Elmi redaktor: i.e.d., prof. Gəncəli Gənciyev

Rəyçilər: i.e.d., Əli Əlirzayev; i. e.d., prof. Vaqif Niftullayev; c.e.d., prof. Zahid Məmmədov

Gəncəli Gənciyev, İmaməddin Mehrəliyev, ölkəşünaslığm əsasları. Bakı, «Maarif», 2001. ~ 347

«ölkəşünaslığm əsaslan» dərsliyi beynəlxalq iqtisadi münasibətlər və dünya iqtisadiyyatı fənlərinm coğrafiyaya inteqra- siyaedici fənn kimi müxtəlif ölkələrin ərazi strukturu, onlarm iqtisadi inkişaf modelləri, nəticələri, sistemləri və inkişaf xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla mütəxəssislərə daha çox nəzəri- praktik bilik vermək məqsədilə yazılmışdır.

DərslUc iqtisadiyyat, coğrafiya sahəsində hazırlanan bakalavrlar. magistrlar, aspirantlar, habelə digər mütəxəssislər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

^ 1805080000-35 ^ Q rfZTrr—rrr: --------- Qrını nəşr

M 652 ~ 2001 ^

G.Gənciyev, İ.Mehrəliyev, 2001.

GİRİŞ

Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra sivil

dövlətlərdə olduğu kimi respublikamızda da milli iqtisadiyyat,

beynəlxalq iqtisadi və ticarət əlaqələri, dünya iqtisadiyyatı,

ölkəşünaslıq və s. bu kimi indiyə qədər təhsil sistemimizdə tədris

olunmayan fənlər öyrənilməyə başlandı. Şübhəsiz ki, bu fənlərin

lazımı səviyyədə tələbələrə öyrədilməsi Azərbaycan dilində

dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin olmasmdan çox asılıdır.

Mə"lum olduğu kimi, əksər dərsliklərin rus və ingilis

dillərində olması yuxanda qeyd etdiyimiz fenlər üzrə kifayət qədər

nəzəri biliyin əldə edilməsində çətinliklər yaradır, bə"zi problemləri

isə vaxt baxımından gənc mütəxəssislərə çatdırmaq olmur.

Bütün bunlan nəzərə alaraq ali məktəblərdə tədris olunan bir

çox fənlərin, o cümlədən ölkəşünaslıq kursu üzrə dərsliyin

hazırlanması zərurəti meydana çıxır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bə"zi alim və mütəxəssislər

ölkəşünaslıq fənninin iqtisadi məzmununu, mahiyyətini dərindən

bilmədikləri üçün əksər hallarda onu "Dünya iqtisadiyyatı",

"İqtisadi coğrafiya" fənləri ilə qanşdınrlar. Həmin fənlərin bir-

birindən fərqləri, tematika baxımından hüdudlan bilinmədiyi üçün

bu kursun tədrisi zamanı tələbələrdə çaşqınlıq əmələ gəlir.

Bütün bu məsələlərə aydınlıq gətirmək məqsədilə hazırkı

dərslikdə "ölkəşünaslığın əsaslan" fənninin mahiyyəti, nəzəri

metodoloji məsələlərini, onun "Coğrafiya" və "Dünya iqtisadiyyatı"

fənlərindən fərqlərini öyrənməyə imkan verən aynca bölmə

verilmişdir.

Dərslikdə öyrənilən məsələlərin çoxluğuna baxmayaraq

burada müəlliflər ölkəşünaslıq kursunun bütün məsələlərini tam

əhatə etmək iddiasından uzaqdırlar. Şübhəsiz ki, dərslikdə zəif şərh

olunan bölmələrə, artıq hissələrə və digər iradlara da rast gəlmək

mümkündür.

Dərsliyin hazırlanmasında «Ölkəşünaslıq» kursunun dolğun

əhatə olunması baxımından rus alimlərinin əsərlərindən də istifadə

olunmuşdur. Fikrimizcə, Azərbaycan dilində "ölkəşü- naslığın

əsaslan" dərsliyinin bizim tərəfimizdən hazırlanılması respublikada

irəliyə atılmış ilk addım kimi qiymətləndirilməlidir. Şübhə yoxdur ki,

bu dərslik sonrakı dövrlərdə eyni adlı daha dolğun və təkmil

dərsliklərin işıq üzü görməsi üçün əsas rolunu oynayacaq, təhsil

sistemində oxuyan tələbələr, magistrlar ondan faydalanacaqlar.

Dərsliyin müəllifləri onu oxuyan alim və mütəxəssislərə

burada şərh olunan məsələlərlə əlaqədar özlərinin iradlannı

bildirdiklərinə görə onlara qabaqcadan minnətdarlıqlannı

bildirirlər.

I FƏSİL

"ÖLKƏŞONASLIĞIN ƏSASLARI”

FƏNNİNİN MAHİYYƏTİ, VƏZİFƏLƏRİ

VƏ NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI

Ölkəşünaslıq (diyarşünaslıq)- ölkəni, müəyyən ərazini, şə-

həri, kəndi və s. yaşayış məskənini hərtərəfli öyrənir. Ölkəşünaslıq

hər bir diyann, ölkənin, regionun təbiətini, əhalisini, təsərrüfatını,

tarix və mədəniyyətini kompleks şəkildə öyrənməsini qarşısına

məqsəd qoyur. Bununla yanaşı sahə ölkəşü- naslığı da vardır,

(coğrafi ölkəşünaslıq, tarixi ölkəşünaslıq, etnoqrafik ölkəşünaslıq,

toponimik ölkəşünaslıq və s.)

"Ölkə" anlayışı - coğrafiya elmləri sistemində materiklər,

ölkələr və böyük rayonlann kompleks öyrənilməsi ilə məşğul olan

fənndir.

Ölkəşünaslıq fiziki coğrafiya və iqtisadi coğrafiyanın

müəyyənləşdirdiyi konkret ayn-ayn ərazilərin ümumi qanunauy-

ğunluqlan, tipoloji xüsusiyyətlərini göstərir və onlann meydana

gəlməsi səbəblərini müəyyənləşdirir.

Ölkəşünaslıq coğrafiya elminin ən qədim şaxələrindən biri

olmaqla insanların müxtəlif ölkələr haqqında təsəvvürlərini

formalaşdırmaq və onlann praktiki cəhətdən heyata keçirməsi üçün

hələ antik dövrdə meydana gəlmişdir. Uzun minilliklər ərzində

Heredot və Strbondan başlayaraq təbiətin bütün tərəflərini, tarixi,

əhalini, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti və siyasəti əhatə etməklə universal

xarakter daşımışdır.

Elmlərin inkişafi, xüsusilə XX əsrdə coğrafiya elminin sür'ətlə

inkişafı, sistemləşdirilməsi nəticəsində onda izahedici, şərhedici

fikirlərin ümumiləşdirilməsi aspektləri genişlənmişdir. Bu da

ölkəşünashğm elmi səviyyəsinin artınimasına şərait yaratmışdır.

Bununla belə iqtisadi və fiziki coğrafiya kəskin surətdə

əsaslandınimış mövqe tutmuşdur. Nəticədə sovet ölke- şünaslığında

təbiət və cəmiyyətdə baş verən müxtəlif qanunauy- ğunluqlann və

onlann təbii və iqtisadi rayonlaşdınimalarda qey

ri ugunluqlanndan asılı olaraq iki əsas istiqamət iqtisadi coğrafiya və

fiziki coğrafiya sahələri möhkəm kök salmışdır. Bununla belə xarici

coğrafiyaşünaslann çoxu iqtisadi coğrafiya və fiziki coğrafiya

rayonlaşmalann arasındakı müxtəlifliyə çox əhəmiyyət vermirlər.

ölkəşünashğın ideoloji tərbiyə vasitəsi və əhalinin mədəni

səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar əhəmiyyəti praktiki cəhətdən

artmağa başlayır. Bununla əlaqədar SS^-də kompleks

Marksizm-Leninizm ölkəşünashğmın yaradılmasına başlanılır.

Burada təbiət və cəmiyyət elementlərinə ictimai mənafe

nöqteyi-nəzərdən baxılırdı.

Sovet ölkəşünaslığımn yaradılmasmda və inkişafinda

coğrafiyaçı alim N.N.Baranskinin böyük rolu olmuşdur. Onun işlə-

nilməsində böyük əmək sərf etmiş, elmin metodoloji əsaslannı və

məqsədini müəyyənləşdirmişdir. O, ölkəşünaslıda iki yanaşılmam

müəyyənləşdirir:

1. ölkəşünaslıq xüsusi elm sahəsi kimi çıxış etməyə istinad

etmədən, bu və ya digər ölkədə müxtəlif bilik sahələrini təşki- lati

cəhətdən birləşdirməlidir.

2. Ölkəşünaslıq (kompleks) - elmi fənlərdən biri olmaqla

coğrafiya elmləri sisteminə aiddir, onun aynimaz vacib tərldb

hissəsidir.

Digər anlaşmada ölkəşünashğın məqsədi elmi texniki inqilab

şəraitində, cəmiyyətlə ətraf mühit arasmda qarşılıqlı təsirin

gücləndiyi şəraitdə ölkəşünashğın əsas problemləri tərkibinə ərazinin

"komponent" təsvirindən, təsərrüfatın istehsal-ərazi strukturu,

inkişaf perspektivini, məskunlaşmasını, əmək və təbii resurslann

istifadə xüsusiyyətlərini, ərazinin istehsal bazasını

müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.^

Maraqlı burasıdır ki, biz çox vaxt ölkə və dövlət terminlərini

qanşdınnq. Belə ki, dövlət dedikdə hər hansı bir ölkə nəzərdə tutulur.

Ölkə dedikdə isə hər hansı bir ərazi və bu ərazidə məskunlaşan

mövcud olan dövlət anlaşılır. Dövlət, dövlət

' Барански Н.К Экономическая география. Экономическая картография. 2 изд. М., 1960 стр. 157; Рахман В.М. Игнатьев Г.М. Страноведение в сб. Советская география,

М., 1960; Пакшишевский В.В. Место экономико-географи<юского страноведение в системе географических Наук.Из. АН СССР. Сер. геогр. 1960 N 5.

idarəçiliyi bu və ya digər ölkə ərazisində yaşayan insanlann ona aid

olan qanunlar çərçivəsində idarə edilməsini nəzərdə tutur. Ölkələrin

yaranması üçün xüsusi elmi, iqtisadi, siyasi, texniki tədbirlər

kompleksi həyata keçirilməmişdir. Ölkələr onlann sərhədləri

daxilində məskfınlaşmış və əhalinin əksər çoxluğunu təşkil edən, eyni

dil qrupunda birləşən, daha doğrusu eyni dildə danışan, ünsiyyət

saxlayan, eyni mədəniyyətə, əxlaqa və məfkurəyə malik olan

insanlann birli)ddir. Onä görə de dövlətin dövlət olması və millətin

tərifində nəzərdə tutulan atributlar müəyyən mənada uyğun gəlir və

bir-birlərini tamamlayırlar. Ancaq müxtəlif elm sahələrində "ölkə"

və "dövlət" terminlərinin işlənilməsi də özünəməxsus xüsusiyyətə

malikdir. Coğrafiya elmləri sistemində "ölkə" termini geniş istifadə

olunur və ayn-ayn ölkələri öyrənərkən onlann dövlət quruluşlan

nəzərə alınmadan ölkənin, ərazisi, təbii şəraiti, təbii ehtiyatlan,

əhalisi, təsərrüfatı, onun ərazi üzrə yerləşməsi, nəqliyyatı və onun

inki- şafina tə"sir edən şərait və s. öyrənilir. Dövlət isə istehsalın,

iqtisadiyyatın idarə edilməsi formalanna görə xatırlanır. Tarixi

ölkəşünaslıqda ölkə deyil, dövlət termini daha çox işlədilir.

Toponimik ölkəşünaslıqda isə bu və ya digər toponimin yaran-

masma təsir göstərən səbəblər, xüsusilə xalq və dillərin törəməsi

meydana gəlməsi müəyyən edilir.

Ona görə də, burada dövlət quruluşu və idarə etmə

formalanna görə dünya ölkələrinin təsnifatmı verməyi məqsədə

uyğun sayınq.

Dövlət - cəmiyyətdə siyasi hakimiyyətin, sosial proseslərin

idarə olunmasının və siyasi sistemin əsas te"sisatlannın tarixən

təşəkkül tapmış təşkilatıdır.

Dövlət cəmiyyətin bazisi üzərində yüksələn siyasi

üstqurumdur.

Dövlət cəmiyyətin siyasi təsisatı olub, kütləvi hakimiyyət

mexanizmi vasitəsi ile fərdlerin və cəmiyyətin mövcudluğunun

əsaslanm və xalqm suverenliyini təmin edən birlikdir. Dövlət istənilən

halda azlığın - siyasi elitanın çoxluq üzərində hakimiyyəti deməkdir.

Bu hakimiyyət o vaxt tam mə"nada legitim sayılır ki, siyasi elita tam

legitim olsun, çoxluq siyasi elitanın, birbaşa və ya dolayı yolla

dövlətin siyasətinin formalaşmasında iştirak etsin və siyasi elitanın

fəaliyyətinə nəzarət hüququ olsun.

7

Bu baxımdan millət heç zaman öz dövlətindən imtina etməz və ya

onu məhv etmək arzusu ilə yaşaya bilməz. Çünki millətiz dövlət,

dövlətsiz millət ola bilməz, dövlət quruculuğunun daşıyıcısı məhz

millətdir. Ona görə də əhali ölkənin milli sərvətidir. Dövlət o ölkənin

əhalisinin idarə olunan çoxluğu ilə idarə edən azlığm - siyasi elitanın

münasibətləri deməkdir, ölkə vətəndaş deməkdir, vətəndaş ölkə

deməkdir. Odur ki, insan ölkə vətəndaşlığını qəbul edirsə, deməli

ölkə hakimiyyəti ona da aiddir.

Dövlət quruluşu və İdarəetmə formaları

Hər bir ölkənin dövlət quruluşu hər şeydən əvvəl idarəetmə

forması ilə xarakterizə olunur. İki əsas idarəetmə forması: -

respublika və monarxiya dünyada geniş yayılmışdır.

Respublika forması çox qədimlərdə meydana gəlmişdir

(Qədim Roma respublikası dövründə), yeni və ən yeni tarixlər

dövründə bir qədər də genişlənmişdir. 1991-ci ilin ortalarmda

dünyada 127 respublika olmuş SSRİ və sosializm sistemi

dağılmasından sonra onlarm sayı 211-ə çatmışdır. >

Respublika quruluşunda qanunvericilik hakimiyyəti

parlamentə, icraedicilik - hökumətə aiddir. Buna görə də prezident

respublikası ölkəni çoxlu səlahiyyətlərə malik olan prezident idarə

edir (ABŞ və Latın Amerikasınm bir sıra ölkələri). Parlament

respublikasında prezident məhdud səlahiyyətlərə malikdir.

Hökumətə baş nazir (AFR, İtaliya, Avstriya, Hindistan) rəhbərlik

edir. Müstəmləkə sisteminin dağıldığı vaxt respublika idarəetmə

sistemini əksər inkişaf etməkdə olan ölkələr qəbul etmişlər. İndi

ancaq 2-ci dünya müharibəsinəqədərki Afrika qitəsində 50-dən artıq

respublika vardır.

İdarəetmə formasına görə monarxiya forması da mövcuddur.

Monarxiya idarəetmə forması da çox qədimdən meydana gəlmişdir.

Məsələn, quldarlıq cəmiyyətində monarxiya aristokratiya,

respublika, demokratiya kimi dövlət idarəetmə formaları mövcud

olmuşdur. Feodalizm cəmiyyətində ən geniş yayılmış

* В.Я.Максаковский. Географическая картина мира Верхне-Волжское книжное из-во. 1998 г.

8

25.YaDonİYa

imDeriva

Afri ka

26.Lesoto sahhq

27.Mərakes krallığı

28.Svazüend" krallığı

Monarxiya bir nəfərin hakimiyyəti, respublika seçgisiz heç bir

hakimiyyətin olmaması, aristokratiya - nisbətən kiçik bir azlığın

hakimiyyəti, demokratiya isə xalqın hakimiyyətidir.

Hazırda mövcud olan monarxiyalann əksəriyyətinin real

qanunvericilik hakimiyyəti parlamentə məxsus olan konstitu- siyalı

manarxiyadır. İcraedici hakimiyyət hökumətə məxsusdur. Həm də

bunun monarxiya idarə formasından ferqi orasındadır ki, burada

dövlətin başçısı olan monarxın, kralın və s. hüququ konstitusiya

tərəfindən az və ya çox dərəcədə məhdudlaşdınhr.

10

II FƏSİL DÜNYA ÖLKƏLƏRİNİN

ELMİ TƏSNİFAT SİSTEMİ

Təsnifat əlamətlərinə görə ölkələrin qruplaşması

XX əsrin ikinci yansı təsərrüfat fəaliyyətinin miqyasının

getdikcə genişlənməsi, müxtəlif ölkələr arasmda əlaqələrin artması,

beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi ilə xarakterizə edilir. Elə

bir ölkə yoxdur ki, o, başqa bir ölkə ilə qarşılıqlı iqtisadi münasibətdə

olmasın, istehsal əlaqələri və əməkdaşlıq əlaqələrinə girməsin.

Hazırda bütün dünya - təsərrüfat fəaliyyəti ilə bir-birindən

asılı insanlann arenasına bənzəyir. Beləliklə, dünya özünün

mürəkkəbliyi, ziddiyətliyi ilə iqtisadi cəhətdən özünü bütöv sistem

kimi göstərir.

Dünya təsərrüfatı tam sistem olmaqla, müəyyən ümumi və

xüsusi cəhətlərə malik sistem və altsistemlərden ibarətdir. Ya-

nmsistemlər özlərinin inkişafında təkcə qlobal tə'yinatlı məqsədləri

deyil, eyni zamanda özünə məxsus məsələləri də həll edir. Bu

cəhətdən onlara daxili və xarici qəbildən olan qanunauyğunluqlar

tə"sir edir.

Dünya təsərrüfatını yanmsistemlərə ayırmaq üçün bir sıra

həddlər tətbiq edilir. Bunlara əsasən aşağıdakılar aiddir.

1 .İqtisadi inkişaf səviyyəsi

2. İqtisadiyyatda sosial struktur.

3. İqtisadi artımın tipi.

4. Xarici iqtisadi əlaqələrin xarakteri və səviyyəsi.

Yanmsistemləri müəyyənləşdirmək üçün iqtisadi inkişaf

səviyyəsi geniş yayılmş loiteriya kimi götürülür. Bunun da əsasını

adambaşına düşən ÜDM-un həcmi təşkil edir. Bununla birlikdə hər

bir ölkənin inkişafı sənayeləşdirmə səviyyəsi, istehsalın strukturu ilə

müəyyənləşdirilir ki, bu da milli gəlirin artım əlaməti kimi əsas şərt

hesab olunur.

11

Adambaşına düşən milli gəlirinin səviyyəsinə görə isə ölkələr

bir neçə qrupa bölünürlər. Bunlar aşa^dakılardan ibarətdir:

1. Adambaşma 9 min dollardan (1995 il qiyməti ilə) artıq milli

gəlir düşən ölkələr. Buraya Qərbi Avropanm əksər ölkələri

(Albaniya, Yunanıstan və Yuqoslaviya respublikaları istisna

olmaqla) ABŞ, Kanada, Yaponiya, həmçinin İsrail, Cənubi Koreya,

Sinqapur, Küveyt, Birləşmiş Ərəb Əmirliyi;

2. Adambaşma 7,5-8,5 minə qədər milli gəlir düşən ölkələr.

Bura aiddir - Yunanıstan, CAR, Latm Amerikası ölkələri -

Venesuella. Braziliya, Uruqvay, Trinidad və Tabaqo, həmçinin

Oman, Liviya və s. Eyni zamanda bu qrupa Mərkəzi və Şərqi

Avropanm ölkələrinin böyük qrupu daxildir.

