Empresarios de Galicia Vol2 c23

7/26/2019 Empresarios de Galicia Vol2 c23

1/33

EMPRESARIOSDE GALICIA

VOLUME 2


2/33

MANOEL CORDO BOULLOSA

1905-2000


3/33

Manoel Cordo Boullosa naceu en Lisboa, o 5 de decembro de 1905,no 2 piso do nmero 6 da ra Anchieta, en Chiado, cuarto fillo e nicohome de Manuel Mara Cordo Martnez (Pontecaldelas, 1869) e LeocadiaBoullosa y Muoz (Caritel, 1878), un matrimonio galego que se dedica-

ba ao comercio de carbn e vio. A pesar de que ao longo da sa vida aManoel Cordo Boullosa lle gustase salientar as sas orixes humildes, ocerto que na poca na que naceu, o seu pai que chegara a Lisboa ape-nas das dcadas antes, en 1885 xa era un comerciante de xito. As, en1904 referase a el oAlmanaque Industrial, Comercial e Profissional de Lis-boa como propietario de varios negocios e de predios de arrendamento.Tamn a sa nai provia dunha familia considerablemente acomodada,pois o seu pai, Manuel Antnio Boullosa Gonzalez (A Fraga, 1841-Lisboa,1919), era daquela un dos grandes comerciantes de carbn e vio da capi-tal portuguesa, propietario de varios barcos que transportaban carbn ao

longo do Texo, e era tamn un dos fundadores do Gremio dos Carboeiros.Con apenas un ano de idade, Manoel Cordo Boullosa perdeu a sanai, que s tia 28 anos e estaba grvida do seu quinto fillo. Por esa razno pai decidiu envialo para Caritel (Santa Mara), unha parroquia do con-cello de Pontecaldelas, de onde era orixinaria a sa familia materna; destexeito, foi entregado aos coidados das sas tas Amalia e Mara EsperanzaBoullosa Muoz, ata a idade de oito anos. Fixo a instrucin primaria en

Jos Manuel Lopes CordeiroProfesor da Universidade do Mio (Braga, Portugal)

O MAGNATE DO PETRLEO

Manoel Cordo Boullosa


4/33

1 FERNANDES (2003).

Pontevedra nunha escola que actualmente ostenta o seu nome (ca-miaba 10 quilmetros cada da para acudir s clases), e volveu para Lis-boa en 1913, despois de rematar os seus primeiros estudos.

De novo na capital portuguesa, Manoel Cordo Boullosa ingresouentn nun colexio interno. Despois pasou para a Escola Acadmica deLisboa, fundada no ano 1847 e que foi pioneira en Portugal ao reunir osgraos de instrucin primaria, secundaria e profesional nunha mesma ins-titucin de ensino. Concludo o curso comercial e con 15 anos de idade,abandonou os estudos e comezou a traballar co seu pai, a quen axudaba

no negocio da venda de carbn e garrafas de queroseno para o que percorracun carro as ras de Lisboa. Un ano mis tarde, conseguiu o seu primeiroemprego, como administrativo, na Nova Sociedade Vincola, unha empresada que era socio un cuado seu, casado coa sa irm Leocdia; tia unsalario de 90 escudos ao mes e traballaba de luns a domingo, das nove damaa ata o comezo da noite.1 Estas primeiras experiencias profesionaisrevelaban xa o verdadeiro culto ao traballo que demostrou ao longo davida, unha faceta sa que lle gustaba salientar.

A sorte sorriulle en SuzaEn 1923, Manoel Cordo Boullosa caeu gravemente enfermo de

tuberculose, unha doenza frecuente na poca, da que xa morreran dasirms e un curmn. En Portugal as posibilidades de tratamento eran moireducidas e por iso o pai decidiu envialo para un sanatorio en Suza, enDavos-Platz. Unha resolucin tomada con gran sacrificio xa que se viuobrigado a vender tres predios dos que dispoa en Lisboa, adquiridos nodecurso dunha vida de intenso labor co fin de custear os dispendiosos tra-tamentos do fillo.

A estada en Suza foi amplamente proveitosa para o mozo Manoel.

Non s conseguiu curarse da terrible doenza senn que tamn, nos tresanos que pasou no sanatorio, aproveitou o tempo para aumentar os seuscoecementos, lendo os principais clsicos da literatura francesa, apren-dendo a falar correctamente o francs e, con algunha fluidez, o ingls e

Empresarios de Galicia 548


5/33

2 FERNANDES (2003).3 FERNANDES (2003).

o alemn, o cal, no futuro, se revelara dunha grande utilidade para a ex-pansin dos seus negocios nos mercados internacionais.2 Foi tamn enSuza onde coeceu a que sera a sa primeira muller, Alice Pina Lopescoa que contraer matrimonio en 1928 e desta unin nacer o seu filloFrancisco Manuel (1930-2002), que tamn se atopaba al en trata-mento, filla do maior Francisco Pina Esteves Lopes, que fora ministro deEconoma en 1920 do efmero goberno do coronel Antnio Maria Bap-tista/Jos Ramos Preto.

Foi tamn en Suza onde se lle abriron as portas para o negocio do

petrleo, por medio de Pedro Bessa da Silva Pais, que se atopaba igual-mente en tratamento no sanatorio de Davos-Platz (mais que, por des-graza, non conseguiu resistir a doenza) e que era fillo do malogradopresidente da repblica Sidnio Pais. Como saba da boa relacin queBoullosa tia cos carboeiros de Lisboa, Pedro Bessa da Silva Pais pediulleque introducise naquel medio o seu irmn Antnio, que na poca tia aconcesin de Shell en Portugal co fin de que as compras pasasen a ser fei-tas a aquela empresa holandesa-britnica.

Unha vez de volta en Lisboa, Manoel Cordo Boullosa entrou en con-tacto con Antnio Bessa da Silva Pais e de a resultou unha nova e excelente

oportunidade de negocio, unha vez que se converteu en comisionista deShell. Deseguido, reconverteu o negocio paterno do carbn e pasou a de-dicarse ao fornecemento de combustibles para coches, ao mesmo tempoque abra a sa primeira oficina, na ra dos Caetanos. A iniciativa de Bou-llosa coincidiu cun momento de viraxe na vida poltica e econmica dePortugal. Estamos en 1926, ano no que proclamada a ditadura militara cal, algns anos mis tarde, abrir as portas ao rxime do Estado Novode Salazar, que implantar unha economa corporativa, ao mesmotempo que se asista a unha mellor definicin e estruturacin a aquel quevira ser o moderno sector dos combustibles; as constitese un mercado

que comezaba a ter algn peso na economa nacional.3 En 1919 fundrasea firma Costa & Ribeiro, Lda., dedicada comercializacin de combus-tibles, que en 1929 se asociar con Atlantic Refining Company e d orixe

Manoel Cordo Boullosa 549


6/33

4 FERNANDES (2003).

Companhia Portuguesa de Petrleos Atlantic (da cal, mis tarde, en1955, nacer a Companhia Portuguesa dos Petrleos BP, logo de nego-ciacins con Atlantic). En 1920, Shell, que adquirira Lisbon Coal andOil Fuel Company (fundada en 1910), instalouse tamn en Portugal. En1924, Vacuum Oil (futura Mobil, que estaba instalada en Portugal desde1896 e que foi a empresa lder do mercado durante case que medio sculo)comezou a distribucin de produtos por camins cisterna, xa que ata en-tn eran utilizados carros con depsito. E, finalmente, en 1929, fundadaa firma Queiroz Pereira, Lda., a primeira empresa do sector do petrleo,

cuxo capital maioritario era portugus. Deste xeito, remataba a fase naque o mercado portugus de produtos petrolferos era dominado por em-presas de capital estranxeiro.

Mentres, Manoel Cordo Boullosa converteuse tamn en represen-tante da Cooperativa Portuguesa de Gasolina e Petrleos, negocio que lleproporcionou rendementos considerables. A cooperativa quebrou en1928 e Boullosa aproveitou esa circunstancia para vendela en subhastapblica, por valor de 100.000 escudos; quedou con 2000 barrs de gaso-lina baleiros, 28 postos de combustibles, 4 camins e 1 coche. Foi o seuprimeiro gran negocio xa que acabara por vender os camins e o coche

un Chevrolet descapotable por 60.000 escudos,4 ou sexa, mis demetade do montante polo que adquirira aquela empresa e anda quedoucos restantes bens dela.

