟ چرا خود را گم کرده را گم چرا انسان . اند کردهبـا کـه است موجودی آنچنان انسان از نظر قرآن . اند کرده راموش خدا را ف چون. دهـد مـی خدا خـود را از دسـت دادن یابد و با از دست خدا خود را می یافتن

فسقها ریشه1 . الفاسـقون هم ئک' اول انفسهم هم' نسوا اهللا فانسی والتکونوا کالذین چون. کرده را فراموش خودش گوید انسان داند؟ می می را چه ) کارها ه گون این(

چرا خود را فراموش . افتند می کثیف های ورطه اند در این کرده خود رافراموش . اند کرده خود را فراموش خدای اند؟چون کرده

.19/ حشر-1

309 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

در انسان ی اما آزاد است انسان آزادی بر اساس اسالمی دموکراسی بنابراین مبـارزه ، دیـن نیست ریاضت دین اسالم البته. شود نمی خالصه شهوات آزادی

اسـت تر از آن واضح مطلب ـ و این نیست شهوات کشتن معنای به شهوات با و کـردن اداره دیـن ـ ولـی بـدهم بیشتری توضیح در اطرافش بخواهم من که

، اوسـت در انـسانیت انسان کمال. هست بر شهوات بودن مسلط و تدبیر کردن جویی حقیقت ، در احساس بلند اوست ، در احساسات اوست عالی در عواطف

. امور است این و در امثال اوست طلبی و حق گویی ، در حق اوست کـه اسـت ایـن معنـی ، بـه هست در اسالم دموکراسی گوییم می ما که پس عـرض برایتـان دو مثـال مـن حـال . بـدهیم انـسان به واقعی آزادی خواهیم می ؟ است آزادی یا آن است آزادی ، ببینید این کنم می خـودش کـه شد با این وارد بابل که وقتی کوروش نویسند که می در تاریخ را در مـردم ولـی ) بـود هم خدا پرست حتی اند که مدعی ( داشت دیگری دین

پرسـتها ، فرضا چوب پرستی ها را در بت پرست بت یعنی گذاشت آزاد دینشان و گفـت آزاد گذاشت پرستی ها را در حیوان پرست و حیوان پرستی را در چوب

کـوروش در معیـار غربـی . او ندارم به کاری خواهدبکند، من هر کار می هر که انگلـستان هـای از ملکـه گوینـد یکـی می که ،همچنان است ادیخواه مرد آز یک

هـا از بتخانه یکی به خواست و می هند رفت به که وقتی) ویکتوریا شاید ملکه ( کفـشها را در بتخانـه آن جلو صحن اگردیگران بتخانه آن احترام وارد شود، به

انـسانها عقیده به خواهم می من آورد که کفشها را در آوردند او از سر کوچه می ، کـه عقیـده این به خلیل کرد؟آیا ابراهیم چه خلیل ابراهیم ولی. بگزارم احترام

بـشر بـه سـخیف عـادات که زنجیرهایی این ، به زنجیر است نیست اینها عقیده بتهـا را در خلـوتی ت رفـ گزارد؟ خیر، بلکـه احترام است او بسته و پای دست

القـاء فکر را درمـردم این ، اول انداخت بزرگ بت گردن به ، تبر را هم شکست

آینده انقالب اسالمی ایران

310

و خردکـرده ، کـشته بزرگتر کوچکترها را زده بت این کرد ـ عمال یا قوال ـ که خـود بـاز آینـد، بشود، به امر منشأ تفکر در مردم همین کرد که ، و کاری است

آنهـا را بـه ابـراهیم . خـود بـاز آمدنـد به یعنی انفسهم ' فرجعوا الی : ر قرآن تعبی به . و خود شناسا شدند، فکر کردند رساند، خودآگاه خودآگاهی

، بوده و دموکراسی آزادی بر ضد اصول خلیل کار ابراهیم غربی با معیارهای امـا . دهنـد می بخواهد انجام دلشان ، هر کار گویند تو چکار داری چرا؟ زیرا می

یـک و زنجیرهـا را از گـردن غل وسیله این به ، ابراهیم و حقیقت واقع بامنطق . کرد بازکرد و رهایشان ملت کـاری شد همان وارد مکه که وقتی اکرم آیا رسول . اکرم طور رسول همین

خواهد بکنـد؟ هر کار می ، هر کسی رم کار دا چه من کرد که کوروش را کردکه عقیـده چـون اند گفت بتها قرار گرفته قرنها در زنجیر این که مردمی آیا در باره

و بـوده خودشان اند، میل کرده انتخاب خودشان ، چون آزاداست دارند و عقیده بتهـا را خـرد ، ایـن یا نه ! اینها آزادند؟ روند پس ها می بتخانه این خود به میل به

فکـر اسـیر و را آزاد کـرد یعنـی مـردم ایـن وسـیله و با این کرد و دور ریخت . داد اینها را آزادکرد و رهایی اسیر حیوانیت انسانیت

انـسان انـسانی تکامـل کـه آنچـه بـر اسـاس و دموکراسـی آزادی بنابراین انـسانی از استعدادهای ناشی ، حق ست ا بما هو انسان انسان کند حق می ایجاب را در نظـر بگیریـد نوجوان یک. افراد و تمایل از میل ناشی حق نه است انسان

: کنـد چیـز اقتـضا مـی یـک نوجوان این و رشد آینده سالمت. است مریض کهـ . خوراکهـا از برخـی شدن ، محروم رژیمی کردن ، رعایت دواهایی خوردن یول

نوجـوان این رشد بدنی مبنای که آیا آنچه . باشد بر ضد این است او ممکن میل او؟ بدنی یا استعداد واقعی اوست میل است

311 ) 2(یونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایرانمصاحبۀ تلویز

. اســت متفــاوت و در غــرب در اســالم و دموکراســی آزادی مفهــوم پــس عنـی ی در غـرب و دموکراسـی رهـا شـده انـسانیت یعنـی در اسالم دموکراسی» دموکراسی « کلمه این که نداریم هم میل ما چندان بنابراین . رها شده حیوانیت

امـا توضـیح بـریم کار می را به کلمه ، همین نیست ای چاره ولی کار ببریم را به و بــا آزادی تفاوتهــایی اســالم در قــاموس ودموکراســی آزادی کــه دهــیم مــی

جنبـه اسـالم در قاموس و دموکراسی آزادی. دارد غرب موس در قا دموکراسی . حیوانی جنبه دارد و در غرب انسانی

1 اسالمی جمهوری درباره تلویزیونی مصاحبه

اسـالمی جمهوری در باره باز هم . الرحیم اهللا الرحمن بسم: دکتر سروش

در . خداوند نام به. گشاییم را می امشب بحث که اوست دراطراف و مسائلی پدید در اذهان بود که و بسیاری گوناگون سؤاالت اسالمی جمهوری اطراف گفـت ضـمن بسیار دارد که و رواج شده درج هم و در مطبوعات است آمده

ز ا بعـضی بـه شـد کـه سعی شده انجام مطهری آقای با جناب که وگوهایی و گفـت در ایـن که سؤاالتی ترین از مهم یکی. شود داده پاسخ سؤاالت این

بـا داشـتن اسـالمی آیـا جمهـوری بود کـه شد این داده آنها پاسخ گوهابه او را از زدن بـر جمهـوری دارد یـا نـدارد و آیـا قیـدی منافات دموکراسی تفـصیل به گذشته در نوبت بود که سؤالی دارد؟ این باز نمی بودن دموکراتیک

. پرداختیم آن پاسخ به وگـو گفـت اش بـود و دربـاره از اهمیـت درجه همین به که دیگری سؤال آیـا که بپرسیم عمومی در رفراندوم که است آیا صحیح بود که شد این انجام

، یـا نـه آری بین مخیر کنیم را ، مردم دهید یا نه می رأی اسالمی جمهوری به حکومتهایی از انواع متعدد و متنوعی آنها انتخابهای باید در مقابل که ویا این

بدهد؟ رأی آن پسندد به می را که هر کدام تا هر کس وجود دارد بگذاریم که

. این مصاحبه توسط آقای دکتر سروش انجام شده است-1

313 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

کـه اسـت ایـن سـؤال و آن بپـردازیم خـواهیم مـی سومی سؤال بار به این کـه نظـر از ایـن و صـرف اسالمی جمهوری بودن نظر از دموکراتیک صرف را در بـاره یـا نـه ، چـرا آری بکنـیم یـا نـه از آری سؤال که است صحیح

مطلـق جمهوری به که کنیم را مخیر نمی ، چرا مردم کنیم می اسالمی جمهوری در برابـر سـایر آیـا بـا جمهـوری که پرسیم بدهند، چرا نمی یا نه آری رأی

خـواهم می ن´ اال من که است سؤالی موافقید یا خیر؟ این حکومتی روشهای! مطهـری آقای جناب: بگذاریم بحث و به کنم مطرح مطهری آقای با جناب از چـرا سـؤال ذکر بفرماییـد کـه باب را در این نظرتان که کنم می خواهش از خواهنـد و چـرا سـؤال خواهند یا نمی می مردم که است اسالمی جمهوری

؟ نیست تنهایی به خودجمهوری

را نـوعی ]نحـو نظـر خـواهی [ ایـن و گـاهی ام شنیده هم را من ، این بله :استاد نقطـه را از یـک مطلب بهتر است که کنم فکر می بنده. کنند می تلقی پیشداوری ایـران آیـا مـردم ببینـیم کـه اسـت این و آن اینجا برسیم تا به کنیم عدیگر شرو

انـد، کـرده انقـالب ایـران اگر مـردم . اند کرده اسالمی اند یا انقالب کرده انقالب خواهنـد جمهـوری مـی ایـران مـردم که هم آنچه ، بعد از انقالب مطلق انقالب انقالبـشان اند یعنـی کرده اسالمی انقالب ایران دم و اما اگر واقعا مر است مطلق بایـد بنـابراین اسـت اسـالمی خواهند جمهـوری می آنچه[ 1 دارد اسالمی صبغه داشتند آیا شرکت انقالب در این که مردم اتفاق به و قریب قاطع اکثریت ] ببینیم

طـور بـه شـما اول بـا اجـازه ؟ اسـت یا نداشـته داشته اسالمی صبغۀ انقالبشان از طـور کلـی بـه که نظریاتی ، بعد به کنیم می از انقالب ای ساده مختصر تعریف

البته نباید بگوییم صددرصد؛ ضرورتی ندارد که یک انقالب صددرصد یک صبغه خـاص داشـته -1

.باشد

آینده انقالب اسالمی ایران

314

تحلیل به ، آنوقت کنیم می ای شود داد اشاره می انقالب در باره تاریخ فلسفه جنبه . پردازیم می ایران انقالب

صـادق نظر شما در مـورد هـر انقالبـی ن ای که بپرسم توانم ببخشید، می ـ غیـر از انقـالب دیگـری نـام داد کـه رخ انقالبـی اگر در جایی ؟یعنی است

را داشـتند حق آنجا این نظر شما انقالبگران ، به شد بر او گذاشت می اسالمی صـورت از انقـالب پـس داشـت اگـر احیانـا ضـرورت ( دررفراندومی که

کنند؟ طرح سؤالی نینچ)بدهند

اکثریـت کـه هـم دیگـری در انقالب . کند نمی فرق. است اینچنین مسلم :استاد در دارد، مـردم مخـصوصی رنـگ انقالب دارند و آن شرکت در آن مردم قاطع را پرسی همه این جواب در حقیقت بدهند ـ که خواهند انجام می که پرسی همه

مـا جمهـوری » چنینی« انقالب دارند بگویند در این اند ـ حق قبالداده خودشان . ندارد بودن اسالمی به اختصاص ؟ این یانه آری» چنینی«

در و طغیـان عـصیان از یـک اسـت عبـارت انقـالب که کنم فکر می چنین » کودتـا « کند چنین اقلیتی که وقتی. بر جامعه مسلط حاکم نظم یک علیه جامعهاما اگر . گیرند می دست را به با زور حکومت که هایی اقلیت شود، مثل می نامیده . است انقالب کنند این طغیان و مسلطی حاکم نظم علیه مردمی اکثریت الاقل

؟ است سیاسی منظور نظم ـ

سیاسـی نظـم بـه و اختصاص است ب موجود انقال نظم علیه هر طغیانی :استاد حـاکم نظم و شعرا علیه نویسندگان باشد یعنی ادبی انقالبی است ممکن.ندارد

315 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

و متـد و روش بریزنـد و سـبک را در هـم نظـم کننـد و آن عـصیان موجودیر شـاع آن قـول بـه . است انقالب هم این. وجود آورند به در نثر یا نظم دیگری : دارد اعتراض صدرمشروطیت ادبی انقالب به که معروف

شوربا شد شلم ادبیات بر پا شد ادبی انقالب ممکـن . باشد صنعتی انقالبی است ممکن. باشد هنری انقالبی است ممکن . اسـت و فرهنگی ، علمی فکری انقالب یک رنسانس. باشد علمی انقالبی است مفهـوم بـه اگـر مـا فقـط مذهبی انقالب البته. باشد مذهبی انقالبی است کنمم؛ مـثال حـاکم مـذهبی نظام علیه شود انقالبی می معنایش کنیم تکیه اش» مذهبی«

هـا دارنـد، کردن ها و عبادت کردن درپرستشها و نیایشها و قربانی روشی مردم را بـه دیگـری دارند و مذهب را برمی ند، مذهبی کن می راعوض آیند آن بعد می پیـدا تغییر و تبـدیلی اجتماعی در سایر نهادهای که آن نشانند بدون می آن جای صـدر اسـالم و انقـالب اسـالم به بخواهیم مذهبی اگر ما در انقالب ولی. شود سیاسـی بود انقالب ذهبی م انقالب که حال در همان اسالمی انقالب بزنیم مثال هـم ادبـی بود، انقـالب هم اجتماعی بود، انقالب هم اقتصادی بود، انقالب هم

بـود هـم فرهنگـی ،انقـالب ) شـد جدیـدی مبدأ ادبیـات اصال خود قرآن (بود جدید در و تمدن فرهنگ مبدأ یک یعنی داشت دنیا عرضه به جدیدی فرهنگ(

، جملـه ایـن . شـود مـی ناشـی اسـالم جـانبگی همـه از خصلت ینو ا ) دنیا شد . شد گفته در بین بود که ای معترضه

کـه باشـیم داشـته مذهبی انقالب یک دارد که نظر شما امکان به یعنی ــ نباشد؟ و ابعاد در جامعه در سایر جهات باانقالب همراه

آینده انقالب اسالمی ایران

316

، امـا در مـذهبی گویند بله ها می شناس جامعه که اعم معنی به در مذهب :استاد، مگـر نـه کـرده آنها را مطرح مسائل قرآن که است راستین پیامبران مذهب که

و بـوده نـشده وضع و قانونی هنوز شریعت تعبیر قرآن به که از نوح قبل انبیای حـدی هنوز بشر بـه که بوده ای ، دوره بوده تاریخ ماقبل امروزدورۀ اصطالح به

از ولی. باشد داشته شریعتی تعبیر اسالمی یا به قانونی نظام یک که بوده نرسیده به است ریخته موجود را در هم مذهبی و نظم آمده که بعد هر پیغمبری به نوحلقـد ارسـلنا : کنـد مـی ح تصری قرآن که ،بالخصوص کار داشته هم اجتماعی نظم

زدن بر هم یعنی1. بالقسط الناس لیقوم والمیزان الکتاب و انزلنا معهم رسلنا بالبینات همـه دیگـر هـدف عادالنه نظم یک موجود و برقرارکردن فاسد و ظالمانۀ نظم

محرزتـر و خیلـی ختمیـه دراسـالم منتهـا ایـن ، اسـت رسالتها و نبوتهـا بـوده . تر است مشخص

بـودم مایـل مـن کند ولی از منظور دور می ، ما را اندکی سؤال این البته ـ کـه خـود مـذهبی که است این اش شما فرمودید معنی آنچه که رابپرسم این و غیـره اقتـصادی نظامـات منظورها باشد و بخواهـد در این آیدناظر به می

نظر از صرف بود، یعنی شناسانه جامعه از ناحیه من سؤال. تأثیربگذارد یا نه ، آیـا نفـس باشد یـا نـه را داشته منظوری چنین خودش مذهب آن که این

در سـایر جهـات از انقـالب خود حـاکی خود به مذهبی انقالب یک وقوع باشد یـا نداشـته داشته هدفی چنین خودش انقالب آن که این از اعم نیست

باشد؟

.25/ حدید-1

317 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

ایـن بـه فرمودیـد مـن نمـی هـم اگـر سـؤال . فرمودید مقدار عجله یک :استاد بر این مبنی سؤالتان. بکنم کردید اجماال عرض سؤال حاال که . رسیدم می مطلب و مـستقل دارند و رشـدهای یگر استقالل از یکد اجتماعی آیا نهادهای که است

ندارنـد یعنـی ، رشد مستقل از یکدیگر دارند؟ یا نه مستقلی های تولدها ومرگ یـا بـه کشاند، حـال خود می دنبال را به دیگری بایکدیگر دارند، یکی ای رابطه. اند یا نـه تابع و طفیلی همه و باقی است از اینها اصل یکی همیشه که این معنی

. کرد خواهم عرض اش درباره بیشتری تفصیل

مـا در ایـران موجود، که حاکم نظم علیه و عصیان طغیان یعنی انقالب پس صـرفا انقـالب آیـا ایـن که باید ببینیم حال. است شده و عصیانی طغیان چنین دارد یـا صـرفا ماهیـت سیاسـی یـت ماه دارد یا فقـط و مادی اقتصادی ماهیت از سـایر نهادهـای ] خـودش در ذات کـه مـذهبی معنـادارد، آن آن بـه مذهبی

اصـطالح خـود بکـشاند بـه دنبـال ، و اگرسایر نهادها را به جداست [ اجتماعی دارد بـه جانبگی از ابتدا همه انقالب ،و یا این است و طردا للباب و طفیلی تبعی تـشکیل پیکـر را اسـالم ایـن روح دارد کـه و جـامع کامل پیکری نحو که این داریـم ، انقالبـی اجتمـاعی داریـم ، انقالبـی سیاسی داریم انقالبی دهد؛ یعنی می

تـشکیل را اسـالم انقالب روح ولی جانبه همه داریم ، انقالبی و معنوی اخالقی . است این ه ما دربار بحث. دهد می دیگـر را هـم مطلب یک بدهید، من نفرمایید و اجازه عجله اگر خیلی حال

بـرای مقدمه باز هم ولی در آنجا زیاد است و سؤال بحث جای که بکنم عرض اجتمـاعی پدیـده یک عنوان انقالبها به درباره که این و آن ماست اصلی مطلب

؟ چطـور و منـشأ انقالبهـا چیـست ریـشه طور کلی به. هست ی مختلف نظریات و هر پدیده اجتماعی انقالب دهد؟ چون می رخ انقالبی ای در جامعه شود که می

آینده انقالب اسالمی ایران

318

آن یعنـی نیست ' مستثنی و معلول علت دیگر از قانون مانند هر پدیده اجتماعی در معروفـی نظریـه . آیـد وجـود مـی بـه باسـنتی تعبیر قرآن و به با قانونی هم

کند تفسیر می طور مادی را به وتاریخ است تاریخ فلسفه به مربوط که دنیاست: کننـد مـی تعریـف را اینچنـین تـاریخی ماتریالیسم. » تاریخی ماتریالیسم « نام به تعریـف در و مـن » از اقتـصاد تـاریخی و برداشتی از تاریخ اقتصادی برداشتی«

از اقتـصادی برداشـتی «: گـویم ومـی کـنم می اضافه عبارتی تاریخی ماتریالیسم بـدون از انسان اقتصادی تاریخی از اقتصاد و برداشتی تاریخی و برداشتی تاریخ

.» از اقتصاد و یا از تاریخ انسانی برداشتی از نظـر هاسـت جامعه شدن انقالبها دو قطبی ریشه گوید که می فلسفه این

: دو قطـب شوند بـه می تقسیم در جامعه مردم که ، از نظر این و زندگی معیشت شـدن دو قطبـی خود این . نصیب و بی محروم و قطب برخوردارو مرفه قطب. ابزار تولید دارد بشر یعنی یافته ، کار تجسم ، کار مادی در کاراجتماعی ای ریشه و ابزار تولید در هـر ابزار تولید است است متکامل بالذات که کنند آنچه ر می فک

روابط کند و این می را ایجاب خاصی حقوقی باشد روابط که از تکامل ای درجه ، مـذهبی ، هنری ، علمی ، فلسفی اخالقی دیگری مسائل خودش دنبال به حقوقی

تولید و ابـزار تولیـد همـاهنگی روابط این میان ای آورد و دردوره وجود می به ازبـین همـاهنگی کنـد ایـن پیدا مـی باز ابزارتولید تکامل تدریجا که ولی است کـه هاسـت خوردگی برهم این بخورد، ودر خالل هم به روابط رود، باید آن می