S.Adambaşma 750 doll. ÜDM düşən zəif inkişaf etmiş ölkələr.

Bura 60-dan artıq ölkə daxildir. Onlarm sırasma Hindistan, Çin,

Pakistan da dildir. Mə”lum olduğu kimi bu dövlətlərin hər birinin

əhalisi 100 mln-dan artıqdır. Ümumi inkişaf əlamətinə görə bu

dövlətlər qrupxma Mozombik, Efiopiya, Tanzaniya, Somali,

Banqladeş birləşirlər.

Mə"lum oldu^ kimi sosial-iqtisadi inkişaf tipini

müəyyənləşdirən məhsuldar qüvvələr müəyyən istehsal

münasibətləri sistemində fəaliyyət göstərir.

Məhz bu əlaməti nəzərə alaraq bir qrup alimlər dünya

təsərrüfatmda yanmsistem kimi iqtisadiyyatm sosial strukturunu

irəli sürürlər və bımun çərçivəsində ayn-ayn ölkə və ölkələr

qrupımun inkişaf etməsini əsaslandırırlar. Bumm əsasmı

mülkiyyətin forma və xarakteri, həmçinin onunla bağlı olan əhalinin

sahə strukturu təşkil edir.

Dünya təsərrüfatmm yarım sisteminin müəyyən edilməsində

iqtisadi inkişaf tipi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu da istehsalda

mallarm və xidmətlərin yalnız sayca dəyişməsini deyil, həm də

müəyyən keyfiyyət irəliləmələrini əks etdirir. Bu şəraitdə ekstensiv və

intensiv inkişaf tipləri fərqlənirlər. Eks- tensiv inkişaf tipində

iqtisadiyyatm’inkişafma istehsala cəlb plunan istehsal amillərinin

həcmcə artması hesabma nail olunur. İntensiv inkişaf tipində

keyfiyyət əlamətlərinin təkmilləşdirilməsi hesabma məhsul

buraxılışmm miqyası genişlənir.

12

Ərazisi 3 mln kv km-dən artıq olan 7 ölkə (Rusiya, Kanada,

Çin, ABŞ, Braziliya, Avstraliya, Hindistan) birlikdə dünyanın quru

hissəsinin yandan çoxunu tutur.

Əhalisi 50 milyon nəfərdən çox olan 25 ölkə dünya əhalisinin

5-dən, 100 milyon nəfərdən çox olan 11 ölkə isə (Şimali Amerikada 1,

Latın Amerikasmda 2, Afrikada 1, Avropada 1, Asiyada 6) dünya

əhalisinin 3/5-dən artığını özündə cəmləşdirmişdir.

Dünyada kiçik ölkələr də mövcuddur. Bunlan adətən

"cırtdan" dövlətlər də adlandınrlar (Andorra, Fici, Tpnqa və s.).

Dövlətləri dənizkənan, yanmada, ada, arxipelaq ölkələrində də

qruplaşdınrlar.

Dünya ölkələrinin tipologiyası

Uzun müddət mövcud olan dünya ölkələrinin üç tipologiyası

(sosialist, kapitalist və inkişaf etməkdə olan ölkələr) hazırda özünü

doğrultmur. Çünki hazırda sosialist ölkələri lageri yoxdur. Onlardan

ancaq Çin, Kuba, KXDR, Monqolustan qalmışlar. Ona görə müasir

dünya ölkələrinin tipologiyasını onlann iqtisadi potensialının

kəmiyyətinə görə apanrlar.

Sənaye cəhətdən inkişaf etiş ölkələr

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya təsərrüfatında

hakim mövqe tuturlar. Onlara AİƏT daxil olan 24 ölkə aiddir. Bu

dövlətlərin hamısı Yaponiya istisna olmaqla Qərbi Avropa ölkələri və

ya onlann törəmələridir. Onlan milli təsərrüfat çərçivəsində,

sosial-iqtisadi planda vahid təkrar istehsal prosesi iqtisadiyyatın

intensiv inkişaf tipi, məhsuldar qüvvələrin yüksək inkişaf səviyyəsi

fərqləndirir. Bu yanm sistem ölkələrində dünya əhalisinin 15,6%,

yaşayır. Ancaq onlarda dünyanın iqtisadi və elmi-texniki

potensialmm çox böjdik hissəsi cəmlənmişdir. Təsərrüfat e"tibarilə

inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin daxili və xarici iqtisadi siyasətini

elmi-texniki tərəqqinin inkişaf istiqamətləri və dünya

təsərrüfatmdakı struktur yenidən- qurmalan, dünya bazannın

vəziyyəti müəyyən edir.

13

ölkələrin sistemlərə bölünməsində onlann iqtisadi poten-

sialımn səviyyəsi də əsas rol oynayır. O, təkcə inkişaf səviyyəsindən

deyil, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin miqdan, əhalinin sayı,

ərazinin böyüklüyü, təbii resurslarla zənginliyindən asılıdır. Ona

görə də bəzən Çin, Hindistan aynca yanmqrup kimi xarakterizə

edilir. Qeyd etdiyimiz əlamətlərdən başqa dünya dövlətləri digər

kriteriyalar əsasında da müəyyən qruplara bölünür:

Milli iqtisadiyyatın inkişafına görə qruplara bölünməsi xüsusi

yer tutur. Bu me"yara görə dünya dövlətləri üç qrupa bölünür:

l.Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr.

2. Keçid dövrü ölkələri (keçmiş sosialist və ya iqtisadiyyatı

mərkəzdən planlaşdınlan və idarə olunan).

3. İnkişaf etməkdə olan ölkələr.

Qeyd etdiyimizdən başqa dünya ölkələri təsərrüfatçılıq

modelinə görə də qruplaşdmlır. Dünya təsərrüfat sisteminə daxil

olan bütün ölkələr üç qrupa bölünür:

1.Sırf bazar iqtisadiyyatı modeli esasmda fəaliyyət göstərən

dövlətlər. Bura daxildir - Honkonq, Malayziy^ Cənubi Koreya,

Tailand, Sinqapur və s.

2. Planlı təsərrüfatçılıq modeli əsasmda iqtisadiyyatı inkişaf

edən ölkələr. Bura daxildir: (Çin, Kuba, Yuqoslaviya, Şimali Koreya,

Monqolustan)

3. Tənzimlənən (qanşıq) iqtisadiyyat modeli əsasmda inkişaf

edən ölkələr. Bu qrupa yuxanda adlarmı qeyd etmədiyimiz dövlətlər

daxildir.

Ərazi və əhalisinin sayına görə də Dünya ölkələri qruplara

bölünür.

Hazırda dünyada 200-dən artıq ölkə və erazi vardır. 1992- ci

ildə müstəqil dövlətlərin sayı 180 ötmüşdür. Dünya ölkələrinin sayca

çox olması, təbiidir ki, onlann qruplaşdınimasmı tələb edir.

Müasir dünya ölkələrini müxtəlif me"yarlara-etnik və dini

tərkibinə, idarəetmə, inzibati ərazi quruluşunun formalanna,

iqtisadi, coğrafi mövqeyə görə quruplaşdınrlar. Ancaq onlann

içərisində ərazisinin ölçüsünə və əhalinin sayına görə qruplaşdınl- ma

da geniş yayılmışdır.

14

Dünya iqtisadiyyatı və siyasətindəki mövqeyinə görə bu

ölkələri ild qrupa bölürlər. Birinci qrupa "böjdik yeddilər" (Hazırda

buraya Rusiya federasiyası da qoşulmuşdur) ABŞ, Yaponiya,

Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya və Kanada daxildir.

İkinci qrupu yüksək dərəcədə inkişaf etmiş İsveçrə, Avstriya,

Avstraliya İttifaqı və başqa lEÖ-ler təşkil edir. Bu qrupun ayn-ayn

ölkələri dünya ticarətində və siyasətindəı görkəmli yer tuturlar.

Keçid dövrü ölkələri: (Keçmiş sosialist ölkələri ve ya

iqtisadiyyatı mərkəzdən planlaşdınlan ölkələr). Bu ölkələr də inkişaf

etmiş ölkələr sırasma daxil edilirdilər.

Lakin iqtisadiyyatın idarə edilməsində inzibati-amirlik me-

todlan, ETT-nin zəif inkişafi bu qrup ölkələrin iqtisadi artım

sür"ətinin, əmək məhsuldarlığının artımmı ləngitmişdir. Eyni

zamanda demoqrafik problemlər, millətlərarası münasibətlər

kəskinləşmişdir. Bu ölkələrdə əhalinin heyat səviyyəsi aşağı düşmüş

və cəmiyyətdə güclü maliyyə çətinlikləri meydana gəlmişdir. Bu

ölkələrin hamısmın təsərrüfatında ağır vəziyyət yaranmış,

özəlləşdirmə yanmçıq xarakter daşıdığı üçün bazar iqtisadiyyatına

keçid prosesi çox çətin keçir. Onlarda köklü iqtisadi islahatlann

apaniması, iqtisadiyyatda liberallaşma apa- nldıqdan sonra inkişaf

səviyyələrinə görə özlərinin hansı tipə məxsus olduqlannı

müəyyənləşdirməkdə çətinlik yaranımşdır. Şübhəsiz ki, bu vəziyyət

həmin ölkələrin beynəlxalq imicinin artmasma mənfi tə"sir gösterir

və onlann beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əməkdaşhğmda

çətinliklərin meydana gəlməsinə səbəb olur.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr: Dünya ölkələrinin əksəriyyəti,

əsasən Asiya, Afiika, Latın Amerikası ve Okeaniyamn keçmiş

müstəmləkə ölkələri bu qrupa daxidir. lEOÖ qurupunun çox böyük

daxili müxtəlifliyinə baxmayaraq, onlar bir çox ümumi əlamətlərə

malikdirlər. Bu ümumi xassələr onlann müstəmləkə keçmişindən irəli

gəlir. Bunlarla iqtisadi və sosial inkişafda gerilik, beynəlxalq coğrafi

əmək bölgüsündə asılılıq, iqtisadiyyatm aqrar-xammal və mineral

xammal xarakter daşıması, kapitalizmdən əvvəlki təsərrüfat

formalannın qalması, tEÖin olduqca

15

böyük bordan və s. aiddir. Bütün bunlar zəif inkişaf etmiş ölkələri

müasir bir tipoloji qrupda birləşdirməyə imkan verir.

Beynəlxalq təşkilatlar

Müasir dövrdə ölkələr və xalqlar arasmda mədəni, iqtisadi,

siyasi, elmi-texniki və s. məsələlərin sür"ətlə inkişaf etməsində

müxtəlif beynəlxalq təşkilatlann fəaliyyətinin əhəmiyyəti böyükdür.

Hazırda belə təşkilatlann sayı 2500-ə qədərdir və onlarm sayı ildən-il

artır. Kütləvi xarakter daşıyan və ən nüfuzlu təşkilat BMT-dir.

Hazrda onun üzvü olan müstəqil dövlətlərin sayı 188-ə çatmışdır.

Mikro dövlət adlanan yeddi müstəqil ölkə: Andorra, Vatikan,

Monako, Tuvalu, Tonqa, Nauru maliyyə səbəbləri (üzvlük haqqı və

başqa xərclər), İsveçrə isə diger mülahizələr ilə əlaqədar bu

təşkilatm üzvü deyildir. Bununla belə İsveçrədə yüzlərlə müxtəlif

beynəlxalq təşkilatlann qərar- gahlan yerləşir. Təkcə Cenevrədə bu

qərargahlarm sayı 234-ə çatmışdır. Bu cəhətdən Cenevrə Avropada

yahu2̂ Paris, Brüssel və Londondan geridə qalır. Bə"zi beynəlxalq

təşkilatlann qərar- gahlan İsveçrənin digər şəhərlərində (Bern,

Bazel, Sürix və Lozannada) yerləşir.

BMT-nin başlıca vəzifəsi dövlətlər arasmda bütün mübahisəli

məsələləri dinc yolla həll etmək, bəşəriyyəti müharibə fəlakətindən

xilas etməkdir. Bütün bunlar onun nizamnaməsində qeyd edilmişdir.

Müstəmləkəçilik, insan hüququnun pozulması ilə mübarizə,

beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində fəaliyyət və s. də onun

mühüm vəzifələrindəndir.

BMT-nin Ali Məclisinin (BMT-nin üzvü olan bütn dövlətlər

onun üzvüdür) sessiyalan hər ilin sentyabr ayının üçüncü həftəsinin

ikinci günü toplamr.

BMT-nin üzvü olan əksər dövlətlərin tələbi ilə yaxud

Təhlükəsizlik Şür^ınm (TŞ) qəran ilə xüsusi, yaxud fövqəfadə

sessiya çağıra bilər. BMT-nin Nizamnaməsinə əsasən, 15 üzv olan

(omm beşi daimi üzvlərdir) TŞ-nm olduqca böyük səlahiyyətləri var.

BMT-nin bütün üzvləri könüllü olaraq öz mü- qəddəratlarmı TŞ-na

tapşmb və onun bütün qərarlanna tabe olacaqlannı bildirmişlər.

TŞ-da müzakirə edilən qərarlarm təsdiq edilməsi üçün onun

üzvlərindən ən azı 9-u səs verməlidir.

16

Bir şərtlə ki, daimi üzvülərin (ABŞ, Rusiya, Çin, İngiltərə, Fransa)

hamısı səs verənlərin arasmda olmalıdır.

NATO (Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı) - hərbi- siyasi

ittifaq, AİB (Avropa İqtisadi Birliyi) - iqtisadi təşkilat, ABT (Afrika

Birliyi təşkilatı) - siyasi təşkilat, OPEK (Neft İxrac edən ölkələrin

Birliyi) iqtisadi təşkilat, AZPAK (Asiya - Sakit Okean regionunda )-

siyasi - iqtisadi ittifaq, ASEAN (Cənubi Şərqi Asiya dövlətləri) -

siyasi-iqtisadi birliyi, ƏÖC (Ərəb ölkələrinin cəmiyyəti), ADT

(Amerika dövlətlərinin Təşkilatı), İKT (İslam konfransı təşkilatı),

İƏİT (İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı) və başqa beynəlxalq

təşkilatlar dünyanın siyasi-iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırlar.

Bu təşkilatlann başlıca məqsədləri öz üzvülərinin sürətli iqtisadi,

sosial-tərəqqi, mədəni inkişafı və həm də təhlükəsizliyini tə"min

etməkdir.

İqtisadi inkişaflarına görə ölkələrin tipologiyası

80-ci illərin sonlannda Avropanın bütün ölkələrini, SSRİ- ni,

ABŞ, Kanada, Yaponiya, Yeni Zelandiya, CAR və İzraili hamısı bir

yerdə 40 ölkə olmaqla dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinə aid edirdilər.

Sonradan SSRİ-nin və Yuqoslaviyanın dağılması nəticəsində belə

ölkələrin sayı artaraq 60-a çatdınidı.

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin tipologiyası çoxdan

alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Ancaq bu tipologiya daha aydın və

geniş surətdə REA-nın müxbir üzvü V.V.Volskinin əsərlərində

verilmişdir. (Bax cədvəl 2).

İnkişaf etmiş kapitalist öikelərinin tipologiyas^ Cedvəl 2

ölkələrin tipləri Ölkələrin yanm tipləri ölkələr

.İqtisadi cəhətdən

üksək inkişaf etmiş

İkələr

l.Əsas kapitalist ölkələri ABŞ, Yaponiya, AFR,

Fransa, İtaliya, Böyük

Britaniya

' Капиталистические и развивающиеся страньт Н8 пррохе 90-х годов.. М., чз-во.

МГУ. 1990.

17

2.Qərbi Avropanm

yüksək inkişaf etmiş

kiçik ölkələri

İsveçrə, Avstriya, Belçika,

Niderland, İsveç, Norveç,

Danimarka 3.Kapitalizmin

"köçürülmüş" olduğu

ölkələr

Kanada, Avstraliya, Yeni

Zelandiya, CAR, İzrail.

2.Kapitalizmin orta

səviyyədə inkişaf etdiyi

ölkələr.

1.İnkişafm orta

səviyyəsinə çatmış

ölkələr

Finlandiya, İrlandiya.

2.İnkişafa görə keridə

qalan ölkələr

İspaniya, Portuqaliya,

Yunanıstan, Türkiyə.

Bununla belə bu tipologiyanın bir çox cəhətləri köhnəlmişdir.

Belə ki, hazırki vaxtda çətin ki, İspaniyanı öz inkişafı cəhətdən

nisbətən geri qalmış ölkələrə aid etmək olar. Ona görə ki, ÜDM

həcmi və strukturuna görə bu ölkə artıq Qərbi Avropanm yüksək

inkişaf etmiş ölkələrinə çatmışdır, lakin ÜDM adambaşma düşən

payma və əmək məhsuldarlığma görə onlardan geri qalır. Eynilə də

bu Türkiyəyə aiddir. BMT-nin Avropa komisiyası onu iqtisadi

inkişaf etmiş ölkələrə aid edk.

Hazırda mövcud tipologiyanı müə)^ən kriteriyalara: - İqtisadi

inkişafm səviyyəsi, iqtisadi potensial, dünya istehsalmda ölkənin

payı, iqtisadiyyatın strukturu, beynəlxalq əmək bölgüsünə ölkənin

cəlb edilmə dərəcəsinə fikir verilir.

Əsasən isə sintetik material kimi hər şeydən əvvəl adam başına

düşən ÜDM və DMM göstəriciləri nəzərə almır. (Bax cədvəl 3).

Cədvəl 3.

80-ci illərin sonunda ÜDM adambaşına düşən payına görə

dövlətlərin yeri (ABŞ dolları ilə)^

Ölkələr UDM

dollarla

Ölkələr UDM

dollarla 1.İsveçrə 21330 Çexoslavakiya 7500

' Hapo;ıaHace;ıeHHe MHpa M., nporpecc. 1990. cəd. 2.

18

2.ABŞ 18530 Yeni Zelandiya 7750

S.Norveç 17200 İtaliya 10350

4.Yaponia 15800 İsrail 6800

5.İsveç 15550 İrlandiya 6120

6.Kanada 15160 İspaniya 6000

7.Danimarka 14930 Macarıstan 4900

8.Finlandiya 14470 Bolqanstan 4300

9.AFR 14400 SSRİ 4200

lO.Fransa 12800 Yunamstan 4000

11. Avstriya 12000 Polsa ‘ 3700

12.Niderland 11860 Ruminiya 3600

13.Belçika 11500 Portuqaliya 2930

14. Avstraliya 11100 CAR 2900

15.Böyük Britaniya 10420

Göründüyü kimi, hər nəfərə düşən UDM görə İsveçrə birinci

yerdə gedir

90-cı illərin əvvəllərində UDM paylanmasmda BMT

təşkilatlan və beynəlxalq maliyyə orqanları tərəfindən çoxlu

hesablamalar meydana gəlmişdir. Ümumdünya bankmm 1993- cü

ildəki hesablamasma görə bu göstəriciyə görə İsveçrə yenə birinciliyi

saxlamış (36230 dol.) ondan sonra Lüksemburq (35260), Yaponiya

(28220), İsveç (26780), Danimarka (25930), Norveç (25800), İspaniya

(23670), ABŞ (23120), AFR (23030) və Finlandiya (22980) olmuşlar.

Aydmdır ki, "varlılar klubuna" eyni ölkələr daxil olur, ancaq onlar

sıralarmı dəyişirlər.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin tipologiyası

İnkişaf etməkdə olan ölkələr sırasma Yaponiya, İzrail,

Türkiyə istisna edilməklə bütün Asiya və CAR müstəsna olmaqla

Afirika, Latm Amerikası və Okesniyanm bütün ölkələrinin daxil

edilməsi qəbul edilmişdir. Yaxın vaxtlara qədər "üçüncü dünya"

ölkələri anlayışı da işlədilirdi. Bura nə kapitalist, nə də sosialist

dövlətlərinə daxil olmayan ölkələr daxil edilirdi. Hazırda bu terminin

işlədilməsi məqsədəuyğun sayılmır.