A escolla do socio ideal

A asociacin con Manuel Queiroz Pereira, o cal, ademais de ser unhadas principais figuras do medio empresarial lisboeta fillo do empresarioCarlos Augusto Pereira, director delegado da Companhia das guas (aempresa que garanta a distribucin de auga aos domicilios da capital) e

propietario do Banco Comercial de Lisboa, estaba moi ben relacionadoco rxime implantado polo golpe militar do 28 de maio de 1926, consti-tuir un importante paso na vida empresarial de Manoel Cordo Boullosaao permitirlle abrir novos horizontes. Deste modo, un ano despois da



7/33

5 FERNANDES (2003).6 HENRIQUES (2003).

constitucin da firma Queiroz Pereira, Lda., en 1930, esta pasou a contarcun novo socio, Manoel Cordo Boullosa; o seu capital era de 10.000 escu-dos igualmente repartido polos dous socios e tia como obxectivocomercial a distribucin de combustible e aceites lubricantes. Ademaisda sociedade comercial que agora ambos compartan, os dous socios fixe-ron anda un acordo complementario, que se revelar dunha grandeimportancia, principalmente para Boullosa: en todos os negocios nos que,no futuro, entrasen, a participacin de cada un sera do mesmo valor.5

Inicialmente, os dous socios comezaron por importar petrleo de

Hamburgo mais, en 1933, decidiron crear unha nova empresa, SONAP(Sociedade Nacional de Petrleos) cuxos estatutos foron elaboradospor Marcello Caetano, futuro primeiro ministro, que integraba a ante-rior firma Queiroz Pereira, Lda. e que se dedicaba tamn a operacinscomerciais e de distribucin; instalou unha terminal no norte do pas elevou a cabo instalacins industriais nos arredores de Lisboa. SONAP dis-poa dun capital de tres millns de escudos, distribudos entre ManoelCordo Boullosa (19%), Manuel Queiroz Pereira (19%), Steaua Franaise(56%) e outros nove accionistas menores, ou sexa, 40% de capitais portu-gueses e 60% de capitais franceses. Esta ltima, dispoa dunha refinara

romanesa, a Steaua Romana (a cal tia ligazns coa Compagnie Fran-aise des Ptroles), de onde provia o petrleo que era importado porSONAP.

Anda que a creacin de SONAP constituse un paso significativo paraunha maior intervencin no mercado dos combustibles, a sa actividadeatopbase fortemente limitada polo feito de que as empresas entn exis-tentes opuxeran unha resistencia lxica entrada dun novo competidor.De feito, na reparticin do mercado existente daquela, a SONAP s lleforon atribudas unhas cotas do 7,1% para a gasolina, e do 3,55% para ogasleo.6Ademais disto, a creacin de SONAP tampouco provocou unha

grande alteracin do panorama petrolfero xa que a actividade que napoca podera constitur unha vantaxe econmica no sector dos combus-tibles o refinado do petrleo anda non exista en Portugal.



8/33


En 1936 estalou a guerra civil en Espaa. Portugal apoiou o alzamentofranquista contra o Goberno da segunda repblica. Coecedores do im-portante papel que Manoel Cordo Boullosa desenvolva en Portugal nosector dos combustibles, os franquistas contactaron con el, co fin de tentarsatisfacer as sas necesidades de aprovisionamento de produtos petrolfe-ros. O empresario chegou mesmo a ter un encontro con Franco en Sevillapara negociar o fornecemento de petrleo, unha vez que aquel tia difi-cultade en garantir o abastecemento das sas tropas, debido prohibicininternacional que fora decretada. No entanto segundo afirmou mis

tarde o propio Boullosa, aquela prohibicin non durara mis ca unmes. Ao rematar esta, os americanos comezaron a abastecer os franquistas7

a travs das empresas ESSO e Texaco, entre outras, polo que aquela opor-tunidade de negocio se esvaecera xa que non tia posibilidades para con-correr. No entanto, algns autores afirman que Boullosa lles venderapetrleo aos franquistas a travs da Texaco, a cal fornecera, desde os pri-meiros momentos e contra a vontade do goberno americano, preto de1.866.000 toneladas mtricas de produtos petrolferos a Franco ao longodo perodo da guerra civil.

Foi anda nesta poca cando Manoel Cordo Boullosa comezou a afon-

dar e a aproveitar os seus contactos internacionais, resultantes do feito deser convidado a integrar o consello de administracin da CompagnieFranaise des Ptroles (actual Total), ligada ao Banque de Paris et Pays-Bas, o que lle permitiu gaar experiencia na administracin de grandesempresas internacionais ao exercer eses cargos en Suza, Exipto, Ethiopiae Sudn.8

As orixes da industria do petrleo en Portugal

A finais da dcada dos trinta, o goberno portugus xa se decatara da

importancia da construcin dunha refinara de petrleo. Era necesarioresponder ao rpido aumento das importacins de derivados petrolferos(taxas de crecemento medio anual do 20% para a gasolina e do 38% para



9/33

9 HENRIQUES (2003).

Instalacins da SONAP,nos seus inicios

os aceites combustibles no perodo de entreguerra), aumentar a seguridadeno abastecemento e diminur a sada de divisas do pas.9Xa en 1936, a

Cmara Corporativa recomendara a instalacin dunha industria nacionalde refinado (Proposta de lei 82/36, do 30 de xuo), mais ser a travs dapromulgacin da Lei 1947/37, do 12 de febreiro, que aprobaba o rximede importacin, almacenamento e tratamento industrial de petrleo brutoe os seus derivados a cal pasou a ser coecida como a Lei dos petr-leos, e que ser regulamentada polo Decreto 29034/38, do 1 de outubro,cando o Estado portugus reuniu os requisitos legais para instalar unharefinara no pas. Ademais, estas das pezas lexislativas constituirn, duranteun longo perodo, as lias mestras do rxime petrolfero en Portugal.

Proseguindo coa lexislacin aprobada, o Estado iniciou o proceso

para construr unha refinara de petrleo en Portugal, obxectivo que sepresentaba cunha enorme importancia estratxica, non s porque viaao encontro da poltica autrquica do Estado Novo senn porque protexaos intereses nacionais fronte a ameazas declaradas polas empresas estran-



10/33

10VAZ (2004).11 FERNANDES (2003).

xeiras ligadas aos grandes grupos petrolferos, que por aquel entn abastecanPortugal, as cales reaccionaran moi negativamente lexislacin promulgadae chegaran a ameazar con que non a respectaran. Poucos meses despoisda promulgacin da lexislacins sobre petrleos, xorde unha empresaromanesa independente a Redeventza que saba dos propsitos por-tugueses, interesada en investir no refinamento, a cal termina por presentarun pedido formal para instalar unha refinara na rea de Lisboa.10

Deste xeito, en 1936, foille concedida Redeventza, sociedade an-nima con sede en Bucarest, a autorizacin para instalar unha refinara de

petrleos brutos e os seus derivados. Romana era un importante produtorde petrleo antes da segunda guerra mundial e, tanto a tecnoloxa da queentn dispoa, coma o seu persoal tcnico, desenvolveran un papel re-levante nos primeiros anos da actividade portuguesa do refinado. O 8 deabril de 1938 estableceuse un acordo entre o Instituto Portugus de Com-bustveis (creado en 1933, con funcins de apoio tcnico e de fiscaliza-cin), a sociedade Redeventza e Martin Sain, un cidadn romans deorixe xuda radicado en Francia, para a instalacin dunha refinara de pe-trleo. Este acordo estipulaba a instalacin dunha refinara, cunha exclu-sividade de dez anos, cunha capacidade de elaboracin anual mnima de

150.000 toneladas de petrleo bruto, a travs da constitucin dunha so-ciedade portuguesa anda que os capitais fosen de orixe romanesacon 15 millns de escudos de capital, dos cales 1/3 seran do Estado por-tugus. En compensacin, o Estado garanta un mercado de 50% doconsumo dos produtos asignados (gasolina, petrleo, gasleo e fuel leo),exclundo as vendas para a exportacin e abastecemento de navos e avinsdurante 20 anos.11

O 25 de abril de 1938, o Ministerio do Comercio, Industria e Agri-cultura conceder, finalmente, a licenza para a constitucin de SACOR(Sociedade Annima Concesionaria da Refinacin de Petrleos) en Por-

tugal, a cal ser a primeira empresa petrolfera portuguesa en dominartodo o proceso, da importacin, transporte, refinado e distribucin dosprodutos petrolferos. SACOR, que iniciaba a sa actividade ao abeiro