کردند می استفاده ابق س و نظامات از وضع که گروهی: شوند می دو قسمت مردم و روشن بینی روشن آنها نوعی به بودند و خود محرومیت محروم که و گروهی

شـد دو قطبـی جامعـه که وقتی. شوند جدید می دهد و طرفدار وضع می فکری موجـود، از وضع ناراضی یکدیگر قرار گرفتند، قطب متضاد در مقابل ودوقطب

جـا از همـه دسـتش کـه ایـن دلیـل دیگـر، بـه دلیل به و نه محرومیت دلیل به

319 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

» رسـد نمـی گاوی دم به دستش که این دلیل به « معروف قول ـ و به است کوتاه بــود ـ طبقــه جــزو آن بــود او هــم رســیده گــاوی دم بــه اگــر دســتش کــه

و عـصیان طغیان وادار به و او را انقالبی محرومیت نفس شود، همان می انقالبی او را رفاه که گذشته طبقه برخالف است فعال نو است چون طبقه کند و این می

شود و به پیروز می امر نو بر کهنه در نهایت ، و باالخره است کرده و تنبل سست .گیرد می صورت انقالب شکل این دنیـا وجـود دارد کـه در انقالبهـای کـه شـکلی اختالف رغم علی بنابراین ، یکـی ) اسـالم ( است مذهبی انقالب ، یکی ) رنسانس ( است علمی انقالب یکی

کـارگری انقـالب ، یکـی ) فرانسه انقالب ( است و آزادیخواهانه سیاسی انقالب ا یک اینه ، همه و شکلی ظاهری اختالف رغم ، علی ) اکتبر روسیه انقالب ( است دارد نـه دارد؛ شکلها و مظهرها اختالف ماهیت یک فلسفی اصطالح و به ریشه

. ماهیتها

از؟ است عبارت ماهیت و آن ـ

. است آن و تحول یافته کار تجسم همان در حقیقت ماهیت آن:استاد اصـطالح بـه کشد و می دوش را به بار انقالب اول در درجه کسی چه پس

هـا از نظـر زنـدگی مانـده ها، محرومها، عقب ؟ گرسنه است امروزپیشتاز انقالب معیـشت خواهـد؟ تـأمین می کند، چه می را تعقیب غایتی چه. واقتصادی مادی گرسـنه شکم گوییم ، می داریم خودمان که در مثلهایی . است گرسنه. ، رفاه مادی تغییـر انقالب ریشه. خواهد نمی ود، غیر از غذا چیز دیگری ش نمی سرش چیزی . است دو قطب به جامعه شدن ابزارها وتقسیم وضع

آینده انقالب اسالمی ایران

320

را انـسان و معنـوی روحـی خصلتهای تمام که است این تئوری این اساس ویند ـ گ می را فطرت آن الهیون که ، در آنچه انسان ؛ در سرشت او داده به جامعه

ـ است ، قرآن دانم می من ، تا آنجا که کرده را طرح مسئله این که کتابی اولین که و مکـانیکی بیرونـی با عوامل را جامعه انسان وجدان ، یعنی خصلتهانیست این

ضبط دستگاه یک در داخل که است نوار خالی یک مثل انسان.سازد می خودش حالـت خودش نوار در ذات این. آوازها قرار گرفته سلسله یک قابل در م صوت

کند، شـما در می ضبط که آنچه به نسبت است دارد، مطلق طرفی و بی تفاوتی بیکنـد، مـی ضـبط بنوازید موسـیقی کند، موسیقی می ضبط بخوانید قرآن قرآن آن

از نظـر او . کنـد می ضبط ید فحش بده کند، فحش می ضبط کنید تعارف تعارف عوامـل نـدارد، تـابع اصـالتی هیچ انسان وجدان که است این. است السویه علی

وجـدان نـوع استثمارگر یک کرد که داد وقبول باید حق بنابراین. است بیرونیـ منطق نوع فکردارد، یک نوع دارد، یک قضاوت نوع دارد، یک نـوع ک دارد، ی

فکر دارد، نوع دیگری دارد، نوع وجدان دیگری نوع معیارها دارد؛ استثمار شده خـودش بـرای اصـال ایـن . دارد دیگری دارد، معیارها و اصول قضاوت دیگری

گوینـد مـی اند که رفته حدپیش تا این دیگر، و حتی دارد او ماهیت ماهیت یک فیلـسوفان کـه آنچه برخالف شود، یعنی می مشخص اش در طبقه انسان ماهیت در و لهذا اومانیسم . است انتزاعی مفهوم یک دانند، انسان می» نوع « را یک انسان از اومانیـسم دم مکتـب ایـن پیـروان کـه این رغم علی. ندارد معنی مکتب این قبـول بـدون اومانیسم چون ت اس مکتب این اصول برخالف زنند، اومانیسم می

گوینـد مـی . نـدارد معنـی انسان وجدان و اصالت انسان و فطرت انسان نوعیت در انـسان کند، نوعیت پیدا می شود و تعین می مشخص اش در طبقه اصال انسان

.شود می مشخص اش طبقه

321 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

ـ مکتـب در ایـن اومانیـسم کـه بگـوییم چطور اسـت ـ انـسان ه نظـر ب دارد؟ اجتماعی

متبـاین و دو گروه دو شق به اجتماع که وقتی ولی است اجتماعی انسان :استاد

، چیـز اسـت یک است طبقه در آن که شد قهرا انسانی تقسیم الماهیه مختلف وو با یکـدیگر مختلـف چیزشان همه. چیز دیگری است طبقه در این که انسانی در اینجا ابدا وجود نوعیت مالک. است مانند هم اندامشان فقط ، است متفاوت . نشود کشیده فلسفی حرفهای به بحثمان بگذارید. ندارد

، اسـت زنـدگی نـوع افکار تـابع حتی [از نظر آنها ]فرمایید می که این ـ

، یـا فقـط هـم و فلـسفی ی افکار علم ، حتی از افکار است دسته منظورکدام شود؟ می انسانها در اجتماع روابط به راجع که افکاری

. اسـت اجتماع تابع است اعتباری که این دلیل به از نظر ما افکار اعتباری :استاد و از مفاخر است شده شناخته اسالمی در فلسفه که بسیار اساسی از مسائل یکی و اسـت اعتباری و ادراکات حقیقی ادراکات میان گذاشتن فرق است فلسفه این و نیست اینها جاری و امثال ، برهان منطقی استدالل اعتباری در ادراکات که این

در آنجـا معنـی هـم تعریـف . کنـد می تبعیت دیگری از اصول اعتباری ادراکات اشـکاالت سلسله دچار یک » تعریف « مسئله در اروپا در کسانی که ندارد و این

، کـه حقیقـی در مـسائل و نـه اسـت و اعتبـاری قـراردادی اند، در مـسائل شده ایـن الزمـه . اسـت مکتـب در مورد این سؤالتان ، ولی بشوم وارد آن خواهم نمی

و [ اسـت ی زنـدگ نوع تابع هم و فلسفی افکار علمی حتی که] است این مکتب کـه اند گو این گفته ریاضی درمسائل را حتی مطلب همین هم مکتب این سران

آینده انقالب اسالمی ایران

322

کـه و کـسانی مکتـب ایـن از پیـروان بعد افـرادی که باز بوده اش اینقدر گوشه ما آنها که علومی اندمیان گذاشته اند فرق اند آمده کرده مکتب در این اصالحاتی

ایـن کـه این پس. نامیم می اعتباری علوم که و علومی گوییم می حقیقی را علوم چـه مکتـب ایـن پیـشروان کـه و این است مطلب کند یک اقتضا می چه مکتب اسـت شـده داده نظـری چـه مـسئله ایـن در باره مکتب این اند، در تاریخ گفته

. است دیگری مطلب

برای مهمی نکته چون ( است تر از مطلب دور کننده کمی که ت اس سؤالی ـ از مفـاخر از اعتبـاری حقیقـی ادراکـات تفکیـک فرمودیـد کـه ). بـود من

چـه یـا توسـط کـی تفکیـک ایـن بپرسم است ممکن. است اسالمی فلسفه ؟ گرفته صورت فیلسوفی

باشـند ـ تـا شده از یکدیگر شکافته خوب که آن بدون ، ولی تفکیک این:استاد کـه یـاد نـدارم بـه ن´ اال و من است بوعلی ـ از زمان دارم اطالع من جاکه آن

عملی عقل مسئله که است باشد؛ از زمانی کرده را مطرح مسئله این فارابی حتیها و زیبایی عقلی قبح و حسن و بعد وارد مسئله است شده مطرح نظری قلو ع

پسند و ناپسندها در میـان این که اند و بعد این شده عقلی و پسند و ناپسندهای شود و اینها نباید مالک نمی جور قضاوت آنها یک و درباره است ، مختلف ملل

ـ کـه کـنم نمـی ـ ونفی است ممکن البته. شود واقع فلسفی قضاوتها در مسائل تـضاد و بیـشتر معلـول باشد ولـی داشته اسالم ماقبل های در دوره هم ای شهری

در علوم که در معیارهایی متکلمین ،چون است و فالسفه برخورد آراء متکلمین ماننـد ( کـار بـرد بـه اجتمـاعی باید درعلوم را که بردند مسائلی کار می به الهی چـه اسـت واجـب ،چـه زیبـا نیـست چه زیباست بر خدا چه که و قبح حسن

323 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

از مسئله این شدکه امر سبب این. بردند کار می به الهی در علوم ) نیست واجب طبیعـی و نیز درسـطح ربوبی در سطح مسائل این شود که ها مطرح دوره همان

ازهمـه را بـیش مـسائل ایـن که آن اسالم در دنیای البته ولی. شود نباید مطرح 1.اند ما بوده از اساتید بزرگ یکی شکافت

و ایـن فلـسفه بنـا بـر ایـن . گوید طور می این تاریخ فلسفه نوع یک گفتیم و مـادی در شـکلها ماهیـت اختالف انقالبها با همه از انقالبها همه توجیه گونه

توانند تـصور کننـد کـه کنند اصال نمی فکر می گونه این که کسانی. دارد طبقاتی شـما حـاال کـه . ( باشد نداشته اقتصادی مادی طبقاتی بدهد وریشه رخ انقالبی

از بعـضی کـه است این عجیب.) باز کنم خودم پرانتز هم کنید یک پرانتز باز می سـود بـه اسـالم گیـری ندارنـد جهـت اسالمی زیاد بامسائل آشنایی که کسانی

تاریخ محرک عامل هم اسالم که غلط برداشت را با این و محرومان مستضعفان بـه همه این در قرآن که اند این کرده اند؛ خیال کرده داند اشتباه می را مستضعفان

اسالم که است این معنی به است شده برخاسته و مستضعفان محرومان حمایتبینـد، مـی تنهـایی به مستضعفین دوش حرکتها و انقالبها رابه پرچم همیشه مه

هـا دو جامعـه همیشه که ومعتقد است است قائل دو قطبی جامعه به هم اسالم دیـن کافر و بی قطب استثنا همان بدون مرفه اصطالح به هستند و قطب قطبی

است مؤمن قطب است تاریخ حرکت عامل که طبی، ق ، و برعکس است و فاسق اصال مـردم » مردم ای«گوید می که اینها هستند و وقتی اساسا مخاطبش و اسالم اگـر اسـالم طور کـه همین. کار ندارد مرفه مردم و به محروم مردم یعنی اسالم اسـب ، مخاطبش وانهانیست حی و به انسانهاست به خطابش» مردم ای«گوید می

محـروم منحصرا مردم اسالم مخاطب ، همچنین و قاطر نیست و گوسفند و االغ

])ره(عالمه طباطباییمرحوم [ -1

آینده انقالب اسالمی ایران

324

و فقـط فقط آفریند و سربازهم در اینها می فقط را هم هر حرکت هستند، عامل . گیرد و بس از همینها می

مـسئله یک مستضعفین حمایت به اسالم گیری جهت: است خیر، دو مسئله مـؤثر هـم رود و احیانـا هـدایتش می هدایت برای اشخاصی چه سراغ ،به است هـستند مـسئله افـراد و گروههـایی چه دیگر مخاطبش عبارت شود،به می واقع

پـذیرش آمـادگی و مستضعفان محرومان همیشه شک بدون البته. است دیگری و عقلـشان و وجـدان دل نـدای ، هـم اسالم ا؟ چون چر 1 را بیشتر دارند، اسالم او اسالم رسد، برای می و رفاه عدالت او به است عدالت ندای چون و هم است او بایـد از زیـر اسـت دیگـری در طبقـه کـه اما کسی . تماشا هم است فال هم

آنوقـت . را بپذیرد مبگذارد و اسال خودش منافع بیاید، پا روی سنگالخها بیرون ، مـال نیـست اسـالم هنر مال دارد؟ البته هنری چنین آیا اسالم : است این مسئله احیانا از زیـر ایـن داردکه وجدانی و چنین فطرت چنین آیا انسان . است انسان

، کـه عـدالت بدهد و بیاید درصف خود تکانی برخیزد و به خروارها بار منافع . ؟ بله است توبه اسمش

بـه که هم محرومی حتی خواهید بگویید که شما می دلیل این و البد به ـ . است محرومیتش دلیل به آورد نه رو می اسالم

رو اسـالم بـه کـه هـم محرومی. است محرومیت دلیل تنها به که این نه :استاد و لهـذا محـروم اسـت و زاللش صاف فطرت آن دلیل به اول آورد دردرجه می خواهـد و عـدالت را می باز عدالت هم محروم آن. کند رافدا می آید خودش می

. شکم برای فقط خواهد نه می انسانی آرمان ویک ارزش یک عنوان را به

.دهد کند، تاریخ هم این را نشان می طبیعت هم این را اقتضا می-1

325 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

جنـگ . نـدارد در دنیـا وجـود طبقاتی جنگ که بگویم خواهم نمی من البته در دنیـا وجـود استثمارگر و استثمار شده ، جنگ و مرفه محروم جنگ ، طبقاتی

همـان و اسـتثمار شـده محـروم چـون نیست مقدس که است جنگی دارد ولی خـود قـرار داده عمل کند مالک می عمل آن بر اساس ]استثمارگر را که ارزشی با استثمار مبـارزه منافعش برای هم کند این تثمار می اس منافعش او برای [. استمـا منکـر . در دنیـا زیـاد اسـت سیاسی جنگ. ندارد انسانی کند، زیاد ارزش می

در کـه هایی از لشکرکشی بسیاری. باشد نیستیم داشته سیاسی ماهیت که جنگی، طلبانـه جـاه هـای انگیـزه روی مردمی دارد، یعنی سیاسی ماهیت است دنیا بوده . انـد را در دنیـا بپـا کـرده جنگها و نهضتهایی ملی یاغرورهای فردی غرورهای

. است در دنیا وجود داشته است و فرهنگی صرفا علمی که حرکتها و نهضتهایی نهـضتهای ولـی . در بـشر اسـت غریزه یک خودش جویی و حقیقت جویندگی

نظر کـه از آن حق که آنجاست است وباطل حق جنگ قرآن از نظر که مقدس و [ قرار گیـرد مورد حمایت ] است منافع کننده تأمین نظر که از آن نه است حق نه است انسان و تکامل رشد وپیشرفت و مانع و پوچ باطل نظر که از آن باطل حـق دنبـال رفتن البته [.شود داشته دشمن] است من بر ضد منافع نظر که از آن

واحـد دو شـکل کـار در آن یـک یعنـی اسـت خود، کمـال حق عنوان خود به . باشد تواند داشته می دیـدم مـی گاهی بودم بچه از وقتی که هست یادم: بکنم باز در پرانتز عرض

مقـام زهـرا بـا آن چرا حـضرت شود که پیدا می شبهه یک افراد برایشان بعضی کرد، در حـالی دفاع فدک در مسجد پیغمبر و از مسئله رفت وقداست عصمت

انمـا . مسکینا و یتیما و اسـیرا حبه ' علی الطعام و یطعمون : بودند که آنها کسانی که

آینده انقالب اسالمی ایران

326

و بـه و غیـر فـدک بفـدک و ما اصنع: گوید می خودش یاعلی1، اهللا لوجه نطعمکم : شاعر فارسی قول کند چه فلک از جهت جست که کند آن چه فدک از جهان رست که آن

مغـصوب حـق دنبـال رفـتن : اسـت دو مسئله جا که این به رسیدم بعد من و انسانی اسالمی بسیار عالی ارزش ، یک است مسئله یک حق دادن نجات برای کـه را سـیر کـنم شـکمم خواهم ، می ام مانده گرسنه که این برای ، ورفتن است

سـیر اگـر صـرفا مـسئله . است دیگری باشد مسئله داشته حیوانی صرفا انگیزه گرسنه که در حالی که انسانهایی چنین. نیست مهمی مسئله باشد بله شکم شدن

امـا . اسـت دیگران گفتند مال می دهند آنجا هم می دیگران دارند به هستند آنچه و دهم می را خودم خودم ، حق کنم ، ایثار می دارم وثروت مال من وقت ، یک نه را مـن حـق وقـت یک [. است محفوظ] کار این ؛ارزش کنم ایثار می دیگری به

، اگر بگیـرم است ضد ارزش را نگیرم جااگر حقم گیرد، این زور می به دیگری . است ارزش رفتن حق دنبال. است ارزش

را انـسان شناسـی روان کـه اسـت اسـاس دیگـر بـر ایـن نظریـۀ ایـن پس

و فطـری وجـدان : دارد دو وجدان انسان دارد یعنی می او مقدم شناسی برجامعه وجـدان گیـرد ولـی می را از جامعه خودش از وجدان ؛ قسمتی اکتسابی انوجد

قـرآن کـه است شده نهاده در سرشتش وجدانش انسانی های او وریشه انسانی جنبـۀ یـک یعنـی 2. روحی من فیه و نفخت : کند می تکیه خیلی موضوع این روی

تـأثر خـودش از جامعـۀ انـسان که از آن ، قبل عالی، مت ،ارزشی ، خدایی ماورایی رشـد قابـل دارد کـه در خود چیزی بالقوه که بذری مثل ـ طور بالقوه بپذیرد به

پـر بخواهـد از بیـرون که نیست نوار خالی انسان. هست ـ در نهاد انسان است

.9 و 8/ انسان-1 .72 و ص 29/ حجر-2

327 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

بـه در ذاتش هد، یعنی خوا می نور و حرارت رشدش برای که است شود، بذری در ذات انـسان . اسـت انسان انسانیت همان و آن استعداد هست این طور بالقوه

کـشمکش . انـسان و هـم اسـت حیوان ، هم است موجود دو قطبی یک خودش انـسانی مقـام فرد به شود و یک در فرد پیدامی و حیوانی انسانی های جنبه میان اسـت این تکامل از خواص دانیدکه می. رسد می انسانیت استقالل مقام به یعنی کمتـر از محـیط شـودنیازش کاملتر مـی که هر اندازه به موجود متکامل یک که بیـشتر او بـرمحیط بـر او کمتـر و تـسلط محـیط تسلط معنا که این شود به می جمـاد؛ جماداساسـا از یـک شتر اسـت بیـ بر محیط تسلطش گیاه یک. شود می

وکمتر است مسلط خودش بر محیط گیاه از یک بیش حیوان یک. ندارد تسلط بیـشتر از حیـوان گیرد، و انسان قرار می خودش تأثیر محیط تحت گیاه از یک حـق انـسان ، رسـیده و آرمان و عقیده ایمان به انسان یعنی یافته تکامل وانسان

شـکل مبـارزه ، او دیگـر بـرایش رسـیده ایـدئولوژی به ، انسان طلب جو وحق . دارد دیگری

اجتمـاعی شـما ضـرورتا از روابـط در تحلیـل البته ایدئولوژی و این ـ . او باشد مستقیم معلول خیزد که برنمی

معیارهـایی انـسان د، یعنـی او باش صد در صد معلول که طور نیست این :استاد بحـث یـک هـم این کند، که می او را هدایت معیارها ایدئولوژی همان دارد که . است طوالنی

: اسـت مطرح» اهللا سبیل فی « عنوان به در قرآن که است ای مسئله همان این

، آرمان خدا، در راه در راه 1 اهللا سبیل فی تقاتل ۀ الـتقتا فئ فئتین فی ایۀ' لکم قد کان بـه وابسته ، انسان رسیده ایدئولوژی به انسان آنوقت. ایمان ،در راه عقیده در راه

.13/ آل عمران-1

آینده انقالب اسالمی ایران

328

و طبیعی محیط از جبرهای و قهرا وارسته و آرمان وایدئولوژی و مسلک عقیده ، در مقابـل خـودش 1 حیوانیـت یعنـی درونی و جبر محیط اجتماعی جبر محیط

و و خودخـواه طلـب و جـاه طلـب سردرآخور و منفعت و صفت حیوان انسان ذاتـی بـودن دو قطبـی آن که جاست این. دهند می تشکیل دو صف خودپرست