19

inkişaf etməkdə olan ölkələr içərisində böük daxili uyğun-

suzluqlann, inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən daha çox olduğu

mə"lumdur. Ona görə də onlann tipoloji diferansasiyası daha

parçalanmış olur.

V.V.Volskinin tipologiyasına əsasən inkişaf etməkdə olan

ölkələri çoxcəhətliliyinə görə üç böyük qrupa bölmək lazımdır. Birinci

növbədə birləşdirici həlqələri Braziliya, Meksika və Hindistan tutur.

Bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrin birlikdə istehsal etdiyi qədər

sənaye məhsulu mehz bu dövlətlər istehsal edirlər. İkincisi bu ölkələr

yetkin kapitalizmə görə altı ya- nmqrupa bölünür. Üçüncüsü bunlar

yaxm vaxtlarda azad olunmuş cavan ölkələrdir ki, onlann da arasmda

neft ixracmdan yüksək gəlir əldə edən (Səudiyyə Ərəbistam, Küveyt,

BƏƏ, Liviya, Bruney və sair) ölkələr fərqlənirlər. Bu tipologiya daha

çox maraq yaradır, şübhəsiz ki çatışmamazlıqlan da mövcuddur.

Ənənəvi sənayeləşməni nəzərə alaraq Y.Q.Maşbits inkişaf

etməkdə olan ölkələri beş tipə ayınr. Birincisi r yüksək miqyaslı və

müxtəlif sənaye istehsalı olan (Braziliya, Meksika, Argentina,

Hindistan, İran) ölkələr. İkincisi, sənayeləşməkdə olan, xammal və

e"mal sənayesi sahələrinin nisbətən inkişaf etdiyi (Kolumbiya,

Venesuela, Peru, Pakistan, İndoneziya, Filippin, Malayziya, Misir,

Nigeriya və digər) ölkələrdir.

Üçüncüsü, kiçik dövlət və ərazilərdir ki, özlərinin okean

yollannda olan iqtisadi-coğrafi mövqelərindən vasitəçi funksiya- lannı

inkişaf etdirən (Sinqapur, Honkonq, Trinidad və Tobaqo, Panama,

Yamayka, Baqam adalan və diger) dövlətləridir.

Dördüncüsü, neft hasil edən və əsas gəlirlərini neft ixracmdan

əldə edən (Səudiyyə Ərəbistam, Küveyt və digər) ölkələrdir. Nəhayət

beşincisi - nisbətən zəif sənayeləşmiş və məhdud inkişaf perspelrtivinə

malik olan ölkələrdir.

Tamamilə dəqiqləşdirilmiş və "eşelonlaşmış" 140 inkişaf

etməkdə olan ölkənin və ərazinin təsnifatı B.M.Bolotin, və V.L.Şeynis

tərəfindən işlənilmişdir. Qısaldılmış şəkildə onu aşağıdakı cədvəl

formasında vermək olar (bax cədvəl 4).

20

Cədvəl 4. İnkişaf etməkde olan ölkələrin və ərazilərin tlpoloji təsnifatı

ölkələrin

"eşelonlarr

ölkələrin qrupları

Ölkələr və ərazilər (nümunələr) I.Yuxan 1 .Kapitalİ23nin orta

inkişaf etdiyi ölkələr.

Qonkonq, Sinqapur, Kiı»:,

Meksika, Braziliya, Venesuella,

Argen tina, Çili

2.Əhalinin adambaşına

yüksək gəlir səviyyəsinə

görə neft istehsal edən

ölkələr.

Səudiyyə Ərəbistam, Küveyt,

BƏƏ, İran, İraq, Bruney, Liviya.

3.Adambaşma yüksək

gəlir səviyyəsinə malik

olan kiçik ölkə və

ərazilər

Baham adalan, Bermut adalan,

Barbados, Martinika, Reyunon,

Yeni Koledoniya

II.Aralıq 4. "Yuxan orta" Koreya respublikası, Malayziya,

Suriya, Əlcəzair Tunis, Yamayka,

Ekvador, Qvatemala, Peru.

5. "Aşağı orta" Filippin, Tailand, Şri-Lanka,

Nigeriya, Mərakeş Misir,

Zambiya, Anqola, Qana,

Salvador Nikaraqua, Papua-Yeni

Qvineya. III.Aşağı

6.Adambaşma aşağı gə

lir səviyyəsi olan ölkələr

Hindistan, Pakistan, İndoneziya

7.Zəif inkişaf etmiş

ölkələr Banqladeş, Myanma, Əfqanıstan,

Nepal, Yəmən, Niger, Çad,

Somali, Zair,Tanzaniya,

Madaqaskar.

21

III FƏSİL

MİLLİ İNKİŞAF HAQQINDA

NƏZƏRİYYƏLƏR

Mövcud ölkənin milli iqtisadiyyatınm mahiyyəti elmi-

metodoloji yanaşma, onun prinsipləri, me"yarlan ilə səhih öyrənilə

və təhlil oluna bilər.

"Milli iqtisadiyyat" elə-belə götürüldükdə mücərrəd

kateqoriyadır. Zahiri yanaşma yolu ilə onun hansı konkret

mahiyyətə malik olması aydınlaşdınimalıdır.

"Milli iqtisadiyyat" tarixi və çağdaş baxımdan əsas aşağıdakı

təsnifatla səciyyələndirilməlidir: "Sağlam (sivilizasiyalı) milli

iqtisadiyyat" "Müstəmləkə xarakterli milli iqtisadiyyat",

"yanmmüstəmləkə xarakterli milli iqtisadiyyat". Axırmcı iki qrup

model təmənnalı asılılıq və iqtisadi struktur dərəcəsi ilə fərqlənən,

fəqət bir-birinə nisbətən yaxın olan milli iqtisadiyyat növləridir

(modelləridir). Belə milli iqtisadiyyata malik olan ölkələr, regionlar

başqa dövlətlər tərəfindən istila edilmələri və qeyri-müstəqil olmalan

ilə əlaqədardır. Bunlarm hər ikisində mövcud ölkənin bilavasitə milli

və iqtisadi mənafeləri hesaba alınmır.

Müəyyən bir ölkənin milli iqtisadiyyatı kənardan asılı olaraq

formalaşarsa o, mövcud ölkənin, onun xalqınm iqtisadi mənafelərini

müvafiq şəkildə təcəssüm etdirə bilməz. Burada iqtisadiyyat

ümumən xaricdən idarə olunduğu üçün oranm əsas mənafelərinin

təzahürünü ifadə edəcəkdir.

Sağlam milli iqtisadiyyat yaratmaq üçün ölkədə əmin-

amanlıq zəruri şərtdir. Müstəqilliyin rəmzi, həm də sağlam milli

iqtisadiyyatın uğurlu təşəkkül tapması üçün çox mühüm amillərdən

biri dövlətin özünün sabit milli valyutaya malik olmasıdır.

Dövlətin milli iqtisadiyyatm tənzimlənməsində iqtisadi

metodlardan istifadə edilməsi mühüm rol oynamalıdır.

Sağlam milli iqtisadiyyatın bərqərar olması, təşəkkül tapması,

müxtəlif mülkiyyət formalannın, xüsusi sahibkarlığın

22

güclü olmasından asılıdır, özəl müUdyyətsiz istehsalçı sərbəst, azad

hüquqa malik ola bilmir.

Milli iqtisadiyyatın mühüm şərtlərindən biri onun bütün

sahələrini səmərəli etməsidir.

Sağlam milli iqtisadiyyat təşəkkül tapdıqca kənardan asılılıq

daim azalır və "öz daxili iqtisadi qüvvələrinə arxalanma" prinsipinə

tam şərait yaranır. "Oz daxili iqtisadi qüvvələrinə arxalanma"

prinsipi tarixən ölkələrə müstəqil inkişaf yolunda uğurlar qazanmaq

üçün real vasitə olmuşdur.

Region anlayışı və regional fərqlər

"Region" dedikdə adətən, materiklər, onlann və ölkələrin

ayn-ayn hissələrini əhatə edən geniş ərazilər başa düşülür. Bu sözdən

də "regional coğrafiya", "regional iqtisadiyyat", anla- yışlan əmələ

gəlmişdir. Müasir dövrdə planetimizin ayn-ayn böyük hissələrinin

hər biri səciyyəvi xüsusiyyətə malikdir. Regional coğrafiya da

planetimizə bu nöqteyi nəzərdən baxır.

Planetimizi müxtəlif regionlara bölmək olar. Bu bölgülər

insan təfəkküründə yaranır. Yadınıza salm ki, hələ bu yaxm vaxtlara

qədər planetimizi sadəcə olaraq Köhnə Dünya və Yeni Dünyaya

bölürdülər.

Etnik qohum, din qruplannm (bir dinə etiqad edənlərin)

yığcam yaşadıqlan ərazi və hətta ayn-ayn ölkələrə də xüsusi region

kimi baxmaq olar (məsələn, Ərəb ölkələri, Türkdilli dövlətlər və s.).

Hələ bu yaxın vaxtlara qədər müasir dqnyanı ictimai-iqtisadi

regionlar üzrə, ye"ni sosialist və kapitalist dövlətlərini öyrənirdik.

Ədəbiyyatda və gündəlik həyatımızda biz Afrika, Latın

Amerika.sı, Qərbi Avropa və Orta Şərq, Hind-Çin, Qərbi Afrika,

Şimali Afrika və s. kimi tarixi-coğrafi regionlarm adım daha tez- tez

eşidirik.

Tarixi-coğrafi regionlar daxili oxşarlıq dərəcəsinə görə

fərqlənirlər. Məsələn. Qərbi Avropa regionu siyasət, mədəniyyət və

iqtisadiyyat cəhətdən nisbi bütövlük kimi təmsil olunur. Afrika,

Hind-Çin, Cənub-Qərbi Asiya və b. tarixi-coğrafi regionlar isə daxili

vahidliyin dərəcəsinə görə Qərbi Avropadan xeyli fərqlənirlər.

Tarixi-coğrafi regionlarm daxili vj^idlik

23

dərəcəsi hansı amillərdən asılıdır? Bir çox amillərdən ilk növbədə

tarixi inkişaf xüsusiyyətlərindən, təsərrüfat əlaqələrinin

istiqamətindən, nəqliyyat yollarmm inkişafindan və hətta təbii

sərvətlərindən (yüksək dağlar, səhralar və s.) asılıdır.

Tarixi-coğrafi regionlara aid olan ölkələrin necə deyərlər

daxili "sementləşdirilməsi" üçün daxili bazann olduqca böyük

əhəmiyyəti vardır. Qərbi Avropada bu prosesi ümumi bazar (AİB)

sürətləndirmişdir. Afrikada ümumi daxili bazann olmaması bü

qitənin ölkələrini və xalqlanm bir-birindən uzaqlaşdırmışdır.

Ədəbiyyatda geniş istifadə edilən digər tarixi-coğrafi re-

^onlar Avropada Skandinaviya, (Danimarka, Norveç, tsveç və

İslandiya) Afrikada Böyük Məğrib (Tunis, Əlcəzair, Mərakeş,

Liviya, Mavritaniya və Qərbi Saxara) Asiyanm mərkəzində

Türküstan (Cənubi Çin Əyalətləri, Orta Asiya dövlətləri, Əf-

qanistanm şimalı) və b. regionlardır.

Müasir dünyam hansı regionlar üzrə daha yaxşı öyrənmək

mümkündür? Yaşadığımız dövrdə artıq ümumbəşəri mənafe, sinfi

mənafedən yüksək qiymətləndirilməyə başlamışdır. Buna görə də

dünya ölkələrinin öyrənilməsinin təbii əsasım sinfi- ideoloji prinsipə

görə seçilən ictimai iqtisadi regionlar deyil, planetimizin ayn-ayn

hissələrində təbiətin müxtəlifliyini, xalqlann məişət xüsusiyyətlərini,

adət ənənələrini, təsərrüfat- mədəniyyət tipini nəzərə alan

tarixi-coğrafi regionlar təşkil etməlidir. Bu da dünya barədə daha

ətraflı təsəvvür yaradır. Həm de nəzərə almaq lazımdır ki,

tarixi-coğrafi regionlar özlərinin sabitliyi ilə fərqlənirlər. İctimai

iqtisadi regionlann sərhədləri isə dünyanın siyasi xəritəsində baş

verən keyfiyyət dəyişiklikləri ilə əlaqədar tez-tez dəyişə bilər.

İnkişaf etmiş ölkələrin regional

inkişaf xüsusiyyətləri

Dünya ölkələri inkişaf xüsusiyyətlərinə görə olduqca

müxtəlifdirlər. Onun bir hissəsinin dünya təsərrüfatının

"bünövrəsini" təşkil edən İEÖ-lərin nisbətən kiçi^^pu, digər

hissəsini isə əksər halda sosial iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə

olduqca geridə qalan Asiya, Afrika, . Latm Amerikası və

Okeaniyanın 24

V

çoxsaylı İEOÖ-Ier qrupu təşkil edir. BMT-ıdn metodologiyasına

müvafiq olaraq hər hansı bir ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf

səviyyəsinin mühüm göstəricilərindən biri adambaşına istehsal etdiyi

ümumi məhsuludur.

Sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə dövlətlər

tipologiyasında, yə"ni inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr

arasında dəqiq sosial-iqtisadi sərhəd yoxdur. Daha varlı (ABŞ, Qərbi

Avropa ölkələri, Yaponiya, Kanada, Avstraliya və b.) və daha kasıb

ölkələr (Banqladeş, Əfqamstan, İordaniya, Salvador, Honduras,

Tropik Afrika ölkələri və b.) W növ özünəməxsus sosial-iqtisadi

qütblərdir. Artıq bu gün inkişaf etməkdə olan ölkələrin bir qurupunu

məs. Koreya respublikasım, Ta)rvanı, Sinqapuru, Braziliyanı,

Argentina, Meksika, Türkiyə və b. bir sıra ölkələri iqtisadi

göstəricilərə görə dünyanm sənaye cəhətdən yeni inkişaf etmiş

dövlətlərinə aid etmək olar.

Artıq 80-ci illərin axırlannda Avropada keçmiş QİYŞ və AİB

ölkələrinin sərhədləri arasmda əhalinin heyat səviyyəsində, iqtisadi

inkişafin artım sürətində və texniki tərəqqi- dəki fərqlər açıq aydın

gözə çarpırdı.

İnkişaf etmiş ölkələr üç rəqabət mərkəzində təşəkkül

tapnuşlar. Onlarm iqtisadi potensiallannı aşağıdakı kimi təhlil etmək

olar. Dünya iqtisadiyyatının "modeli" yavaş-yavaş

mürəkkəbləşmişdir. }ĞX əsrin axnlarma qədər sosial-iqtisadi

göstəricilərin bütün növlərinə görə bir mərkəz, Qərbi Avropa

üstünlük təşkil edirdi. Sonra birinciliyi ələ keçirən ikinci mərkəz ABŞ

yaranmışdır. İkinci dünya müharibəsindən sonra iqtisadiyyatmı

sürətlə inkişaf etdirən Yaponiya üçüncü mərkəzə çevrilmişdir.

Beləliklə, bu qrup ölkələr arasmda üç başlıca mərl^z təşəkkül

tapmışdır: ABŞ, Qərbi Avropa və Yaponiya.

Müharibədən sonrakı ilk illərdə ABŞ-m Qərbi Avropa və

Yaponiyadan üstünlüyü hiss olunurdu. Həmin illər ABŞ başqa

kapitalist ölkələrinə nisbətən sür"ətlə silahlanmaya daha böyük

vəsait ayırmış və bu da onun iqtisadiyyatmm normal inkişalinı

ləngitmişdir. Nəticədə bu qrup Ölkələrin sənaye istehsahnda onun

payı 1946-cı ildə 56%-dən 90-cı illərin əvvəllərində 37%- ə enmişdir.

Rəqabət "üçbucağında" qüvvələrin yeni bölgüsü ABŞ-ı

iqtisadi inkişafın yeni strategiyasını işləyib hazırlamağa məcbur

25

etmişdir, (milli iqtisadiyyatm əsaslı sur"ətlə yenidən qurulması, elm,

tutumlu sahələrin daha sürətlə inkişafı və s.) həm də Birləşmiş

Ştatlann hakim dairələri 70-ci illərdən başlayaraq Qərbi Avropa

ölkələrinin, Yaponiyanm və eləcə də Kanada və Avstraliyanm

iqtisadi potensialmı və əhali arasmda geniş is- tehlak xarakteri

daşıyan məhsullarm rəqabət qabiliyyətini sün"i məhdudlaşdırmaq

məqsədi ilə onları da böyük vəsait tələb edən silahlanmaya, "ulduz

müharibələrinə" cəlb edir.

Dünya təsərrüfatmda paymm azalmasma baxmayaraq

Birləşmiş Ştatlar əvvəllər olduğu kimi yenə də planetimizin "bir

nömrəli" coğrafi mərkəzidir. Bu dövlət iqtisadi həyatm müasir

beynəlmiləlləşdirilməsi prosesində bir növ yeni cərəyanm

"generatoru" olaraq qalır. Dünya ticarətində keçmiş birinciliyini

itirərək, ABŞ bir çox sahələrdə, xüsusilə, ETİ-nin həyata

keçirilməsinə, elektrik enerjisi, elektron avadanlıqları. Hərbi sənaye,

aviaraket - kosmik istehsalma, AES-lərin gücünə. Kosmos və Dünya

Okeanmm mənimsənilməsinə və bir sıra ən"ənəvi sənaye və kənd

təsərrüfatı sahələrinə, həm də qeyri-maddi istehsal sahəsinə görə

dünyada öz "çempion" yerini saxlayır.

İqtisadi rəqabətin ildnci mərkəzi Qərbi Avropadır. Qərbi

Avropada ABŞ-a nisbətən daha çox metalkəsən dəzgahlar, dəqiq və

optik cihazlar, traktor, kimyəvi lif, plastik kütlə, yüngül sənaye

məhsulları istehsal edilir. Omm ixracatı ABŞ-dan üç dəfə çoxdur.

Dünyanm mühüm maliyyə mərkəzidir.Bununla belə bu region ən

yeni eimtutumlu sahələrə görə xüsusilə robot, yeıii materiallar

istehsalma, biotexnalogiyaya və s. görə ABŞ və Yaponiyadan geridə

qalır. Qərbi Avropa əsasən "Orta texnaloji" səviyyəli məhsullar

istehsal edir. Belə təzahür "texnaloji fərq" adını almışdır.

"Böyük yeddilərə" daxil olan Avropanm başlıca ölkələri ilə

yanaşı regionda kiçik ölkələr də mühüm rol oynayır. Bu ölkələrin bir

çoxu kəskin rəqabət gedən dünya bazarında onlardan daha güclü

olan ölkələrin inhisarları tərəfindən hələ tutulmayan "boş

piştaxtalar" axtarmağa məcbur olmuşlar. Buna görə də bu ölkələr

elmə, ixtisaslı kadrlara böyük vəsait tələb edən, bir qayda olaraq

dünyada tanınmış və demək olar ki, "bütün dünya" üçün işləyən bir

neçə bahalı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmış və beynəlxalq əmək

bölgüsündə iştirakın

26

xüsusi tipini yaratmışlar. Onlarm istehsal etdikləri məhsullarm

40-50%-i ixrac edilir. Belə sahələrə Niderland və İsveçrədə əczaçılıq

sənaye sahələri, Danimarkada süd sənayesi və pivə çəkmə üçün

avadanlıq istehsalı, İsveçrədə ölçü cihazlan, dünyada tanınmış saat

istehsalı və s. aiddir. Bunlarla yanaşı, Niderland və Belçika kimi kiçik

ölkələrin dəniz sahilində bütün regiona xidmət edən iri neft emalı və

neft-kimya sənayesi formalaşmışdır. İsveç və Finlandiya regionun

başlıca "meşə sexinə" çevrilmişdir. Həm də bu ölkələr müxtəlif növ

xidmət dairəsi üzrə ixtisaslaşmışlar. Məsələn, İsveçrə "dünya

bankiri" "Seyf dövləti" adlandınlır. Dünyanm ən böyük portu

Rotterdam Avropanm daxili rayonlarma xidmət edir. Yunanıstan və

Norveç dünyada "beynəlxalq dəniz daşıyıcısı" kimi tanmmışdır.