11/33

12 ROSAS (1986).13 FERNANDES (2003).14 PT-TT-AOS/D/C/11/1/2.15 FERNANDES (2003).

Manoel Cordo Boullosaxunto a unha bomba da

SONAP

dun rxime verdadeiramente excepcional no tocante a exencins fiscaise alfandegarias,12 tia garantida a metade do mercado portugus decombustibles, obrigando a SONAP onde tia participacin ManoelCordo Boullosa a pasar dunha cota de mercado do 7,1% ao 3,55%.13

Martin Sain, director da sociedade Redeventza o cal, xunto conoutros tcnicos que o acompaaron no proceso de creacin de SACOR,

abandonara Romana debido repre-sin desencadeada polo movementonacionalista e antisemita dos Garda de

Ferro, foi un personaxe fundamentalpara o xito de toda esta iniciativa queconduciu creacin da refinara deSACOR; a pesar dos rumores que entncorreron sobre irregularidadescometidas,14 as coma ao nacementoe desenvolvemento dunha cultura tec-nolxica na rea dos petrleos15 en Por-tugal. A sa longa experiencia no sectorpetrolfero permitiulle levar a bo porto

a instalacin da refinara de SACOR, encabo Ruivo, nos arredores de Lisboa,cuxas instalacins entraron en funcio-namento o 11 de xaneiro de 1940, andaque esta s fora inaugurada oficialmenteo 11 de novembro dese ano. O propioMartin Sain supervisou os traballos deconstrucin da refinara, auxiliado poloenxeeiro romans Adolfo Hascal. A salocalizacin en cabo Ruivo, na ribeira,

beneficibase do feito de xa estar a ins-



12/33

taladas as empresas Atlantic Refining Company e Socony-Vacuum, ademaisdo bo acceso proporcionado pola foz do Texo e da proximidade do camiode ferro. A pesar das dificultades, a construcin adiouse s dezaoito meses(rexistrando, no entanto, un atraso de tres meses en relacin co previsto)e o seu custo acadou un total de 32,8 millns de escudos.

Con todo, os tempos eran difciles. Co estalido da segunda guerramundial no ano anterior, exista unha crise xeral no abastecemento enpetrleo bruto e derivados. Os prezosda gasolina e do carbn soben un

190% no decurso dos anos de 1938 a1942,16 e a inexistencia dunha frotapropia de navos petroleiros aumentabaas dificultades, agravada polo feito denon ser posible daquela transportarpetrleo en navos cisterna de empre-sas norteamericanas, en virtude daprohibicin decretada polos EstadosUnidos, o principal fornecedor dePortugal. Deste modo, s despois do

terminus da segunda guerra mundialfoi posible un normal desenvolvemento do sector petrolfero en Portugal.Durante o conflito mundial, a refinara de cabo Ruivo operou sempremoi por baixo da sa capacidade e chegou a suspender temporalmente asa actividade (durante o ano 1943 e nos tres primeiros trimestres de 1944)por falta de materia prima, e s en 1947 coeceu, por primeira vez, unhasituacin de funcionamento normal,17 de maneira que acadou as 300.000t/ano previstas.

Tamn durante este perodo SONAP coeceu momentos de grandesdificultades e chegou a afirmar Manoel Cordo Boullosa que, ante a penuria

producida e como non dispoa de petrleo para vender, se viu obrigadoa dedicarse exportacin de vios de xeito que chegou mesmo a ser undos principais exportadores de Portugal. No entanto, despois do final da

16 HENRIQUES (2003).17 HENRIQUES (2003); FERNANDES (2003).

Camin cisterna paraabastecemento de petrleo



13/33

segunda guerra mundial, SONAP realizar algns negocios bos. Nun mo-mento no que os pases europeos decidiran reducir nun 30% o consumode petrleo, Cordo Boullosa defenda que Portugal non podera cumprirese obxectivo; as chegou a convencer ao entn ministro de Economapara que o autorizase a adquirir o petrleo que puidese aparecer nomercado libre, anda que a un prezo superior.18 Efectivamente, ao contrariode Shell e de Vacuum, SONAP conseguiu atopar no mercado internacional

18 FERNANDES (2003).

as cantidades de petrleo para garantir un normal abastecemento de Por-tugal e obter tamn os correspondentes lucros que ese negocio lle pro-porcionou. Pero, o mis importante, non s evitou o racionamento de pe-trleo, senn que o xito acadado lle permitiu a Boullosa reclamar unhamaior cota de mercado, a cal foi totalmente concedida polo Goberno. Apartir daquela a situacin da SONAP mellorou substancialmente: o seucapital ampliouse a 10 millns de escudos, mercou a participacin da Ste-aua Franaise (que por mor da segunda guerra mundial estaba a atravesardificultades) e obtivo autorizacin para a importacin de fuel leo, algo

que anteriormente era unha exclusiva de Sacor e de Shell. En 1953,ltimo ano no que se rexistraron alteracins nas cotas de distribucin decombustibles, a situacin era a seguinte: SACOR(50%), Shell (20%), SO-NAP (16%), Socony-Vacuum (10%) e Atlantic (3%), en contraposicin

Evolucin dos logotiposda SONAP. As iniciais SF

corresponden a SteauaFranaise



14/33

Stand da SONAP nunhaExposicin, no Palcio deCristal do Porto

coa reparticin existente en 1947: SACOR(49%), Shell (33,88%), Vacuum(11%), Atlantic (4%) e SONAP (2%).19

Na inmediata posguerra Manoel Cordo Boullosa vai diversificar a sacarteira de negocios, esta vez froito da sa anterior asociacin con ManuelQueiroz Pereira. Como foi indicado, os dous empresarios formularan ocompromiso de que, en todos os negocios nos que cada un entrase, a par-ticipacin respectiva tera un valor idntico. Deste modo, cando en 1946Queiroz Pereira foi convidado paraparticipar, como asociado, en Sorel

unha empresa que fora fundada en1942 para comercializar gasxenos eque nese ano 1946 obtivo a concesinda GM (General Motors OverseasCorporation) Manoel Cordo Bou-llosa entrou tamn no negocio e osdous empresarios quedaron cunhaparticipacin de 240.000 escudoscada un, ademais dun terceiro accio-nista con s 60.000 escudos.20Ade-

mais a entrada conxunta dunha novaempresa xa ocorrera en 1942, candaa fundacin da Cimianto SociedadeTcnica de Hidrulica, S. A., localizada en Alhandra, concello de VilaFranca de Xira, e unha das primeiras empresas portuguesas que se dedicou fabricacin e comercializacin de produtos en fibrocemento, na calManoel Cordo Boullosa e Manuel Queiroz Pereira posuan, cada un, o30% das accins.

brense novos camios

A comezos da dcada dos cincuenta, problemas de sade levaron aManoel Cordo Boullosa a unha estada nos Estados Unidos, ao seu regreso,en 1954, decidiu poerlle fin ao matrimonio con Alice Pina Lopes, o cal

19 HENRIQUES (2003).20 FERNANDES (2003).



15/33

xa estaba en crise desde haba algn tempo. Pouco despois, Boullosapartir para Pars, onde repartiu o seu tempo entre unha vida no seo daalta sociedade francesa e contactos xunto aos medios empresariais ligadosao sector petrolfero. Desta poca data a idea de instalar unha refinarade petrleo xunto ao importante porto de Vigo, para cuxa realizacin con-taba co apoio e coa colaboracin do seu amigo Valentn Paz Andrade,avogado e figura moi relevante do mundo pesqueiro e empresarial da

cidade olvica, propietario da empresa Pes-canova, mais o goberno de Franco optou

pola Corua e as gorouse aquel proxecto.Curiosamente non foi s Boullosa o nicoen decatarse do interese en que fose insta-lada unha refinara en Vigo. Existiu nesesanos outro proxecto, de Toms Prez Lo-rente, entn presidente da Cmara de Co-mercio de Vigo (1947-1959), para instalarunha refinara de petrleo nas ras viguesas,mais que rematou tamn por ser abando-nado. Con respecto aos negocios de Bou-

llosa en Portugal, a dcada dos cincuentaasistiu expansin de SONAP no campo dadistribucin de produtos petrolferos: con-

seguiu implantar en todo o pas unha rede de revendedores, ao mesmotempo que ampliou as sas capacidades de almacenamento, iniciou a co-mercializacin dos lubricantes e o abastecemento da navegacin, e ademaisgarantiu o abastecemento de combustibles en situacins de crise interna-cional, como canda o peche da canle de Suez en 1956.21