ل کمـا بـه انسانهای قطب شود، یک می هم جامعه شدن دو قطبی منجر به انسان اینجـا همـان ، کـه و مانـده فرو رفته در حیوانیت دیگر انسانهای و قطب رسیده بـرای رسـد و پیغمبـران می مرحله این به انسان. دهد می رخ و باطل حق جنگ همـین بـشریت اند وآینـده شده موفق جهت در این هم اند و خیلی آمده همین و وایـدئولوژی و آرمـان عقیـده بـه وابـستگی ی سـو بـه تـاریخ ؛ تکامل است

امامعنـای اسـت و طبیعـی و اجتماعی و درونی بیرونی از محیطهای وارستگی . نشود با او ندارد، اشتباه رابطه که نیست این وارستگی

؟ است چگونه رابطه این تبیین ـ

کـاملتر انـسان هـر چـه . کنـد می خودش ع، او را تاب نیست آن تابع یعنی :استاد انـسانیت تـابع حیوانیـت چربـد یعنـی سو مـی این به متقابل رابطۀ شوداین می حاکم عقل خودمان قدمای قول گیرد و به قرار می تدبیر انسانیت شود، تحت می

همیشه علم از نظر انسان طور که ؛ همین بر عقل حاکم نفس شود نه می بر نفس هـر چـه انسان. کند قطع را با طبیعت اش تواند رابطه دارد،نمی رابطه با طبیعت

علمـی کمـال بیـشتر بـه کـه ، هر چه تر است بر اومسلط طبیعت تر است جاهل شـود ولـی مـی بیشتر هم شود بلکه نمی قطع با طبیعت اش تنها رابطه رسد نه می

.طلبی پرستی و جاه شکم» هواهای نفس« به تعبیر مذهب -1

329 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

شود، طبیعت می مسلط بر طبیعت انسان که است جهت تر در این بیش رابطه این . بشود طبیعت تابع خودش کند نه می خودش را تابع

کـرد شود طـرح می شکل این گفتید به را که آنچه که کنم می گمان من ـ

در شناسـی آیـا جامعـه کـه شـده مطـرح شـکل ایـن به نوعی به یاحداقل؟ شناسـی در برابر جامعه شناسی دارد یا روان خودمختاری شناسی برابرروان

آیـا بگـوییم سـخن علمـی زبـان بـه کمـی تعبیـر دیگـر اگـر بخـواهیم به بـه اسـت حـاکم مـردم بـین در جامعـه کـه و روابطی شناسی جامعه قوانین انـسانها بـر از روان کـه ، آنچه پذیرند یا بالعکس تحویل شناسی روان قوانین ؟ پذیر است تحویل شناسی جامعه قوانین آیدبه می

از خـود بـدهم شـما جـواب سـؤال ایـن به اگر بخواهم که متأسفم من :استاد ، بکلـی یا نه بوده اسالمی ما انقالب انقالب آیا این که است مطرح که ای مسئله ایـن دیگـری در جلـسه و مـوافقم حاضرم دارید من یسؤال اگر چنین . مانیم می

. کنم بحث مسئله این در باره تفصیل به را بفرمایید تا من سؤال

دادیـد بـه توضـیح ن´ تا اال آنچه ما یعنی بحث کنید سرنوشت فکر نمی ـ باشد؟ متکی این

مـن . کـنم مـی بـود بعـد بحـث ، اگر واقعـا متکـی نیست ، زیاد متکی نه :استاد . ایجاد کند ناراحتی نشود و این بر آورده انتظار دیگران ترسم می

توانـد اساسـا معیـاری مـی ایران خود انقالب . ایران انقالب سر بحث بیاییم را بر اسـاس ایران اسالمی انقالب که خواهیم ما نمی باشد یعنی بحث این برای

آینده انقالب اسالمی ایران

330

ایـن ها را بر اساس نظریه آن و سقم صحت خواهیم ، می کنیم هاتوجیه یه نظر آن . بیاوریم دست و به بزنیم محک موجوددر ایران انقالب

مـورد را در ایـن فرضـیه ، ابتدا آن است همین هم علمی حقیقتا روش ـ .کنند می تست

قـوانینی همیـشه را که شناسی جامعه وانین ق که داده رخ انقالبی در ایران :استاد

کرد باور نمی کسی. است ریخته هم ، به آن دقیق مفهوم به علمی نه است محتمل در تـشکیالتی هـیچ کـه شود در حـالی از مسجدها شروع بدهد که رخ انقالبی در کـار انقالبی تمرین و هیچ حزبی تمرین باشد، هیچ وجودنداشته مردم میانبیننـد و از می نو ظهوری را پدیده ها این مĤب ها و غرب غربی بینیم ما می . نباشد

. ناراحتند ای پدیده چنین وجود و واقعیت

درهـا را بـه همـه سـابق رژیم چون باشد که دلیل این کنید به فکر نمی ـ را بزننـد مسجد حرفـشان از طریق بود آنها ناگزیر بودند که بسته مردم روی کنند؟ واقدام

دنبـال رویم زدند؟ ما می حرفی را بزنند اما چه مسجد حرفشان از طریق :استاد را انقالب این در اینجا اگربخواهیم . داشتند گفتن برای حرفی چه ببینیم که این

بـه کـسانی را چه انقالب این رچم پ ببینیم که است راه از این یکی کنیم تحلیل انقـالب ؟ آیـا ایـن مـردم یا همـه گرفت دوش به طبقه اند، آیایک گرفته دوش

گـروه یـک کنـیم ؟ و اگر فـرض داشت اختصاص طبقه یک بود یا به گستردهد کـشی خود مـی دنبال سایر گروهها را به که وجود داشت انقالب پیشتاز در این

331 ) 3(مصاحبۀ تلویزیونی دربارۀ جمهوری اسالمی ایران

کـه نیست جهت در این تردیدی کنم می بود؟ خیال گروه پیشتاز کدام گروه این بـود، گروههـا و طبقـات همـه ، فراگیر وشامل گسترده انقالب یک انقالب این

سـوز تـدریجا در همـه نظـام آتـش شـد و ایـن روشن ای از نقطه بود که آتشی حاکمـه طبقـه اصـلی عامـل که در گروهی ی حت اثر گذاشت اجتماعی نهادهای

وقتـی ، که ارتش پایین طبقات بودند از قبیل حاکمه طبقه در خدمت نبودند ولی نفر با ده سپهبد یا ارتشبد،وقتی ، یک ارتش عالی مقام کرد، یک آنجا سرایت به

کرد، از می قفل ودش خ روی در را به باز هم رفت می خودش در اتاق مستحفظ بـودو او را بـاال آورده کـه کسی ، از آن داشت وحشت هم خودش گماشته آن

. بود او کرده به مادی خدمت خاص گروه یگ فقط بگوییم دهد که نمی ما اجازه به انقالب این گستردگی شـرکت کـه حـروم و م مستضعف اصطالح به گروه حتی. داشتند شرکت درآن و کمـی خـاطر حقـوق به و تظاهر من بگوید اعتصاب که کرداصرار داشت می

جامعـه محروم نسبتا جزء طبقه خودشان که معلمان. نیست خاطررفاه مزد و به خودشـان و عار برای ننگ را یک کارگرها مکرر ابا داشتند و این هستند و حتی

بـرای دارد و فقـط و مـادی رفاهی ما جنبه و انقالب ند قیام بگوی دانستند که می البتـه [، ایـم کرده قیام] عدالت گفتند ما برای می. سیر شود شکممان که است این

.شود سیر می ما هم شود، شکم سیر می همه شکم عدالت در سایهـ را بالخصوص ما باید تاریخ . هاست دیگر ریشه مسئله و پـنج پنجـاه اریخ ت. دارد هـایی ریشه چه انقالب این ، ببینیم کنیم اخیر را تحلیل صد ساله بلکه ساله حد ذاتـه فی این البته ( وجود داشت که استبداد خشنی : ازآنها عبارتند از برخی

اخیـرا کـه اش و نامرئی استعمار نو، مرئی). نیست مذهبی ریشه یک تنهایی و به یـک رغـم علـی . دیدند بینا می چشمهای البته بود ولی درآمده نامرئی صورت به

در ولـی . شد زیادتر می طبقاتی روز شکافهای ، روز به ادعایی اصالحات سلسله

آینده انقالب اسالمی ایران

332

بـود کـه و آن اینها را در برگرفـت همه که دیدیم مادر عمل که کنار اینها آنچه دار شـدن کنـد، جریحـه مسیر منقلب در یک راهماهنگ ات طبق همه توانست دارد نقـض چگونـه اسـالمی دیدند مقـررات بود؛می مردم این اسالمی عواطف

دیگـری شـکل شود، عمال به می نقض شکل یک به قانونی صورت شود؛ به می دلیـل به فارسی با ادبیات ، بیگانه بالغتهای مبارزه نام دیدند به می. شود می نقض تـاریخ بـه اسـالمی [ تغییـر تـاریخ مـسئله . شود می مبارزه است اسالمی که این

1 ].دارکرد را جریحه مردم مذهبی عواطف شاهنشاهی

].ای از آخر بیانات استاد ضبط نشده است چند ثانیه[ -1

بشر حقوق جهانی اعالمیه و اشتباه فکر و عقیده فرق و اشتباه فکر و عقیده فرق

الرحیم اهللا الرحمن مبس

علـی و السالم و الصلوۀ اجمعین الخالئق باری العالمین الحمد هللا رب القاسـم سیدنا و نبینا و موالنا ابـی و صفیه و حبیبه عبد اللهو رسوله

الشیطان اعوذ باهللا من . المعصومین الطاهرین الطیبین آله محمد و علی . الرجیم

و یکفـر بالطـاغوت و مـن الغی الرشد من قد تبین الدین فی ال اکراه لهـا و اهللا سـمیع ال انفـصام ' الوثقی بالعروۀ فقد استمسک بالله یؤمن 1. علیم

.256/ بقره-1

آینده انقالب اسالمی ایران

334

اصـطالح شـود، بـه می شمرده اجتماعی زادی آ از انواع آزادیها که از انواع یکی

خـود بایـد آزاد حیاتی شئون در جمیع انسان. و تفکر است عقیده امروزآزادی باشد، سدی او وجود نداشته و جوالن پیشروی برای و سدی مانعی باشد، یعنی

تـرین دس از مقـ یکـی . او در کار نباشـد از استعدادهای یک هیچ پرورش برای ـ و تفکر اسـت است آزادی و شدیدا نیازمند به دربشر هست که استعدادهایی کرد ـ بلکه خواهیم ایندو تفکیک بعد میان که فکر وعقیده کنیم می فعال عرض و قهـرا پیدا کنـد تفکـر اسـت پرورش است الزم که از انسان قسمتی مهمترین

، در جلو تفکر اسـت سد و مانع نبودن یعنی آزادی ند به نیازم پرورش این چون بسیار ای مسئله بینیم می امروز هم. در تفکراست آزادی نیازمند به انسان بنابراین

، خـصوصا بعـد از اسـت مطرح درجهان عقیده آزادی نام به توجه و قابل مهمظهـور « بـشر حقـوق جهـانی عالمیـه ا در مقدمه . بشر حقوق های انتشار اعالمیه

بـه » باشند و فقر فارغ ، آزاد واز ترس عقیده افراد بشر در بیان در آن که دنیایی . است شده اعالم بشری آرمان باالترین عنوان

پس. مذهبی و عقیده و سیاسی اجتماعی از عقیده است اعم در اینجا عقیده در وجود بیاید که آزاد به جهانی که است این بشری آرزوی بزرگترین واقع در را ای باشـد هـر عقیـده داشـته حق آزاد باشد، هر کسی هر کسی عقیده بیان آن دنیـا در آن . آزاد باشـد اش عقیـده کند و نیز در اظهار و بیان انتخاب خواهد می

در کـار کامـل اقتـصادی اشد، رفـاه برقرار ب کامل نباشد، امنیت و فقر هم ترس ایـن نوزدهم در ماده. است شده اعالم بشری آرمان عنوان به دنیایی چنین. باشد

: خوانیم می چنین اعالمیه

335 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

کـه اسـت آن مزبـور شـامل دارد و حق و بیان عقیده آزادی حق هر کسی و اطالعـات باشـد، در کـسب نداشـته و اضطرابی عقاید خود بیم ازداشتن

مـرزی مالحظات و بدون ممکن وسایل تمام به افکارو در اخذ و انتشار آن .آزادباشد

فکر و عقیده فرق آیـا از نظـر اسـالم کـه کنیم بررسی را از نظر اسالمی مسئله این خواهیم ما می فکـر و عقیـده ار آزادی طرفـد اسـالم ، یعنـی است صحیح فکر و عقیده آزادی امـروز کـه فکـر و آنچـه ما باید میـان که ؟ اینجاست نیست یا طرفدارآن است

فکـر و تفکـر و میـان میـان است فرق. بگذاریم شود فرق می نامیده غالبا عقیده موجـود چـون انـسان . داشتن از عقل ناشی در انسان است ای تفکر قوه . عقیده بـه . تفکـر کنـد دارد در مـسائل و قـدرت اسـت ، موجود متفکری است عاقلی مقدور است برایش که را تا حدودی کندحقایق می در مسائل که تفکری واسطه و اسـتداللی اصـطالح تفکـر بـه : باشـد تفکـری هـر نـوع کند، حـال می کشف

چنـین انـسان بـه الی و تعـ خداونـدتبارک . یا تفکـر تجربـی و عقلی استنتاجی را مجهوالت فکر کند یعنی با آن که است داده عقل انسان ، به است داده نیروییخداونـد : فرمایـد مـی شـریفه آیۀ در آن. آید دنیا می به ، جاهل انسان. کند کشف

امهـاتکم بطـون مـن اخرجکم [:دانستید نمی چیزی که در حالی ] کرد شما را خلق چگونـه . شود عالم دارد که آید و وظیفه دنیا می به ، جاهل انسان 1 . شیئا التعلمون

ای در هـر مـسئله انـسان تفکـر یعنـی . خوانـدن شـود؟ بـا فکـر و درس عالم را به مسئله آن علمی را دارد باید فکر کند و از طریق استعداد آن که تاحدودی

.آورد دست

.78/ نحل-1

آینده انقالب اسالمی ایران

336

، تفکـر نـدارد؟ نـه تواند بگوید بشر حـق می دیگری یا هر نیروی آیا اسالم تفکـر نـه در مسئله اسالم. است بشریت و الزمه و واجب الزم است عملی این

از عبادتهـا در اسـالم و یکـی از واجبـات یکی بلکه است تفکر داده تنها آزادی . تفکر است

و حدیث نظر قرآنتفکر از دیگـر را مطالعـه و کتابهـای کنـیم مـی را مطالعـه خودمـان قرآن فقط ما چون

شـما . بـریم مـی تفکر پـی به قرآن کردن تکیه همه این ارزش ،کمتر به کنیم نمیـ اندازه تا این کنید که پیدا نمی) غیر مذهبی و نه مذهبی نه ( کتابی هیچ ه بشر را ب

، تـاریخ : مـسائل گویـد فکـر کنیـد؛ در همـۀ مـی باشد؛ همواره داده تفکر سوق . دیگر انبیا و مسائل و تعلیمات ،معاد، تذکرات ، خدا، انبیا و نبوت خلقت

بـه را که زیادی اید احادیث مکرر شنیده . شود می شمرده عبادت تفکر حتی سـتین عبـادۀ خیر مـن ، تفکر ساعۀ سنۀ عبادۀ یر من خ تفکر ساعۀ : است عبارت این سـال از یـک فکـر کـردن ساعت یک. سنۀ سبعین عبادۀ خیر من ، تفکرساعۀ سنۀ

، از هفتـاد اسـت افـضل کردن عبادت سال ، از شصت است افضل کردن عبادت از بـسیاری طـور کـه ـ همان تغییر تعبیرات این. است افضل کردن عبادت سال

یـک : کند می تفکرها فرق و موضوع نوع که است این واسطه اند ـ به علما گفته تفکـر اسـت برد، یک جلو می عبادت سال یک اندازه را به انسان که تفکر است

او را بـه کـه تفکر است برد، یک جلو می عبادت ل سا شصت اندازه او را به که اکثـر کـان : است ما وارد شده دراحادیث. برد جلو می عبادت هفتاد سال اندازه شما او را که ذری ابی یعنی. بود ذر فکر کردن ابی اکثر عبادت ذر التفکر ابی عبادۀ یعنـی ( شـمرد سلمان شاید بشود او راهمردیف کهشمارید و بل می سلمان تالی

نیامـده ایمـان نظیر اینهادر درجـۀ ، مردی بعد از معصومین گفت توان تقریبا می

337 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

ابوذر فکر کردن عبادت بیشترین ولی است کرده می خدا را عبادت خیلی) است .بود

و مسیحیت اسالم تفاوت امتیـاز مـا و وجه که دین اصول به راجع است اصلی از اینها، در اسالم گذشته

گویـد اصـول می اسالم. است ـ همین ـ مخصوصا مسیحیت دیگری هرمذهب بایـد جنابعـالی یعنـی . پـذیرم نمـی تفکر و اجتهاد فکری عقاید راجز از طریق

گویـد ؟ مـی ل دلی چه ، به باشم ؛ اما چرا خداشناس باشی ،خداشناس موحد باشی و فکـری مسئله ، یک است علمی مسئله یک ، این باید بفهمی را خودت دلیلش را حـساب مـسئله گوینـد ایـن آموز می دانش یک به طورکه همین. است عقلی

دردت به خورد، آنوقت نمی دردت به کنم حل ، من کنی حل باید بروی خودت اال اهللا ال الـه : گوید می صریح ، اسالم کنی حل را خودت له مسئ این خورد که می بـه مـن کـه ؛ این کنی حل را تو باید بافکر خودت مسئله ، این است مسئله یک

، خـودت نیـست تو کافی برای کنم را درک و آن باشم اعتقاد داشته اال اهللا ال اله . کنی راحل باید آن هم و خودت کنی ح را طر مسئله باید این

مـسئله هـم گویـد ایـن می اسالم. اهللا محمد رسول ؟ چیست اسالم دوم رکن و آن فکر کنی ، یعنی کنی آموز حلش دانش یک باز تو باید مثل که است دیگری، بایـد کنـی حـل له مسئ یک تو باید مثل معاد چطور؟ معاد را هم . نمایی را حل

ایـن کـردن حل که گو این . سایر مسائل ؛ و همچنین ، بایدمعتقد باشی فکر کنی هـر بـه کند ولی می کمک سایر مسائل حل به [توحید و نبوت یعنی] دو مسئله

بـا هـر کـسی ، یعنـی تقلیدی نه است عقاید، اجتهادی اصول از نظر اسالم حال . کند را حل اید آن ب فکر خودش

آینده انقالب اسالمی ایران

338

در اصول تنها فکر کردن نه از نظر اسالم که است بر این دلیل ادل این پس دیـن در اصـول اصال فکر کردن ندارد، بلکه مانعی یعنی جایز و آزاد است دین

، پیغمبرانـی اسـت خدا یکی و آن داری خدایی بفهمی الاقل که در حدودمعینی ، عقـال بـر خداست ، پیغمبر از جانب است شده خدا نازل ازجانب ، قرآن ارید

. پذیرم از تو نمی من اینها را بگویی ؛ اگرفکر نکرده است تو واجب روشن سایر ادیان و حتی بالخصوص و مسیحیت اسالم جا تفاوت از همین دیـن اصـول یعنـی ؛ اسـت بـرعکس مطلـب ، درسـت در مـسیحیت . شـود می

وضـع خودشان هم اصطالحی. است شده و فکر شناخته عقل ،ماورای مسیحی منطقـه یک ایمان برای یعنی» قلمرو عقل نه است اینجا قلمرو ایمان « کردند که

و فکر کـردن عقل حساب: گفتند. دیگری و فکر منطقه عقل شدند وبرای قائل؛ تـو اسـت دیگـری حـساب شـدن و تـسلیم ایمـان ،حساب ت اس حساب یک فقـط ، قلمرو ایمـان نداری فکر کردن حق ، درقلمرو ایمان فکر کنی خواهی می

از ره ببینیـد تفـاوت . نیـست فکـر کـردن جـاحق ، در ایـن است قلمرو تسلیم و فکر عقل برای ممنوعه را منطقه خودش دین اصول کجا؟ یکی تا به کجاست

منطقـه کنـد، بلکـه نمـی اعـالم ممنوعـه تنهـا منطقـۀ نه کند و دیگری می اعالم وارد شود، اگـر وارد نـشود منطقه باید در این عقل کند که می الورود اعالم الزم . تفکراست آزادی ، معنی این. پذیرم را نمی چیزی من دارد؟ حق فکر کند، آیا از نظر اسالم مسائل واقعا در این اگر کسی بنابراین

از نظـر فکـرش واقعا به آیا اگر کسی . فکر کند است الزم دارد، بلکه حق مسلم، فکـر نبـوت ، در بـاب قیامـت خدا، در باب رسد در باب می چیزی یک منطقی

دیگـران بـه را اشـکال دارد ایـن رسـد، حـق می ذهنش به اشکال کند و یک می را شـبهه ، بیاییـد ایـن است پیدا شده ای شبهه مسئله دراین من برای بگوید که