İspaniya beynəlxalq turizmə görə "Dünya rekordçusudur".

Haaqada beynəlxalq məhkəmə, Cenevrədə BMT-nin bir sıra

komissiyalarının, Vyanada OPEK-in qərargahı yerləşir, Brüssel

AİB-in mərkəzi sayılır və s.

Üçüncü mərkəz olan Yaponiya iqtisadi gücünə görə ABŞ və

Qərbi Avropadan təxminən iki dəfə geridə qalır. Lakin, son on ildə

Yaponiya dünyanm "İki nömrəli dövlətinə" çevrilmişdir. Yaponiya

dünyada sənaye istehsalma və xarici ticarətinə görə müvafiq olaraq

ikinci və üçüncü yerə çıxmışdır. Bu ölkə bir sıra ən mühüm məhsul

növlərinin istehsalına görə (polad, çuğun, gəmi, avtomobil, televizor,

videomaqnitofon, sün"i lif və s.) ABŞ və Qərbi Avropanı təxminən iki

dəfə geridə qoyur. Lakin bununla belə Yaponiyada əhalinin həyat

səviyyəsi Birləşmiş Ştatlara və Qərbi Avropa ölkələrinə nisbətən

aşandır.

Dünyada təşəkkül tapmış üç başlıca mərkəz arasmda kapital

tətbiqi dairələri, xammal mənbələri, satış bazarı, ETT- nin həlledici

sahələrində üstünlük uğrunda rəqabət mübarizəsi getdikcə güclənir.

Digər ölkə və regionlar. Sosial-iqtisadi inkişafm yüksək

səviyyəsinə çatan və başqa regionlarda yerləşən ölkələrin hər birinin

təsərrüfatı özünəməxsus ixtisaslaşma ilə fərqlənir. Məsələn, Kanada

və Avstraliya İttifaqı dünyada ən iri mineral xammal

ixracatçılarıdırlar; Yeni Zelandiya, həm də Avstraliya dünya

bazanna yun, ət, yağ və taxıl, CAR qızıl və almaz, İsrail toxuculuq

məhsullan tədarük edən ölkə kimi çıxış edirlər.

27

Şərqi Avropa ölkələri də (xüsusilə, Rusiya, Ukrayna,

Belorusiya, Polşa, Rumıniya, Macarıstan, Bolqanstan, Çexiya,

Slovakiya, Sloveniya, Xorvatiya, Yuqoslaviya, həm də Makedoniya,

Litva, Latviya, Estoniya, Moldaviya, Albaniya, Bosniya və

Herseqovina) əhəmiyyətli iqtisadi potensiala malikdirlər. Son 10-15

ildə çətin ziddiyyətli tarixi inkişaf yolu keçən Çin Xalq Respublikası

dünya təsərrüfatmda getdikcə mühüm yer tutur. Bir sıra məhsul

istehsalının mütləq Ölçüsünə görə (xüsusilə kənd təsərrüfatı

məhsulları, televizor, yuyucu maşın istehsalına, kömür hasilatma və

s. görə) ölkə dünyada mühüm yer tutur. Lakin əhalinin adambaşma

düşən sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalına görə Çin

İEÖ-dən xeyli geridə qalır.

80-ci illərdən başlayaraq dünya təsərrüfatmda yeni sənaye

ölkələri (YSÖ) qrupu öz mövqelərüıi getdikcə möhkəmləndirirlər.

Bunlara ilk növbədə Cənubi Koreya respublikası, Tayvan, Sinqapur,

Honkonq, həm də Braziliya, Meksika, Argentina və Türldyə aiddir.

Hələ yaxın vaxtlara qədər bu ölkələrin iqtisadiyyatı inkişaf etməkdə

olan ölkələr üçün xarakterik idi. Lakin 80-ci illərin ortalarmdan

başlayaraq vəziyyət kəskin surətdə dəyişmişdir. Hazırda ÜDM artım

sürətinə görə bu dövlətlər başlıca kapitalist ölkələrini ötüb keçmişlər.

Bu ölkələrin ixracmm 80 faizi emaledici sənaye məhsullarınm,

xüsusilə radioelektron və dəqiq cihazqayırma sənaye məhsullarmın

pa- yma düşür. Bu qrup ölkələrin məhsulları xarici bazarm

rəqabətinə tab gətirirlər.

Tailand, Malayziya, Filippin, Çili, Venesuela, Peru,

Kolumbiya, hıdoneziya və Hindistan YSÖ ikinci qrupunu təşkil

edirlər.

28

IV FƏSİL İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRİN ÜMUMİ

İQTİSADİ VƏ SOSİAL XARAKTERİSTİKASI

Təbii şərait, etnik vəziyyət və tarixi proseslərin

xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq bütün inkişaf etmiş

ölkələr ümumi tipoloji xüsusiyyətlərə malikdirlər. Bunlara əsasən

aşağıdakılar aiddir:

Bütün sənaye cəhətdən inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində

(CAR istisna olmaqla) əhalinin təkrar artımmm, ona mənsub olan

xüsusiyyətləri ilə birinci tipinin oxşar demoqrafik situasiyası

mövcuddur. Əhalinin tədricən "qocalması" və iqtisadi aktiv əhalinin

payının azalması və s. buna parlaq misal ola bilər.

Bütün ölkələrdə ölümün sabitləşməsi şəraitində doğumun

azalması ən"ənəsi kəskin nəzərə çarpır. Bu da məhsuldar qüvvələrin

tərkibinin qismən də olsa inkişafına mənfi tə"sir göstərir.

2.Bütün inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın sosial- iqtisadi

inkişaf amillərinin eyni olması; İstehsalın təmərküzləşməsi və dövlət

inhisan kapitalizminin hakim olması; Ayn- ayn ölkələrdə istehsalın

idarə edilməsinin kiçik qnıp, lakin nəhəng inhisarlann əlində

cəmlənməsi; Həmin müəssisələrdə apancı sahələrin, sənaye

məhsullannın 2/3-si istehsal olunması; İnhisarlann tə"sirinin digər

fəaliyyət sahələrinə və dövlət həyatına nüfuz etməsi; Yeni sahələrin

təmərküzləşməsinin yüksək olması; Maşınqayırma və kimya

sənayesinin üstün inkişafi; hər bir ölkədə bu sahələrdə üç-beş

inhisarçmın hakim mövqe tutma da qeyd etdiyimiz ümumi xar^erik

xüsusiyyətlərdendir.

^Dövlətin istehsalm müəyyən mərhələsində sahibkar rolunda

çıxış etməsi və təsərrüfatm inkişafmın tənzimlənməsinə çalışması.

^ölkələrin əksəriyyətinin öz sənayesini mineral ehtiyatlarla

təmin edə bilməməsi. Qeyd edək ki, Kanada, CAR və Avstraliya

istisna olmaqla bütün ölkələr öz sənayelərinin

29

mineral ehtiyatlara olan tələbatlarmı ödəmirlər. Onlar inkişaf

etməkdə olan ölkələrdən yanacaq (neft) və lazun olan bütün təbii

ehtiyatlan, o cümlədən dəmir filizini gətirirlər. İstehsalın inkişaf

tempi artdıqca yanacaq və xammala olan ehtiyac da çoxalır ki,

nəticədə inkişaf etmiş dövətlərlə inkişaf etməkdə olan ölkələr

arasında qarşılıqlı əlaqələr daha da genişlənir.

^İnkişaf etmiş ölkələr qrupu çərçivəsində iqtisadiyyatın

makro və mikro strukturlan oxşardır. Sənayedə ümumi daxili

məhsulun payı 66%-ə çatır. Qeyri istehsal sahələri, sosial və xidmət

infrastrukturu sür"ətlə artır. Kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi

ümumi daxili məhsulda azalır. Bütün ölkələrdə, Hətta mineral

ehtiyatlar ixrac edən (Kanada, Avstraliya) dövlətlərdə də hasil etmə

və emal sənayesi arasmdakı fərq sonuncunun xeyrinə olaraq son

illərdə xeyh dəyişmişdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə mütərəqqi sənaye

sahələrindən elektroenergetika, maşınqayırma, kimya sənayesi

apancı rol oynamışlar. Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq,

bitkiçilikdə isə yem bitkiləri istehsalı üstün yer tutur.

İnkişaf etmiş bütün ölkələrin təsərröfatlannın ərazi strukturu

müxtəlif dərəcədə təşəkkül tapmış iqtisadi rayonlarla xarakterizə

olunur.

Onlar kapitalizin qeyribərabər inkişaf qanunu əsasmda

təşəkkül tapmışlar. Və hazırda da bu cəhət onlann inkişaf

istiqamətlərini müəyyənləşdirir. İkinci dünya müharibəsi illərində və

müharibədən sonrakı dövrdə digər rayonlarda da çoxlu sənaye və

infrastruktur müəssisələri tikilmiş, şəhərlər sür"ətlə böyüməyə

başlamışdır. Bu meyl istehsalın kəmiyyət göstəricilərinin apancı

rayonlarda bir qədər bərabərləşməsinə səbəb olmuşdur. Eyni

zamanda istehsalın yerləşdirilməsində rayon daxili disproporsiya

artmışdır. Onlann bir hissəsi özünə əhalini cəlb etməklə inkişaf etmiş,

digər hissəsi geri qalmış və onlarda əhalinin sayı azalmağa

başlanuşdır.

ö.Bütün inkişaf etmiş kapitalist ölkələri yüksək urba-

nizasiyahdırlar. Qərbi Avropa ölkələrində şəhər əhalisinin payı 50

%-dən artıqdır. İsveç, Belçika, Almaniya kimi ölkələrdə şəhər

əhalisinin sayı 80-88%; Okeanın o taymda olan ölkələrdə (CAR-dan

başqa) əhalinin 70-75%-i şəhərlərdə yaşayır. Urbanizasiyanın daha

da inkişaf edərək dərinləşməsini böyük

30

şəhərlərin getdikcə artmasında, nəhəng şəhər aqlomera- siyalannın

təşəkkül tapması və ətraf aqlomerasiyalarla birləşməsi ilə

əlaqələndirirlər. İnkişaf etmiş kapitalist ölkələrində dünyanın ən

böyük şəhərləri - Tokio, Nyu-York, Parij, London və əhalisinin sayı

on mln-dan artıq olan şəhər aqlomerasiyalan yerləşir. Belə

aqlomerasiyalarm birləşməsi geniş şəhər areallannın təşəkkül

tapmasına səbəb olur ki, Həmin ərazilərdə əhalinin ümumi miqdan

on milyonlarla hesablanır.

7. Əhali və istehsalın müəyyən areallarda cəmlənməsi ətraf

mühitin çirklənməsini gücləndirir.

Şəhər aqlomerasiyalan və onlarm ətrafinda ekoloji şərait

kəskin surətdə pisləşmişdir. Atmosfer zərərh tullantılarla

zəhərlənmiş, çaylar və sahil sulan neft örtüyü ilə örtülmüş, bütün

canlılan məhv edir, şəhərlər tullantılar və çirkab sulan ilə

çirklənmişlər. Bütün bu göstərilənlər nəticəsində içməli sulann

ehtiyatı azalır və texniki sular çatışmır. Heyata keçirilən təbiəti

mühafizə tədbirləri isə bu təhlükəli təsirlərin öhdəsindən gəlmək

iqtidannda deyil.

8. Bütün inkişaf etmiş kapitalist ölkələri üçün şəhərlərin

sosiaFproblemləri ümumidir. Böyük şəhərlərdə aşağı əmək haqqı

alan fəhlələr, işsizlər və qulluqçular toplaşmaqla sosial əksliklər

yaradırlar. Şəhərlərdə milli ariıqlann məskunlaşması milli

münaqişələri kəskinləşdirir ki, bununla da kapitalist ölkələri

mübarizə aparmaqda acizlik çəkirlər.

İnkişaf etmiş ölkələrin müasir inkişaf səviyyəsinə çatmasında

iqtisadi inteqrasiya apancı rol 03mamışdır. İnteqrasiya prosesi dünya

iqtisadiyyatının beynəlmiləlləşməsi nəticəsində sür"etlə inkişaf edir.

Bu proses hazırda üç regionda: Qərbi Avropa, Şimali Amerika və

Sakit okean hövzəsində (Yaponiya, Avstraliya və Asiyanın yeni

sənaye ölkələri C.Koreya, Hon- Konq, Sinqapur, Tayvan) sü"ətlə

iıürişaf edir.

Dünyada iqtisadi inteqrasiya regional şəkildə inkişaf edir.

Çünki dünyada hələ vahid inteqrasiya sistemi yaratmaq mümkün

deyildir. Bu ilk növbədə dünya ölkələrinin inkişafinm müxtəlifliyi ilə

izah olunur. İnteqrasiya prosesində inkişaf etmiş ölkələr aktiv iştirak

edirlər. Avropa ittifaqı - regional inteqrasiyamn klassik variantıdır.

Bu ittifaqın əsası 1957-ci ildə qoyulmuşdur. Bu ittifaqa daxil olan

bütün dövlətlər inkişaf etmiş ölkələrdir.

31

Bu təşkilatın tərkibi ildən-ilə genişlənir. Avropa ittifaqında üzv

dövlətlər arasında ticarət məhdudiyyətləri aradan qaldınimış,

üçüncü ölkəyə qarşı eyni gömrük tarifləri qəbul edilmiş, inves-

tisiyanm, kreditlərin, işçi qüvvəsinin hərəkəti sərbəstləşdirilmiş,

kompleks iqtisadi siyasət yeridilir. Avropa ittifaqmda sonuncu ən

mühüm tədbir 1999-cu ilin yanvarmdan nəğdsiz hesablamalarla

Avro pul vahidinin dövriyyəyə buraxılması olmuşdur.

Avropa ittifaqmın makro iqtisadi göstəricilərinə diqqət

yetirsək bu region haqqmda tam təsəvvürə malik olanq. İttifaq

dövlətlərinin əhalisi 400 mln-dan artıqdır, dünya ticarətinin

40%-dən çoxu bu dövlətlərin payma düşür.

Şimali Amerika azad ticarət Assosiasiyası (NAFTA)nın

təşkilini ABŞ və Kanada arasmda inteqrasiya proseslərinin

sürətlənməsinə gətirib çıxardı. Bu inteqrasiya bloku Avropa

ittifaqına alternativ bir təşkilatdır və bu təşkilatı daha da

genişləndirmək məqsədi ilə 1994-cü ilin yanvarından Meksika da

bura daxil edildi. Blok 370 mln. nəfəri birləşdirən ərazini əhatə edir.

İllik məhsul istehsalı isə bu regionda 8 trilyon dollardan artıqdır.

Ye’'ni dünya istehsalının 27%-i bu regionda cəmləşmişdir. Dünya

ticarətinin 20%-dən çox hissəsi bu regionun payına düşür.

Qərbi Avropa və Şimali Amerikaya nisbətən Cənub-Şərqi

Asiyada inteqrasiya prosesləri zəifdir. Burada 30 ildir ki, Cə-

nubi-Şərqi Asiya ölkələrinin Assosasiyası (ASEAN) fəaliyyə' göstərir.

Assosasiyanın qəranna əsasən 2003-cü ilə qədər tan dəyərli azad

ticarət zonasının yaradılması nəzərdə tutulur Beləliklə iqtisadi

inteqrasiya BİM-in tərkib hissəsi olmaqh müj^ir dünyada İEÖ

arasında iqtisadi əlaqələri daha da inten sivləşdirərək inkişaf etdirir.

Dünyada beynəkalq ticarətin həcmi dünya istehsalımı

həcminə nisbətən sür"ətlə artır. İnkişaf etmiş ölkələr beynəlxah

ticarətdə apancı mövqeyə malikdirlər. Bu ölkələr dünyada əsa sən

aşağıdakı məhsullann ticarəti ilə məşğul olurlar.

- Hazır məhsulla ticarət;

- Maşın və avadanlıqla ticarət;

- Xammal ticarəti;

- Xidmətlərin ticarəti;

32

Beynəlxalq ticarətdə inkişaf etmiş ölkələrin payı getdikcə

azalır. Bu ilk növbədə dünyada inkişaf etməkdə olan ölkələrin sürətlə

inkişafı ilə əlaqədardır. 1998-ci ildə isə bu pay dünya bazannda neftin

qiymətinin düşməsi ilə yenidən artmışdır. lEÖ- in əmtəələrin

ticarətinə nisbətən xidmətlərin ticarətinin artması beynəlxalq ticarət

sistemində əsas xüsusiyyətidir. Belə ki, əgər 1985-ci ildə xidmətlərlə

ticarət 500 milyard dollardan az idisə, artıq 10 ildən sonra onun həcmi

1 trilyon 300 milyard ABŞ dollannı ötmüşdür.

Müasir dünya təsərrüfatının və BİM-in əsas fərqləndirici

xüsusiyyəti kapital ixracı, onun ölkələr arasında aktiv miqrasiyasıdır.

İnkişaf etmiş ölkələr dünya ticarətinə nisbətən kapital ixracı

prosesində daha aktiv iştirak edirlər. Bu ölkələr kapital ixracında

daha çox paya malikdirlər. Kapital ixracı müxtəlif səviyyələrdə

apanlır.

1. Güc mərkəzləri arasında - ABŞ - Qərbi Avropa - Yaponiya.

2. Ayn-ayn inkişaf etmiş ölkələr arasında

3. İnkişaf etmiş ölkələrin eyni sahələri arasında.

Qərbi Avropada ən çoxkapital idxal edən ölkə Böyük

Britaniyadır. 80-ci illərdə Avropaİttifaqında olan ABŞ aktivlərinin

40%-i və Yapon investisiyalannın50% İngiltərədə cəmləşmişdir.

Avropa qitəsinin ən iri kapital ixracçılan Skandinaviya ölkələridir.

Onların xarici investisiyalan 91-ci ilədək 634 mlrd. doll. təşkil

etmişdir. Kapital ixracının həcmi bu ölkələr arasında ildən-ilə

genişləndirilir.

İnkişaf etmiş ölkələr işçi qüvvəsinin miqrasiyasında da mühüm

yer tuturlar. Beləki, işçi qüvvəsi bir qayda olaraq həyat səviyyəsi aşağı

olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə axır. Bu ölkələr işçi qüvvəsi

qəbul edən apancı dövlətlərdir. İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin apancı

roluna görə aşağıdakı kimi qruplaşdın lır:

a) İri sənaye ölkələri yanm qrupu: 7+1 buraya ABŞ, Yaponiya,

Almaniya, Fransa, İtaliya, Böyük Britaniya, Kanada və Rusiya

daxildir.

b) Avropa ittifaqına daxil olan digər sənaye ölkələri

yanmqrupu; - buraya İspaniya, Niderland, Belçika, İsveç, Avs

33

triya, Danimarka, Finlandiya, Yunanıstan, Portuqaliya, İrlandiya və

Lüksemburq daxildir.

v)Avropa ittifaqına daxil olmayan sənaye dövlətləri yanm-

qrupu: - buraya İsveçrə, Norveç, İslandiya və İsrail daxildirlər.

q)Asiyanm yeni sənaye və dünyanın digər inkişaf etmiş

dövlətləri yanmqrupu: - buraya Cənubi Koreya, Sinqapur, Tayvan,

Hon-Konq, Avstraliya, Yeni Zelandiya və Cənubi Afrika

Respublikası daxildir.

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI

İqtisadiyyatının xüsusiyyətləri

Amerika Birləşmiş Ştatlan (ABŞ) - iqtisadi və hərbi cəhətdən

ən qüdrətli kapitalist dövlətidir, "Kapitalizmin baş ölkəsidir". ABŞ

ümumi milli məhsulun miqdanna görə birlikdə bütün Qərbi Avropa

ölkələrindən güclüdür.