Superado o medio sculo de vida, Manoel Cordo Boullosa parecacomportarse de xeito diferente. O seu anterior carcter afable dera lugar

a unha personalidade mis irascible, mesmo autocrtica. Xurdiran, enconsecuencia, conflitos na sa vida profesional, con cadros das sas em-presas, un dos cales estivo na base do seu desentendemento co amigo esocio por longos anos Manuel Queiroz Pereira, o que se traduciu nunha

21 HENRIQUES (2003).

Posto de abastecementoda SONAP



16/33

22 FERNANDES (2003).23ANTUNES (1996); FERNANDES (2003).

separacin entre os dous. Boullosa xustificou, anos mis tarde, as raznsda separacin con Queiroz Pereira, argumentando que no perodo noque estivera no estranxeiro e como contactara con outras realidades em-presariais, adquirira novas ideas e conceptos estratxicos para desenvolveros seus negocios, os cales batan cos de Manuel Queiroz Pereira. Efecti-vamente, na raz da separacin parece que estiveron ideas diferentesrelativas s propostas de adquisicin que ao final dos anos cincuenta lleforan feitas a SONAP por empresas estranxeiras. A BP British Petroleumdispoase a adquirir SONAP por 600 millns de escudos, fracasando as

negociacins s porque a BP pretenda que todas as decisins estratxicasfosen comunicadas e autorizadas por Londres.22 Ademais tanto a BPcomo a Mobil fixeran entn, por separado, propostas de asociacin conSONAP, nun 50% do capital para cada parte; porn, Manoel Cordo Boullosaesixiu quedar cun 51% do total das accins co fin de preservar a naciona-lidade portuguesa da empresa, o que levou ao rexeitamento das das mul-tinacionais petrolferas. Entre tanto, e para resolver as diverxencias, ManuelQueiroz Pereira aceptou vender a sa participacin a Boullosa por 300millns de escudos, abandonando a sociedade o 31 de decembro de 1960.

Os novos camios que entn se lle abriron a Manoel Cordo Boullosa

pasaron tamn por frica. Anda antes da separacin, os dous sociossolicitaron unha autorizacin para instalar unha refinara de petrleo enLoureno Marques (actual Maputo), Mozambique, a cal foi concedidaen 1959. Isto levou constitucin da SONAREP (Sociedade Nacional deRefinacin de Petrleos), na cal participaban SONAP e a Compagnie Fran-aise des Ptroles, constitundo un punto lxido na sa carreira empresarialno sector do petrleo. Co fin de garantir o xito dos seus negocios na anti-ga colonia portuguesa, Cordo Boullosa xogou polo seguro. Para xestio-nar a nova empresa en Mozambique escolleu unha figura que dispuxese,de xeito simultneo, de bos contactos en Lisboa e dunha ampla marxe de

accin en frica. O home ideal era Jorge Jardim (1919-1982), que na saopinin era brillante en todo o que faca e, mesmo nos negocios privados,continuou a ser un bo poltico. Estaba sempre ao tanto de todo.23



17/33

24ANTUNES (1996).25 FERNANDES (2003).26 FERNANDES (2003).27 HEDGES (1989).

A refinara de SONAREP, localizada na Matola, suburbios de LourenoMarques onde anda hoxe existe unha avenida co nome Manoel Bou-llosa, dispoa dun capital social de 300 millns de escudos e comezoua funcionar en 1961, presentando unha capacidade de 800.000 toneladas.Unha vez mis, Manoel Cordo Boullosa foi favorecido polas decisinsgobernamentais, pois a sa refinara mozambicana posua unha cota demercado protexida do 50%, unha prerrogativa que se debeu, en boamedida, boa relacin que Jorge Jardim tia co goberno de Lisboa. Encontrapartida, Jardim viu aumentar a sa influencia en Mozambique, e

nos pases limtrofes, polo feito de traballar con Boullosa: o petrleo eraun circuto de moito dieiro, altas cabalaras e poder multiplicable.24

Efectivamente, os negocios de Manoel Cordo Boullosa no sector dopetrleo estaban entn en claro ascenso, e a vida alle moi ben. nestapoca, en 1962, cando casar por segunda vez, coa parisiense Nicole, de40 anos, matrimonio do que resultar dous anos despois o nacemento dasa filla Paula Isabel.25A comezos de 1963, SONAREP abra unha sucur-sal na Repblica Sudafricana, SONAREP (South Africa), Pty. Ltd., unhadistribuidora de combustibles que chegou a dispoer de 200 estacins deservizo, as coma SONAREP (Swaziland), a sa equivalente en Swazilan-

dia, que contou con 12 estacins de servizo.26 Utilizando unha vez misos emprstitos de Jorge Jardim, Boullosa estableceu tamn unha asocia-cin entre SONAP e o entn presidente Hastings Banda do Malawi, unpas vecio de Mozambique, constitundo en febreiro de 1966 a OilCompany of Malawi Ltd. (OILCOM), cun capital de 10 millns de escu-dos, e onde unha sociedade na cal participaba o presidente Banda dispo-a do 60%. En consecuencia, Jorge Jardim era nomeado director daOILCOM, as coma cnsul de Malawi na Beira, cidade onde resida. Deacordo con Jardim, a pesar de relativamente pequeno, o mercado deMalawi era considerado unha sada ideal para varios produtos da pe-

quena refinara de Loureno Marques,27 feito comprobado polo 30%



18/33


que a empresa de Boullosa chegou a posur no mercado de distribucinde combustibles daquel pas. O empresario, que tia como ambicin ob-ter concesins petrolferas practicamente para todas as colonias portugue-sas de frica, expandiu anda a sa actividade a Angola a travs dunhaasociacin coa Federal Mynbou, unha empresa sudafricana integrada nogrupo General Mining, de raz afrikaans, onde instalou a SociedadeAngolana de Petrleos, e tia proxectos moi avanzados para Cabo Verde,os cales non foron concretados s en virtude das alteracins polticasrexistradas a partir do 25 de abril de 1974, cando foi derrubado o rxime

do Estado Novo.Na sa estratexia de ampliacin da actividade empresarial a frica

Austral, Manoel Cordo Boullosa atopou algunhas dificultades para esta-blecer negocios con Rodesia, actual Zimbabwe. Efectivamente, Rodesiafora albo de sancins econmicas por parte da Organizacin das NacinsUnidas e do Reino Unido, debido declaracin unilateral de indepen-dencia, decretada en novembro de 1965 pola minora branca lideradapolo primeiro ministro Ian Smith; pasou entn a ser apoiada apenas polosgobernos de Sudfrica e de Portugal. Entre as sancins decretadas polaONU, incluase o bloqueo ao porto da Beira, que o Reino Unido asegurou

de inmediato co envo dunha escuadra de navos de guerra, inclundo unportaavins.

A situacin complicouse en marzo de 1966, cando o navo petroleiroIoana Vconseguiu furar o bloqueo e entrar no porto da Beira con 16.000toneladas de cru e co obxectivo de descargar petrleo para Rodesia. Estefeito agravou as relacins entre Portugal e o Reino Unido xa que os bri-tnicos ameazaban con desembarcar tropas na zona de costa perifricaao porto da Beira, situacin que provocou algunha aprehensin nos xefesmilitares portugueses. Estes ordenaron o desprazamento dun nmeroconsiderable de efectivos militares para aquela rexin, con vistas a afrontar

un eventual desembarque de tropas britnicas. Con todo, esta situacintan crispada non impediu que Manoel Cordo Boullosa tentase expandiros seus negocios petrolferos a Rodesia, decisin para a cal contaba, unhavez mis, cos bos oficios de Jorge Jardim.