در کـردن سـؤال . شـود باید حـل اشکالش. آزاداست کنید؟ البته حل من برای

339 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

کردنـد، از می سؤال از پیغمبر اکرم. است والزمی ، امر واجب دین اصول مسائل سـؤال کردنـد، زیـاد هـم می اطهار سؤال کردند، از سایرائمه می سؤال )ع(علیو ( مـا داریـم کـه احتجاجاتی کتابهای این. دادند می جواب کردند و آنها هم می

و بیـان آزادی چقدر حـق دراسالم دین اصول دهد در زمینه می نشان) غیر آنها و تحقیـق روح روحـش انـسان کـه تا وقتـی . است شده داده سؤال آزادی حق

، اسـالم اسـت و فکـر کـردن و کـاوش واقعا تحقیـق اش و انگیزه است کاوش شـک بیشتربرایت ، هر چه کنی بیشتر فکر و سؤال ، هر چه گوید بیا فکر کن می

. رسـی مـی واقعیـت ، بیشتر به رسی می حقیقت امر بیشتر به پیدا شود، در نهایت . نامیم فکر می را ما مسئله مسئله این

: عقیده دو گونه تفکر بر مبنای عقیده. 1

عقـد اعتقاد از مـاده . است» اعتقاد«، لغت در اصل البته چطور؟ عقیده اما عقیده گرهـی اند حکـم گفته ، بعضی است ، منعقد شدن است ، بستن است... وانعقاد و

اعتقـاد و مبنای است ؛ ممکن است چیز دو گونه یک به انسان بستن دل.را دارد بـر اش عقیـده صـورت در ایـن . تفکر باشد همان انسان وانعقاد روح بستن دل

. تفکر است مبنای دلبستگی معنی به عقیده. 2

اعتقـاد بیـشتر کـار دل کنـد و ایـن اعتقاد پیـدا مـی چیزی به انسان گاهی ولی بـسیار شـدید پیـدا چیـز دلبـستگی یـک بـه . کـار عقـل نه است ساساتواح را دقـت اش شما پایه که وقتی شود، ولی می او منعقد و بسته به کند،روحش می اعتقـاد و دلبـستگی ایـن ، مبنای است او از کجا پیدا شده عقیده این کنید که می

آینده انقالب اسالمی ایران

340

یـا است رسانده و دلبستگی عقیده این به را آدم تفکر آزاد این ، آیا یک چیست و شخصی عالیق و حتی مثالتقلید از پدر و مادر یا تأثر از محیط دیگری علت

؛ و اکثـر اسـت دوم صـورت بینید به ، می در کار است وشخصی فردی یا منافع نـه اسـت ی دلبـستگ که است کنند عقایدی پیدا می زمین روی مردم که عقایدی .تفکر در کــه دلبــستگیهاست آیـا بــشر از نظــر دلبـستگیها بایــد آزاد باشــد؟ ایـن

، آورد و اساسـا اغلـب وجـود مـی بـه و جمود و خمود و سکون تعصب انسان اسـت ایـن اثرش پیدا شد، اولین که عقیده. بندد فکر را می پای و دست عقیده

. است بسته دل آن به گیرد چون را می تفکر انسان فکر وآزادی جلو فعالیت که را کـور بصیرت ، چشم بست دل آن به انسان که چیزی و یصم ء یعمی الشی حب را ببینـد و توانـد حقیقـت نمی کند، دیگر انسان را کرمی بصیرت کند، گوش می

.بشنود را مـا بایـد آیا این . کنند کردند و می می تش بتها را پرس هایی پرست مثال بت از فکر و اعتقاد زاییده و اعتقاد آنها را یک و عقیده کنیم آنها تفکر حساب برای از ناشـی که خمودی جمود و یک و یک دلبستگی ، یا یک کنیم تلقی آزاد عقل؟ اسـت اینها رسـیده به طبقه به طبقه که است و تقلیدهایی تعصبات سلسله یک

اینجـا بـه آزاد خودش بشر با فکر و عقل یک توانید باور کنید که می شما هیچ آیـا شـما هـیچ ! کـرد؟ را بایـد پرسـتش کرد، هبل راباید پرستش بت برسد که

یعنـی ( بشر، از فکر آزاد و منطقـی یک را بدهید که قضیه این توانید احتمال می اینجـا بـه ) است عقاید خواسته در اصول اسالم که فکری ، همان ای درسهفکر م

میلیونها نفر در هندوستان ن´ اال طور که همان( کرد گاو را باید پرستش برسد که فکـر از افـراد بـشر از روی عده یک است آیا ممکن ! ؟)کنند می گاو را پرستش

اعـضای اینجـا برسـند کـه به حتی فکر درسی و ت و منطقی د و باز و بالمانع آزا

341 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

وجـود عقیـده میلیونها نفر با این هنوز در ژاپن کرد، که را باید پرستش تناسلی و فکر بشر باشد، او عقل ترین و فکر بشر ولوابتدایی عقل وقت ، هیچ نه! دارند؟

مـثال در ابتـدا . ارد و فکـر د غیر ازعقـل هایی اینها ریشه . رساند اینجا نمی را به خواهنـد افـراد دیگـر را بـه مـی شوند کـه سودجو و استثمارگر پیدا می افرادی

ایـن . و هـست در دنیازیاد بوده وجود آورند، و این به زنجیر بکشند و رژیمی پـذیر امکـان اعتقـادی گـاه تکیـه خواهد، بـدون می اعتقادی گاه تکیه یک رژیم چـه فهمد که می کند، خودش می تأسیس ]را اعتقاد آن[ اول که کسی آن. نیست

کند؛موضـوعی مـی خیانـت دانسته دهد، یعنی می را انجام کاری کند، دانسته می مـردم ایـن . کنـد می رایج مردمی در میان شکلی را ـ به ، اژدهایی ، گاوی راـ بتی گـذرد، می چند سالی ندارند ولی دلبستگی آن به خیلی هم اول. شوند می اغفال کنند، همان می بینند پدر و مادرها چنین ها می آیند، بچه دنیا می اینها به های بچه

تـاریخی گذرد و سابقه می که نسل به نسل. کنند می کارپدر و مادرها را تعقیب شـود، جـزء مـی 1ها نشود، جزء ترادیسیو می و مĤثر ملی کند، جزء سنن پیدامی

. را از افـراد بـشر گرفـت شـود آن شود و دیگر نمـی می ملی غرور وافتخارات را ، آن اسـت شـلی شود مادۀ می مخلوط با آب در ابتدا که که گچی مثل درست

شـکلی یـک بـه بـاالخره کـه وقتی آورید، ولی بخواهیددر می که هر شکلی بهبعـد . شود تر می گردد، سفت خشکتر می شود وهر چه می کدرآمد تدریجا خش

. را خرد کرد شود آن نمی هم با کلنگ رسد که می حالتی به

امروز دنیای مغالطه فکـر ـ آیـا آزادی کـرد؟ یعنـی کرد یا نباید مبـارزه عقاید باید مبارزه آیا با این

شـود؟ معنـا مـی ایـن به عقیدۀ باید آزاد باشد ـ شامل بشر فکرش گوییم می که

].است» سنت«ای فرانسوی و به معنای واژه »ترادیسیون«[ -1

آینده انقالب اسالمی ایران

342

طـرف از یـک . جاسـت امـروز وجـود دارد در همـین در دنیـای که ای مغالطه هـم گویند عقیده دیگر می بشر باید آزاد باشد، و از طرف گویند فکر و عقل می

هـم آزاد باشد، گاو پرست خودش باید در عقیده هم پرست باید آزاد باشد؛ بت آزاد خـودش باید در عقیـده هم آزادباشد، اژدها پرست خودش قیدهباید در ع

بـرای عقیـده عنـوان را بـه پرستد، هـر چیـزی می را که هر چه باشد؛ هر کسی عقاید ضـد آزادی گونه این که آن باید آزاد باشد، وحال کرده انتخاب خودش

آینـد مـی آنوقـت . بندد فکر را می و پای دست که عقاید است همین. فکر است در ملل ، تمام کشور صد درصد آزاد است یک انگلستان بله کنند که می تعریف

او آزادی بـه کنـددولت پرسـتی بخواهـد بـت پرسـت دارند، بـت آنجا آزادی بـه است آنجا مرکزآزادی کند چون بخواهد گاوپرستی هم دهد، گاو پرست می

آنهـا را کنند، معابد ومعبودهای می فراهم برایش وسیله دهند، حتی می دیاو آزا ! دارد باید آزادباشد ای ، بشر عقیده گویند بله شمارند و می می محترم

بشر حقوق جهانی اعالمیه اشتباه

قـرار فکـر را ایـن اسـاس . است را کرده اشتباه بشر همین حقوق خود اعالمیه محترم بشر است که جهت ، بشر از آن است محترم انسانی حیثیت که است داده را خـودش هـر چـه ، پـس اسـت بشر محترم و چون ) داریم قبول ماهم ( است کرده انتخاب خودش برای خودش که ای ، هر عقیده کرده انتخاب خودش برای

! است محترم دست کند و به زنجیر انتخاب خودش برای ش بشر خود است ممکن! عجبا

کـار آزاد او را در ایـن ] شـماریم مـی بشر را محتـرم خود ببندد، ما چون وپای مـا بـشر را در کـه است ؟ آیا این بشر چیست شمردن محترم الزمه [!؟ بگذاریم

تـو بـشر و چـون او بگوییم به که است ؟ یا این کنیم هدایت و تکامل ترقی راه

343 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

خـودت را کـه ، هر چـه دارد، تو اختیار داری احترام و هر انسانی هستی انسان را ولو آن قائلم احترام و برایش پسندم تو می برای هم من بپسندی خودت برای بد دارد، اما چون و هزار عوارض است و خرافه دروغ که دانم و می ندارم قبول کـه چیـزی آن! ؟ دارم را قبـول آن مـن ای کرده انتخاب خودت برای ودتتو خ

فکـر و پـای دسـت اوبـرای . زنجیر اسـت کرده انتخاب خودش برای خودش ایـن ! ؟ شـماری مـی زنجیر را محترم ، تو چطور این کرده زنجیر انتخاب خودش انـسانی وحیثیت استعداد انسانی به احترامی زنجیر را، بی تو این شمردن محترم تـا بـازکن و پـایش زنجیـر را از دسـت تو بیا ایـن . باشد فکر کردن که اوست . آزاد باشد فکرش

عقیده با آزادی از برخورد نادرست دو نمونه

جـا احتـرام ، در همـه معابد رفـت همۀ به هندوستان در سفر به انگلستان ملکه کـن کفـش بـه که از آن وارد شود، قبل بتخانه فالن به خواست می قتیو.گزارد

، محتـرم اینجا معبد اسـت را درآورد و گفت کفشهایش برسد ازبیرون معروفدر [ امـا نیـستم پرسـت و بت هستم مسیحی خودم من گفت می که با این . است

شـمارند، مـن مـی بتها را محترم نها این انسا عده یک که این از باب ]آنجا گفت ! آزاداست ، عقیده بشمارم باید آنها را محترم

ما در دو هزار و پانـصد سـال ! هستیم ملتی گویند ببینید ما چه می ای یا عده شد، با این وارد بابل که وقتی کوروش. بشر را امضا کردیم حقوق اعالمیه پیش تمـام گفـت ذلـک بود، مع زردشت مثال دین نبود و تابع ست پر بت خودش که

طرفـدار هـستیم ما ملتـی پس. است محترم در اینجا هست که پرستی معابد بت خواهیـد مـی هـر چـه از نظر سیاسـی . است اشتباه بزرگترین این. عقیده آزادی

گـاه بکـشد بایـد تکیـه زنجیـر را بـه بخواهد ملتی تمجید کنید، زیرا اگر کسی

آینده انقالب اسالمی ایران

344

کار صد در صد خـالف این بشمارد، امااز نظر انسانی محترم او را هم اعتقادی . است

عقیده با آزادی از برخورد درست نمونه سه

که است تنها کسی [اش در جامعه ] خودش که است )ع( کار ابراهیم کار صحیح کـه و تقلیـدی ر زنجیـر عقایـد سـخیف را د مـردم فکـر آزاد دارد و تمـام یک

روز عید از شـهر عنوان به مردم. بیند از فکر ندارد گرفتار می ای مایه کوچکترین شـهر بعـد کـه . شـود نمـی کند و خارج می را بهانه شوندو او بیماری می خارج خـرد بتها را دارد، تمام تبر برمی شود، یک می بزرگ شود واردبتخانه می خلوت

کـار عمدا این . آید می آویزد و بیرون می بزرگ بت گردن کند و بعد تبر را به می، شـب . را آزاد کنـد ـ بتواند فکر مردم کریم قرآن نص ـ به که این را کرد برای

، اسـت واژگونـه بینند اوضـاع روند می معبدمی گردند و به بر می مردم که وقتی باشـند و همـدیگر را باهمدیگر دعوا کـرده بتها خودشان این که است این مثل کـار را این کسی چه. است بزرگ بت است مانده باقی که تنها بتی . باشند کشته خودشـان جـان بـی بتهـای ایـن فهمیدنـد کـه مـی فطرت حکم ؟ به است کردهقالوا سـمعنا . موجودشاعر است ک همدیگر بیفتند، البد کار ی جان توانند به نمی اینهـا بـدگویی بـه کـه ابراهیم نام بود به جوانی یک ابراهیم له یقال یذکرهم فتی أانـت . کنـیم را احضار کنید تا از او بازپرسـی ابراهیم! کرد، نکند کار او باشد می

کبیـرهم فعله بل قال کار را کردی آیا تو این ! ابراهیم مالهتنا یا ابراهی 'ذا ب ' ه فعلت کـسی را شـما دسـت جـرم عالمـت . نکـردم ، من نه کانوا ینطقون ان فاسئلوهم بـزرگ بـت همـراه کـه جرم چسبید؟ عالمت مرا می آیید یقه بینید، می دیگرمیفرجعـوا . بدهنـد بپرسید تا جـواب اید؟ از خودشان ده آم من سراغ ، چرا به است

345 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

' ، رجعوا الی عمل با این . گوید می راست فکر کردند که باخودشان 1 انفسهم ' الی . انسانی گویند عمل را می این. آزاد کرد را از زنجیر عقیده فکرشان یعنی انفسهم

سامری گوساله بیند قومش می وقتی که است نی انسا عمران بن موسی عمل ه : گوید کنند، می می اند و دارند پرستش کرده انتخاب بت یک عنوان را به لنحرقنـ بر بـاد را هم خدا خاکسترش ، به زنم می خدا آتشش به «2 نسفا الیم فی لننسفنه ثم مردمـی که کرد؟ غیر از این می ماند چه می گوساله اگر آن که این برای» دهم می

موسی ؟ واقعا قوم داشت کرد مگر اثر دیگری گرفتار می خرافه را در زنجیر یک آنجـا کـشاند؟ یـا از آنها را به کردند، فکر آزادشان راپرستش آمدند گوساله که

دارند و آنهـا را بتهایی بود که افتاده دمی مر به بودند،چشمشان آمده دریا بیرون آمـده بودند، خوشـشان را ندیده کردن سجده بت وقت کنند، و تا آن می سجده

سـرگرمیهای ]پرسـتان گفتنـد بـت [ 3 الهـۀ ' ها کما لهم ' لنا ال اجعل یا موسی . بود! آیـد؛ موسـی مـی هاخوشـمان ، از این اسـت چیزهـایی دارند، اینها خوب خوبی زمینـۀ یـک . قراربـده مـا هـم دارنـد، بـرای چیزهایی اینها چنین طور که همان

]. آنها بود درخواست این علت[ خوشایند بشری

ــاء اســت خــاتم عمــل صــحیح عمــل ــده متمــادی ؛ ســالهای االنبی ــا عقی ب هـزار سـال جاهلیـت گر عـرب ا. را آزاد کند کرد تا فکر مردم مبارزه پرستی بت

در ملتهـای حتی که طوری همان(کرد می را پرستش بت ماندهمان می دیگر هم و ترقـی سـوی بـه قـدم و یـک ) وجـود دارد پرستی هنوزبت ژاپن مثل متمدن آنهـا و پـای را از دسـت زنجیر اعتقادی اما پیغمبرآمد این . داشت برنمی تکامل

4. علیهم کانت التی و االغالل اصرهم عنهم و یضع : را آزاد نمود و فکرشان باز کرد

.62-60/ انبیاء-1 .97/ طه-2 .138/ اعراف-3 .157/ اعراف-4

آینده انقالب اسالمی ایران

346

، آزاد گذاشـت گویدبـشر را بایـد در آن مـی اروپایی را که چیزی آن اسم قرآن پیغمبـر ایـن ایـن وسیله خدابه را بکنید که گوید شکر این گذارد؛ می زنجیر می را کـه زنجیرهـایی ، ایـن شما برداشـت ها را از دوش خرافه یعنی گران بارهای . بودید برداشت بسته خودتان و پای دست به خودتان

این اسیر را برای معمول طبق. بودند بدر اسرا را نزد پیغمبر آورده در جنگ . نمـود اختیار تبـسم کرد و بی اینها به نگاهی پیغمبر یک . بندند فرار نکند می که: فرمـود . کنـی ما شـماتت حال به که دانستیم دور می ما از تو خیلی : گفتند آنها

بهـشت سـوی زنجیرها باید بـه زور این شما را به بینم می ، من نیست شماتت . عقاید را از شما بگیرم زور بایداین ، به ببرم اگـر اعتقـادی . عقیده تفکر و آزادی آزادی میان ست ا بسیار تفاوت بنابراین

، اسـالم تفکـر اسـت آن ریـشه کـه باشـیم داشته ای تفکر باشد، عقیده برمبنای ایـن آزادی. نـدارد را اساسا قبول عقیده پذیرد، غیر از این را می ای عقیده چنین و از روی و تقلیـدی وراثتی های بر مبنا که اما عقایدی . فکر است آزادی عقیده ضد فکر در انـسان عوامل در مقابل شدن و تسلیم خاطر فکر نکردن ، به جهالت

.پذیرد نمی عقیده آزادی نام به ،اینها را هرگز اسالم است پیدا شده

: در اروپا عقیده آزادی غلط طرح ریشه عقاید تفتیش محکمه. 1

را ایـن عقیـده و آزادی دیـن اروپـا آزادی در دنیـای که این لتدانید ع آیا می که معنایی همان به( آزاد باشد طور کلی بشر باید به عقیده کردند که طورفرض شـما امـروز که حد افراط این به عقیده آزادی ؟ این چیست) گویند می خودشان بـسیار شـدید و جریـان یـک العمل عکس ن از آ بینید، بخشی اروپامی در دنیای اینها قرنها . عقاید است تفتیش محکمۀ و آن اروپا بوده دردنیای که است سختی

347 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

کـرد و جـو مـی و جست آمد تجسس کلیسا می . عقاید بودند تفتیش در چنگال لو راجـع ـ و است اظهار نظر کرده آن کلیسا درباره که در مسائلی ببیند آیا کسی

آیا اگر کلیسا اظهار ! ؟ نظر کلیسا دارد یا نه برخالف باشد ـ اعتقادی فلکیات بهچرخـد، در مـی دور زمـین یا خورشید به عناصرچهارتاست که است نظر کرده

و و فلـسفی دارد؟ ولو فکر او فکر علمی این برخالف فکری کسی مسائل این داشـته کلیـسا عرضـه آنچـه بر خـالف پیدا شده ند فکری دید تا می . بود منطقی را بـه شـخص کردنـد، آن مـی تلقی بزرگ جرم یک عنوان را به ، فورا آن است

را در مورد زنده زنده سوختن مجازاتها ازنوع کشاندند و شدیدترین می محکمه .کردند می او اعمال

مـشرق را بـا تـاریخ و آن ]ا بخوانیـد ر وسـطی قـرون اروپـای شما تاریخ از نظر . نظیر ندارد زمین مشرق جهت در این [بینید می کنید، آنگاه مقایسه زمین کـه و هـر چـه کنـیم را توصیف زمین مشرق که ، ما هر چه جنایت بودن فجیع

ثقفـی یوسـف بـن حجاج و حتی العباس و بنی امیه بنی به منبریها در منابرراجع رسـد، نمی وسطی قرون اروپاییهای پای هرگز به زمین کنند،مشرق مبالغه حتی سـادگی بـه زدن آتـش زنـده زنده مجازات. رسد نمی امروزهم اروپایی پای به

مـثال . را بخوانیـد آن وسـطای قـرون قـسمت آلبرمالـه تـاریخ . شـد مـی انجام جـرم یک به) است بیشتر مورد ترحم زن که با این ( را زن ه دست یک: نویسد می

اظهار نظر در جرم به که چقدردانشمندانی. زدند آتش زنده زنده کوچک خیلی کـه مـسائلی ، آنهـم اسـت کـرده آنها اظهار نظر علمی کلیسا در باره که مسائلی گردد کـه می یا زمین عناصرچندتاست که این مثل نیست دین اصول به مربوط اظهـار نظـر کلیات گفتند کلیسادر مسئله می. شدند ، کشته نیست مذهبی مسئلۀ کلیـسا آنچـه بـرخالف مـسئله ندارد در این حق عالمی ، دیگر هیچ است کرده