ABŞ ərazisinin ölçüsünə görə - 9,4 mln kv km dördüncü,

əhalisinə (265,5 mln nəf.) görə isə üçüncü yerdə durur. Yer kürəsi

ərazisinin 5%-i, əhalisinin 6%-i və dünyada istehsal edilən taxılın -

buğdamn 25%-i ABŞ-ın payına düşür.

Ərazisi üç hissədən: - ABŞ özü. Alyaska (şimali Amerikada),

Havay adalanndan (Sakit okeanın mərkəzi hissəsində) ibarətdir.

ABŞ-ın əsas hissəsi 48 ştatdan. Alyaska və Havay adalan

ştatlanndan ibarətdir. ABŞ cənubda Meksika, şimalda Kanada ilə

həmsərhəd olub, şərqdən Atlantik, qərbdən Sakit okeanın sulan ilə

yuyulur.) Kanada ilə olan 2,5 min km sərhəd 49-cu paraleldən keçir.

Ölkənin dəniz sərhədi quru sərhəddindən çoxdur. İki okeana çıxışın

olması onun dəniz limanlan vasitəsilə xarici ticarətinin 3/4 həyata

keçirməyə imkan verir. Okeanlarla digər dövlətlərdən ayniması da

onun müdafiə imkanlannı bir daha artınr. Yüz əlli ilə yaxındır ki,

ABŞ ərazisində müharibə olmamışdır. Ölkə birinci və ikinci dünya

müharibələrinin dağıdıcı tə"sirini hiss etməmişdir. Əksinə həmin

müharibələr Amerika üçün külli gəlir mənbəyinə çevrilmişdir.

48 həmhüdud ştatların ərazisi 7,8 mln. kv km olub əhalisi ABŞ

əhalisinin 99,5%-ni təşkil edir. Kənd təsərrüfatı isteh

34

salının 98%-ni və e”mal sənayesi məhsullannm demək olar ki,

hamısını (99,9%) verirlər.

Alyaskanın ərazisi 1,5 mln. kv km (ABŞ ərazisinin 16%),

əhalisi isə ölkə əhalisinin 0,15%-ni təşkil edir. 1958-ci ildə ştat statusu

almışdır.

Havay adalannın ərazisi - 16,7 min kv km, əhalisi isə 1 mln

nəfərdir.

ABŞ federativ quruluşlu dövlətdir. ABŞ-da müstəqillik e"lan

olunan vaxtda (1776-cı ildə) federasiyanın tərkibinə 13 "yaradıcı"

ştat daxil olur. 1959-cu ildə federasiyanı 50 ştat təşkil edir.

Ölkənin başçısı, icra edici hakimiyyət və hərbi qüvvələrin ali

baş komandanı prezidentdir. Prezident və vitse-prezident dörd il

müddətinə seçilir. Prezidentin hakimiyyətdə olan ümumi vaxtı səkkiz

ildir.

Amerika prezidentinin səlahiyyətləri əksər kapitalist ölkə-

lərininkindən genişdir. O, nəinki narirləri tə"yin edir, eyni zamanda

onlarm işinə rəhbərlik edir. Prezident qanunvericilik təşəbbüsünə

malikdir, qanunvericilik proyektlərinə veto qoymaq, fərmanlar

vermək, digər ölkələrlə müqavilələr bağlamaq və s. hüquqlara

malikdir.

Ali qanunvericilik hakimiyyəti iki palataya: senat və

nümayəndələr konqresinə məxsusdur.

Dövlət strukturunda Ali məhkəmə görkəmli yer tutur və

(üzvləri ömürlük) senatın razılığı ilə prezident tərəfindən tə"yin

edilir. Ali məhkəmə çıxan İmiş qanunun konstitusiyaya zidd

olduğunu e"lan edə bilər.

ABŞ-da hazırda fəaliyyətdə olan konstitusiya 1787-ci ildə

qəbul edilmiş və 4 mart 1789-cu ildən qüvvəyə minmişdir. Sonrakı

illərdə ona 26 düzəliş edilmişdir.

Ştatlarda özlərinin qanunverici, icraedici hakimij^əti,

strukturu mövcuddur. Onlann funksiyalan və tə"sir dairələrini hər

ştatın konstitusiyası müəyyən edir. Hər ştatın başmda seçilmiş

qubernator durur.

ABŞ siyasi həyatmda iki əsas partiya: Demokratlar və

Respublikaçılar hakimlik edirlər.

Əhalinin əsas hissəsi Avropadan vaxtilə köçüb gəlmişlərin

nəsilləri olan - Amerkanlardan ibarətdir. Ona görə də ümumi dil

35

ingilis dilidir. Əhalinin 12%-ni qara zəncilər təşkil edir ki, onlar da

vaxtilə gətirilmiş qara qulların nəsilləridir.

Əhalinin əksər hissəsi protestant və bir hissəsi də kotolik

dininə məxsusdurlar. Əsas ictimai bayramlan - 4 iyul müstəqillik

günüdür.

ABŞ - müstəmləkə ölkəsidir. Onlann tərkibinə "müstəqil

birləşmiş dövlət" stasusuna malik Puerto-Riko (ərazisi 8,9 min kv km

əhalisi 3,8 mln, nəfər). Karib dənizində Virqin adalan. Şərqi Samoa,

Quam və Sakit okeanda bir sıra kiçik adalar daxildir.

ABŞ-ın müvəqqəti himayəsində (BMT mandatı ilə) Sakit

okeanda Karolin, Marian və Marşall adalan da vardır.

ABŞ bütün himayəsində olan ərazilərdə hərbi dəniz və

hərbi-hava bazalan yerləşdirilmişdir.

Əhalisi: Amerikanın əhalisi (amerkalılar) müxtəlif irqlərin və

etnik elementlərin birləşməsindən əmələ gəlmişlər. Onlar əsasən

monqoloid, avropoid və zənci irqlərinin birləşməsindən təşkil

olunmuşdur. Avropa müstəmləkəçilərinin ABŞ ərazisini

tutmamışdan əvvəl orada ümumi sayı 2-3 mln. nəfər, 200 dildə

danışan 400 hindu qəbiləsi məskunlaşmışdır.

XVI-XVII əsrlərdə avropalılar hindu torpaqlannı özlərinin

müstəmləkəsinə çevirməyə başlamışlar. Beləliklə, XVIII əsrin

sonlanna əsasən İngiltərədən gəlmiş ağ irqə mənsub əhali ümumi

əhalinin 80%-ni təşkil edirdi. Bu əhalinin tərkibində ingilislərdən

əlavə irlandlar, şotlandlar, hollandlar, isveçlər, fransızlar və s. təmsil

olunurdu.

Qara irqə mənsub olan zəncilər Afrikanın müxtəlif rayon-

lanndan, müxtəlif etnik, dini, dil qruplanna aid olan əhalidən təşkil

olunmuş və zaman keçdikcə onlar yeni mühitə alışmış və ingilis

dilində danışmağa başlamışlar. Hazırda isə həmin dillər tamamilə

sıradan çıxmışdır.

ABŞ-a kütləvi immiqrasiya XIX əsrin 40-cı illərindən

başlamışdır və həmin dövr ərzində buraya 4 mln. nəfər gəlmişdir.

XIX əsrin ortalannda ABŞ-da 3,2 mln. qul və 435 min sərbəst

zənci olduğu hesaba alınmışdır. Sərbəst zəncilərə əsasən ABŞ-da

anadan olmuş və şəhərlərdə sərbəst yaşayan ağ əhali ilə mədəni və

sosial əlaqədə olan hissə daxil idi.

36

XIX əsrin sonuncu illərində immiqrantlann tərkibi dəyişərək o

vaxt üçün geridə qalmış Cənubi və Şərqi Avropadan, əsasən İtaliya,

çoxmillətli Rusiya və Avstriya- Macanstan imperiyasından əhali

gəlməyə başlamışdır.

Həmin dövrdə nisbətən az miqdarda Çin və Yaponiyadan

immiqrantlar gəlməyə başlayır.

ABŞ-a sərbəst immiqrasiya yanm əsr bundan əvvəl

kəsilmişdir. O vaxtdan ölkəyə gəlmək məhdudlaşdınimış və dövlət

tərəfindən tənzimləşdirilir. Ona baxmayaraq bu dövr ər- rində 12

mln. immiqrant gəlmişdir.

1965-ci ildə ABŞ-da immiqrasiya haqqında qanun qəbul

edilmişdir. Bu qanuna əsasən elmi - texniki tərəqqinin tələblərinə

uyğun olaraq ölkəyə alimlərin, mütəxəssis və təkmilləşmiş ixtisaslı

işçilərin gəlməsinə üstünlük verilir. Ölkədən getmək isə sərbəstdir.

Amerikanın digər ölkələrindən də gələnlərə hədd qoyulmuşdur,

əvvəllər isə belə məhdudiyyət yox idi.

ABŞ əhalisinin sayına görə birlikdə Qərbi Avropanın,

Almaniya, İngiltərə, Fransa və İtaliyanın əhalisindən artıqdır. ABŞ

əhalini siyahıya alma bürosunun mə"lumatına görə 1974- cü ildə 204

mln., 1980-ci ildə 221 mln, 1995-ci ildə isə 263 mln. nəfər olmuşdur.

Amerika əhalisi haqqında bu göstərici bir qədər aşağıdır. Çünki

ölkədə siyahıya alma apararkən kasıb, özünə iş axtaran və daimi

yaşayış yerləri olmayan əhali siyahıya alınmır.

Ölkə müstəqillik qazandığı vaxtda 3,9 mln. nəfər əhalisi

olduğu halda o vaxtdan keçmiş 205 ildə ABŞ əhalisi təxminən 57 dəfə

artmışdır. XIX əsr və XX əsrin birinci yansı ABŞ-da əhalinin artım

tempi, bütün Avropa ölkələrindən yüksək olmuşdur. Sonradan bu

artım getdikcə azalmağa başlamışdır, xüsusilə 1960-cı ildən bu meyl

özünü parlaq biruzə vermişdir. Ona görə ölkədə gələcəkdə əhali

artımının sıfira düşməsi və getdikcə onun daha da azalması ehtimal

olunur.

Tibb elminin müvəffəqiyyətləri uşaq ölümünün azalmasına

səbəb olmuşdur (hər 1000 əhaliyə 7,5 nəfər), ölümün azalması ilə

yanaşı orta gözlənilən ömür uzunluğu kişilərdə 72,3, qadınlarda 79,0

yaş (1995-ci il) təşkil etmişdir.

Proqnozlar göstərir ki, ABŞ-da yaxın onillikdə əhalinin

miqdan, doğumun azlığına baxmayaraq artacaqdır. Hələ bu

37

yaxınlara qədər belə güman olunurdu ki, ASŞ əhalisi 2000-ci ildə

350-400 mln nəfərə çatacaq.

ABŞ-da əhalinin orta sıxlığı hər kv km-ə 27 nəfər təşkil edir

(1995-ci il).

ABŞ-da əhalinin yüksək hərəkətdə olması xarakterikdir. Hər

il Amerika əhalisinin beş nəfərindən biri öz yaşayış yerini dəyişdirir.

Urbanizasiya səviyyəsinə görə ABŞ dünyada ən qabaqcıl

yerlərdən birini tutur. Şəhər əhalisinin ümumi (2,5 min əhalisi olan

bütün yaşayış məntəqələri şəhər sayılır) əhalinin tərkibində xüsusi

çəkisi 75,5% təşkil edir.

Teserrüfatın ümumi səciyyəsi: Amerika Birləşmiş Ştat-

lan iqtisadi və hərbi cəhətdən daha güclü kapitalist dövlətdir. Ona

görə də onu müasir kapitalist dünyasında kapitalizmin

"qaydalannm" dayağı adlandınrlar.

ABŞ sənaye və kənd təsəırüfatı istehsahndakı ümumi milli

məhsulun həcminə, xarici ticarət dövriyyəsinə və kapital ixracına,

təsərrüfatın bütün əsas sahələrində əmək məhsuldarlığına və

ordunun təchizatına görə bütün kapitalist ölkələrindən irəlidə gedir.

ABŞ özünün təsərrüfat miqyasına görə bütün digər sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən irəlidədir.

Mövcud qiymətlərlə hesablanmış ümumi daxili məhsula görə

Yaponiyanı 1,5, AFR 4, Britaniyanı 6 dəfə geridə qoyur. Cari valyuta

kursu ilə hesablanmış qiymətlərlə Ümumi Dünya məhsulunun 28%

ABŞ-ın payına düşür. ABŞ dünyada ən yüksək səmərəli təsərrüfata

malikdir. Dünyada ümumi daxili məhsulun adam başına düşən

hissəsinə görə (ÜDM ABŞ dollan ilə 26525) Yaponiya (28220) və

İsveçrədən geri qalır (1995-ci il).

Sənayesi: ABŞ sənaye istehsalında (elektroenergetika və qaz

sənayesi daxil olmaqla) 20,2 mln. nəfər adam çalışır. Bu bütün

iqtisadiyyatda çalışan əhalinin 24%-ni təşkil edir. Sənaye milli

gəlirin 30%-ni və ixrac olunan mallann dəyərinin 2/3-ni verir. ABŞ

istehsal aparatının gücü və buraxılan məhsulun dəyərinə görə digər

inkişaf etmiş kapitalist ölkələrini geridə qoyur. Qərbi Avropa və

Yaponiya ölkələrinin birlikdə istehsal etdiyi sənaye məhsullanndan

çox məhsul istehsal edir. 38

ABŞ sənayesi beynəlxalq kapitalist əmək bölgüsündə xüsusi

yer tutur.

Sənaye sahələrinin çoxsahəliyi, müxtəlif xammallarla və

ixtisaslı kadrlarla tə"minatlıhğı, yüksək inkişaf etmiş elmi- tədqiqat

bazasına malik olması amerika sənayesinin müxtəlif seriyalı kütləvi

məhsullar və unikal, mürəkkəb maşınlar, cihazlar və avadanlıqlar

istehsalına şərait yaratmışdır. Həmin məhsullar daxili və xarici

bazara xidmət etməyə yönəldilmişdir.

Əmək məhsuldarhğma görə də yenə ABŞ digər inkişaf etmiş

ölkələrdən 4 dəfədən çox irəlidədir.

ABŞ-ın neft sənayesi

ABŞ-da ilk neft quyusu Appalaçönü hövzədə 1859-cu ildə

qazılmış və onunla da bu sahənin inkişafı başlanmışdır. Bununla belə

uzun müddət ərzində ABŞ daxili bazannın yanacaqla təminatı kömür

sənayesinə məxsus olaraq qalır. 20-30-cu illərdə daxili yanacaq

mühərriklərinin istifadəsi ilə əlaqədar kəskin dəyişiklik əmələ gəlir.

İkinci dünya müharibəsi bir daha neft məhsullannın digər yanacaq

növlərindən üstünlüyünü sübut etdi. Beləliklə neft ABŞ-ın

yanacaq-energetika təsərrüfatında əsas yer tutur. 70-ci illərdə ilk

yanacaq mənbələrinin istifadəsində onun payını 45%-ə çatırdı.

Avtomobil nəqliyyatının inkişafı, ölkənin strateji istehla- kını

tə"min etməklə yanaşı neft sənayesi nəinki iqtisadi, eyni zamanda

ABŞ həyatında bir çox siyasi məsələləri müəyyənləşdirir. Təsadüfi

deyildir ki, "Ekson", "Teksako", "Qalf oyl" və digər böyük

inhisarlarm fəaliyyət arenasına çevrilir (bax cədvəl 5).

Cədvəl 5.

ABŞ-da 1950-1993-cü illərdə Neft hasilatı və idxalı

İllər Hasilət mln. t. İdxal mln.t

1950 25

1955 335 40

1960 350 50

196- 385 60

39

' 1970 475 65

1975 465 200

1980 425 260

1985 440 160

1988 410 270

1990 365 180

1993 340 330

Göstəricilərdən aydın olur ki, neftin ucuz olduğu dövrdə, 70-ci

illərin əvvəlində dünya energetika böhranına qədər, ABŞ- da neft

hasilatının səviyyəsi artmış, idxal isə nisbətən az, ümumi istehlakın

10-13%-nə bərabər olmuşdur. Böhranın başlanması və dünya

energetikasının baha neft dövründə ABŞ-da vəziyyət kəskin dəyişir.

1974-cü ildə ABŞ prezidentinin qəran ilə amerikan energetik

mütəxəssisləri qruppası tərəfindən "qeyri- asılılıq" proyekti

hazırlanır. Bunun əsas məqsədi ABŞ-ın neft idxalından aslılığını

minimuma endirmək, və öz hasilatını artırmaqdan ibarət idi.

Ancaq, bu proyekti tam həyata keçirmək mümkün olmadı.

Belə ki, 80-ci illərdə hasilatın səviyyəsi heç vaxt 1970-ci il səviyyəsinə

çatmamışdır. (1972-ci ildə isə bu səviyyə 530 mln. t. olmuşdur). O ki,

qaldı idxala o, azalmaq əvəzinə kəskin artmışdır. Sonradan dünya

bazannda neftin qiyməti aşağı düşmüş, idxalın mütləq həcmi və onun

istehlak payı (1985-ci ildə 37%) azalmışdır. 80-ci illərin ikinci

yansında yenidən sıçrayış başlayır. Bu ona gətirib çıxanr ki, 90-cı

illərin başlanğıcında ABŞ-ın neft idxalından aslılığı 50%-ə çatır və

olan mə"lumatlara görə o, yenə də artacaqdır.

Təbiidir ki, belə dərin dəyişikliklərin səbəbini

aydınlaşdırmaya ehtiyac duyulur. Amerika tərəfi əsas səbəb kimi neft

hasilatının azalmasını təbii əlamətlərlə əlaqələndirirlər, siyasi faktoru

inkar edirlər. İlk növbədə neft mə"dənlərinin tükənməsi ilə

əlaqələndirirlər. Sovet mənbələri "Soyuq müharibə" illərində də

səbəbi sadəcə rədd edir, onu neft inhisarlanmn "Xəzinəsi" ilə

əlaqələndirirlər. Onlar öz şəxsi mənafeləri naminə inkişaf etməkdə

olan ölkələrdən daha ucuz qiymətə neft hasil etməyə üstünlük

verirlər.

40

ABŞ nefl ehtiyatlannın qiymətləndirilməsinə qayıdaq.

Həqiqətən kəşf edilmiş nefl ehtiyatlama görə ABŞ (4,4 mlrd, t.) Qərb

ölkələri içərisində birinci və bütün dünya ölkələri içərisində

səkkizinci yeri tutur. Ölkədə onlarla neftli-qazlı hövzə kəşf edilmiş,

neft yataqlannın miqdan təxminən 15 min təşkil edir. Ancaq bu

yataqlann böyük əksəriyyətində gündəlik neft hasilatı çox aşağı

olmaqla İran körfəzindəki yataqlardan yüz dəfə geri qalır. Ona görə

ABŞ hər il 25-30 min neft quyusu qazır və onlann ümumi miqdan

600-700 min təşkil edir.

1859-cu ildən bəri ümumiyyətlə ölkədə 2,5 mln quyu

qazılmışdır ki, bu da bütün digər ölkələrdən dörd dəfə çoxdur. Aşağı

debitli quyulardan hasilatın səviyyəsini qaldırmaq mümkün deyildir.

Energetikaya rəhbərlik edən ABŞ-da daxili işlər nazirliyinin

göstəricilərinə görə ölkədə yalnız 13 neft hövzəsi nəhəng hesab edilir.

Onlardan 7-si artıq nisbətən tükənmişdir. Buna misal

Panxeidl-Xyuqoton neft yatağı ola bilər. Bu mə"dəndə 20 min quyu

qazılmış, onlardan yansı fəaliyyətdədir. İllik neft hasilatı 4 mln.t. qaz

isə 20 mlrd, m^ enmişdir.