De feito en virtude da situacin de bloqueo no que o seu pas se ato-paba, Ian Smith estaba tamn interesado en agradar a Jardim co fin degarantir o mantemento das vas de reabastecemento en mercadoras a tra-


19/33

vs do porto da Beira, e de petrleo polo oleoducto de Chimoio (unindounha terminal martima da Beira a Umtali, actual Mutare), as cales eranfundamentais para a subsistencia de Rodesia independente. Efectiva-mente, a Resolucin 221 do Consello de Seguridade da Organizacin dasNacins Unidas chamaba a todos os Estados para procuraren o mximoesforzo no corte de relacins econmicas con Rodesia, inclundo oembargo de petrleo bruto e de produtos petrolferos; chamaba mesmo aque o Goberno portugus non permitise o bombeo de petrleo polo oleo-ducto de Chimoio. Ante os rumores de que Manoel Cordo Boullosa lle

venda petrleo a Rodesia, a Compagnie Franaise des Ptroles advertiulleseveramente a pesar da vella relacin empresarial entre ambos, deque se lle cortara o fornecemento das vas de petrleo no caso de que llefixese algn abastecemento a aquel pas. Jorge Jardim, que acompaou aBoullosa na sa viaxe a Pars para discutir o asunto, relatou que atoparan

[] o mis fro e mesmo agresivo rexeitamento a calquera colaboracin.O presidente da Compagnie Franaise des Ptroles (Monsieur De Metz)conrmounos nos termos mis severos que [] non s nunca participa-ra no abastecemento de Rodesia, senn que nos advertiu de que o sub-ministro de renara de Mozambique correra perigo se as compaas

portuguesas non aplicaban rigorosamente as sancins.28

De inmediato, o propio Boullosa envioulle un telegrama ao secretarioxeral da ONU no que lle garanta que non efectuara ningn abastece-mento de petrleo a Rodesia.29 No entanto, salientar mis tarde, eu ven-dalle petrleo a Sudfrica, onde tia moitos negocios. E pasei, nesa alturado bloqueo a Rodesia, a venderlle mis petrleo a Sudfrica. O destino quetivo ese petrleo non o sei.30 Efectivamente, non hai ningunha proba deque Manoel Cordo Boullosa lle vendera petrleo a Rodesia. Non obstante,testemuas oculares relataban naquela poca que van pasar regularmentenas estradas que conducan a Rodesia unha gran cantidade de camins cis-

terna, idnticos aos que transportaban combustibles que levaban no seuexterior simplemente a palabra milk.


28 JARDIM (1978).29ANTUNES (1996).30ANTUNES (1996).


20/33

31ANTUNES (1996).

Non foi a nica vez que a actividade empresarial de Manoel CordoBoullosa levantou sospeitas de contrariar decisins internacionais. En1967, cando os pases rabes produtores de petrleo, membros da Orga-nizacin dos Pases rabes Exportadores de Petrleo (OPEP) decretou oembargo ao fornecemento de petrleo a varios pases occidentais, entreos cales estaban os Estados Unidos de Amrica, a travs do cal Israel eraabastecido de petrleo, foron varias as voces que sinalaron a implicacinde empresas de Boullosa no boicot a aquel embargo. Bastantes anos mistarde, en 1994, o propio empresario relatar como acontecera todo:

Cando foi a Guerra dos Seis Das entre os rabes e Israel os rabesdecidiron que non lle vendan petrleo nin a Portugal nin a Estados Uni-dos. O Dr. Salazar chamoume e eu dxenlle: Seor presidente, somostan pequenos que en calquera sitio podemos atopar o petrleo que nosfai falta!. Despois de tres ou catro das, recibn unha chamada do presi-dente dunha compaa de Arabia Saudita na que me dica que pasarapor Lisboa ao da seguinte, ao medioda, e na que me peda que eu foseao Porto para falar al con el. Dxome que Arabia Saudita lle vendera aMozambique todo o petrleo que eu quixese. Eu a para Atenas e mandei mia oficina en Londres que lle enviasen un telegrama a Jorge Jardim

co fin de que el estivese informado e o comunicase. Fun directo do aero-porto da Portela [en Lisboa] ao gabinete do Dr. Salazar. Pedinlle ao xefedo seu gabinete que lle dixese que non se preocupase porque a ter petr-leo rabe en Mozambique. Como era unha boa noticia, o xefe do gabi-nete do Dr. Salazar mandoume entrar. Falei co Dr. Salazar, conteille oque aconteca e el dxome: Por suposto, entendo: en Mozambique haiun milln de musulmns!. El saba todo o que pasaba.31

A exitosa actividade empresarial que Manoel Cordo Boullosa desen-volveu en frica Austral non lle fixo esquecer os intereses que mantiaen Portugal, nomeadamente no sector do petrleo. A comezos dos anos

sesenta, a refinara de SACOR en cabo Ruivo, que ata entn via ampliandocontinuamente as sas instalacins proceso que, en realidade, se iniciarao ano seguinte ao da sa inauguracin en 1940 xa non poda sufrirnovas ampliacins, tanto mis porque a sa proximidade cidade de



21/33

Lisboa tamn o imposibilitaba, por razns ambientais, de sade e ecolxicas.Portugal rexistraba tamn naquela poca un desenvolvemento econmicoprogresivo, en parte resultante da abertura producida pola entrada do pasna EFTAen decembro de 1959, situacin que suscitou un aumento cre-cente de combustibles, tanto na industria coma no sector dos transportes.

En 1961, a Direccin Xeral de Combustibles solicitoulles s empre-sas petrolferas (SONAP, SACOR, ESSO, Mobil, Shell) que concretasenpropostas sobre a abertura dunha segunda refinara en Portugal, que serainstalada no norte do pas, na zona de Porto, tamn co obxectivo de des-centralizar xeograficamente o refinado de petrleo, co fin de garantir o

equilibrio na totalidade do pas e a satisfaccin das necesidades do abas-tecemento do mercado interno. Nesa consulta estarn implicados ogrupo SACORe CUF (Compaa Unin Fabril) que agora procurabaentrar no rendible sector da fabricacin e distribucin de produtos petro-lferos. Dada a posicin privilexiada de Sacor no mercado de combusti-bles en Portugal, todo indicaba que a solucin dependera da vontadedaquela empresa, a cal prefera unha solucin negociada directamente

Refinera da SONAREP naMatola, cerca de Maputo,

Mozambique



22/33

32 RIBEIRO, FERNANDES e RAMOS (1987).

co Goberno, onde ela conservara a sa situacin dominante. Por outrabanda, as outras empresas do sector, Shell, Mobil e SONAP, e anda CUF,preferan o concurso.

A solucin para este conflito de intereses resultou ser unha tpica reso-lucin salazarista na que a imposicin da conciliacin substitua asopcins pola ruptura. Deste xeito, constituuse un consorcio formado porSACOR e SONAP que mentres intercambiaron participacins: o compro-miso traducido en despacho de maio de 1964 foi precedido por un acordoentre as administracins de SACOR e SONAP de novembro de 1963.

Comezara ademais a obrigatoriedade da implicacin do Grupo CUF enfuturos desenvolvementos na rea petroqumica e o reforzo das presenzasmoi minoritarias de Shell e de Mobil.32A partir de agora, a SONAP pode-ra utilizar as refinaras da SACORpara o tratamento en cru de petrleo.

A actividade no sector financeiro

A actividade empresarial que Manoel Cordo Boullosa desenvolveu aolongo de dcadas non sera posible sen a sa insercin no sector financeiro.Desde moi cedo o empresario comprendeu perfectamente esa necesidade,

polo que non causa sorpresa velo relacionado co Banque de Paris et Pays-Bas, xa nos anos trinta. No entanto, non conseguiu obter neste sector omesmo xito que acadara no do petrleo. Anda as, as posicins financei-ras que acadou chegaron a ter certa importancia e fixronse mis fondas aolongo dos anos segundo a sa carteira de negocios se enriqueca.

Foi soamente a comezos da dcada dos sesenta, pouco antes da eclo-sin da emigracin cara a Francia e Alemaa, cando Manoel Cordo Bou-llosa comezou a adquirir unha posicin significativa no sector bancario,comezando por adquirir o 70% do Banque Franco-Portugaise, moi activona captacin de remesas de emigrantes, no cal xa anteriormente tia como

socio ao BNU (Banco Nacional Ultramarino). Tivo tamn unha participa-cin no Banco Fonsecas & Burnay, do cal chegou a ser administrador,durante dous anos, 1967 e 1968, e tamn en 1966, no seu antecesor, oBanco Fonsecas, Santos & Vianna. En 1970, xunto co Banco Nacional



23/33

Ultramarino, fundou o Lissabon BankAG, en Dsseldorf, do cal foi presi-dente, as coma do Banco Pinto de Magalhes, en Brasil. Neste ltimo pasfoi tamn administrador do Banco Ita. En decembro de 1973, debido aque o grupo Jorge de Brito/Jorge Gonalves Pereira se desfixo da maioradas sas participacins, preto de 40.000 accins, no Crdito Predial Portu-gus, Manoel Cordo Boullosa converteuse en accionista maioritario destebanco e asumiu o control do respectivo consello de administracin o 20 defebreiro de 1974. Malia isto non estara moito tempo sa fronte en vir-tude das nacionalizacins do sector bancario, que seguiron ao golpe militar

do 25 de abril de 1974.33

Os novos desafos do marcelismo

O crecemento da economa portuguesa, principalmente ao longo dadcada dos sesenta e comezos da dos setenta durante a cal o produtointerno bruto medrou un 6,2% entre 1959 e 1965 e un 7,5% entre 1966e 1973, esixa que, ao aproximarse a fin da dcada dos 60, se tomasendecisins no sentido de crear as iniciativas industriais e as infraestruturasque a economa necesitaba co fin de garantir aquel ritmo de desenvolve-

mento. Deste xeito, a partir de 1969 e coincidindo co novo goberno deMarcello Caetano, que contaba cun pequeno e mis dinmico grupo detecncratas, foi impulsada unha serie de grandes proxectos industriaise de infraestruturas, os cales foron fortemente disputados polos principaisgrupos econmicos nacionais, como a CUF, Champalimaud e SACOR.