. بگوید است اظهار نظر کرده

آینده انقالب اسالمی ایران

348

مذهب بگویند هر جا پای د که خواهد بو تشدیدها این آن العمل قهرا عکس را ای آزادنـد هـر عقیـده باشد، مـردم و مذهب دین نام کار بیاید، هر جا که در . کنند باشند ولو بخواهند گاو را پرستش داشته خواهند می فرد است شخصی وجدان به مربوط امری دین. 2

و اروپـا، دیـن از فالسـفه از نظر طرز تفکـر بعـضی که است دیگر این جهت صـورت بـه ، خواه پرستی بت صورت به خواهد باشد ـ خواه می هرچه مذهب

وجـدان بـه مربـوط اسـت ـ امـری خداپرسـتی صـورت به و خواه گاوپرستی یـک کـه نیازمنـد اسـت خـودش در وجـدان هرفـردی هر فرد؛ یعنی شخصی انـسان انـد کـه کـرده را قبـول مقدارش این. باشد ه داشت مذهب نام به سرگرمی

ایـن هنـر هـم در مـسئله طور که باشد، همین مذهبی سرگرمی تواند بدون نمی شـعری مـثال سـرگرمی هنـری سرگرمی یک نیازمند به انسان: زنند را می حرف و بـد اصـالخوب هر فـرد اسـت شخصی وجدان به مربوط که مسائلی. است

و راســت و باطــل نــدارد؛ حــق و باطــل نــدارد، حــق و دروغ نــدارد، راســت خـوب شـما بپـسندید آن را کـه پسند شما دارد، هر چـه به بستگی ودروغش

: کنم می عرض مثالی. است، بهتـر اسـت رنـگ لباسـها کـدام رنگهای در میان : از شما بپرسد اگر کسی

مـردم همه رنگها که بهترین: بدهد، بگوید مطلق جواب ؟ هرکس چیست جواب جـاهلی ، آدم اسـت رنـگ کننـد فـالن خود انتخاب لباس را برای رنگ باید آن ، هـر اسـت ها مختلف ، ذوقها و سلیقه رنگ در مسئله که است این جواب. است بهتـرین کـه نپـرس از من . پسندد خود می لباس را برای مخصوصی رنگ کسی

لباسـهایت را بـرای رنـگ تو کدام بپرس ؟از من چیست مردم همه رنگها برای یـک خورشها کـدام یا در میان . رنگ فالن بگویم ؟ تا من کنی می معموال انتخاب

349 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

بهتـرین خورش فالن بدهد که مطلق تواند جواب نمی ؟ کسی بهتر است از همه کـرد وسـایر خورشـها را بایـد دور را باید انتخاب خورش این، است خورش احتیـاج انـسان . بزنـی حـرف خودت و سلیقه از ذوق داری ، تو حق نه. ریخت

پـسندد را مـی هـر خورشـی کند، هر کسی مصرف را با برنج خورشی دارد یک و خـوب که شخصی و ای سلیقه مسائل گوییم اینها را ما می . است خوب همان

را هـر چـه دارد، هر کسی پسند انسان به بستگی و بدش ندارد، خوب بد مطلق . است خوب پسندد همان می و دیـن بـرای واقعیتـی خواهند بـه آنها نمی چون و دینی مذهبی در مسائل

انـد خدا آمده از طرف واقعا پیغمبرانی کنند که باشند و قبول کرده اعتراف نبوت راه آن کـه اسـت بـشر در ایـن اند و سعادت داده بشر نشان به واقعی راه و یک ولـی چیـست مـذهب و ریـشه واقـع دانیم گویند ما نمی کند،می را طی واقعی از شرایط کند؛ یکی تواند زندگی نمی مذهب بدون انسان که فهمیم قدر می همین سـرگرمی مـذهب عنـوان به موضوعی یک به انسان که است این انسان زندگی، است مذهب انسان زندگی های ازسرگرمی دیگر یکی عبارت باشد و به داشته نـام بـه باشـد یـا انـسانی یگانه خدای معبود گرفته عنوان به که چیزی آن خواه

افـراد نباید مزاحم کند، بنابراین نمی رق، ف یا گاو یا فلز و یا چوب مسیح عیسای خـوب کند همـان می راانتخاب هر چه خودش و سلیقه ذوق به شد، هر کسی

. است غلـط دیـن طرز تفکـر شـما در بـاب گوییم ما می . است همین ایراد ما هم قبـولش ن، اصـال مـ آزاد اسـت دین آن به عقیده گویی تو می که دینی آن. است در راه . بـشر معتقـدم سـعادت بـرای واقعی راه یک عنوان رابه دین من. ندارم بـر مبنـای عقیـده ولو آن انسان یک عقیده بشرنباید گفت سعادت برای واقعی

. تفکر نباشد آزاد است

آینده انقالب اسالمی ایران

350

گوییـد هرگـز مـی فرهنگ و یا در مسئله بهداشت آیا شما در مسئله : دیگر مثال اعتقاد هـر مردمـی زنید که را می حرف ؟ آیا شما هرگز این آزاد است عقیده که

تـراخم خواهـد کـه می دلشان ای منطقه اگر مردم ! ؟ آزاد است بهداشت به راجعاند، کرده را انتخاب تراخم دارند و خودشان باشند،نود درصد آنها تراخم داشته

شما را تراخم دهید که می ما اجازه آیا به گیرید که می اجازهروید ازآنها شما می کنید و گولـشان بتوانید ولو آنها را اغفال که ممکن ؟ یا ازهر طریق کنیم معالجه

گوییـد کنید و مـی می را معالجه را ببندید، تراخمشان وپایشان بزنید، ولو دست .فهمند نمی خودشان ، کردم اینها خدمت به من بـاز مدرسـه رویـد برایـشان شـما مـی . خواهنـد را نمی دیگر، فرهنگ مردم

چـه اجبـاری تعلیمـات . کننـد مـی بندند و مبارزه را می آیند در مدرسه کنید،می قیـام اجبـاری بـشر چـرا ضـد تعلیمـات حقـوق جهـانی دارد؟اعالمیه حکمی نـدارد حـق کـسی جهـت همـین و بـه گویدبشر آزاد است کند؟ چرا نمی نمی

؟ بـر بـشر اسـت ضـد آزادی اجبـاری تعلیمـات کند چون را اجباری تعلیمات در حدود ابتدایی ، تعلیمات 26 بشردر مادۀ حقوق جهانی اعالمیه ، همین عکس

کند، چـرا؟ می سلب قضیه را ازبشر در این آزادی حق داند یعنی می را اجباری گویـد مـن مـی کـه آن کـرده ؛غلط بشر است سعادت راه که این گوید برای می فهمد، بـه ، او نمی باسواد شوم خواهم نمی ، من کنم را انتخاب جهالت خواهم می

. کرد او خدمت زور باید به کرد، به زور باید با سوادش فـرض چنین که این رایزنند، ب را نمی حرف این و مذهب دین اما در باب بـشر در ایـن و سـعادت اسـت واقعیتـی یـک یا فرهنـگ بهداشت که اند کرده

درونـی احتیـاج ، یـک اسـت و شخصی فردی سلیقه یک امادین است واقعیت تـسکین ای وسیله باید به کند که پیدا می انسان که است عطشی یک ، مثل است

در خـودش وقـت کند، یک پیدا می پرستش نیاز به آنها انسان قول هب. پیدا کند

351 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

بایـد پرستـشی را با یک نیاز خودش این. کند باید پرستش کند که می احساس بایـد و پرستـشی تقـدیس کنـد، یـک نمی کند فرق را پرستش کند، هر چه رفع

عقیده میان و فرقی است محترم گویندعقیده می که اینجاست. شد بکند، هر چه .گذارند و تفکر نمی

عنـوان را نبایـد بـه دیـن که این یکی: در اینجا دو ایراد وارد است بنابراین . در نظر گرفت لباس رنگ انتخاب از قبیل شخصی وجدانی ای سلیقه مسئله یک

ضـد عقیـده ند؛ اگر بشر یـک ک می فرق لباس رنگ با انتخاب دین ثانیاانتخاب و پیـشرفت فعالیـت مجـال و فکرش عقل دیگر به عقیده کند، آن انتخاب عقل .دهد نمی

خالصه و آزادی تفکـر هـست آزادی در اسـالم شد کـه ما این امشب عرایض خالصه کـه یا عقیـده ، امـا آزادی باشـد هـست شده تفکر درست بر مبنای که ای عقیده

آزادی معنـایش آزادی آن. وجـود نـدارد هرگـز در اسـالم فکرنیـست مبنایش. اسـت و پا قرار دادن زنجیر در دست ، آزادی است اسارت ، آزادی است بردگی با انبیا حق. پسندد امروز می دنیای که با روشی نه است با انبیا بوده حق بنابراین

گرفتنـد، پـاره بـشر مـی و پـای زنجیرهـا را از دسـت گونـه این که است بوده کـه بینـیم مـا مـی . تفکر کننـد توانستندبشر را وادار به می کردند و در نتیجه می

دیگـر کند و از طـرف می مبارزه شدت آن ها به پرستی با بت طرف از یک اسالم را بـت که ، در حالی ذیری خدارا بپ خواهی گوید اگر می می پرست بت همان به

ایـات ' االرض و فـی . آزادبپـذیری ؛ باید خدا را بـا عقـل ندارم قبول ای پذیرفته تفکـر ؟ بـدون بپـذیری خـواهی خدا را می 1. افال تبصرون انفسکم و فی . للموقنین

.21 و 20/ ذاریات-1

آینده انقالب اسالمی ایران

352

، در کـن مطالعـه زمین ات مخلوق ، روی کن مطالعه زمین برو روی . نیست قبول مطالعـه خـودت ، در خلقـت کن مطالعه حیوانات ، در خلقت کن گیاهها مطالعه

گویدراجع اینقدر می . کن ، در آسمانها مطالعه کن مطالعه و روحت ، در بدن کن بـه علمـی خـود یـک شود، خـود بـه باید عالم انسان که کن توحید مطالعه به

: برسد معاد و نبوت توحید برسد، به به علم آورد تا از مجرای یم دست

و النهـار الیــات اللیـل و اخـتالف و االرض وات' الـسم خلـق فـی ان و جنـوبهم ' اهللا قیامـا و قعـودا و علـی یـذکرون الـذین . االلباب الولی

ذا بــاطال ' ه ربنــا مــا خلقــت و االرض وات'الــسم خلــق فــی تفکــرونی 1 . النار فقنا عذاب سبحانک

برویـد سـراغ . وجـود دارد هـایی نـشانه آسمانها و زمـین این همانا در خلقت

و لـب که این شرط بهها فکر کنید، اما نشانه این ما، بروید درباره های نشانه این و عقل اندازه ببینید تا چه . باشید باشید، فکر داشته داشته باشید، روح مغزداشته !کند را آزاد می فکرانسان

اجبار بردار نیست اسالمی عقیده

و ایمـان دین 2 ی الغ الرشد من قد تبین الدین فی ال اکراه : گوید می دیگر قرآن آیه. خـواهم مـی تفکـر و دقـت از شما فقـط ، من است واضح ، راه نیست اجباری

. اجبـار نـدارد ، امکان نیست اجبار کردن خواهد قابل می اسالم که ایمانی اساساخواهـد مجبـور کـرد؟ می از او ایمان اسالم که طوری را آن کسی شود مگر می

.191 و 190/ آل عمران-1 .256/ بقره-2

353 فرق فکر و عقیده و اشتباه اعالمیه جهانی حقوق بشر

او بزننـد تـا یـک به ببندند، اینقدر چوب فلک را به ای بچه اشد که ب اگر ممکن توانـد نمـی کـسی زیر چـوب . است نیز ممکن چیزی کند، چنین را حل مسئله تـا مـسئله را باید آزاد گذاشت ، فکرش گذاشت او را باید آزاد . کند حل مسئله . است چیزی چنین یک اسالمی عقیده. کند را حل

» الدین فی ال اکراه « آیه نزول شأن

از ای اند عـده نوشته» الغی الرشد من قد تبین الدین فی ال اکراه « آیۀ نزول در شأن مدینه به پیغمبر اسالم که از این قبل) و خزرج از اوس مدینه مردم یعنی(انصار

بـه آنهـا نـسبت فرستادند چـون را نزد یهودیها می هایشان چهبیاورند، ب تشریفسـواد ) نفـر بیـست ده ( از ایـشان تر بودند و بعضی متمدن مدینه های پرست بت

و سـواد خوانـدن کـه پرسـت بت اعراب داشتند، برعکس هم و نوشتن خواندن شـوند و تربیت دند که فرستا آنها می را پیش هایشان ،بچه اغلب. نداشتند نوشتن

دیدنـد کـه یهودیها مـی رفتند پیش می که ها وقتی بچه این. یاد بگیرند چیزهایی، بـاالتر اسـت خیلی خودشان پدر و مادر و قبیله به آنها نسبت و فرهنگ ثقافت

.آمدند درمی ایشان دین شدند و احیانا به مند می آنها عالقه به اکثر یهودیهـا شدند ولی ها مسلمان پرست آمد، بت مدینه به اسالم که وقتی در میـان . شـدند مـسلمان آنها هم که کمی ماندند اال عده باقی خودشان دین به

ماندند، یهود باقی دین همان به ای یهودیها بودند، عده تربیت تحت که هایی بچه عهد و نقض النضیر در اثر خیانت بنی شد که قرار . آمد النضیر پیش بنی ه تا قضی

های بچه. کنند و از آنجا بروند وطن و جالی بودند، مهاجرت کرده که و پیمانی را هـم دینـشان مند و با اینهـا محـشور بودنـد و حتـی عالقه اینها به انصار که پدرها . رویم اینها می با اینها بروند ما هم اگر بناست : بودند، گفتند کرده انتخاب

ندارید بروید، شما باید بمانید و بایـد شما حق : آنها شوند، گفتند خواستند مانع

آینده انقالب اسالمی ایران

354

نـدارد، شـما » باید«، نه: ، فرمود )ص(اکرم پیغمبر آمدند پیش . شوید مسلمان هم کنید؛ اگر پذیرفتند،پذیرفتند و اگر نپذیرفتنـد مـا اسـالم را بر آنها عرضه اسالم دیگر اکنـون الغی الرشد من قدتبین الدین فی ال اکراه : خواهیم هرگز نمی یاجبار

راه ، اگر کسی آشکار است ضاللت از راه هدایت ، راه است آشکار شده حقیقت . نیست چیز دیگری را نگیرد جز بیماری هدایت

اسـت ظالمانـه رژیمهـای برخـی گـاه با تکیـه غال که هایی عقیده با آن اسالم خواست می کرد؟ تا آنجا که آمد چه خودمان ایران در همین اسالم. کرده مبارزه را عرضـه کرد، بعـد خـود اسـالم ببرد مبارزه فاسد را از بین رژیم یک گاه تکیه

.خواهید نپذیرید می را بپذیرید خواهید اسالم ، می اختیاربا خودتان کرد، گفت ایـن و غربـی ، شرقی است اسالم تاریخ متن را نپذیرید، این تهمت شما آن

اسـالم انـدازه را بـه واقعـی عقیـده آزادی دینـی ، هـیچ است را پذیرفته تاریخ. دارند اعتراف مطلب این به هستند که غربی مورخین این. است نکرده رعایت

. بودنـد ، زردشـتی ایـران مـردم اتفـاق بـه قریب اکثریت اسالم ذا در صدر وله نبـود، عـرب حکومـت اتفاقـا حکومتـشان شدند که مسلمان ایرانیها در زمانی

شـد ایرانـی حکومـت حکومتـشان کـه درزمـانی ایرانیان. بود ایرانی حکومت نبودنـد و مـسلمان مسلمان رب ع حکومت اال در زمان شدند و تدریجا مسلمان

. نکردند اسالم آنها را مجبور به هم نشدند و اعراب هم اهللا و برکاته و رحمۀ علیکم و السالم

تفکر و آزادی اسالم

الرحیم اهللا الرحمن بسم

کـه ایـن شـد دربـاره بحثی گذشته در جلسه . بود عقیده آزادی ما درباره بحث آزاد نیـست صحیح ای عقیده آزاد باشد و چگونه است صحیح ای عقیده چگونه

عـرض . اسـت انـسان شـرافتی حیثیـت بر خالف بشر در آن باشد و آزادبودن اعتقـاد بـشر پایـه گـاهی . تواند باشد می از دو پایه بشربر یکی معتقدات کردیم و اندیـشه تأمـل و فکـر آزاد از روی عقـل بـا یـک ، انسان تفکر آزاد است یک

بـشر بـه ای عقیـده گـاهی ولـی . کنـد می خود انتخاب را برای ای عقیده واقعی آن بـه تقلید آباءو اجـداد، و بعـد انـسان ولو از راه شود از هر راهی می تحمیل ارتبـاطی چکترین تفکر اوکـو با قوه که آن بدون عقیده گیرد و آن خو می عقیده عقاید این گونه و اثراین خاصیت اولین. گردد او مستقر می باشد در روح داشته و عقـل بـرای زنجیـری صورت گیرد و به را می جلو تفکر آزاد انسان که است

زنجیرهـای سلـسله از یـک است عقاید عبارت گونه این. آید در می فکر انسان

آینده انقالب اسالمی ایران

356

شـود، می بسته انسان فکر و روح و پای دست به که و تقلیدی فی و عر اعتیادی خـودش شـده بـسته غـل و بـه زنجیـر کـشیده بـه آدم یـک طور که و همان

الزم دیگـری خـود بـاز کنـد، شـخص و پای زنجیر را از دست آن قادرنیست او بـاز کنـد، و پـا و گـردن را از دست در اختیار دارد آن که تا باوسایلی است

... و ، تقلید، تلقـین عادت نوع یک از روی تفکر بلکه ازروی نه که هم ملتهایی دیگـری نیـروی اسـت زنجیر کشیده فکر آنها را به اندچون را پذیرفته عقایدی

به زنجیر دیگری یک که کنم نمی کند؛ عرض زنجیرها راپاره این که است الزم عقیـدۀ یک حتی ای فکر و عقیده یک که کنم نمی او بنهد، و عرض و پای دست زنجیرهـا آزاد او را از این که گویم می کند،بلکه او تحمیل را به بر فکری مبتنی

. کنـد تفکر انتخـاب را بر مبنای ای فکر کند وعقیده آزادانه کند تابتواند خودش . بشر بکند تواند به فردمی یک که است خدمتهایی رین از بزرگت این

از فکر انبیا با عقاید غیرناشی مبارزه را اعتقـادی پایگاههـای گونـه ایـن کـه اسـت بوده انبیا همین از کارهای یکی

و اعتقاد خـود خود، سرنوشت درباره بتواند آزادانه کنند تا فرد آزاد شده خراب در اجمـاال بدانیـد انـسان کـه ایـن برای. زیاد است مثال زمینه دراین .فکر کند

فکر کنـد، آن تواند درباره اصال نمی گرفتار است عادت در زنجیریک که حالی : بگیرید ، قیاس کنم می عرض کوچک مثال یک ایستاد و عـرض حضرت خدا آمد در مقابل رسول صحابه از معاریف یکی

تو بـر وسیله خدا به که نعمتی بینم می کنم فکر می هر چه من! اهللا کرد یارسول ظـاهرا ایـن . کنـیم ما تـصور مـی که است ای اندازه از آن بیش داشت ما ارزانی

دیگری دختر بچه یک یا به دخترشان به پیغمبر اکرم که گفت را در وقتی سخن واقعـا کرد کـه نقل را از خودش آمیزی قساوت جریان بعدیک .کرد می مهربانی

357 اسالم و آزادی تفکر

اسـت بـوده چگونه بود که کرده حیرت وقت وخود او آن است حیرت اسباب تـأثیر تحـت که بودم از کسانی من: گوید می. اند داده می را انجام کاری چنین که ننـگ ، دختر مایـه داشت نگه اید زنده دختر را نب که بودم قرار گرفته عادت این

دختـری زنـش کنـد کـه مـی بعد نقل . برد را باید از میان ننگ مایه و این است را از میـان دختـرم من: گوید اومی کند و به می دختر را مخفی زاید و سپس میرا دختـر روز ایـن یـک .شـود مـی ساله هفت شود، شش می دختر بزرگ . بردم دختـر چنـین اگر ببیندیک که این اطمینان دهد به می پدر نشان این آورد به می

وضع مردبا چه ، و بعد همین نخواهد داشت کارش به دارد دیگر کاری شیرینی کـه فهمم می حاال من : گوید می. کند گور می به دختر را زنده این آمیزی قساوت

کـار این که وقتی ما آن . دادی و تو چطور ما را نجات دیم بو جانورهایی ما چه . کنیم می داریم کار خوبی چه کردیم ، فکر می کردیم را می

اجبار بردار نیست که اموری

توانـد آزاد باشـد و نمی چیزهایی باید آزاد باشد و در چه چیزهایی بشر در چه اصال اجبار بـردار که چیزهاست ؟ بعضی است آنها غلط درباره اصالفکر آزادی