Yeni amerikan energetika siyasətinə əsasən Alyaskada neft

üçün geoloji axtanş işləri aktivləşdiriləcək və orada böyük neft

ehtiyatlannın aşkar edilməsi ehtimalı vardır. Əsas dayaq isə neft və

neft məhsullannm daha qənaətlə işlədilməsi (o cümlədən daha

qənaətli avtomobil mühərrikləri yaratmaqla), həmçinin neftin təbii

qazla əvəz olunmasına edilir.

ABŞ neft sənayesinin coğrafiyasında müəyyən dəyişiklər

olmuş və onlar davam edir.

Bu və ya digər miqdarda neft ABŞ-n bütün ştatlannda hasil

edilir. Hasilatın 9/10-nu cəmi beş ştat: Texas, Alyaska, Luiziana,

Kaliforniya və Oklahoma tə"min edir.

ABŞ-ın böyük neft hasil edən üç rayonu vardır. Onlardan ən

böyüyü Cənub-Qərb rayonu olub oraya daxili Qərb, Permskiy və

”Qalf' hövzələrini aid etmək olar. Uzun müddət bu rayonda hasilat

ancaq quruda apanhrdı. O, hələ XIX əsrin sonunda başlanılmış, uzaq

geri qalmış yerdən hazırda ölkənin ən qabaqcıl ştatı olan Texasa hələ

30-cu illərdən çevrilmişdir. Bu ştatın şərq hissəsində İst-Texas nefl

yatağının kəşfi ilə əlaqədardır. Bu ölkədə ən zəngin yataq olmaqla öz

birinciliyini 60-cı illərdə Alyaskada Pradxo-Bey yatağı kəşf edilənə

qədər saxlamışdır.

41

Sonradan tezliklə qonşu Luiziana ştatında nəhəng neft yatağı kəşf

edilmiş və ölkənin ən böyük neft hasil edən ştatına çevrilmişdir.

Meksika körfəzinin şelf zonasında neft və təbii qaz

çıxanimasına ikinci dünya müharibəsindən sonra başlanılmışdır.

Nisbətən qısa müddət ərzində burada 150 neft və 700-ə qədər təbii

qaz yatağı olduğu müəyyən edilmişdir. 70-ci illərdə Texas və

Luiziana şelf zonası dünyada ən nəhəng neft-qaz hasil edilən sahilə

çevrilmişdir. Burada yüzlərlə buruq platformaları, minlərlə neft və

qaz quyulan qazılmışdır. Onun nəticəsində sahil boyu özünə məxsus

xarakter almışdır. 80-ci illərdə Meksika körfəzində neft hasilatınm

səviyyəsi ildə 40 mln t., qaz hasilatınm isə 125 mlrd m3

saxlanılmışdır. 1991-ci ildə onlar uyğun surətdə 53 mln. t. və 135

mlrd.t. m3 qaldırılmışdır. Bununla belə perspektivdə Meksika

körfəzində neft hasilatının artırılmasmı orada, xüsusilə onun

mərkəzi hissəsində 1000 m-ə qədər dərinlikdə böyük yataqların

aşkar edilməsi ilə əlaqələndirirlər.

Cənub-Şərqi ABŞ ölkədə əsas, dünyada isə nəhəng neft emalı

rayonu, olmaqla cəmlənir.

Bununla əlaqədar ABŞ-ın ən uzun, Texas və Luiziananı

Nyu-Yorkla, Çikaqonu şimal-şərq şəhərləri və Hyustonu Orta qərblə

birləşdirən neft və neft məhsulları xətləri başlanqıcmı buradan

götürür.

İkinci böyük neft rayonu kimi ABŞ-da Cənubi Kolifor- niyanı

ayırmaq olar. Burada neft ikinci dünya müharibəsindən əvvəl

müşahidə edilmişdir. Onun işlənilməsində bir sıra inhisarçılar iştirak

etmişdir. Onlardan"Oksidentl petroleum" A.Xam- mer göstərmək

olar. Hasilat quruda, eyni zamanda Los-Ancels şəhəri dairəsində,

həmçinin kontinental şelf zonasında aparılır.

ABŞ-ın elektroenergetika sənayesi

ABŞ bütün elektrik stansiyalarının ümumi gücünə (700 mln

kv.t. artıq) görə dünyada birinci yeri tutur və bu göstərici 90-cı

illərdə 100 mln. kv.t. qədər artmalı idi. Elektrik enerjisi istehsalında

da ABŞ birinci yerdədir. ABŞ-da elektrik enerji istehsalı demək olar

ki, dinamik surətdə artır (bax cədvəl 6).

42

Cədvəl N6

ABŞ-da 1950-1993 illərdə elektrik enerjisi istehsalı

İllər Hasil etmə

mlrd kvt s.

İllər Hasil etmə

mlrd kvt s. 1950 390 1980 2463

1960 844 1985 2720 1965 1220 1990 3215 1970 1740 1991 3262 1975 2100 1993 3380

Proqnozlara görə 2010-cu ildə 4500 mlrd, kv.t.s. elektrik

enerjisi istehsal edilməlidir.

Elektrik enerjisi istehsalı strukturunda 60% kömür, təbii qaz

və mazutla işləyən istilik elektrik stansiyalarmın payına, yerdə qalan

hissə isə AES və SES payma düşür.

Ölkədə ən bÖ3dik elektrik stansiyası 2,5-3,5 mln. kVt

gücündədir. Faktiki onlar bütün ölkə ərazisində yerləşdirilmişdir.

50-60-cı illərdə ən çox nəzərə çarpan ən"ənəvi Appa- laç, İllinoys və

Qərb daxili hövzələrin kömürü ilə işləyən İES-ı idi. Sonradan ABŞ

Atlantik okeanı sahillərində yerləşən yüzlərlə İES kömürdən

xaricdən gətirilən neftin e"malından əldə edilən mazutla işləməyə

keçirilmişdir. Nəhəng təbii qaz və mazutla işləyən İES yerli

resurslardan istifadə etmək hesabına Cənub-Şərq ştatlarında

tikilmişdir. Energetika böhranmdan sonra nəhəng kömürlə işləyən

İES dağlıq ştatlann mənimsənilmiş kömür hövzələri hesabma

tikilməyə başlamışdır (məs. Arizonada "Navaxo" İES).

Atom elektrik stansiyalan ABŞ-da 50-ci illərin axırlarında

inkişafa başlamışdır.

Atom elektrik stansiyalarınm inkişaf dinamikası 7 №-li

cədvəldə verilir.

43

Cədvəl 7 ABŞ atom energetikası

/əaliyyofdə olan elektrik enerji j ümumi hasilatda pa- i reaktorlar hasilatı mlrd kVt s. yı '‘/o-lə

1960 2,5 0,3

1965 23,1 1,9

1970 50 135,7 7,8

1975 60 191.1 9.4

1977 65 . .

250.9 11.8 ■

1 1980 70 251.1 11.0

1 1983 80 293,7 12,7

i 1985 95 283,7 15,5

1986 100 414,0 16,6

1987 107 455,3 17,7

1988 108 527,0 19,5

1989 110 529,4 19,0

1990 111 643,0 20,0

1991 112 685,0 21,0

Cədvəlin göstəricilərindən aydın olur ki, ABŞ-da atom

energetikası 70-ci illərdə inkişaf etmişdir. Sonradan onun artım

sürəti azalmışdır. Bunu demək kifayətdir ki, ABŞ atom energetikası

üzrə Komisiyası 1980-ci illərdə AES-in payının 25%-ə çatacağını

göstərmişdir. ABŞ-da AES gücünün göstəriciləri də ona əyani

misaldır. Əvvəlcə komisiya hesab edirdi ki, l98Ü-ci ildə onların gücü

150 mln kVt, 1985-ci ildə 300 mln kVt və 1990-cı ildə 500 mln kVt

təşkil etməlidir. 70-ci illərin sonunda bu proqnoz göstəriciləri iki

dəfədən çox azaldıldı. Faktiki olaraq 1990-cı ilin başlanqıcında AES

ümumi gücü 110 mln kVt təşkil etmişdir. 1978-ci ilin sonundan

ABŞ-da bir dənə də yeni .A.ES sifariş verilməmişdir. Əvvəlcədən

tikintisinə başlanılmış stansiyalar tikilməsi tamamlanmışdır. Onlarla

AES tikintisi tə"xirə salınmışdır.

Şübhəsiz ABŞ-ın atom - energetik siyasətinə yenidən baxılması üçün

obyektiv səbəblər meydana çıxmışdır. Buna birinci

44

səbəb 1979-cu ilin martında Qarrisberqdə TRi-Mayl-Aylend

(Pensilvaniya ştatı) AES ciddi qəzaya uğramasıdır. Qəzanı tədqiq

edən dövlət komissiyası bu qərara gəlir ki, AES-lərin tikilməsi və

istisman üçün fərdi kompaniyalann verdikləri sifarişlərə yenidən

baxılmalıdır. Y eni AES istismanna icazə verilməsi bir müddət

ümumiyyətlə saxlanılmışdır. Sonradan bir sıra yeni səbəblərdə əlavə

edilmişdir.

ABŞ UDM ümumi eneıji tutumunun resurs qoru30ıcu

texnologiyanın tətbiqi ilə aşağı düşməsi, AES-lərin tikintisinin

bahalaşması, onlann mümkün güclərinin artıniması ilə qəzala- nn

miqyasımn artması, radiaktiv tullantılann məhv edilməsinin

kəskinləşməsi, ölkədə nüvə əleyhinə hərəkatın artması və s.

90-cı illərin ortalanndan ABŞ-da AES inkişafı və perspektivi

qeyri müəyyən olaraq qalır. Bu müddət ərzində bir çox stansiyalar

öz vaxtını (40 il) bitirmiş, nəticədə onlan bağlamaq və modemizə

etmək lazım gəlir. 1991-ci ilin başlanğıcında ABŞ-nın prezidenti C.

Buş ölkənin 2000-ci ile qədər energetik strateqiyasını e"lan etmişdir

ABŞ-da AES-in yerləşdirilməsinin xarakter xüsusiyyəti onlann

elektrik eneıjisinin nəhəng istehlakçılanna meyl etməsidir. Ona görə

də onlann çoxu metropolit areallarda və üç meqopolis ətrafında daha

geniş toplanmışlar.

70-80-ci illərdə isə AES əsasən böyük sənaye mərkəzlə- •

rindən uzaq rayonlarda yerləşdirilirdi. Hazırda ABŞ-da AES-in

yerləşdirilməsi üçün qanun mövcuddur. Buna görə AES əhalisi sıx olan

ərazilərdən, 30 mil uzaqda yerləşdirilməlidir. Digər ölkələrdə olduğu

kimi AES-lər su mənbələrinin yanında tikilməlidir. Ona görə də

ABŞ-da AES əksəriyyəti Atlantik və Sakit okean, Böyük Göllər

sahilləri, Missisipi və digər çaylann üzərində yerləşdirilmişdir.

ABŞ energetika balansında bu yaxınlara kimi hidroenergetika

ikinci yerdə dururdu. Hazırda isə üçüncü yerdə durur. Ölkədə

1300-dən artıq hidrostansiya var, onlar bütün ştatlarda mövcuddur.

Buna baxmayaraq sahə üçün geniş ərazi konsen- trasiyası

xarakterikdir.

Kolumbiya çayının üstündə (Vaşinqton ştatı) Qrand -Kuli

SES-in tikilməsinə 1933-cü ildə başlanılmışdır. Əvvəlcə əsas məqsəd

suvarma olmuş və sonradan hidroeneıji birinci yerə

45

keçmişdir. Qrand - Kuli SES-nin gücü tədricən artınlaraq 6,3 mln,

kVt çatdınimış, hazırda layihələr mövcuddur ki, onun gücünü 8-9

mln, kVt çatdırsınlar. Sonradan Kolumbiya və onun qollan üzərində

bir neçə SES-də tikilmişdir. Bu hövzədə cəmi 50 bənd tikilmiş və 80

SES fəaliyyət göstərir. Bu dünyada ümumi gücü 20 mln kVt çatan ən

böyük hidroenergetika kas- kadıdır. Bu kaskad bir sıra elektrik

tutumlu istehsal sahələrini, özünə cəlb etmişdir.

İkinci nəhəng hidroeneıji kaskadının dövlət vəsaiti hesabına

Ohayo çayının sol qolu Tennessi çayı üzərində tikintisinə də 1933-cü

ildə başlanılmışdır. Bu ABŞ regional siyasətində birinci nəhəng layihə

olduğu və çaya birləşən yeddi ştatın ərazisini əhatə etdiyi üçün

Tennesi çayı hövzəsinin administrasiyası yaradılmışdır. İkinci dünya

müharibəsinə qədər burada əsasən bəndlər və hidroelektrik

stansiyalan tikilmişdir. Hazırda onlann sayı otuza çatır. Müharibə

dövründə Ok-Ridjdə ölkədə nəhəng nüvə silahı istehsal edən mərkəz

yaradılmışdır.

Müharibədən sonra (TVA) Tennesi Vadisi Adminstra- siyası

sistemində əsas İES və AES tikilməyə başlamışdır. Hazırda bütün

TVA elektrik stansiyalannın ümumi gücü 40 mln kVt ötmüşdür.

Kolumbiya və Tennisidən başqa nəhəng SES -lər ABŞ-ın digər

rayonlannda Kolorado və Niaqara çaylan üzərində tikilmişdir.

Onlardan birincisi hələ 1936-cı ildə tikilib tamamlanan ABŞ-ın ən

yüksək bənd (221 m) və SES Amerika prezidenti Quverin şərəfinə

adlandınlmışdır. Əvvəl bu SES 1 mln kVt, sonradan isə artınlaraq 1,4

mln kVt çatdınimışdır. 1966-cı ildə həmin çayın üzərində bəndin və

SES tikintisi başa çatdınimışdır (SES Qlen -Kanon). Niaqara

üzərindəki Robert Mozes SES-i 2 mln kVt gücə malikdir və tikintisi

60-cı illərdə başa çatdınl- mışdır. Digər alternativ mənbələr ABŞ-da

istehsal olunan elektrik enerjisinin 1%-ni verirlər.

Dağ-me"dən sənayesi: ABŞ kapitalist dünyasında bir sıra

faydalı qazıntılar; daş kömür, neft, təbii qaz, dəmir filizi, mis,

qurğuşun, sink, kükürd, fosforitlər hasilatında qabaqcıl mövqe tutur.

Əksər faydalı qazıntılann hasilatının artımına baxmayaraq

ABŞ-ın dünya istehsalındakı payı aşağı düşür. 1960-1980-ci

46

illərdə neft hasilatındakı payı 34%-dən 16-ə, dəmir filizi 17%- dən

9%-ə, kalium duzlan 26%-dən 9%-ə enmişdir. Nəticədə ikinci dünya

müharibəsinə qədər ABŞ-ı mineral yanacaq və xammallann nəhəng

ixracatçısı olduğu halda hazırda o, neftin, dəmir filizi, əlvan metal

filiz və konsentratlann boksitlərin əsas alıcısına çevrilmişdir.

ABŞ-ı həmçinin qalay, nikel, xromitlər, marqans filizi, almaz,

kobalt və digər məhsullan kənardan gətirir.

Kapitalist dünyasında ABŞ daha inkişaf etmiş yanacaq-

energetika təsərrüfatına malikdir. Kapitalist ölkələrinin ilkin eneıji

mənbələri istehsalının 2/3 və istehlakınm 50%-i Amerika Birləşmiş

Ştatlannın payına düşür. Ölkədə kapitalist aləmində istehsal olunan

elektrik eneıjişinin 40%-dən çoxu əldə edilir.

ABŞ-nın daş kömür ehtiyatlan sənaye cəhətdən inkişaf etmiş

kapitalist ölkələrinin birlikdə ehtiyatından artıqdır.

ABŞ daş kömür yataqlan Appalaç və daxili şərq yatağı

(İndiana, İllinoys və Kentukİdnin qərb hissəsi) bir yerdə kömür

hasilatının 95%-ni verir. Həmin bu iki yataqda ölkə kömür

ehtiyatının 30%-i cəmlənmişdir.

1960-cı illərin ortalanndan nüvə eneıjişinin istehsalı kəskin

surətlə inkişaf etdirilməyə başlanılmışdır. 2000-ci il üçün onun

balansda xüsusi çəkisinin 25%-ə çatdıniması nəzərdə tutulmuşdur.

ABŞ e"mal sənayesində çalışanlann payı (qeyri kənd

təsərrüfatı sektorunda) getdikcə azalır.

Emal sənayesi Özündə sənaye istehsalının yerləşməsini təmsil

edən struktur dəyişikliklərinə daim mə"ruz qalır.

Texniki tərəqqidə həlledici rol oynayan (kimya və rezin,

elektroenergetika və radioelektron, cihazqayırma, nəqliyyat

maşınqayırması) sahələr, 24%-dən 35%-ə qədər artdığı halda

"köhnə" ən"ənəvi sahələrin (yeyinti, metallurgiya, yüngül, ağac

e"malı və selülloz kağız) payı 45%-dən 33%-ə enmişdir.

Qara metallurgiya inkişafı ABŞ metallurgiya sənayesinin

qabaqcıl sahəsidir. Onun inkişafı Yuxan gölü rayonundakı zəngin

dəmir filizi ehtiyatlan və Appalaç hövzəsinin kokslaşan daş

kömürünə əsaslanır. Ölkədə dəmir filizlərinin tükənməsi həqiqətdən

uzaqdır. 50-ci illərdən başlayaraq ABŞ xaricdən, xüsusilə Kanada və

Venesueladan dəmir filizi gətirir. Çünki

47

gətirmə filiz özününkündən daha ucuz başa gəlir. ABŞ-da illik gücü 1

mln. tondan artıq olan 45 zavod mövcuddur. Ölkədə istehsal edilən

poladın 80%-dən artığı bu zavodlarm payına düşür. Qara

metallurgiyanm istehsal gücünün yarıdan çoxunu "Yunayted Steyts

etil korpereyşn”, "Betlexem stil korporeyşn" və "Ripoblik stil

korporeyşn" inhisarlarının əlində cəmlənmişdir.

Əlvan metallurgiya ABŞ-da inkişaf etmişdir, bununla belə

dünya iqtisadiyyatmda əlvan metallar əridilməsində ölkənin payı

aşağı düşür. Ölkə tələbatının müəyyən hissəsini idxalm hesabma

ödəyir. Əlvan metalların əsas lazımi növlərinin istehsalında kapitalist

və inkişaf etməkdə olan ölkələrin birlikdə istehsalının 30-40%-i

ABŞ-nın payma düşür. Ölkədə istehsal edilən aluminikmun 9/1 O-u

xaricdən gətirilən boksitlərin payına düşr.

Maşınqayırma - ABŞ-nın e"mal sənayesinin daha inkişaf

etmiş sahələrindəndir. Maşınqayırmada (metal e"malı ilə birlikdə)

ölkənin emal sənayesində fəhlə və qulluqçularm 40%- dən artığı

məşğuldur. ABŞ-nın maşınqayırma məhsullarının ix- racındakı payı

45% təşkil edir. ABŞ-nın dünya bazarındakı mövqeyi maşın və

avadanlığa, aviasiya və raket texnikası, atom elektrik stansiyaları

üçün avadanlıq, elektron hesablama maşınları, kondisionerlər və

sənaye soyuducuları avadanlıqlarma görə daha güclüdür.

Maşınqayırma sənayesi müəssisələri ölkə ərazisi üzrə qeyri bərabər

yerləşdirilmişdir. Onun 2/3 hissəsi Şimal və Sakit okean sahilləri

sənaye mərkəzlərində yerləşməklə, buraxılan məhsulların dəyərlə

80%-i bu rayonların payına düşür. Maşmqayırma və metal emalının

mərkəzləri Los-Andcels, Çikaqo, Detroyt, Nyu-York, Filadelfiya,

Klivlend, Boston, Sent- Luis, Miluoki, Dallas, Fort-Uertdir.