No que atinxe ao sector petrolfero, que gaaba cada vez mis impor-tancia, foi entn publicado no Dirio do Governo, o 4 de novembro de1970, unha orde ministerial na que se estableceron as grandes directricesda expansin da capacidade de refinado e da instalacin das petroqumicasde aromticos e oleoderivados en Portugal continental; isto desencadear

unha profunda reorganizacin daquel sector, as coma o asentamento dasbases dunha industria petroqumica diversificada. No contorno desta, des-tacaba a decisin de instalar unha nova grande refinara no sur do pas,cunha capacidade de fabricacin de 10 millns de toneladas/ano de pe-


33 MARQUES (1989).


24/33


trleos brutos e dos seus residuos, as coma un complexo petroqumicode oleoderivados, o cal, en conxunto, representaba o maior investimentoque ata entn se realizara naquel sector en Portugal. Deste xeito, satisfacaseamplamente o crecente consumo nacional de produtos de petrleo, ousexa, a procura interna dunha forma de enerxa secundaria esencial aopretendido desenvolvemento. Ademais diso, as esperanzas depositadas naproducin da nova refinara an mis lonxe, unha vez que procuraban sa-tisfacer tamn a exportacin de produtos refinados. Ao concurso para aatribucin desta concesin concorreron tres consorcios: un, con partici-

pacin da SACOR, Fundao Calouste Gulbenkian e polas distribuidorasShell, Mobil e BP (as tres compaas petrolferas estranxeiras con actividadede distribucin en Portugal); o segundo, resultaba da asociacin entreCUF e SONAP, e prevase para o futuro a implicacin dun grupo inter-nacional (que tera ata o 10% do capital da nova sociedade); e un terceiroque estaba integrado sobre todo por empresas do Grupo Champalimaud,baixo a direccin da Qumica Geral (Mozambique).34

Eran moitos os intereses en xogo e o negocio era tamn bastanteapetecible, polo que SONAP de Manoel Cordo Boullosa se ver obrigadaa proceder a unha serie de reformulacins, inclundo as alianzas empre-

sariais co fin de colocarse nunha posicin que lle proporcionase algunhasgarantas de poder vencer o concurso, principalmente cando constatouque SACOR se asociara coas grandes multinacionais do sector. Efectiva-mente, SONAP, que estaba asociada a SACORdesde 1963, canda a decisinpara a construcin da refinara no norte do pas, en Lea da Palmeira,Matosinhos (inaugurada o 5 de xuo de 1970), ir refacer as sas alianzas,proceso que se iniciou coa venda do 10% do Banco Fonsecas & Burnaya CUF, co fin de permitir a entrada desta no sector petrolfero. Por outrolado, a Compagnie Franaise des Ptroles, abandonar progresivamenteos seus negocios en Portugal e ceder as sas posicins accionistas en SA-

COR(en 1970) e en SONAP (en 1973) Fundao Calouste Gulbenkian.Finalmente, ser establecido un cadro bsico de relacins entre as dasempresas que pasaran a explotar o refinado de petrleos a partir da presenzado Estado como accionista de SACOR, de SONAP e de Petrosul; da presen-



25/33


za da Fundao Calouste Gulbenkian como accionista de SACORe deSONAP; e das participacins cruzadas de SACORe de SONAP, establecidascanda o lanzamento da refinara do norte e agora mantidas.35

O 12 de novembro de 1971, a travs do Decreto lei nm. 497/71, oGoberno decidiu concederlle a explotacin da nova refinara do sur aoconsorcio entre SONAP e CUF, baixo a forma de sociedade annima deresponsabilidade limitada, cun capital inicial mnimo de 755 millnsde escudos, no cal o Estado participaba gratuitamente nun 34%. Romp-ase, as, o monopolio de SACORno sector do refinado de petrleo, o cal,

durante trinta anos, o compartira co BPABanco Portugus do Atln-tico, co BESCL Banco Esprito Santo e Comercial de Lisboa e coaFundao Gulbenkian, dispoendo de das refinaras: cabo Ruivo eLea da Palmeira (Matosinhos). Ao ano seguinte, aquel consorcio for-mar unha empresa de capital mixto, a Petrosul (Sociedade Portuguesade Refinacin de Petrleos) SARL, e anda outra empresa, a CNP (Com-paa Nacional de Petroqumica), SARL, para concretar as bases do com-plexo petroqumico de oleoderivados para ser implantada xunto novarefinara. A pesar de que en todas as propostas presentadas polos diferen-tes consorcios se indicaba como localizacin preferente para a nova refi-

nara a beira sur do Texo ou a pennsula de Setbal, o Goberno optoupor instalala xunto a un novo porto de augas fondas de nova constru-cin, na ata entn tranquila e hospitalaria vila alentexana de Sines porcousa de que tanto a foz do Texo coma a de Sado estaban limitadas polassas respectivas entradas, anda que presentasen unhas condicins deabeiro excelentes. Ademais diso, Sines presentaba mellores condicinsxeogrficas para dilur facilmente a polucin atmosfrica, para o cal con-tribuan moito as vastas reas boscosas existentes ao norte daquela vila. Arefinara de Petrosul a terceira e a maior de Portugal apoiada por tec-noloxa francesa, iniciou entn a sa construcin, que se concluu en

1978, data a partir da cal comezou tamn a producin.En 1970, nunha carta que lle enviou ao primeiro ministro MarcelloCaetano, Manoel Cordo Boullosa escriballe, alarmado pola situacin donegocio do petrleo en Mozambique, onde a sa posicin hexemnica



26/33

36ANTUNES (1995).

pareca estar en risco, e solicitballe igualmente unha audiencia: aindustria de petrleos en Mozambique serviu o interese nacional contotal devocin []. Non obstante, estn anunciadas medidas que condu-cen destrucin daquela industria. Se as medidas son ou non legais, seelas son ou non morais, pouco importa de momento.36As preocupa-cins de Boullosa derivbanse, moi posiblemente, da posibilidade de quea norteamericana Gulf Oil explotase petrleo en Mozambique, o que sig-nificaba ter que concorrer coa maior empresa mundial do sector. A pesarda alarma suscitada por aquela posibilidade, o Goberno rematou deci-

dindo para ledicia do empresario, non autorizar a entrada do colosonorteamericano no mercado nacional.

Anda que Manoel Cordo Boullosa mantivese unha estreita relacinco rxime do Estado Novo, non deixou de conservar sempre unha grandeindependencia, o que o levou a apoiar os proxectos reformistas do sectorliberal e tecnocrtico do Goberno de Marcello Caetano, que procurabaatopar solucins, nomeadamente polticas, para as dificultades que orxime afrontaba daquela. o caso, por exemplo, da sa participacinno capital social do semanario Expresso do deputado liberal FranciscoPinto Balsemo, xurdido en xaneiro de 1973, o cal defenda tamn as po-

sicins de SEDES (Asociacin para o Desenvolvemento Econmico e So-cial), actitude que non foi ben vista polo Goberno de Caetano. Constitudaen 1970, SEDES integraba un sector tecncrata que defenda unha polticade liberalizacin econmica encadrada nunha progresiva democratizacindo rxime. Xa anteriormente en 1970 Boullosa dera probas da saindependencia ao convidar a Mrio Soares, entn exiliado en Pars, paraservir como asesor xurdico do Banque Franco-Portugaise, o cal desagradouprofundamente a Marcello Caetano. O entn primeiro ministro chegoua enviar a Pars a Csar Moreira Baptista que daquela era secretario deEstado da Informacin para interpelar directamente a Boullosa por

darlle emprego a unha persoa non grata ao rxime. Segundo Soares, Bou-llosa respondeulle que, se algunha vez as cousas desen unha volta en Por-tugal, fara con el, Moreira Baptista, o mesmo que estaba a facer con



27/33

37AVILLEZ (1996).38 FERNANDES (2003).