باشـد، خـود موضـوع را داشـته آن شود بشر را مجبور کرد که نمی یعنی نیست شوند و بخواهند بـا زور جمع جهان مادی قدرتهای ، اگر تمام اجبارنیست قابلد فرد دیگـر فر اگر یک . و دوستی محبت ، مثل اجرا نیست را اجرا کنندقابل آن

کـرد؟ وی شـود او را دوسـتدار و عاشـق باشد، آیا با زور می نداشته را دوست شوند و بخواهنـد یـک جمع جهان قدرتهای اگر تمام . است محال چیزی چنین

ندارد، زیـرا زور دوستدار او کنند امکان ندارد، به فرد دیگر را دوست فرد را که دارد بـاز بـا را دوسـت کـسی ، اگر کسی برعکس. ت قلمرو قلمرو زور نیس این

. آورد اوبیرون را از دل دوستی آن توان زور نمی

آینده انقالب اسالمی ایران

358

اجبار نیست قابل ایمان زور بـردار نیـست و چـون طبعا زور بردار نیست خودش که از چیزهایی یکی

خواهـد می مردم از اسالم که آنچه. است ایمان است منتفی اجبار در آن موضوع نداشـته باشـند یـا ایمـان داشته ایمان که از آن اعم مطلق تمکین نه است ایمان

، اسـت بـاقی تواند پایدار بماند، تا زور هـست خورد، نمی دردنمی به باشند، آن . خودش انتفاء علت شود به می منتفی هم آن رفت زور که

از ای عـده کـه در مـوردی زنـد و حتـی مـی ایمان از دم همیشه کریم قرآن اینهـا به: فرماید ، می آوردیم ایمان ما هم آمدند ادعا کردند که نشین بادیه اعراب

توانید بگوییـد مـا اسـالم قدر می ؛ شما همین آوردیم نگویید ما ایمان بگو شما قالـت ( آوردیـم ویید ما ایمان توانید بگ اما نمی ) ظاهری اسالم یک یعنی ( آوردیم 1.) قلـوبکم فـی االیمـان قولوا اسلمنا و لما یدخل کن'تؤمنوا و ل لم منا قل ' ا االعراب

اظهار اسالم کسی قدر که ، همین آوردن اسالم. خواهد می ایمان پیغمبر از مردم اجتمـاعی از جنبـه مـسلمین کـه اسـت این فقط ش را بگوید،اثر کند، شهادتین

مساوی اجتماعی کنند و از نظر حقوق حساب خودشان توانند او را در زمره می در اسـت بدهند، اگر زن او زن توانند به می اگر مرد است بدانند؛ یعنی خودشان افـراد کـه حقـوقی سایر احکـام کنند وهمچنین توانند با او ازدواج می شرایطی اجتمـاع یـک کـه است آمده فقط اما آیا اسالم . یکدیگر دارند به نسبت مسلمان. است مرحله یک ، این کند ایجاد کند؟نه تمکین اسالمی از مقررات که اسالمی را کـه ایمـان . در دلهـا ایجادکنـد ، شور و محبت ، عشق ایمان است آمده اسالم الرشـد مـن قد تبـین الدین فی ال اکراه « آیۀ. کرد تحمیل کسی زور به شود به نمی جهـت ایـن ناظر بـه کردم عرض پیش در هفته که جهتی شاید غیر از آن » الغی را شـود کـسی مـی ، مگـر بـا اجبـار هـم خواهی می ایمان تو از مردم که است

.14/ حجرات-1

359 اسالم و آزادی تفکر

ادع: کـن دعـوت را بـا حکمـت فرماید مردم می قرآن که است این! ؟کرد مؤمن کـن دعوت و منطق را با دلیل مردم 1 الحسنۀ و الموعظۀ بالحکمۀ ربک سبیل ' الی

در آیـۀ . آنها ایجـاد کنـی در دل و محبت و عشق آنها راخاضع و قلب تا روح تـو وظیفه! پیغمبر ای2 بمـصیطر علیهم لست. مذکر فذکر انما انت : فرماید می دیگر بـه بخواهی که نیستی مردم بر این مسلط ، تو که است و یادآوری و ابالغ گفتن

. کنی و مسلمان زور آنها را مؤمن زور بـردار و اجبـار موضوعات ن خود آ که است از موضوعات بعضی پس

غیر از امکانی آزاد باشند، یعنی باید مردم مسائل گونه طبعا در این . بردارنیست .وجود ندارد آزادی

شود نمی با اجبار حاصل مطلوب کمال ولی اجبار بردار است که اموری آن اجبـار کـرد ولـی را شود مردم در آنها می که دیگر است مسائل سلسله یک

، مردم مثال در اخالقیات . شود اجبار پیدا نمی خواهند، به کار می در آن که کمالی. باشـند نکننـد، عـادل یکـدیگر خیانـت باشند، بـه موظفندراستگو باشند، امین

کردنـد، باشند؛ اگـر خیانـت نگویند، امین دروغ رامجبور کرد که شود مردم می. اسـت اجتمـاعی از نظر مقررات این ولی. شود بریده هم دستشان کردند دزدی مطلـب اخالقـی جنبـه وجود دارد که هم دیگری جنبه یک مسائل گونه در این . باشد راستگو باشد، امین خواهد که می از انسان اخالق که است این و آن است کـه است این بگوید بلکه راست انسان که نیست خواهد این می اخالق که آنچه او باشد، تقوا او باشد، تربیت روحی ملکه راستگویی راستگو باشد، یعنی انسان

کـه چیزهـایی و آن و امانـت و درستی راستی باشدکه او وجود داشته در روح

.125/ نحل-1 .22 و 21/ غاشیه-2

آینده انقالب اسالمی ایران

360

که وقتی یعنی او صادر شود؛ از روح ثانوی طبع شود به می گفته اخالقی فضایل بگویـد قـانون اگـر دروغ باشـد کـه ازقانون خاطر ترس به گوید نه می راست

کند قانون اگر خیانت که خاطر این به باشد نه داشته کند، یا امانت می مجازاتش خودش را برای امانت که این دلیل باشد به داشته امانت کند، بلکه می مجازاتش

خودش را برای راستی که این شمارد، راستگو باشدبرای می و انسانیت یلتفض، راسـتی پـس . داند می را زشت تنفر دارد و آن داند و از دروغ می و کمال شرف یـک صـورت بـه کـه اسـت و کمـال بشر فضیلت برای ، آنوقت ، امانت درستی بـه هـم مـسائل گونه این. و اجرا شود عمل فقط که این صرف درآید نه تربیت . اجبار نیست قابل شکل این

رشد اجتماعی اصال قابل که از نظر این آزاد باشد، نه بشر باید در آن که دیگر از مسائلی یکیبشر اگر بخواهد رشـد . ، رشد بشر است دیگری های از جنبه بلکه نیست اجبار

شـما . آزاد باشـد خـودش آزاد باشـد، در انتخـاب کار خودش پیدا کند بایددر دلتـان که طوری او آن مند هستید که عالقه هم کنید، خیلی می را تربیت تان بچه او بـه کـه ای عالقـه کمـال از روی اگر همیـشه ولی. دربیاید خواهد از آب می

او یـاد بدهیـد، فرمـان به مرتب کنید، یعنی کارها از اوسرپرستی دارید در تمام بخـرد همـراهش خواهد چیـزی ، ازاینجا برو؛ اگر می کار را بکن این بدهید که

این که است را نخر؛ محال را بخر، آن این او دستور بدهید که به بروید، همواره اسـت شما الزم برای در حدودی . دربیاید از آب با شخصیت آدم شما یک بچه او را آزاد بگذاریـد، یعنـی اسـت الزم هم کنید و در حدودی را هدایت تان بچه شما بچه شد، آنوقت ایندو بایکدیگر توأم وقتی. آزاد گذاشتن و هم هدایت هم

361 اسالم و آزادی تفکر

از کـاملی با تربیت بچۀ یک که است باشد، ممکن داشته هم استعدادی اگر یک . درآید آب روش به�] از پرندگان بعضی که خواندم شناسی حیوان از کتابهای در یکی

. بـود زده را مثـال گویـا کـرکس .[ دهنـد یاد مـی هایشان بچه پرواز را به خاصی یاد بدهد بعـد از ایـن اش بچه خواهد پرواز را به می وقتی حیوان بود این نوشته

چـون ولـی - شـد کامـل از نظر جسمانی جهازش پردرآورد یعنی بچه این کهدارد برمـی خـودش ـ او را با نـوک را بلد نیست پروازکردن هنوز پرواز نکرده

این ، یکدفعه باال رفت مقدار که یک. کند وپرواز می خودش بال اندازد روی می پـر و ولـی زدن پر و بـال کند به می اجبار شروع حکم او به . کند را رها می بچه رود گـاهی مـی افقـی ، گـاهی پـایین رودگـاهی باال مـی ، گاهی نامنظم های بال

کنـد خـسته مـی احساس که تاوقتی اوست و مواظب مراقب مادر هم . عمودی بال روی گیرد و دومرتبه او رامی کند، آنوقت می اگر او را نگیرد سقوط که شده

طـور این دهد که می اوارائه برد و ضمنا به او را می داریباز مق . گذارد خود می آزادش شـددومرتبه اش خـستگی رفـع کـه همـین . زد کرد و بـال باید حرکت

را ایـن خـودش طور مـدتها بچـۀ زند، و همین می پر و بال باز مدتی. گذارد می خود رابا به راهنمایی عنی او یاد بدهد، ی را به کند تا پرواز کردن می طور تربیت . را یاد بگیرد پرواز کردن بچه کند تا آن می توأم واگذاشتن

افـراد بـشر را اجتماع اگر سرپرستهای که است اجتماعی از مسائل بسیاری نیـت بخواهند ولو با حـسن شوند، اگر هم می نکنند گمراه و سرپرستی هدایت

و الیق قابل مردم که این بهانه به) باشند داشته سوء نیت ه ک این رسد به تا چه ( مـردم را از آنها بگیرند این ندارند آزادی فهمند و لیاقت نمی نیستند وخودشان

.مانند می باقی لیاقت تا ابد بی

آینده انقالب اسالمی ایران

362

ممکـن . بگیـرد خواهد صـورت می مجلس وکیل مانند انتخاب مثال انتخابی باشـید و داشته هم نیت اید حسن قرار گرفته جمعیت این در فوق شما که است

کند، فرد را انتخاب فالن ملت این است خوب باشد که شما این واقعاتشخیص را اما اگر شما بخواهیـد ایـن . تر است فرد شایسته آن واقعا هم کنیم می و فرض

را شـخص فهمیـد و بایـد حتمـا فـالن کنید و بگویید شما نمی تحمیل مردم به را رشد اجتمـاعی این نخواهند شد که مردمی قیامت کنید، اینها تا دامنۀ انتخاب

خواهـد مـی کـه کننـد، آن تا فکر کنند، تـالش گذاشت باید آزادشان . پیدا کنند مـردد کنـد مـدتی خواهد انتخـاب می که هم کسی کند، آن شود تبلیغات وکیل

فـالن را دارد، دیگـری خـوبی را، او فالن یا دیگری کنم او را انتخاب باشد که و دوم ببرد، بـاز دفعـه پی خودش اشتباه کند، به انتخاب دفعه یک. را دارد بدی رشـد در بیاید کـه ملتی صورت به ملت شود و بعد آن کامل تا تجربیاتش سوم

او تحمیل رشد ندارد و بایدبه ملت این که این بهانۀ اگر به واال . دارد اجتماعی. ماند می تا ابد غیر رشید باقی ملت از او بگیرند، این همیشه را برای کرد، آزادی

. بکنـد هم ابتدا اشتباه آزادی ولو در آن بگذاریم آزادش که است این به رشدش .ز باید آزاد باشد کند با اگر اشتباه صد بار هم

ای بچـه . یاد بدهـد شناگری اش بچه خواهد به می که است آدمی مثل مثلش اسـت او ممکـن بـه و گفـتن دادن یاد بگیرد آیا با درس خواهد شناگری می که

، پیوسـته ببرید سر کـالس هم سال را ده رایاد بگیرد؟ اگر شما انسانی شناگری را خودت خواهی می که اول را یاد بگیری شناگری خواهی ویید اگرمی او بگ به

را ایـن طور بگیر پاهایـت را این بینداز، دستهایت شکل این به بیندازی در آب ندارد که طور، امکان را این پاهایت بده طور حرکت رااین طور، بعد دستهایت

دهیـد، او یاد می را به شناگری قانون که این نباید ضم . را یاد بگیرد او شناگری ، مقداری رود زیر آب می ،و قهرا در ابتدا چند دفعه آب کنید برود داخل رهایش

363 اسالم و آزادی تفکر

دسـتور را کـه خواهـد شـد ولـی هم ،ناراحت خواهد رفت در حلقش هم آب ، آنهم عمل بدون گیردواال با دستور فقط را یاد می شناگری عمل گیرد ضمن می

اگر او را ببرید در آب حتی را یاد بگیرد؛یعنی شناگری نیست آزاد، ممکن عملبگیریـد، او هرگـز شـناگر خودتـان دست روی نگذارید و همواره آزادش ولی .شود نمی مـسائل اصـال بـشر را بایـد در ایـن کـه اسـت مسائل سلسله یک اینها هم

. برسد الزم اجتماعی حد رشد و بلوغ ا به ت آزادگذاشت

رشد فکری همـین . اسـت رشد فکری باید بشر را در آنها آزاد گذاشت که اموری از جمله بایـد هـم ، از نظر رشد فکـری را آزاد گذاشت باید مردم شناگری برای طور که

ر آنها فکر کننـد از تـرس باید د که در مسائلی مردم اگر به . آنها را آزادگذاشت را یـا روحـشان نـدهیم فکـری آزادی هـر طریقـی کنند، به مبادا اشتباه که این

و اگر فکـر کنـی که مبادا فکر کنی و مذهبی دینی موضوع در فالن که بترسانیم ، ایـن روی فـرو مـی جهنم سر در آتش تو بیایدبه ذهن به کوچک وسوسۀ یک از کـه دینـی . رود نمی کند و پیش رشدنمی دینی در مسائل هرگز فکرشان مردم از مطلب آوردن دست به یعنی وتحقیق(خواهد می خود تحقیق در اصول مردمگویـد مـی . اسـت قائـل فکری آزادی مردم برای ناخواه خواه) تفکر و تعقل راه

کـار را بـه و منطقت ای فکرنکرده در آن را که ی»اهللا اال ه'ال ال « از تو اصال من انتخـاب رشـد فکـری تـو از راه را کـه و معـادی ، نبوت پذیرم نمی ای نینداخته تفکر آزادی مردم ناچار به پس. پذیرم از تو نمی من ای نرسیده آن و به ای نکرده گویـد مبـادادر فـالن ترسـاند، نمـی هرگز نمی روحشان را از راه مردم. دهد می

آینده انقالب اسالمی ایران

364

در توپیـدا شـیطان و اگر وسوسه است شیطان ، وسوسه این که فکر کنی مسئله . روی می جهنم سر در آتش شد به

کـه حـدیث ایـن اسـت جملـه ، از آن هـست زیادی احادیث زمینه در این از آنهـا ایـن ؛ یکـی اسـت شـده ه چیز برداشت نه من از امت: فرمود پیغمبر اکرم

یکـی یعنی) الخلق فی الوسوسۀ التفکر فی : یا ( الخلق التفکر فی فی الوسوسۀ: است کـه اسـت نخواهند کرد ایـن معذب خاطر آن مراهرگز به امت که از چیزهایی

مادام. پیدا شود در دلش فکر کند و وساوسی ن، خدا وجها خلقت درباره انسان پیدا شود، شکها در دلش از این ، هر چه وجوست وجست تحقیق او در حال که

.شمارد نمی را گناه کند وآن نمی خدا او را معذب خـدا و رسـول آمد خـدمت بدوی عرب یک که 1 است معروفی در حدیث

فـورا مقـصود او را پیغمبـر اکـرم . شـدم تباه» هلکت! اهللا یا رسول «: کرد عرض آمـد بـه شـیطان گویی ، البد می بگویی خواهی می چه فهمیدم: کرد،فرمود درک

شـیطان . اسـت مرا خدا آفریده که گفتی در جوابش تو هم ؟ خلقک من: تو گفت . بـدهی جـواب ؟ تـو دیگـر نتوانـستی ت اس آفریده خدارا کی ؟ خلقه من: گفت!) عجبـا . ( االیمـان محـض لـک 'ذ: پیغمبر فرمود . است همین! اهللا یا رسول : گفت همـین ؛ یعنـی است ایمان عین این!؟ شدی هالک که چرا تو فکر کردی : فرمود

در کـه فکـری ینچن. است مطلب اول تازه رساند، این می واقعی ایمان تو را به شـک [. کنـی تـالش آن رفـع باید برای] پیدا شد که شک تو پیدا شد، این روح تو در همین که بد است زمانی. است و الزمی معبر خوب ولی است بدی منزل. خـدا : ؟ گفتـی است کرده خلق کسی تو را چه : تو گفت به شیطان. بمانی منزل سـر ، بعـد هـم دانـم دیگـر نمـی : ؟ گفتـی کـرده خلـق کسی ا چه خدا ر : گفت هستی آدمی چنین اما تو که . است ، هالکت تنبلهاست ، شک این. نشستی جایت

.خوانند، نقل شده است ب می شیخ، کتاب اصولی که طالفرائد این حدیث در -1

365 اسالم و آزادی تفکر

هـم ، از مردم ننشستی در تو پیدا شد در خانه ای و وسوسه شک چنین وقتی که ام کـرده شـکی چنـین بگـویم مردم به اگر من که و نگفتی نکردی رودربایستی

در وطلبـی حـس یـک شود که می ، معلوم نیست کامل توایمانت گویند پس می پیـدا شـکی چنـین اگر من که کنی سؤال نزد پیغمبرت فورا آمدی که تو هست

محـض لـک 'ذ فکر؟ یا با یک رد کنم عمل را بایک شک ؟ آیا این کنم چه کردم آزادی است این! ؟ ترسی می چیزهایی ؛ چرا از چنین است ایمان عین این االیمان

.در تفکر اصول گوید من و می است کرده پاره تقلید را از اساس رشته که اسالم پس آیـا مکتبـی ، چنین پذیرم باشید نمی کرده را درک آن آزادانه که آن را بدون دین زور را بـه بیاییـد اسـالم کـه ایـن را مجبور کنـد بـه مردم دارد که امکاناصال

را مـردم بود که کرد غیر از این آنچه. نکرد هم در عمل طور که بپذیرید؟ همین بـا ذره یک بود که با عقاید خرافی کرد مبارزه باشد؛ آنچه کرده اسالم مجبور به

. و فکـر عقـل بود بـرای شده زنجیری ، فقط ارنداشت و فکر بشر سر و ک عقل قـرار از چـه مطلـب تا بفهمـی فکر کن حاالآزادانه ، گفت زنجیرها را برداشت

بـا جنگید، باملتها نجنگید، با دولتهـا جنگیـد، یعنـی یا اگر با کشورهایی . است مـردم و پـای سـت د را بـه واجتماعی خیالی زنجیرهای این جنگید که کسانی بدهیـد توانیـد نـشان کجاشما می. جابر جنگید با حکومتهای اسالم. بودند بسته و شـوق ملتهـا در نهایـت دلیل همین باشد؟ و به جنگیده ملت با یک اسالم که

. بود خودمان از آنها ایران یکی را پذیرفتند که اسالم رغبت

عقیده ر آزادی د اسالم درخشان کارنامه دیگـر در مـذاهب متأسـفانه کـه اسالم تاریخ بسیار درخشان از صفحات یکی بود ای عقیده آزادی مسئله ، همین است و تاریک سیاه تاریخشان صفحات اینجا

آینده انقالب اسالمی ایران

366

ملتهـا دادنـد و گرفتند به را در دست حکومت حتی که از آن پس مسلمین که و دقـت مـسائل باید و شاید در این که طوری ما آن متأسفانه. (ندارد نظیر این

کـه کـنم راهنمـایی مـسائل گونه شما را در این که جز این من .) کنیم فکر نمی . نداریم تفصیل فعال وقت ، چون ندارم دیگری کنید راه را مطالعه تاریخ

بخوانیـد، اسـت ' وسـطی قـرون ریخ تـا را که آلبرماله تاریخ شما جلد سوم بـا اسالم کنند که می ما تبلیغ امروز دارند در میان که مسیحیها، همینهایی ببینید

مرتکـب مـسیحیت عقیـده تحمیـل برای جنایاتی ، چه است کرده زورپیشروی قـول بـه مـسیحیت بـدعتی های فرقه یعنی خود مسیحیان در باره چه اند، شده

. زردشــتیها را بخوانیــد تـاریخ . و غیــر آنهــا مـسلمین در بــاره و چــه خودشـان را بخوانیـد و ساسانیان ، دورۀ از اسالم قبل ایران تاریخ کنم می مخصوصا توصیه