Amerika bazarında xarici orta-kiçik metrajlı maşınların

xüsusilə Yaponiya və Almaniya tərəfindən buraxılan maşınların

xüsusi çəkisi böyükdür. Avtomobil sənayesi monopolistləş- dirilmiş

sahələrdən biridir. "Böyük üçlük" konserninin, Dceneral motors,

"Ford" və "Kraysler"-in payma milli minik maşınları is- tehsalmın

87%, yük avtomobillərinin isə 85%-i düşür.

Aviasiya sənayesi ikinci dünya müharibəsi dövründən inkişaf

etməyə başlamış və hazırda o yeni sahəyə - avioraket kos-

48

mik sənayesinə çevrilmişdir. Həmin sənaye sahəsi təyyarə, raket,

vertolyot, kosmik gəmilər, onlann hissələrinin istehsalını əhatə edir.

Gəmiqayırma sənayesi özünün durğunluq dövrünü keçirir.

ABŞ-ı suya buraxılan ticarət gəmilərinin tonnajına görə kapitalist

ölkələri içərisində 5-ci yerdə durur.

Dəzgahqayırma sənayesinə görə yaxşı inkişaf etmiş ölkələrdən

biridir. Kapitalist ölkələri içərisində dəzgahqayırma sahəsində

Almaniya birinci, ABŞ-ı isə ikinci yeri tuturlar.

Kənd təsərrüfatı maşınqayırması sənayesində vacib yerlərdən

birini tutur.

Neft maşınqayırması da yüksək inkişaf etmiş sahələrdəndir.

Radioelektron apparatlan istehsalı sahəsi Yaponiya və

Almaniyanı 3-4 dəfə geridə qoyur. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

ölkələrdə istehsal edilən elektron-hesablama maşınlan istehsalının

40%-i ABŞ-nın payına düşür.

Kimya sənayesi də maşınqayırma kimi ABŞ-mn qabaqcıl

sahələrindən biridir. Kimya sənayesi hər 10-12 ildə iki dəfədən çox

artır. ABŞ neft və təbii qaz əsasında sintetik kauçuk, kimyəvi liflər,

plastik kütlələr və sintetik qətran və s. sahələri yüksək səviyyədə

inkişaf etmişdir. Kimya sənayesi ilə atom sənayesi sıx bağlıdır və

əhəmiyyətli hərbi əhəmiyyətə malikdir. Onlann məhsullan atom

silahlan istehsal edilmək üçün istifadə edilir.

ABŞ-nm iqtisadiyyatında yüngül, toxuculuq, sənaye sahələri

xüsusi yer tutur. Toxuculuq sənayesində 1 mln, tikiş sənayesində isə

1,4 mln nəfər çalışır.

Yeyinti sənayesində çalışanlann sayı 1,6 mln nəfər olub emal

sənaye məhsullannm 12%-i bu sahənin payına düşür.

Kənd təsərrüfatı: Kənd təsərrüfatı istehsalının həcminə görə

ABŞ-ı digər kapitalist ölkələrindən çox irəlidədir. Dünyada istehsal

olunan kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalının 1/4-i onun payına

düşür ki, bu da Qərbi Avropa ölkələrinin birlikdə payından artıqdır.

ABŞ-nın kənd təsərrüfatı əhalinin bu məhsullara tələbatını

ödəməklə yanaşı bu sahənin artıq məhsullannm ixracına da geniş yer

verir. Təkcə ölkədə yetişdirilməyən kofe, kakao,

49

banan və s. tropik bitki məhsullannı kənardan alır. ABŞ kənd

təsərrüfatı məhsullannın göndərilməsində də qabaqcıl mövqedə

durur. Onun mövqeyi bir sıra ərzaq və yem məhsullannın satışında -

buğda, qarğıdah, soya, həmçinin meyvələr üzrə payı çox böyükdür.

Kənd təsərrüfatı məhsullannın ölkəyə gətirilməsini, ölkədən

göndərilən məhsullar üstələyir.

ABŞ-mn kənd təsərrüfatı üçün kapitalist münasibətlərinin

yüksək inkişaf səviyyəsi, istehsalın əmtəəlik istiqamətində kəskin

inkişafı, əməyin yüksək məhsuldarlığı, rayonlar üzrə ixtisaslaşma

xarakter cəhətlərdəndir. Bunlar hamısı əlverişli təbii şərait və tarixi

sosial inkişaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.

ABŞ-ı mülayim və subtropik qurşaqda yerləşir. İqlim burada

dağlıq əraziləri çıxmaqla, kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir.

Böyük ərazidə istilik və rütubətin müxtəlifliyi kənd təsərrüfatı

bitkilərinin çoxlu növlərinin - buğdadan başlamış qarğıdalı,

quşüzümü, pambığa kimi, sitrus bitkiləri və şəkər qamışma kimi

yetişdirməyə imkan verir.

Aqrobiznes kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsilə

yanaşı, onlann e"malı, saxlanılması, həmçinin kənd təsərrüfat

texnikasının, mineral gübrələr, kimyəvi dərmanlar və yemlər

istehsalını özündə birləşdirir. Aqrarsənaye kompleksində 18-20 mln.

nəfər çalışır ki, bu da onun miqyasının genişliyinə işarədir. Burada

yüksək mexanikləşdirilmiş fermalar, taxılçılıq, pambıqçılıq,

heyvanlann yemlənməsi, broyler fabriki böyük ad qazanmışlar.

Alyaskasız ABŞ-mn torpaq fondu 770 mln, ha təşkil edir, onun

1/5-i əkinaltında, 1/2 çəmən, otlaq və meşələr altında istifadə edilir.

Heyvanlann otaniması üçün istifadə edilməyən sahə ərazinin 1/6-ni

təşkil edir.

ABŞ-mn kənd təsərrüfatı üçün heyvandarlığm əkinçilikdən

üstün mövqe tutması səciyyəvidir.

ABŞ-ı lütün yığılmasına görə dünyada birinci yeri tutur və

əsas rayonu Appalaçın dağətəyi cənub-şərq zonasıdır.

Ölkənin kənd təsərrüfatında şəkər çuğunduru və qamışı,

müxtəlif meyvə və tərəvəz yetişdirilməsi geniş yer tutur. Meyvəçiliyin

əsas mərkəzləri Kaliforniya və Florida ştatlandır.

Nəqliyyatı: ABŞ ölkənin müxtəlif hissələrim birləşdirən

inkişaf etmiş çoxşaxəli nəqliyyat sisteminə malikdir. Onun tər-

50

kibinə dəmir və şosse yollan, Böyük göllər və çaylarla su yollan, boru

kəmər və hava nəqliyyatı daxildir. Onlann bir hissəsi (şosse yollan)

dövlətin əlində, digərləri (dəmir yollan, boru kəmər) şəxsi kapitalm

əlində cəmlənmişdir.

Nəqliyyat yollannın uzunluğuna, yüklərin və sərnişin

daşınmasının həcminə görə ABŞ-ı inkişaf etmiş ölkələri içəri- sində

birinci yeri tutur. Beynəlxalq yük dövriyyəsi 3000 mhd t/km-dən

artıqdır. Yükdaşımalarda dəmir yolu nəqliyyatı irəlidə gedir.

Avtomobil və boru kəmər nəqliyyatı da böyük əhəmiyyətə malikdir,

onlann hər biri yükdaşımalann 1/5 həyata keçirirlər. Yüklərin 1/6

hissəsini daxili su nəqliyyatı həyata keçirir. Hava nəqliyyatının payı

cəmisi 0,3% təşkil edir. Hazırda dəmir yollannın uzunluğu 330 min

km, avtomobil yollannın isə 6 mln km, nefl məhsullan kəmərləri 300

min km, qaz kəmərləri 350 min km-dən artıq təşkil edir.

ABŞ-nın xarici ticarəti Kanada və Meksikanı müəyyən qədər

istisna etməklə dəniz nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Ölkə bayrağı

altında üzən gəmilərin tonnajı 15 mln. raq. b-t təşkil etməklə

Liberiya, Yaponiya, Böyük Britaniya, Yunanıstan, Nors^eç və

Panamadan geri qalır. ABŞ bir çox gəmiləri ölkə üçün əlverişli olan

dövlətlərin (Liberiya, Panama) bayraqlan altında üzürlər. Əsas

limanlan - Nyu-York, Filadelfiya, Balti- mor. Boston, Yeni Orlean və

Hyuston və s.

Güclü sənaye və yüksək inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malik

olan ABŞ dünya xarici ticarət və kapital ixracında birinci yeri tutur.

ABŞ-ı özünün ümumi milli məhsulun 6,5%, Almaniya isə 15%

artığını, Yaponiya təxminən 40%-ni ixrac edir. Adambaşına ixrac

ABŞ-da 550 doll., Almaniyada 1700 doll., Niderlanda 4000 doll.,

Yaponiyada 1000 doll. təşkil edir.

KANADA

Ümumi mə'Mumat: Kanada Amerika qitəsinin şimal

hissəsində yerləşən güclü dövlətdir. Ona çoxlu miqdarda adalar, o

cümlədən: şimaldan Arktik Kanada arxipelağı,. şərqdə

Nyufaundlend, qərbdə Vankuver birləşirlər. Şərqdə sahilləri

Atlantik, qərbdə Sakit, şimalda Şimal Buzlu okeanın sulan ilə əhatə

olunmuşdur.

•51 .

Kanadanın böyük bir hissəsi Rusiya federasiyası ilə eyni

enlikdə yerləşir. Ərazisinin böyüklüyünə görə (9974 min kv km)

Kanada təkcə Rusiya federasiyasından geridə qalır. Quru sahəsinə

görə üçüncü yerdə durur (Rusiyadan Çin xalq res. geri qalır).

Kanada Sibirə oxşar meşələrlə, faydalı qazıntı və xəz dərili

heyvanlarla zəngindir. Cənubunda geniş məhsuldar torpaq örtüyünə

malikdir.

Kanada dünyada iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

ölkələrdəndir. Kapitalist ölkələri sənaye istehsalımn 3,3%-i (yeddinci

yer), xarici ticarət dövriyyəsinin 5,4%-i (altıncı yer) onun payına

düşür. Əhalinin sayına görə B.Britaniya (59 mln. nəf.) və İtaliyadan

(58 mln. nəf.) 2,0 dəfədən çox geri qalmasına baxmayaraq ümumi

milli məhsulun həcminə görə orta mövqe (altıncı yer) tutur. Ümumi

milli məhsulun adambaşına miq- danna görə hələ 1979-cu ildə ABŞ

(9,7 min dollara qarşı 9,8 olmaqla) ötmüşdür. Dünya kapitalist

aləmində nəhəng xammal və yanacaq mənbəi kimi Kanadamn

əhəmiyyəti çox böyükdür.

Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq Kanadada təbii

ehtiyatlar demək olar ki, hələ toxunulmamış qalmışdır. Kapitalist

ölkələri içərisində nikel və sink ehtiyatlannm 2/3-i, uran və

qurğuşunun 40%-i, dəmir filizi, titan, misin 1/3-i Kanadanın payına

düşür. Hazırda nikel, asbest, sink, gümüş, kalium duzlannm

hasilatına görə o, birinci; uran, molibden hasilatına görə ikinci;

dəmir filizi, mis, qurğuşun, kobalt, volfram hasilatına görə üç-beşinci

yerlərdə durur. Kanada meşə istehsalı və meşə materiallannm

göndərilməsinə (qəzet kağızı istehsalına görə birinci) və ərzaq (buğda

ixracına görə ikinci yerdə) ixracına görə qabaqcıl mövqe tutur.

inzibati cəhətdən yerli idarəetmə hüquqi olan 10 əyalətə və

əraziyə (Şimal-Qərb və Yukon əraziləri) bölünür.

Kanada nisbətən zəif məskunlaşmışdır. Əhalinin miqdan 28

mln. nəfər (1996-cı il) olduğu hesablanır. Əhalinin əsas hissəsi

Avropadan, əsasən anqlosakslar, ffankokandlar, almanlar,

italyanlar, ukrainlər, hollandlar və s. köçənlərdir. Yerli əhali -

hindular və eskimoslar Avropadan gələnlər tərəfindən sıxış- dınlaraq

şimala köçürülmüşlər.

Kanada B.Britaniyanın rəhbərlik etdiyi Millətlər Birliyinin

tərkibinə daxil olan federativ dövlətdir. 1926-cı ildə Böyük

52

Britaniya Kanadanın xarici danışıqlar və müqavilələr bağlamaq

hüququnu tanımışdır. Ölkənin ali qanunverici orqanı iki palatadan

senatlar (general qubernator tərəfindən tə"yin edilmiş 102 senator) və

cəmiyyət palatasından (əhali tərəfindən 5 il müddətinə seçilmiş 284

deputatdan) ibarətdir. İcraedici hakimiyyətin başçısı - general

qubernatordur; faktiki olaraq o, parlament qarşısında cavabdeh olan

general qubernator tərəfindən tə"yİTi olunmuş Nazirlər sovetinə

məxsusdur.

Müasir Kanada Avstraliya və Yeni Zelandiya kimi kapitalist

inkişaf yoluna gec qədəm qoymuş "cavan" suveren, müstəqil ölkədir.

Əlavə edək ki, İngiltərə hökuməti hələ 1931-ci ildə Kanadanın

daxili və xarici siyasətdə müstəqilliyini tanımışdır. 1965- ci ilə qədər

Kanadanın özünün müstəqil bayrağı olmamışdır.

Müasir Kanada buraya vaxtilə köçüb gələnlərin hesabma

yaranmışdır. İlk Avropalılar Kanada torpağına XV və XVI əsrlər

ərəfəsində gəlmişlər.

Kanadanın ilk tarixi dövrü Fransa və Böyük Britaniya kimi iki

ölkənin mübarizəsi şəraitində keçmişdir. Bu müharibələrdə

fransızların və ingilislərin tərəfində duran qəbilələr iştirak etmişlər.

Kanadanın taleyi təkcə Amerikanın vuruş meydanlannda

deyil, Avropada da həll edilirdi. Fransanın mövqeyi zəifləyir. 1713-cü

ildə ingilislər Akadini zəbt edərək oranı Britaniyanın Yeni Şotlandiya

müstəmləkəsinə çevirir.

1756-1763-cü illərdə yeddiillik müharibə nəticəsində Yeni

Fransa Kvebek adı altında Britaniyanın himayəsinə keçir və birləşmiş

dominion adını alır.

1914-cü ilin avqust ayında Kanada Britaniya imperiyasının

tərkibində birinci dünya müharibəsində iştirak edir. Müharibə

Kanadanın iqtisadi və ictimai-siyasi həyatında çoxlu irəliləmələrə

səbəb olur. Kapital və istehsalın ölkədə konsentra- siyasına səbəb

olur. Sənaye istehsalı, ağır sənaye, xüsusilə silah istehsalını,

gəmiqayırma, metallurgiya, kimya sənayesi inkişaf etdirilir. Eyni

zamanda kənd təsərrüfatı istehsalı inkişaf etməyə başlayır.

1939-cu ilin sentyabnnda Böyük Britaniyanın arxasınca faşist

almaniyasına Kanada müharibə e"lan edir. Avropada Ka-

53

nadanın 5 divizionu iştirak edir. Kanadanın müharibədə əsas vəzifəsi

antifaşist koalisiyasını xammal, ərzaq və silahla tə’min etmək

olmuşdur. Bununla əlaqədar Kanada iqtisadiyyatının strukturu

dəyişilmiş, e"mal sənayesinin payı artınimış, istehsal proseslərinin

konsentrasiyası dərinləşdirilmiş, yeni sahələrin (dəzgahqayırma,

sintetik kauçuk istehsalı, radioelektron, optik, uran sənayesi və s.) və

yeni sənaye rayonlannın yaradılmasına səbəb olmuşdur. Bununla

birlikdə ölkə iqtisadiyyatında dövlətin rolu artmış, amerikan

inhisannın tə"siri güclənmişdir. Kanada müharibədən yüksək inkişaf

etmiş sənaye-aqrar ölkəsi kimi çıxmışdır.

Tədricən (müstəmləkəçilərdən) asılılığı ləğv edilir. 1947- ci

ildən xüsusi Kanada vətəndaşlığı tə'sis edilir. Əvəzində Kanadada

ABŞ mövqeyi güclənir.

1963-1979-cu illərdə ölkədə amerikan tə’sirinin azaldılması

üçün ardıcıl siyasət həyata keçirilir. Yaponiya, Latın amerikası

ölkələri ilə əlaqələr möhkəmləndirilir.

Əhalisi: Kanadada iki millət - anqlokanadahlar və

frankokanadalılar (bunlar əsasən Kvebekdə məskunlaşmışlar)

yaşayırlar. Təbiidir ki, müvafiq surətdə iki, dövlət dili saxlanılır.

Əhalinin təxminən 1/4-i keçid etnik qruplarda (almanlar, italyanlar,

ukrainlər və s.) Avropadan gəlmə immiqrantlardan təşkil

olunmuşlar. Tamamilə az bir hissəni (1%-dən az) yerli əhali təşkil

edir. Onlardan hindular cənub və mərkəzi hissədə, şimalda isə

eskimoslar yaşayırlar. Kanada millətinin təşkilində yerli məskunlar

iştirak etməmişlər. Hazırda iqtisadi və siyasi diskriminasiyaya

mə"ruz qalan milli azlıqlara mənsubdurlar.

Uzun müddət Kanadanın əhalisinin sayı immiqrasiyanın

hesabına artmışdır. XX əsrin başlanğıcından əhali artımı əsasən təbii

artım hesabına çoxalır. Bu artım digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən

(hər 1000 əhaliyə 12-13 nəfər) xeyli yüksək olmuşdur. Bununla belə

doğumun aşağı düşməsi və təbii artımın azalması Kanadada kəskin

ifadə olunmuşdur.

Ölkədə şəhər məskunlaşma tipi üstünlük təşkil edir. Əhalinin

78%-i şəhərlərdə yaşayır. Belə yüksək urbanizasiya səviyyəsinin

olmasına baxmayaraq, o həm genişlənir və getdikcə dərinləşir. Şimal

ərazilərdə təbii ehtiyatlann mənimsənilməsilə əlaqədar yeni şəhərlər

və şəhər tipli qəsəbələr

54

yaranır. Keçmiş mənimsənilmiş rayonlarda şəhərlərin əhalisi artır və

şəhr aqlomerasiyalan genişlənir.

Demək olar ki, Kanada əhalisinin 50%-i üç əsas geniş

urbanizasiyalı arealda; l)Böyük göllər sahili dar zolaqda onlarla

böyük şəhərlər və çoxsaylı kiçik peyk şəhərlər yerləşir (Qamilton-

Toronto - Ottava və digər arealı) 2)Kvebek əyalətində Monreal - Trua

- Rivyer - Kvebek şəhərləri ətrafinda. 3)Sakit okean sahillərində

Vankuvera və Viktoriya arealında on- lann peyk-şəhərcikləri ilə

birlikdə yaşayırlar.

Çöl əyalətlərində bir-birindən uzaqlıqda duran aynca

aqlomerasiyalarda əhali sür"ətlə artır. Vinnipeq, Edmonton, Kalqari

və digər. Atlantik əyalətinin şəhərləri yavaş inkişaf edirlər.

Mineral sərvətləri mənimsənilməmiş rayonlarda hasilat

yerlərində 250-300 nəfərlik növbəli şəhər tipli qəsəbələr yaradırlar.

Onlar fəhlələrin növbələşməsi üçün nəzərdə tutulur. Mehmanxana

tipli belə evlərdə fəhlələr bir həftə növbə çəkir və sonra yaxınlıqda

yerləşən böyük şəhərə gedirlər və onlan digər fəhlələr əvəz edirlər.

Ontario və qərbdə fermer məskunlaşma tipi mövcuddur.