Mrio Soares.37Ademais, e manifestando unha vez mis a sa indepen-dencia, ao empresario gustballe dicir que nunca despedira a ningunpor motivos polticos: incluso chegou a readmitir en SONAP a dous tra-balladores da empresa que foran presos pola PIDE, a odiosa polica polticado rxime. Tamn procuraba pagar salarios mis altos. Deste xeito, SONAPfixo en 1969 un plan de pensins de supervivencia,38 aspecto que cmpresalientar nun pas no que a asistencia social era entn anda moi insufi-ciente. Do mesmo modo asumiu claramente as sas responsabilidadessociais, mesmo antes do 25 de abril e a el dbese a fixacin dun salario

mnimo na industria petrolfera, a institucin dun sistema de servizo m-dico-hospitalario e a tramitacin de lias de financiamento para que ostraballadores das sas empresas adquirisen casa de seu.

O 25 de abril e as nacionalizacins

Un empresario como Manoel Cordo Boullosa, que estivo ligado aalgns dos maiores proxectos econmicos en Portugal desde a dcada dos30 e que construu un forte imperio econmico durante o rxime deSalazar/Caetano co cal mantivera unha relacin privilexiada atop-

base necesariamente nunha situacin delicada a partir do momento noque aconteceu unha ruptura radical que cuestionou fortemente aquelmesmo rxime. Boullosa comprendeu rapidamente as consecuenciasque podera desencadear a alteracin da situacin poltica en Portugal,ben no seu imperio econmico, ben en relacin coa sa propia integri-dade fsica. O golpe de Estado do 25 de abril de 1974 desencadeara, caseque de inmediato, un proceso revolucionario con obxectivos de naturezasocialista, cun poderoso movemento popular que reclamaba a condenade todos os que estaban implicados no rxime do Estado Novo.

En maio de 1974 a radicalizacin do movemento popular esixiu dos

militares do MFA(Movemento das Forzas Armadas) as coma do I Gober-no Provisional, medidas firmes contra todas as personalidades con res-ponsabilidades no rxime deposto, comezando unha vaga de depuracins,



28/33


tanto no sector pblico coma no privado, as coma de encarceramentosde banqueiros e de empresarios, acusados de sabotaxe econmica e defuga de capitais. O 21 dese mes, Manoel Cordo Boullosa foi avisado porun militar de que sera preso ao da seguinte. Partiu o mis axia posiblepara Galicia, anda que mis tarde afirmara que sara de Portugal porquetia outros intereses no estranxeiro que reclamaban a sa presenza. Unhadas acusacins que pendan sobre el era a de que fixera sar das caixas deSONAP para o estranxeiro preto de dous mil millns de escudos. Nestaaltura [] unha aseguradora francesa avaliara a sa fortuna en 100.000

millns de escudos.39Os intereses econmicos que mantia no estranxeiro permitranlle,

no entanto, acometer as mudanzas ocorridas nunha situacin mis fa-vorable ca a maiora dos empresarios portugueses. Pouco tempo despoisda sa ida para Galicia partiu para Pars, onde tia o seu Banque Fran-co-Portugaise, o que lle permita manter unha posicin independente econtinuar a desenvolver a sa actividade empresarial. No entanto, o 16de abril de 1975, coa nacionalizacin de todas as empresas petrolferas decapital nacional SACOR, SONAP, CIDLAe Petrosul, a travs da pro-mulgacin do Decreto lei nm. 205-A/75, a situacin altrase por com-

pleto. No mesmo diploma prevase a reestruturacin das empresasnacionalizadas para o cal foi constituda unha comisin co gallo de con-cretar aquel obxectivo; as o 26 de marzo de 1976 creouse a empresa p-blica Petrogal (Petrleos de Portugal, EP) que agrupaba as catro empresasque foran nacionalizadas. Pouco despois, a sa herdade do Roncanito,prxima a vora, onde a Boullosa lle gustaba organizar as sas cazaras,foi ocupada polos traballadores rurais no ambiente do movemento de ocu-pacins de terras no Alentexo e da reforma agraria que, mentres, se des-encadeara. Segundo Boullosa, a herdade do Roncanito era unha unidademodlica con mil hectreas en Reguengos de Monsaraz, tia 480 vacas

leiteiras dun total de 1000 cabezas e dispoa dunha instalacin leiteirado mellor que haba en Europa. Posteriormente, seranlle restitudas 700hectreas.40



29/33


Durante este perodo asistiuseen Portugal a unhaalteracin radicalda estrutura econmica; destacou o proceso das nacionalizacins dosgrandes grupos industriais e financeiros, e o movemento da reforma agra-ria, procesos nos que os respectivos traballadores desenvolveran un papeldeterminante. Deste modo, non sorprende que tamn xurdiran proble-mas no Banque Franco-Portugaise, cunha folga dos traballadores. Bou-llosa rematou vendndolle o banco a Miguel Quina, un banqueiro queata 1975 estivera ligado a outro dos principais grupos econmicos portu-gueses. En 1977 Manoel Cordo Boullosa partiu para Brasil, onde adqui-

riu o Banco Pinto de Magalhes, fundou a sociedade agropecuaria Ka-ritel, propietaria de 40.000 hectreas no estado de Baa, ademais doutrasempresas como Ebra e Fabra.41

Anda antes de establecerse en Brasil, e a pesar de que non residiseentn en Portugal, Manoel Cordo Boullosa chegou a ter algn protago-nismo na situacin poltica que o pas viva entn anda que discreto,como era o seu aquel de proceder, apoiando financeiramente xuntocon outras figuras ligadas banca e industria antes do 25 de abril ossectores que se opoan e procuraban contrariar o proceso revolucionarioen curso. Entre estes contbase o MDLP (Movemento Democrtico para

a Liberacin de Portugal), constitudo o 5 de maio de 1975 e que estabapresidido pelo ex-xeneral Antnio de Spnola, entn exiliado en Madrid,e que reciba apoio da CIA, as coma unha prudente axuda de DavidRockefeller. Con vastos e importantes intereses nas antigas colonias por-tuguesas de frica, Manoel Cordo Boullosa non podera quedar indiferenteante o rumbo que aqueles territorios estaban a tomar unha vez que se ob-tivera a independencia en 1975 e nacionalizara os bens que posua al,principalmente en Mozambique. Joaquim Chissano, que foi primeiroministro do Goberno de Transicin, antes da independencia de Mozam-bique en 1975, chegou a propoer que SONAP permanecese naquel pas,anda que como accionista minoritaria. Cordo Boullosa decidiu nonaceptar o plan de entrega do 51% da refinara ao Estado mozambicano eo proceso pasou a ser liderado polos seus histricos socios da CompagnieFranaise des Ptroles.42 O empresario acabar por implicarse coa Renamo



30/33


(Resistencia Nacional Mozambicana) que a partir de 1976 comezou unhaloita armada contra o rxime no poder en Mozambique ao subsidiar aguerrilla que aquela desenvolva.

Naquel ano de 1975, Boullosa rexeitar un convite para presidir ungrupo de personalidades que procuraban auxiliar a repatriacin dos por-tugueses que vivan nas colonias africanas e que non tian medios pararegresar a Portugal. Ante o rexeitamento do empresario, o 13 de agostofoille renovado o convite, esta vez poendo sa disposicin sete avinsda Cruz de Malta e catro da Cruz Vermella Internacional; Boullosa

declinou de novo co argumento de que era unha oferta dun gobernoestranxeiro. Mis tarde, confesou que unha vez mis errei. Fara un bopapel e daralles, certamente, unha axuda excelente aos meus compatrio-tas que regresaban en dificultades. Mais era para min impensable o queacabou acontecendo,43 referndose s condicins trxicas nas que seprocedeu a aquela repatriacin.

Coa progresiva estabilizacin da situacin poltica en Portugal iniciadadespois do 25 de novembro de 1975, Manoel Cordo Boullosa, a quen sem-pre lle gustou manter unha boa relacin co poder, iniciou unha implica-cin prudente na vida poltica e, principalmente, econmica, do pas. En

setembro de 1977 rachou un silencio de anos para falar da necesidade dorestablecemento de relacins entre Portugal e China, o que era vital parao noso pas vecio. O home dos petrleos fora escollido por Beijing pa -ra facerlle chegar, ao Goberno portugus, algunhas das sas mensaxessobre Macau.44 Tal e como xa ocorrera no pasado, Boullosa actuabacomo intermediario entre o Goberno portugus e, neste caso, o da Rep-blica Popular de China, co fin de chegar os dous a un acordo sobre o fu -turo da colonia de Macau.