داشـتند و موبـدها را در دست حکومت که زردشتیهایی مخصوصا ببینید روابط و مزدکیـان حاال مانویـان ( دوره آن د با عیسویان دستگاهها متنفذبودن در آن که! ؟ اسـت بوده عیسویها و یهودیها کردند چه درباره که ، آزارهایی ) خود جای به

مظـالم بـه را بخوانیـد، بـاز راجـع دورانـت ویـل تمـدن تـاریخ جلد سـیزدهم ا بخوانیـد کـه ر دورانـت ویـل تمدن تاریخ جلد یازدهم همچنین. مسیحیهاست

دهد کـه می خود او نشان که مختلفی ، مخصوصا قسمتهای است اسالم به راجع آنهـا بودنـد فرمـان تحـت کـه ملتهـایی آزادیهای چقدر برای و مسلمین اسالم . نظیر ندارد جهان در تاریخ چیزی چنین. بودند قائل احترام

از بسیار عـالی مقاله یک پیامبران محمد خاتم کتاب جلد دوم نمونه عنوان به آن اول توانید چنـد صـفحه می الاقل. » اسالم کارنامه « نام از اساتید دارد به یکی طـور بـه ، اگرچـه کرده بحث اسالمی تمدن انگیزه به راجع رابخوانید که مقاله

آن آورید، چون دست کامال به را توانید مطلب آنجا می . است کرده بحث فشرده . بسیار آزاد است بحث یک بحث

367 اسالم و آزادی تفکر

اسالمی تمدن و گسترش پیدایش دو علت

و دو کـرده بحـث خیلـی اسالمی تمدن و گسترش پیدایش علل به علما راجع اسالم که است حدی بی ، تشویق علت اولین: اند ذکر نموده برایش اساسی علت

. است قرآن در متن تشویق و این است کرده و تعلم تفکر وتعلیم به انـد کـه ذکـر کـرده اسـالمی تمدن و گسترش پیدایش برای که دومی علت

قـبال از یکـدیگر کـه نامتجـانس مختلـف از ملتهای توانست اسالم چطور شد بـه اسـالم که است احترامی وجود آورد، به وحدتی چنین تنفر را داشتند کمال

و مـسلمین اسـالم کـه و تساهلی تسامح خودشان قول ، به عقاید ملتها گذاشت تـشکیل تمـدن ایـن لهذا در ابتدا که . بودند قائل مختلف عقاید ملتهای به راجع تمـدنی دادنـد کـه مـی حجـاز تـشکیل مسلمانها را اعـراب اولی شد، هستۀ می از آنهـا مـسلمان کمـی درآغاز عده . شدند ملتها آمدند مسلمان کم کم. شتندندا

مخـصوصا ( و یاصـابئی یـا مـسیحی بودنـد یـا زردشـتی یا یهودی شدند، بقیه بـا قدری به مسلمین). است بوده کم خیلی زیاد بودند، زردشتی ها خیلی صابئی

واردکردنــد کــه خودشـان را در میــان رفتــار کردنــد و اینهـا اینهـا بــا احتـرام تدریجا خودآنها شد که سبب نبودند، و همین با آنها قائل دوگانگی کوچکترین . را پذیرفتند عقاید اسالمی شدند یعنی هضم در اسالم

عقاید مخالف درباره مسلمین و تساهل از تسامح هایی نمونه ما در تاریخ . کنم می امیر شروع حضرت از زمان . زیاد است نمونه زمینه در این

جمله مکرر این خالفتشان در زمان )ع( علی امیرالمؤمنین که خوانیم طور می این و اگر بمیرم بپرسید که دارید از من هر سؤالی هستم زنده تا من فرمود که رامی

از شما بخواهد گونه این رد که را پیدا نخواهید ک دیگر کسی شما نباشم در میان

آینده انقالب اسالمی ایران

368

از پـای شخصی مرتبه اند یک نوشته. تفقدونی ان قبل سلونی: کنید از او سؤال که مـا ال ایهـا المـدعی «: گفت آمیزی جسارت تجاسر و بیان منبر بلند شد و بایک

و ای ـ العیاذ بـاهللا ـ جاهـل مدعی ای» فاجب ائل،انـا الس و المقلد ما الیفهم یعلم بـه وقتـی . بـده تـو جـواب کـنم می سؤال من! زنی می حرف نفهمیده که کسی را توضـیح اش قیافـه فقـط . خـورد نمـی مـسلمین کردند دیدند به نگاه اش قیافه بـه را هـم ، کتابی داشت درازیمجعد و بود و موی الغر اندامی آدم اند که داده

عربهایی بود به شبیه اش قیافه یعنی» العرب مهودۀ من کأنـه« بود آویخته گردنش . شدند یهودی که

بپاخاسـتند بـا نـاراحتی امیرالمـؤمنین کـرد، اصـحاب جسارت گونه تا این ای جملـه )ع(علـی ! کنـد؟ مـی سارت جـ که کیست این: کنند وخواستند اذیتش

: فرمـود . اهللا بـراهین اهللا و التظهر به حجج به الیقوم الطیش ان: دارد،فرمود بنشینید خواهید گرفتید، می خواهد، شما خشم می جواب دارد، از من سؤال شخص این

دهیـد، بـا مـی خـرج بـه کردیـد، عـصبانیت بدهیـد، غـضب خرج به خشونت خدا ظاهر برهان کرد، با عصبانیت و راست خدا را قائم شود دین نمی عصبانیت

لـسانک بکل اسئل: مرد و فرمود آن بعد رو کرد به ! شود، بنشینید سرجایتان نمی بگـو، تنگت خواهد دل می هر چه ، یعنی زبانت باتمام بپرس. جوانحک و ما فی را از ابتدا آدم این بود که کافی جمله یک همین. بگو داری دل در درون هر چه

. دادنـد جواب کرد و حضرت سؤال چندین. کردن سؤال کرد به شروع. کند نرم اند که قدر نوشته همین. است هاذکر نشده و جواب سؤال ، متن در نقل متأسفانه

دا اال اهللا و ان ه' ال ال اشـهد ان : گفـت شـخص دیدنـد آن مرتبهدر آخر یک محمـ . اهللا رسول

در زمـان . حرفهـا نـدارد شو و ایـن ، خفه مسائل گونه اساسا در این اسالم شـما در تـاریخ . داد مـی جـواب کردند، حضرت می آمدند سؤال خودپیغمبر می

369 اسالم و آزادی تفکر

مـسجد مخـصوصا زیـاد بـه شـیخین خالفـت در زمـان )ع(علی خوانیدکه می در جهان اسالم صیت که این برای: فرمود می [ کار این علت در بیان ] و رفت می

دارنـد، آینـد، سـؤاالتی مـی دانشمندی مردم و اکناف ، ازاطراف است بلند شده و سـلمان مثـل دش خـو خـاص اصحاب گاهی. بدهد آنها جواب باید به کسی باشـید اگـر برویـد در مـسجد، مراقـب : فرمـود آنهامی فرستاد و به ذر را می ابی

نتوانـد باشد که داشتند مبادا کسی سؤاالتی اسالم به راجع پیدا شدند که افرادی آنها را رد کند، اگـر دیدیـد عنف باشد به جاهلی آنها را بدهد، مبادا آدم جواب

دارد فورا بیاییـد اسالم درباره پیدا شد وسؤاالتی جهان جای از یک دانشمندی . را بدهم جوابهایش بروم مرا خبر کنید که

از شود و بـسیاری آنها می علیه که تبلیغاتی همه این رغم علی امیه بنی حتی بـا کنـیم ، اگـر آنهـا را قیـاس است درست) حدود نود در صد آن ( تبلیغات آن

مخـصوصا . بودند، باز آنها بهتر بودنـد در جهان دیگر که ازحکومتهای بسیاری ، فـراوان برخورد نداشت با سیاست ، تا آنجا که عقیده آزادی العباس بنی در دوره

نقـل » توحیـد مفـضل « عنـوان تحـت راسـتان داستان در را من داستان این. بود : ام کرده در مـسجد رفـت . اسـت )ع( صـادق امـام از اصـحاب عمر یکی بن مفضل

دربـاره بعـد از نمـاز، مـن «: گویـد مـی خودش. بود خلوت. نماز بخواند مدینه از یکـی العوجاء ـ که ابی ابن حال در همان» . کردم او فکر می پیغمبر و عظمت

کـه طـوری بـه نشست اری ـ آمد کن نداشت اصالخدا را قبول بود یعنی زنادقه. آمد کنار او نشست هم از همفکرانش بعد یکی . نداشت با مفضل زیادی فاصله العوجاء ابی ابن صحبتها یکدفعه در بین . کردن کردند با همدیگرصحبت شروع، کـنم فکر مـی شده در اینجا مدفون که آدم این عظمت درباره هر چه من: گفت

در پـنج ! اسـت افـسار زده مـردم گردن به چگونه! است کرده چه ببین. حیرممت

آینده انقالب اسالمی ایران

370

بـه راجع کفر گفتن کرد به شروع. اوبلند است پیامبری به شهادت صدای وقت ... و خدا، پیغمبر، قیامت

: گفت آمد نزد او و با عصبانیت . بیاورد طاقت ، نتوانست گرفت آتش مفضل تـو : او پرسـید ! ؟ گویی می سخنانی در مسجد پیغمبر خدا چنین ! خدا دشمن ای

؟ از فالن کالمی ؟ از اصحاب هستی مسلمین های از نحله نحله واز کدام کیستی حرفها ، ما همین محمد هستی جعفر بن اگر از اصحاب : ؟بعد گفت هستی فرقه

حرفهـای همـه مهربانی ، با کمال وییمگ می و باالتر از اینها رادر حضور خودش تـسلیم که کنیم می خیال خودمان پیش ما گاهی که طوری کند به می ما را گوش

سـعه بعـد بـا یـک . کنـد مـی ما را قبول حرف او هم قریب ما شد و عن حرف یـک . دهـد می ما را جواب حرفهای ،تمام دادن جواب کند به می شروع صدری

.شود نمی دارید او ندارد، ابدا عصبانی جنابعالی را که عصبانیتهایی از این ذره رسـول یـابن : گویـد و مـی )ع( صادق امام رود خدمت خیزد می برمی مفضل : فرمایـد کنـد و مـی مـی تبـسم حـضرت . پیدا کردم گرفتاری چنین یک من!اهللا

توحیدی درس سلسله یک بیا من فردا صبح خواهد می ، اگر دلت نباش ناراحت جـواب چـه بـدانی شـدی مواجه طبقه اگر با این بعد از این که گویم تومی به

. است جریان مولود این است امروز در دست که توحید مفضل کتاب. بدهیبـا ! بـود فته ر مسجدالحرام به حج در فصل سال العوجاء یک ابی ابن همین

ظاهرا . گفتند می سخن بودند و با هم داده را تشکیل ای خود حلقه زندیق رفقای ، مثـل را ببین مردم این: گوید می مقفع ابن وقت یک. در آنجا بوده هم مقفع ابن

اینهـا یـک چرخند و در بـین سنگها می باشند دور این بسته خرمن به که گاوی آنجـا کـه جـالس شـیخ مگـر آن باشد نیـست کردن صحبت قابل که آدمینفر

چیـزی ، او هـم کنـی مـی مبالغه او هم تو در باره : العوجاءگفت ابی ابن. نشسته: گفـت مقفع ابن. در گرفت مباحثه بینشان. غیر ازآنهاست ، این نه: گفت. نیست

371 اسالم و آزادی تفکر

بـا او صـحبت مـن . بکـن سـؤال برو از او یک خواهد می دلت حاال اگر خیلی ، نشـست ابتـدا کـه ! آمیـز اماچقدر جسارت رفت. کن ، برو با او صحبت ام کرده بگیرد باید سـرفه سرفه حلقش درراه وقتی آدم دانی می! اهللا رسول یا ابن : گفت: فرمود. باید بگوید شود پیدا می در دلش که هم شک آدم: گفت. بله: فرمود. کندو ! (؟ البقر حوم حوله ذا البیدر وتحومون ' ه ما تدوسون ' الی: گویم می من گفت. بله

بچرخیـد؟ خرمن گاودور این خواهید مثل شما می تا کی ) تعبیرات گونه از این دادنـد و جـواب )ع(قصـاد امـام . خـدا به راجع کردن سؤال کرد به بعد شروع

را نشان چرا خودش است اگر خدا راست : گفت. هست حدیث در کتب متنش یـک ! بهتر؟ بدهد ازاین را نشان خودش خدا چگونه : فرمود دهد؟ حضرت نمی را در خـداخودش بدهد که نشان را در صنعتش تواند خودش می چگونه صانعنـداد؟ در تـو نـشان را در خلقـت ؟ آیا خدا خودش ت اس نداده نشان عالم این

و پـا و جهـاز هاضـمه و دسـت نـداد؟ در چـشم نشان و زمین آسمان خلقتآنقـدر : گویـد العوجاء می ابی نداد؟ ابن نشان گیاه نداد؟ در فالن نشان ات وریهآیـد و در مـی خـدا خـودش ن´ اال شـد کـه مجـسم من پیش یکمرتبه که گفت ! بدهد نشان من رابه خواهد خودش می

حدیث در کتب احتجاجات بخش جلـد در یـک االنوار بحارمثال . است ما احتجاجات حدیثی از کتابهای بخشی

بایـد ایـن . طبرسـی احتجـاج : در احتجاج داریم کتاب ما یک . دارد احتجاجات طور کلی دیگر و به ادیان علمای که است اینها مباحثاتی . را خواند احتجاجات ، یهـودی ، بعـضی مـسلک و مـادی از آنها دهـری بعضی دیگر ـ که دانشمندان

بودنـد پرست بت بعضی و حتی صابئی ، بعضی زردشتی ، بعضی مسیحی بعضیشـنیدند مـی کردند، جـواب می سؤال آمدند نزد ائمه اینها می . اند داشته : ـ باائمه

آینده انقالب اسالمی ایران

372

چنـین مقتـدر اسـالمی در دولت داری حقی تو چه گفت نمی کسی. رفتند ومی . بزنی حرفهایی

و تـاریخ کتب در متن که ٧ رضا حضرت و احتجاجات مخصوصا مباحثات از مقتدرترین مأمون و دولت هارون دولت. است عجیب است مضبوط حدیث

خواستند جلـو آزادی اینها اگر می . است خود دیده به جهان که است دولتهایی . نداشـت مخالفـت جـرأت توانـستند و کـسی حد اعال می را بگیرند، به عقیده توسعۀ متکلمین های هنوز فرقه زمان در آن . بیایند داد متکلمین می اجازه هارون

آمدنـد، شـروع مـی المی اسـ متکلمـین مختلـف هـای فرقه. بود زیاد پیدا نکرده عقاید اشـعری داشتند، آنها که عقاید اعتزالی آنها که ؛ کردن مباحثه کردند به می

بودند، شیعه اول درجه اینها دشمن که با این . بودند شیعه آنها که داشتند و حتی ـ دادند که می اجازه وبیش کم شیعی متکلمین به ذلک مع مجـالس ن بیایند در ای

او از نظـر کـه با ایـن ! است داستانی که مأمون. کنند را مطرح خودشان بحثهای و شـیخین بر احترام سیاستش پایه یعنی( بود و متعصبی مسلک سنی آدم سیاسی

کـرد و مـی را اذیـت چقدر شـیعه سیاسی در مسائل که دانیم بود و می بر تسنن بـه تا آنجـا کـه آدم همین ولی) را شهیدکرد )ع(ا رض امام ه ک است کافی همین

مباحثـاتی خـودش . داد مـی آزادی مذهبی ، در مسائل برخورد نداشت سیاستش نـام به کتابی پیش چند سال ترک قاضی یک که تسنن و علیه تشیع نفع دارد به وقتـی ؛ مـن شده ترجمه فارسی ه و ب نوشت محمد آل در تاریخ و محاکمه تشریح

نفـع بـه کـه ومباحثـاتی احتجاجـات از بهترین یکی دیدم را خواندم کتاب آن ای مباحثـه همـین است شده استدالل امیرالمؤمنین بر امامت و در آن شده شیعه مرد ولی داشت هر عیبی مأمون. است کرده تسنن اهل با علمای مأمون که است . بود عجیبی طلب و دانش دوست دانش

373 اسالم و آزادی تفکر

خود منطق به اعتماد اسالم بـود؟ امـر چـه این کنید؟ علت رفتارها را در کجا پیدا می این شما نظیر و شبیه

خـودش منطق به چون اسالم. اعتماد داشت خودش منطق به اسالم بودکه این فکـر مسائل این را بترساند بگوید درباره مد مردم آ نمی وقت هیچ اعتماد داشت

ولـی خواهد فکر کن می دلت هر چه گفت می ، بلکه خدافکر نکن ، درباره نکن بشر یک که ، در حدودی فکر کنی منطق ، روی فکر کنی اساسی که این شرط به خدا را بـه حقیقت مخواه می من گویی مثال تو می وقت یک. تواند فکر کند می

خـدا را بـه از مخلوقـات یکـی گوینـد آیـا توحقیقـت تـو مـی به. آورم دست ؟ آیـا تـو حقیقـت آوری دسـت خدا را به حقیقت خواهی می که ای آورده دست کرده پیشرفت همه این علم که هم ن´؟ اال ای آورده دست را به نور حسی همین مـا بـه کـه گوید این می ولی. کند می اشیاء خودداری در حقیقت ، از بحث استاگـر از . وجود اشیاء راانکار کنیم شود که نمی ، دلیل اشیاء نرسیم و حقیقت کنه

، دانـیم نمـی چیـست مـاده ، حقیقـت دانـیم نمـی چیست برق ما بپرسند حقیقت ، اما وجوداینهـا دانیم نمی ست نور چی ، حقیقت دانیم نمی چیست انرژی حقیقت

اسـت بـشر پیـدا نـشده ؟ هنـوز یـک چیست حیات حقیقت. کنیم را انکار نمی را امـا وجـود حیـات . چیـست حیـات حقیقت بگویم توانم می ادعا کند من که

توانند به می مردم حدود همه در این . بینیم را می آثار حیات چون کنیم انکارنمی و ابـدی ازلی ، ذات هست الیزالی ، ذات هست خدایی پیدا کنند که معرفتخدا

، ذاتـی اشیاء اسـت مبدأ همه که ، ذاتی چیز است نیاز از همه بی که ،ذاتی هست حـدود همـه در ایـن . چیـز اسـت خود و قـادر بـر همـه مخلوقات به عالم که نتوانـد درک کـس هیچ کنیم قدر را فرض حاال راز قضا و . کنند توانند درک می

کننـد، ایـن افراد دیگـر نتواننـد درک کنند ولی افراد بتواننددرک کند یا بعضی دهـد بلکـه مـی اجـازه مردم تنها به نه اسالم که است این. نیست جایی مضر به

آینده انقالب اسالمی ایران

374

و نمونـه (فکر کنند معاد فکرکنند؛ درباره مسائل گونه در این دهد که می فرمان، سـایر مـسائل فکرکننـد و دربـاره نبـوت ، درباره )دهد می مردم دست تفکر به روی دین این پایه که خود دارد و این منطق به اسالم که اطمینانی دلیل چرا؟ به . و فکر و تفکر است منطق

خدمتگزار دشمنان

در افراد شکاک هرگز از پیدایش من که ام نوشته خودم های مکرر در نوشته من، از شـوم تنها متأثر نمی بنویسند نه کنند و مقاله سخنرانی اسالم علیه که اجتماع

شـود کـه مـی اینها سـبب پیدایش دانم می ، چون شوم می هم نظر خوشحال یک دیـن علیـه کـه و افـرادی وجود افـراد شـکاک . شود بیشتر نمایان اسالم چهره

روح و بـی آنقدر مـرده دین حامیان که است خطرناک وقتی کنند می سخنرانی امـا اگـر همـین . ندهنـد نـشان العمل برنیایند و عکس جواب در مقام باشند که

ضـربت در مقابـل باشد کـه وجود داشته اسالم در ملت و زندگی مقدار حیات اسـالم نفـع امر بـه در نهایت باشید که بدهد، مطمئن نشان العمل عکس دشمن شـیعه پیدا شد علیه اخیر، کسروی سال چهل سی در طول طور که ؛ همان است

هـا آمدنـد در مـسائل ای ،تـوده چیزهـا نوشـت اسالم و احیانا علیه بالخصوص پیدا شدند فراد دیگری کردند،ا اعتراض اسالم اساس حرفها زدند و به مادیگری

کـه این گفتند؛اینها بدون سخنانی اسالم علیه ایرانی از ملیت حمایت نام به که اسـالم آنقدربـه طـور غیـر مـستقیم باشند، به بخواهند و قصد داشته خودشان ، تـازه کتابهـا را نوشـت آن کـسروی وقتـی . دانـد خـدا مـی کردند که خدمت در اثـر چند قـرن در طول را که کاغذ و مسائلی روی رفت اسالم یعلما دست آنهـا را روی از ابهـام هـایی بود پرده نشده و ایرادی و تشکیک اعتراض که این

بـود، تـشریح آنها پیـدا شـده درباره هم و اوهامی خرافات کم بود وکم گرفته

375 اسالم و آزادی تفکر

بایـد بگوینـد، در بـاب چـه امامـت در بابدانستند مثال نمی اصال مردم . کردند بایـد بـداء چـه بایـد بگوینـد، در بـاب چه تقیه باید بگویند، درباب چه تشیع

هـای از زیـر پـرده حقـایق آشکار سـاختن کردند به علما شروع آنوقت. بگویند زار بـه خـدمتگ دشمنان و این شکاک در اثر نبودن چند قرن در طول که اوهامی

ها چقدر ای توده. شد بهتر روشن خیلی از مسائل سلسله بود، و یک وجود آمده و منطـق فلسفی منطق بخواهند، به خودشان که این و بدون طور غیر مستقیم به

از اسـالم علمـای دسـتهای شدندکه سبب یعنی! کردند خدمت اسالم اجتماعی . منتشر شد زمینه در این ار نفیسی آمد و آث بیرون آستین

دارد کـه بـیم نـدارد، آنوقـت حرفهـا بـیم گونه هرگز از این زنده دین یک مـا در گذشـته ندهند و متأسـفانه نشان العمل عکس باشند که آنقدر مرده ملتش: د آمدنـد گفتنـ ای عـده مـشروطیت مثال در اوایـل . ایم داشته حالتی چنین گاهی نفر پیـدا شـود کـه یک ما ندیدیم . خورد درد امروز نمی به اسالم جزائی قوانین روی ای بعـد عـده . کنـد حمایت زمینه در این اسالم بنویسد از منطق کتاب یک

را یکبـاره اسـالم جزائـی آمدند قـوانین ونادانی جهالت روی ای و عده غرضـ جزائـی کردنـد و رفتنـد قـوانین تلقـی شـده سخبوسیدند و کنـار گذاشـتند، ن

در که اال اکنون و است تأسف ، اسباب این. کردند را ترجمه خارجی کشورهای در جنبـشی اسالم اقتصادی و مسائل زن حقوق مثل اسالم دیگر حقوقی مسائل بـا ر پیـروزی امـ و درنهایـت نیـست نگرانی جای ، هیچ بینیم می مسلمین میان

. است مسلمین و بر اساس و فلسفه و حساب فکر و عقل بر اساس منطقش که اساسا دینی از حـساب همـین روی. ندارد نگرانی جهت ، در این است مصالح سلسله یک

دیگـر ملـل و بـه مـسلمین بـه اسالم که تفکری آزادی آن تا کنون صدر اسالم . است اسالم از افتخارات و این است نداده دیگری دین هیچ ، داده سالم ا درباره

آینده انقالب اسالمی ایران

376

بـصیرت را از روی اسـالم حقـایق کـه کن عنایت ما توفیق همه به! خدایا

. کنیم درک وتحقیق . کن عنایت و جنبش و حیات ما غیرت به! خدایاما از گوش غفلت های بفرما، پنبه مت ما کرا همه به خیر دنیا و آخرت ! خدایا . کن بیرون . و بیامرز ما را ببخش همه اموات! خدایا

کریم قرآن آیات فهرست صفحه آیه شماره سوره نام آیـه متن ، 117، 85، 55، 21، 16 1 الکتاب فاتحۀ . الرحیم اهللا الرحمن بسم

201 ،209 ،223 ،231 ، 264 ،273 ،293 ،311

45، 44 3 بقره ... بالغیب یؤمنون الذین 267، 266 188 بقره ... و ال تأکلوا اموالکم

31 229 بقره ... حدود تلک... الطالق 308، 293، 109، 108 256 بقره ... الدین فی ال اکراه

108 256 بقره ... قد تبین... ال 285، 63 13 رانعم آل ... فی آیۀ لکم قد کان

176 64 عمران آل ... الکتاب یا اهل قل 80 139 عمران آل ...و ال تهنوا و ال تحزنوا

82 164 عمران آل ... اهللا علی لقد من 308 190 عمران آل ... السموات خلق فی ان

308 191 عمران آل ... اهللا یذکرون الذین 111 59 نساء ... آمنوا اطیعوا اهللا یا ایها الذین

87 141 نساء ... اهللا یجعل لن... الذین 170 150 نساء ... ببعض نؤمن... ان

57، 55 3 مائده ... اکملت الیوم... حرمت 233، 58، 55 3 مائده ... الذین یئس الیوم... حرمت 16 56 مائده ... اهللا حزب فان... و من

آینده انقالب اسالمی ایران

378

80 128 فاعرا ... هللا االرض ان... قال 302 138 اعراف ... اجعل یا موسی... و جاوزنا

303 157 اعراف ... عنهم و یضع... الذین 266، 265 60 انفال ... و اعدوا لهم

58، 57 11 رعد ... اهللا ال یغیر ان... له 284 29 حجر ... فیه و نفخت... فاذا

295 78 نحل ... بطون من و اهللا اخرجکم 314، 37 125 نحل ... ربک سبیل الی ادع

180 79 اسراء ... فتهجد اللیل و من 16 81 اسراء ... جاء الحق و قل 51 13 کهف ... فتیۀ انهم... نحن

51 14 کهف ... قلوبهم و ربطنا علی 302 97 طه ... ثم لنحرقنه... قال

302 60 انبیاء ... قالوا سمعنا فتی 302 61 انبیاء ... ی عل قالوا فأتوا به 302 62 انبیاء ... فعلت قالوا ءانت

302، 39 63 انبیاء ... کبیرهم فعله بل قال 302، 272، 271، 40، 39 64 انبیاء ... انفسهم فرجعوا الی

80 105 انبیاء ... الزبور و لقد کتبنا فی 17 40 حج ... اخرجوا من الذین

82 ـ 80 55 نور ... وعد اهللا الذین 81 4 قصص ... عال فرعون ان

125، 64 6 قصص ... االرض فی لهم و نمکن 81 ـ 79، 64 5 قصص ... نمن و نرید ان 113 69 عنکبوت ... جاهدوا فینا و الذین

284 72 ص ... فیه و نفخت... فاذا

فهارس

379

65 28 غافر ... مؤمن رجل و قال 51 7 9محمد ... تنصروا ان... یا ایها 317، 296 19 9محمد ... اال اهللا ال اله... فاعلم

17 27 فتح ... اهللا رسوله لقد صدق 313 14 حجرات ...امنا' االعراب قالت 307 20 ذاریات ... ایات' االرض و فی 307 21 ذاریات ... انفسکم و فی

276 25 حدید ...لقد ارسلنا رسلنا 271، 270 19 حشر ... و ال تکونوا کالذین

180 20 مزمل ... انک یعلم ربک ان 284 8 انسان ... الطعام و یطعمون

284 9 انسان ... انما نطعمکم 314 21 غاشیه ... فذکر انما انت

314 22 غاشیه ... علیهم لست 177 6 علق . لیطغی االنسان ان 177 7 علق . استغنی اه' ر ان 168، 45 1 فیل ... تر کیف الم 168، 45 2 فیل ... کیدهم یجعل الم

168، 45 3 فیل ... علیهم و ارسل 168، 45 4 فیل ... بحجارۀ ترمیهم 168 5 فیل ... کعصف فجعلهم

آینده انقالب اسالمی ایران

380

احادیث فهرست صفحه گوینده حدیث متن

17 عاشورا زیارت ... و علی علیک السالم 28 )ع( علی امام ... االمۀ خیانۀ الخیانۀ اعظم 29، 28 )ع( علی امام ... لنرد المعالم و لکن

29 )ع( علی امام ... اهلها و استصالح 127، 30 ص( اکرم رسول ... حتی امۀ تقدس لن

32 )ع( علی امام ... امرءا مسلما فلو ان 61، 60 )ع( علی امام ...لو ال حضور الحاضر

124، 91 ــ ... عدل الجهاد کلمۀ افضل 98 )ع( علی امام ... تخوضون ال الفینکم 127، 126 )ع( علی امام ... عبد غیرک و ال تکن

149 )ع( علی امام ... شد افقها بسیار تیره 150 )ع( علی امام ... در را که ثروتهایی تمام 150 )ع( علی امام ... العدل فی ان 152 )ع( علی امام ... القدیم الحق ان 166)ص( اکرم رسول ... له ال معاش من 171 )ع( علی امام ... ابواب من الجهاد باب ان 171 )ع( علی امام ... عباد اهللا احب من ان

176 ــ ... خلقت آدم یابن 199 )ع( علی امام ... هلمو تزودوا من

200 )ع( علی امام ... اشهد اهللا انها حنت 201 ــ ... الیهجم نه بزما العالم 249 )ع( علی امام ... یراد حق کلمۀ

295 ــ ... خیر من تفکر ساعۀ

فهارس

381

295 ــ ... خیر من تفکر ساعۀ 295 ــ ... خیر من تفکر ساعۀ

295 ــ ...ذر ابی اکثر عبادۀ کان 296 ــ . اهللا محمد رسول

298 )ع( علی امام ... ء یعمی الشی حب 318 )ص( اکرم رسول ... التفکر ی ف الوسوسۀ 318 )ص( اکرم رسول ... الوسوسۀ التفکر فی

319، 318 )ص( اکرم رسول . االیمان محض لک'ذ 321 )ع( علی امام ... ان قبل سلونی

321 )ع( علی امام ... به الیقوم الطیش ان 321 )ع( علی امام ... لسانک بکل اسئل

321 ــ ... ال اله اشهد ان 323 )ع( صادق امام ... اگر دلت نباش ناراحت

323 )ع( صادق امام ... را خودش خدا چگونه

آینده انقالب اسالمی ایران

382

اشعار عربی فهرست

صفحه سراینده نام تعداد ابیات اشعار اول مصرع 22 معری ابوالعالی 1 رجل فی الناس لرأیت لوجئته

52 ــ 1 لیال المحراب هو البکاء فی

اشعار فارسی فهرست

صفحه سراینده نام تعداد ابیات اشعار اول مصرع 284 ــ 1 کند چه فدک از جهان رست که آن

275 ــ 1 برپا شد ادبی انقالب 56 مولوی 1 برون ما خصم کشتیم شهان ای

169 مولوی 1 و آسمان زمین ذرات جمله 175 حافظ 1 تابدار مباد زلف آن از حافظ خالص 16 حافظ 1 توست آشیانۀ من منظر چشم رواق

15 شهید مطهری 6 را خبر نبود ، یاران محبوب آن ز منزلگاه 141 حافظ 2 کرد از ما می جم جام طلب سالها دل

179 حافظ 1 دید توانم نمی بگویم درست سخن 176 حافظ 2 کبود چرخ زیر که آنم همت غالم

62 ــ 1 از آنت نفس ای داشتم گرامی 15 ذوالقدر 6 ما را بار قفس از سنگینی نشد ابرو خم

فهارس

383

اشخاص اسامی فهرست

302، 301، 272، 271، 40، 39: )ع(ابراهیم 168: ابرهه، 322، 191): عبدالکریم(العوجاء ابی ابن

323 بن دالرحمنابوزید عب ( خلدون ابن

206): محمد، 62): عبداهللا بن حسین ابوعلی( سینا ابن

63،142 ،143 ،164 ،259 31): عبداهللا ( عباس ابن 192: عبد ربه ابن 323، 191): عبداهللا، روزبه ( مقفع ابن 97): عبدالرحمن ( مرادی ملجم ابن

22: معری ابوالعالی 148: قحافه ابی ابوبکر بن بن هشام عمرو بن ابوالحکم ( ابوجهل 82): مغیره

، 82): جندب بن جنادۀ ( ابوذر غفاری199،258 ،259 ،295 ،296 ،322 143: بیرونی ابوریحان 82، 64: حرب ابن ابوسفیان 195: ابویوسف 192: اپکتیتوس 71): سر سید ( هندی احمدخان 179، 178، 49: استالین

، 24، 22): الدین سیدجمال ( اسدآبادی25،29 ،71 ،72 ،87 ،88 ،121 ،133 ،134 ،

212،213 ، اهللا سید ابوالحسن آیت ( اصفهانی 123): النجاۀ وسیلۀ صاحب 61: افالطون

، 242، 146، 145): محمد ( الهوری اقبال243

195، 186): حامد(الگار 199: معیط ابی بن عقبۀ بنت کلثوم ام 162، 161): عبدالحسین شیخ عالمه ( نیامی

محمد امیر بن مرتضی شیخ ( انصاری 318، 164): شوشتری 49): فردریک ( انگلس

213، 88، 73، 50: انورسادات، 106، 97، 87): مهدی مهندس ( بازرگان

107 50، 49): شاپور(بختیار

اهللا سید آیت ( بروجردی 214، 196، 188): طباطبایی محمدحسین

15: تبریزی بکائی 217): اشرف ( پهلوی 163، 118): رضاشاه ( پهلوی، 160، 104): محمدرضا شاه ( پهلوی

213،215 ،218 ،248

آینده انقالب اسالمی ایران

384

71): سید حسن ( زاده تقی 206، 142): آرنولد ( بی توین

68): جرج ( جرداق، 48، 47: 7 صادق محمد، امام جعفر بن

323، 322، 192ـ 190 259): موسی ( بهچوم الدین شمس خواجه ( شیرازی حافظ 176، 175، 143):محمد 304: ثقفی یوسف بن حجاج 196): عج( زمان ، امام الحسن بن حجۀ 110: البناء حسن، 70، 31: 7 مجتبی ، امام علی بن حسن

127،199 ،200 ، 31، 28: 7، سیدالشهداء علی بن حسین

200 ـ 198، 192، 191، 87،188 101: حسینی عزالدین

191: حماد اجرد 195، 111: خدیو عباس

164): آخوند مالکاظم ( خراسانی، 26، 21، 17 ـ 15): اهللا روح امام ( خمینی، 100، 86، 50 ـ 48، 46، 42، 37، 33،34

102،139 ،140 ،146 ،161 ،189 ،197 ،213،218 ،221 ،224 ،234 ،239 ،241 ،246،248 ،268 ): اهللا سید محمدتقی آیت ( خوانساری186،187 156: )ع( علی دختر امام 320، 225): ویل ( دورانت 15: ذوالقدر

239): مصطفی ( رحیمی 184: آرا رزم

70، 69: فرخزاد رستم 247، 63): ژاک ژان(روسو 198: شبیب بن ریان

151، 150: عوام زبیر بن 192): قاضی ( زنگزوری

199: 3 کبری زینب 242): پل ژان(سارتر 302: سامری

164): مالهادی حاج ( سبزواری 273): عبدالکریم ( سروش 322، 296، 295: فارسی سلمان

170: سید رضی 118: سید ضیاء

علی ، ابوالقاسم الهدی علم ( سید مرتضی 22): حسین بن

21: واقفی شریف 195، 111): محمود شیخ ( شلتوت 318، 293: شیطان

ابراهیم محمد بن ( شیرازی صدرالدین 164): ،مالصدرا قوامی

282): سید محمدحسین عالمه ( طباطبایی ، صاحب حسن بن فضل ابوعلی ( طبرسی 324، 48): البیان مجمعتفسیر 151، 150: عبداهللا بن طلحۀ محمد بن نصیرالدین خواجه ( طوسی 143): حسن

98: عبد مناف بن هاشم بن عبدالمطلب

فهارس

385

195، 118، 111: عبدالناصر 195، 111): محمد شیخ ( عبده

198: زیاد عبیداهللا بن 151 ـ 147: عفان بن عثمان ـ 26: )ع( ، امیرالمؤمنین ابیطالب بن علی

ـ 126، 98، 97، 87، 70، 68، 60، 32،52، 171، 170، 156، 152 ـ 147، 128،135179،181 ،188 ،192 ،195 ،199 ،200 ،249،284 ،297 ،321

، 192، 48: 7 رضا ، امام موسی بن علی198،199 ،220 ،324 148، 69، 68: الخطاب عمربن

198: عمر سعد 69، 68: عمرو عاص

305: )ع( مسیح ، حضرت مریم بن عیسی 284، 200 ـ 198: )س(الزهرا فاطمۀ

196: قاجار شاه فتحعلی 82، 81، 65، 64: فرعون 199: فضه

، 186): اهللا سید ابوالقاسم آیت ( کاشانی187

52، 50): جیمی(کارتر 326): احمد ( کسروی 301، 272، 271، 41، 40: کورش 242، 241): مهاتما ( گاندی، 49، 43): اولیانوف والدیمیر ایلیچ ( لنین119 144، 142): گوستاو ( لوبون

259): پاتریس(لومومبا

، 193، 192): عبداهللا ( عباسی مأمون199،324

119: مائو 174، 49، 39): کارل ( مارکس 127، 30، 29: اشتر نخعی مالک 58): جعفر ( عباسی متوکل

، 26، 17: 9 اکرم عبداهللا، رسول محمدبن، 58، 56، 55، 51، 48 ـ 46، 40، 30،31

ـ 126، 109، 106، 97، 89، 82،87، 66128 ،136،137 ،148 ،150 ،155 ،166 ،، 191 ـ 189، 181، 180، 169،176، 168193 ،199،206 ،209 ،213 ،219 ،220 ،244 ،265،272 ،293 ،297 ،302 ،303 ، 322، 321، 318، 314 ـ 309،312، 308 148: العاص ابی بن حکم بن مروان محمدبن ابواسحاق ( عباسی معتصم

58): الرشید ارونه 323، 322، 190، 47: عمر بن مفضل، 76، 16، 15): اهللا مرتضی آیت ( مطهری89،95 ،113 ،132 ،168 ،201 222 ،223 ،

، 277 ـ 273، 257، 255 ـ 253، 227،231 289، 288، 283، 281 ـ279

، 188، 151، 28: سفیان ابی بن معاویۀ258،259

199: مقداد 270، 140: مالنصرالدین

50: حسین ملک 154: )ع( کاظم جعفر، امام بن موسی

آینده انقالب اسالمی ایران

386

، 82، 81، 66، 65: )ع( عمران بن موسی167،302 ، 56): محمد الدین جالل ( بلخی مولوی

143 میرزا بن محمدحسن ( شیرازی میرزای 22):محمود، 111، 22): محمدتقی ( شیرازی میرزای

186 197: قمی میرزای 118): ژنرال( نجیب 220: نسیبه

276: 7 نوح 162: سعید نوری

301، 271، 40): انگلیس ملکۀ(ویکتوریا 324، 195: الرشید عباسی هارون 89): اکبر علی ( رفسنجانی هاشمی 64: هامان 191: الحکم بن هشام 39): فردریک ویلهلم جرج ( هگل

32): هژبر ( یزدانی 111): یمدکتر ابراه ( یزدی

198، 188: معاویه یزید بن

فهارس

387

، مقاالت ، نشریات کتب فهرست 62: دانشوران آئینۀ

132: معنوی آزادی 250): روزنامه ( آیندگان 324: احتجاج

48: احتجاجات 243: فکر دینی احیای

164: اسفار اربعه 164: اشارات 201، 91، 30: کافی اصول

221، 143): امهروزن ( اطالعات 161: الغدیر

324، 199، 48: بحاراالنوار 319، 304: آلبرماله تاریخ 320: تمدن تاریخ آل در تاریخ و محاکمه تشریح 324، 9:192محمد 184): ماهنامه ( توفان

323، 190: توحید مفضل 144: و عرب اسالم تمدن

202: جالءالعیون 202: المتقین حلیۀ 143، 101: و ایران اسالم متقابل اتخدم

322، 70: راستان داستان 87: و سیاست دین 107: انتها بی ذرۀ

95، 43: استاد مطهری در زندگانی سیری 259، 164: شفا

195: سجادیه صحیفۀ 113: الهی عدل 71): مجله ( الوثقی عروۀ

192: عقد الفرید 44: مادیگری به گرایش علل 48: اخبار الرضا عیون

318: فرائد االصول 164: قانون، 51، 46 ـ 44، 40، 39، 31، 24: قرآن

، 106، 97، 92، 87، 82 ـ 79، 65، 55،63، 170 ـ 167، 134، 126، 125، 108،111176،177 ،180 ،181 ،188 ،189 ،193 ،205،206 ،233 ،247 ،260 ،262 ،266 ،267،270 ،271 ،276 ،277 ،279 ،282 ،285،295 ،296 ،301 ،303 ،308 ،313 ،314،320 320): مقاله ( اسالم کارنامۀ 144: اسالم کارنامۀ

143: و مصر ایران کتابسوزی 164: االصول کفایۀ 221، 143): روزنامه ( کیهان 225: فلسفه لذات 72، 15: معنوی مثنوی

320: پیامبران محمد خاتم 223، 219، 216: حجاب مسئلۀ 202: السعادۀ معراج 251: اسالمی بینی بر جهان ای مقدمه

آینده انقالب اسالمی ایران

388

164: منظومه 63: دانشوران نامۀ، 222، 144: در اسالم زن حقوق نظام

223،250 ،259 ،265 پیشرو در نهضت روحانیت نقش

195، 186، 111: ایران مشروطیت

، 127 ،98، 70، 61، 32 ـ 27: البالغه نهج128،151 ،170 ،171 ،195 ، 71: اخیـر در صد سـالۀ اسالمی نهضتهای194،233