Durante o perodo no que se mantivo no estranxeiro, Manoel CordoBoullosa non deixou de darlle continuidade sa actividade empresarial,

inclundo os negocios que mantia en Portugal, a pesar das vicisitudespolas que pasaron durante o turbulento perodo posterior ao 25 de abril.Cando regresou, en 1987, creou a Sonacin (Sociedade de Investimentos



31/33


Financeiros, S. A.) a cal se converteu no seu holding , que agrupou asparticipacins na Impregest (10%) sociedade de control de FranciscoPinto Balsemo na rea dos medios de comunicacin, na SociedadeComercial Orey Antunes S. A., e no BIG (Banco de Investimento Global),entre outros investimentos. Fixo anda un investimento en Petrogal []de case un 1% do seu capital (preto de 2000 millns de escudos).45 Enmaio de 1989, Petrogal transformouse nunha sociedade annima andaque o Estado se mantivo como detentor da totalidade do capital. En 1992iniciouse a reprivatizacin desta empresa: o Estado quedou como detentor

do 75% do capital e o restante 25% nas mans do consorcio privado Petro-control. En 1995 foi alterada a distribucin do capital da Petrogal dexeito que quedou o Estado co 55% e os accionistas privados co 4%. Porfin, en 1999, constituuse o Grupo GALP (Petrleos e Gas de Portugal,SGPS, S. A.) holding que pasou a deter o 100% de Petrogal. Mantndosefiel sa postura de sempre de salvagarda dos intereses nacionais,Manoel Cordo Boullosa, xa prximo fin da sa vida, anda tivo forzaspara loitar pola salvagarda da posicin portuguesa en GALP, ante a presindo grupo petrolfero ENI o maior de Italia para controlar boa partedas accins daquela empresa, aspiracin que se fara realidade. Boullosa

tentou manter unha participacin directa en GALP sobre todo porquedesde 1992 participaba no capital da Petrocontrol, a travs de dous lotesde accins, un persoal, outro a travs da Sonacin, e chegou mesmo asolicitarlle ao Goberno a autorizacin necesaria. No entanto, acabou porrecuar, anda que, pouco antes de morrer, impuxera as condicins paraque se concretase o negocio italiano en GALP.

Unha alma galega

Unha das principais caractersticas persoais de Manoel Cordo Bou-

llosa resida nunha lcida visin estratxica ben patente na sa opcin,na dcada dos trinta, polo investimento no sector dos combustibles,que o acompaou ata o final da sa vida. Anda que fora un dos mis des-tacados empresarios portugueses antes do 25 de abril chegando a cons-

45 FERNANDES (2003).


32/33

titur a segunda fortuna do pas, e mantivera unha boa relacin copoder de entn, a sa alma galega aconsellballe conservar unha pru-dente independencia poltica. As chegou a afirmar que un empresarionon cede a presins. En realidade, esa alma galega, ben perceptible nasa accin, era tamn unha alma portuguesa, xa que os dous pases con-servan unha cultura e orixes comns, apenas separadas por un caprichohistrico que introduciu o ro Mio como fronteira.

Moi fro e lcido nos negocios, Boullosa era discretsimo, austero eapreciaba o traballo por enriba de todo. Foi coecido como un negocia-

dor sutil e determinado. Consideraba que o segredo do negocio estabana racionalidade da xestin e no recorte dos gastos superfluos. Era unautodidacta e un grande amante da cultura, cultivando un grande amorpolos libros, ben traducido na sa implicacin nas editoras Bertrand,Difel (en Brasil e Portugal), e Quetzal. Por iso levou un gran desgustocando se viu afastado da primeira en 1998, como resultado dun contur-bado proceso. Cultivaba igualmente o gusto pola pintura e pola esculturae as xuntou ao longo da sa vida unha importante coleccin de obras dearte. Ademais da faceta empresarial, era un dos socios mis antigos doClub de Ftbol Os Belenenses, de Lisboa, e participou activamente na

vida do club; socio nmero 336, con mis de cincuenta anos de afilia-cin, foi presidente da asemblea xeral do club de 1971 a 1975, e durantelongos anos presidente do consello xeral.

Manoel Cordo Boullosa tivo sempre presentes as sas orixes galegas econtribuu de diversas formas a axudarlles aos galegos que vivan en Portu-gal. En 1989 ofreceulle Xuventude de Galicia, unha asociacin con sedeen Lisboa, o fastoso palacete que actualmente ocupa no Campo de San-tana, precisamente a antiga sede do Crdito Predial Portugus, da que forao accionista maioritario. A sa dedicacin por Galicia foi recoecida polaXunta, que en xuo de 1991 lle concedeu a Medalla Castelao; na reunin

do 7 de xuo do 2000 concedeulle, a ttulo pstumo, a Medalla de Ourode Galicia, en recoecemento pola sa traxectoria empresarial, do seucompromiso con Galicia e coa colonia galega da capital portuguesa.

O 6 de abril do 2000, con 94 anos, Manoel Cordo Boullosa faleca nasa Quinta dos Pesos, onde resida, en Caparide, S. Joo do Estoril. Endiversas ocasins fralle ofrecida a nacionalidade espaola, pero optousempre por manterse fiel ao seu pas natal. No entanto, cando Salazar lle



33/33

preguntou un da por que nunca contemplara aquela posibilidade, respon-deu: Non verdade. Cando Galicia for un pas independente, pensareino asunto. Talvez por iso nunca deixara de usar a inconfundible boinagalega.

MARQUES, A. H. de Oliveira (1989): Com-panhia Geral de Crdito Predial Portu-gus: 125 anos de histria, Lisboa, Crdito

Predial Portugus (colab. de Jorge Ramosdo , e Srgio Bustorff Fortunato).

PEREIRA, Jos Aser Castillo (2002): A SONAPno comrcio e indstria de petrolferos,en Arlindo BARBOSA HENRIQUES et al.:65 anos de petrleo en Portugal: Uma his-tria de interesses, de aco e de progresso,Lisboa, Companhia das Cores.

RIBEIRO, Jos Flix, Lino GOMES FERNAN-DES e Maria Manuel CARREIRARAMOS(1987): Grande indstria, banca e gru-pos nanceiros1953-73,Anlise Social,

XXIII (99), pp. 945-1018.

ROSAS, Fernando (1986): O Estado novo nosanos trinta: elementos para o estudo danatureza econmica e social do salazarismo(1928-1938), Lisboa, Editorial Estampa.

VAZ, Carlos Lopes (2004): A engenhariana indstria petrolfera, enAA. VV.: Mo-mentos de inovao e engenharia em Por-tugal no sculo XX, Lisboa, PublicaesDom Quixote vol III pp 308-318


Fontes documentais

Arquivo Nacional da Torre do Tombo

Rumores sobre irregularidades come-tidas na SACOR, PT-TT-AOS/D/C/11/1/2, 07/03/1942-01/06/1944.

Imaxes tiradas de:

HENRIQUES, Arlindo Barbosa et al. (2002):65 anos de petrleo en Portugal: Umahistria de interesses, de aco e de pro-gresso, Lisboa, Companhia das Cores.

Bibliografa

ANTUNES, Jos Freire (org.) (1985): Cartasparticulares a Marcello Caetano, Lisboa,Publicaes Dom Quixote, 2 volume.

(1996):A guerra de frica: 1961-1974,Lisboa, Crculo de Leitores.

AVILLEZ, Maria Joo (1996): Soares: Dita-dura e revoluo, Lisboa, Pblico.

FERNANDES, FILIPE S. (2003): Fortunas &Negcios, empresrios portugueses do s-culoXX, Lisboa, Ocina do Livro.

GONZLEZ, Jos Carlos (1995): ManuelBoullosa: Perl dum homem e da sua ac-o, Lisboa, Xuventude de Galicia.

HEDGES, David (1989): Notes on Malawi-Mozambique relations, 1961-1987,

Journal of Southern African Studies, vol.15, nm. 4, pp. 617-644.HENRIQUES, Soa Teives: O desenvolvi-

mento do sector petrolfero em Portugal(1944-1961), 2003; URL: www.histo-riaenergia.com/imagens/conteudos/OP1(STH).

JARDIM, Jorge (1978): Rodsia o escndalodas sanes [Lisboa] Intervenao

Documents

Empresarios de Galicia Vol2 c23