Təsərrüfatın ümumi səciyyəsi: Kanada böyük iqtisadi

potensiyala malik olan inkişaf etmiş sənaye - aqrar ölkəsidir. Ümumi

milli məhsulun həcminə görə, digər inkişaf etmiş kapitalist

ölkələrindən irəlidədir. Adambaşına göstəriciyə görə isə dünyada

birinci yerlərdən birində durur. Onun sənayesi yüksək texniki

səviyyəsi və sahə strukturunun mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir. Bu ilk

növbədə onun istehsalın dəqiq ifadə olunmuş ixtisaslaşmasına -

xüsusilə mineral, kənd təsərrüfatı, meşə, energetik xammallannın

ixracına aiddir. Digər iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq

Kanadada xammal sahələrinə maddi istehsalın 1/4 dəyəri düşür.

Ərzaq, xammal və yanm- fabrikat dəyərinə görə Kanada ixracının

2/3-ni təşkil edir.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrə xas olmayan ikinci

əlamət - iqtisadiyyata çoxlu kapital qoyulmasının böyük roludur.

Kanadada ABŞ-nın tə"sir dairəsi daha genişdir. Onun xarici

investisiyasının miqdan 61 mlrd, dollan ötmüşdür. Ümumiyyətlə,

Kanadanın iqtisadiyyatı ABŞ iqtisadiyyatı ilə sıx əlaqədardır. Onun

xammal sahələri ABŞ-na mal ixracı üçün

55

istiqamətlənmişdir və bir çox xammal növlərindən korluq çəkən

ölkənin iqtisadiyyatının inkişafı üçün əsas əlavə vasitəsidir.

Kanadanın dağ-mə"dən sənayesinin 49%-i, e"mal sənayesinin

41%-dən çoxu ABŞ-nm inhisarçılanna aiddir.

ABŞ-ı özünün coğrafi yaxınlığı, yaxın iqtisadi əlaqələri,

Kanada iqtisadiyyatına küllü miqdar kapital qoyuluşundan istifadə

edərək amerikan inhisarçılan hər vasitə ilə öz mənafelərinə - Kanada

iqtisadiyyatını xammal ixtisaslaşdınlma- sına nail olurlar. Bu

səbəbdən də Kanadanın e"mal sənayesinin bir çox sahələri (80%),

neft və kömür e"mah, nəqliyyat maşınqayırması, rezin və kimya

sənayesi ABŞ-na məxsusdur. Xarici sərmayəçilərə verilən dividentin

80%-i ABŞ-na gedir. Bütün bunlar düzdür, Kanadanı iqtisadi

cəhətdən ABŞ-dan asılı vəziyyətə salır. Bununla belə işin ikinci tərəfi

mövcuddur. ABŞ-ı iqtisadiyyatı Kanada xammalının ixracından asılı

qalır. Kanada ABŞ. nəhəng ticarət tərəf müqabilidir. Onun idxalının

19%-ni tə"min edir və ixracının 20%-ni mənimsəyir.

özünün strukturuna görə Kanada iqtisadiyyatı sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən az fərqlənir. Onun ümumi sənaye

məhsulunun yandan çoxu xidmət sahələrinə aiddir və bu göstəriciyə

görə 0, təkcə ABŞ-dan geri qalır. Ümumi milli məhsulda sənayenin

payma görə (təxminən 40%) Kanada əsas Qərbi Avropa

dövlətlərindən geri qalır, ancaq kənd təsərrüfa- tındakı payına görə

ABŞ-ı ötür və Fransa və Niderlandla bir səviyyədə durur.

Sənayesi: Kanada sənayesinin sahələri içərisində, istehsalın

müxtəlifliyinə görə dağ-mə"dən sənayesi xüsusilə seçilir. Burada

müasir sənayeyə lazım olan bütün faydalı qazıntılar (boksitlər,

marqans, xrom, almaz, fosforit və bir sıra nadir metallar istisnalıq

təşkil edir) hasil edilir. Elə bu xüsusiyyət də Kanada dağ-mə"dən

sənayesinə ABŞ-dan sonra ikinci yeri tutmağa kömək edir.

Kanadada 26 növ metal, 24 növ qeyri metal mineral xammal

və mineral yanacağın əsas növləri çıxanhr.

Məhsullann belə müxtəlifliyi və geniş miqyasa malik olması

Kanadanın ərarisinin geniş olması, yaxşı geoloji şəraitinin olması

nəticəsində dağ-mə"dən sənayesinin yerləşdi- rilmesinə yardım

etmişdir.

56

ölkənin ’’ycııi" Şimal rayonlannda dağ-mə"dən sənayesinin

yerləşdirilməsi ölkənin iqtisadi potensiahnm cənub məskunlaşma

rayonundan uzaqlaşmasına səbəb olur. Sahənin inkişaf perspektivi

əsaslı surətdə Kanadanın şimalında tapılmış, böyük dəmir filizi, mis,

nikel, qurğuşun, sink, asbest ehtiyatlan ilə əlaqədardır.

60-cı illərin ortalannda Kanada Akrtik arxipelağmda bir neçə

təbii qaz və nefl yataqlan aşkar edilmişdir. Onun gələcək inkişafını

maraqlandıran digər kapitalist ölkələrinin Kanada faydalı

qazıntılanna olan ehtiyacıdır.

Kanadanın çox zəngin və müxtəlif eneıji resurslan onun

tələbatından artıqdır. Bu da ölkə təsərrüfatımn yaxşı inkişafina şərait

yaradır.

Elektrik eneıjisi istehsalma görə Kanada (334 mlrd. kVts.

1979- cu il) inkişaf etmiş ölkələr içərisində beşinci yeri tutur. Bu

istehsalın əsasını yaxşı hidroresurslann olması ilə izah edilir. Hazırda

bu ehtiyatlann yansı istifadə edilir.

Kanada - dünyamn zəngin su ehtiyatlanna malik olan

ölkələrdən biridir. Yer kürəsinin quru sahəsinin 7%-nə malik olan

ölkə, dünya şirin su ehtiyatlarmın 20%-nə malikdir. Onun. 11%-i

göllərin, 9®/o-i isə çaylarm payına düşür. Bu göstəricilər özlüyündə

tə"sir bağışlayıcıdır. Daha tə”sir bağışlayıcı isə tam çay axınlannın

adambaşına miqdandır (ildə 115 min m3). Kanada bütün dünyada bir

qədər Yeni Zelandiya və Konqodan geri qalır. Kanadada bütün

təsərrüfat sahələrinin suya tələbatı ildə 40 km3 təşkil edir. Bunu hər

adambaşına hesablasaq 4650 1/ gün təşkil edir ki, bu da olduqca

yüksək göstəricidir.

Bununla birlikdə burada da təbii əlamətlərlə əlaqəli olan bir

sıra problemlər mövcuddur. Sulann 60%-i şimala çıxır, əhalinin çox

hissəsi isə cənubun dar zolağmda yerləşir. Digər tərəfdən isə çaylann

su axım fəsillər üzrə dəyişir. Ona görə də çay hövzələri arasında axını

bir hövzədən digərinə axıtmaq lazım gəlir. Kanadada ildə 140 km3

suyu hövzədən hövröyə dəyişirlər ki, bu sahədə ölkə dünyada birinci

yeri tutur. Bunlann xarakter cəhəti onlann çay axınlannın

hidroenergetik istifadəsi ilə əlaqədardır.

Kanadada bir sıra nəhəng hidro elektrik stansiyalan

tikilmişdir. Bunlar şimali Manitoba əyalətində Çerçill-fols kom-

51

pleksi (5,2 mln. kVt), Kvebek əyalətində Djeyms-Bey kompleksində

La-Qrand çayı hövzəsində SES birinci kaskadı işləyir (10,3 mln.

kVt), ikinci növbəsi tikilir (5 mln. kVt) və üçüncü növbəsi

layihələşdirilir (362 min kVt), Manikuaqan və Utard çaylan üzərində

tam kaskadlar (6623 min kVt gücə malik) təşkil edir.

Kanadada hasil edilən neft və təbii qazm 85%-ni Alberta

əyaləti verir ki, burada ilk mə"dən (Edmontonun yaxınhğmda) 40-cı

illərin sonu 50-ci illərin əvvəllərində açılmışdır. Təsadüfi deyildir ki,

Edmontonu Kanadanın "Neft mərkəzi" adlandıralar. Buradan neft

və qaz boru kəmərləri vasitəsilə ölkənin digər rayonlan və ABŞ-na

axıdılır. İstehsal edilən qazm 50%-i ixrac edilir.

Artıq 60-cı illərin axırlarmdan qərbi Kanadada hasil edilən

daş kömürün kütləvi surətdə Yaponiyaya ixrac edilməsi üçün

hazırlıq və təşkilatlanma işi apanimışdır. Bu ixrac ildə 25 mln.

tondan artıq təşkil edir.

Kanadada neftin ixracı bir qədər mürəkkəbdir. Ölkədə neftə

olan tələbat getdikcə artır və 1980-ci illərdən sonra o, 100 mln. t.

ötmüşdür. Neftin əsas istehlak rayonu Kvebekdən uzaqlığı onun

oraya çatdınimasmı çətinləşdirir. Bu təkcə iqtisadi amillə bağlı

deyildir, eyni zamanda siyasi beynəlxalq inhisarla da əlaqədardır.

Şərqi sənaye Kanadasının neftinə sahib olmaqla onlar onu

Venesuella və Yaxın Şərqdəki yataqlardan tə"min etməyi üstün

tuturlar. Bundan əlavə burada Atabask çayı hövzəsində bitumlaşmış

qum ehtiyatlarına malikdir ki, bundan da 150 mlrd. t. neft hasil

etmək olar. Burada iki zavod işləyir ki,

1992- ci ildə qumlardan 12 mln, t. neft hasil etmişlər. 2001-ci ildə

buradan hasil edilən neftlə ölkə tələbatımn 50%-ni tə"min edilməsi

nəzərdə tutulmuşdur.

Kanada meşə ehtiyatlarma görə dünyada zənginlərdən

biridir. Kanadanın 4,5 mln. km2 ərazisi (450 mln. ha) meşələrlə

örtülüdür ki, bu da ərazinin 45%-i deməkdir. Meşələr şərqdən-qərbə

1000 km-dən 2100 km-ə kimi uzanır. Sənaye əhəmiyyətli meşələr 2,45

mln. km2 (245 mln. ha) ərazi tutur. Kanadanın əmtəəlik oduncaq

ehtiyatı 20 mlrd. m3 təşkil edir. İstismar olunan meşələrin 80%-i iynə

yarpaqlı meşələrin hesabına düşür.

58

Kanada oduncaq göndərilməsinin ümumi həcminə görə ABŞ,

Rusiya, Hindistan və Braziliyadan sonra dünyada beşinci yeri tutur.

Ancaq tədarükün adambaşına hesabma görə (7 m3) birinci yerdə

durur. Kanadada təxminən 4 min meşə tədarükü sənayesi müəssisəsi

fəaliyyət göstərir. Meşə tədarükü ilə hər birində 1,5 min nəfər olan

900 yaşayış məntəqəsi məşğul olur.

Mişar materiallan istehsalmm həcminə görə Kanada ABŞ və

Rusiyadan sonra üçüncü yerdə durur, ölkədə 1,3 min meşə doğrama

zavodlan fəaliyyət göstərir. Selüloza istehsalma görə dünyada təkcə

ABŞ-dan geri qalır, kağız istehsalma görə isə ABŞ və Yaponiyadan

geri qalır. Adambaşına kağız istehsalında Finlandiya (1260 kq) və

İsveçdən (630 kq) geri qalır (480 kq). Kanada dünyada qəzet

kağızınm nəhəng istehsalçısıdır. İldə Kanada meşə təsərrüfatı 50

mlrd, dollarlıq məhsul verir ki, bu da ümumi milli məhsulun 3,4%-ni

təşkil edir. Dünya meşə ixracmda ölkənin payı 23% təşkil edir, onun

arxasınca ABŞ (13%), Finlandiya (10%) və İsveç (9%) gedir.

Bütün təsərrüfatlarda olduğu kimi, Kanadanm e"mal sənayesi

yüksək səviyyəli xarici, xüsusən amerikan iqtisadi nəzarətindədir.

Bununla belə, daxili bazara istiqamətlənən sahələrdə xarici kapitalın

tə"siri zəifdir. İxrac sahələri (xüsusən avtomobil sənayesi,

təyyarəqayırma) isə demək olar ki, tam xarici kapitalın

nəzarətindədir.

Xarici kapitalın belə gücə malik olması Kanada sənayesinin

ABŞ elmi-texniki asılılığmda olduğunu müəyyənləşdirir. E"mal

sənayesinin qabaqcıl firmalanmn əksəri amerikan in- hisannın

filiallan olmaqla, ana kompaniyalan tərəfindən işlənilmiş, istehsal

metodlan, elmi-texniki nailiyyətlər əsasmda işləyirlər. Ona görə

istehsal olunmuş məhsul ABŞ məhsullan ilə eynidir.

Kənd təsərrüfatı: Ümumi milli məhsulun strukturunda kənd

təsərrüfatının payının getdikcə azalmasma baxmayaraq kənd

təsərrüfatı Kanada iqtisadiyyatmm yüksək inkişaf etmiş sahəsidir.

Yüksək əmtəəlik, mexanikləşmə, istehsalın ixtisaslaşması onun

xarakter xüsusiyyətidir. Kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafı

ölkədə fermer təsərrüfatı məhsullan ilə fermerlər tərəfindən alınan

sənaye məhsullanmn qiymətləri arasında "qayçıdır". Onun

nəticələrindən biri kiçik və orta

59

fermer təsərrüfatlannm aradan çıxması istehsal və torpaq

mülkiyyətinin iri fermer və kənd təsərrüfatı korporasiyalannın əlində

cəmlənməsidir. Hazırda kənd təsərrüfatı torpaqlannın 80%-i böyük

kapitalist təsərrüfatlannm əlində 50 hektardan çox olmaqla

cəmlənmişdir.

Kənd təsərrüfatı ölkəni başlıca ərzaq məhsullan ilə tə"min

etməkdən başqa ölkənin xarici ticarətində mühüm rol oynayır.

İxracın dəyərinin 15%-ni verməklə, burada əsas rolu taxıl, xüsusən

buğda məhsullan oynayır. Taxıl məhsullan satışı üzrə ölkə ABŞ-dan

sonra dünyada ikinci yeri tutur.

ölkədə məhsuldar torpaqlann geniş yayılması, iqlim şəraitinin

müxtəlifliyi kənd təsərrüfatının çox sahələrinin inkişafına şərait

yaradır. Hazırda fermalann istifadəsində 70 mln ha (ərazinin 7,6%)

torpaq sahəsi vardır. Onun 43 mln. ha-sı becərilir və otlaqlar kimi

istifadə edilir.

Əvvəlki illərə nisbətən kənd təsərrüfatı bir sıra dəyişikliklərə

mə"ruz qalmışdır. Digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi

Kanadada heyvandarlıq yüksək templə inkişafa başlamışdır. Bunun

nəticəsində fermalann əmtəəlik məhsullannm 60%-i heyvandarlıq

məhsullan, 40%-ni isə bitkiçilik məhsullan təşkil edir.

Heyvandarlıqda intensiv sahələrin - xüsusən quşçuluq, südlük

heyvandarlıq, tarla yem bitkiləri ilə yemləmə inkişaf

etdirilmişdir.Bitkiçilik sahələri içərisində yem bitkilərinin, intensiv

tərəvəzçilik və bağçılığın payı artınimışdır. Kənd təsərrüfatınm buna

bənzər ən"ənəvi intensivləşdirilməsi onun mexanikləşdirilməsi və

elektrikləşdirilməsində də tapmışdır. Kanadada 90-cf illərin

əvvəllərində hər 100 hektarda 15 traktor, hər hektara 50 kq mineral

gübrə istifadə edilmişdir. Həmin dövrdə 57 mln. t. taxıl yığılmışdır,

adambaşına böldükdə 2125 kq edir ki, bu da dünyada birinci yer

deməkdir. Ümumilikdə ölkənin kənd təsərrüfatı istehsalında 620 min

traktor, 170 miıi kambayn, 430 min yük maşmından istifadə edilir və

fermalann 90%-i elektrikləşdirilmişdir. Bununla belə ölkə mineral

gübrələrin istifadəsi, hər hektara eneıji və mexanizasiyanın tətbiqinə

görə qabaqcıl kapitalist ölkələrindən, xüsusən Avropa geri qalır və

məhsuldarlıq da nisbətən aşağıdır.

Kanadada kənd təsərrüfatı cənub çöl zonasında inkişaf

etmişdir. Geniş şimal zonasında maralçıhq, ovçuluq və balıqçılıq

60

inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı üçün ən əlverişli ölkənin mərkəzi və

çöl əyalətidir.

Kənd təsərrüfatından sonra Sakit və Atlantik okeanlanmn

sahil sulannda zəngin bioloji resurslann hesabına ikinci yeri tutan

balıqçılıqdır. Balıq ovuna görə (1 mln. t. artıq) Kanada kapitalist

ölkələri arasında 8-ci yerdə durur.

Nəqliyyatı: Kanadanın ərazisinin geniş olması, təsərrüfatının

yüksək dərəcədə əmtəəlik olması, rayonlanmn kəskin şəkildə

ixtisaslaşmasına görə ölkə üçün nəqliyyatm çox böyük əhəmiyyəti

vardır. Kanadanın vahid dövlət halında birləşməsi transkanada

dəmir yolu xətti ilə əlaqədar olmuşdur. İkinci dünya müharibəsinə

qədər daşınan yüklərin əsas hissəsi (9/10 çoxu) dəmir yolu ilə

daşınırdı. Müharibədən sonrakı illərdə nəqliyyatın əsas inkişaf

ən"ənəsi dəmir yollannm rolunun azalması, eyni zamanda avtomobil

yük daşımalanmn boru kəmər və hava nəqliyyatının inkişafı ilə

əlaqədar olmuşdur. Bununla yanaşı paralellər istiqamətində olan

dəmir yolu xətlərinə, meridional istiqamətli, yeni polimetal və filiz

hasilatı rayonlan əlaqələndirən dəmir yollan da çəkilmişdir. Ölkədə

bütün nəqli)^at növləri inkişaf etmişdir. Bununla yanaşı ölkənin

özünəməxsus xüsusiyyəti burada boru kəmər nəqliyyatı və Böyük

göllər, Sv. Lavrenti çaylan su sistemləri gəmi nəqhyyatınm inkişafına

imkan verir. Boru kəmərləri neft və neft məhsullarmı qərbdən şərqin

sənaye ərazilərinə çatdınr və onlann bir hissəsi ABŞ-ı ilə sərhəddi

kəsib keçir. Dəniz nəqliyyatı da yaxşı inkişaf etmişdir.

Xarici iqtisadi əiaqəler: Kanada dünyanm qabaqcıl ticarət

ölkəsidir. Xarici ticarət dövriyyəsində dünyada altmcı yerdə durur.

Dövriyyənin adambaşma düşən həcminə görə digər kapitalist

ölkələrini geridə qoyur. Bunu onun dünya təsərrüfat sistemlərinə

yüksək dərəcədə inteqrasiyası və digər inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən

daha dar çərçivədə ixtisaslaşması təsdiq edir.

Qeyd etmək kifayətdir ki, Kanadanm əmtəəlik məhsulunun

1/4-i ixrac edilir. Sellüloz-kağız sənayesi, pıeşə və alüminium sənayesi

məhsullannm isə yandan çoxu ixrac edilir.

Xarici ticarət strukturu ölkə təsərrüfatmm xüsusiyyətini əks

etdirir. Bir tərəfdən böyük ticarət dövriyyəsi, ixrac və idxalın geniş

namenqlaturası müşahidə edilir, digər tərəfdən

61

inkişaf etmiş ölkə üçün yüksək xammal və yanmfabrikat ixracıdır.

Ən"ənəvi təsnifata görə xammal qruppasma ixracın 2/3 dəyəri

daxildir. Eyni zamanda ixracda hazır mə'’mulatlann, xüsusilə yüksək

e"mal edilmiş maşın və sənaye avadanlığı payının azlığı müşahidə

edilir.

Kanadanın coğrafi mövqeyi və tarixi inkişafi onun xarici

əlaqələrinin istiqamətini iki ölkəyə: yaxm qonşu xammal və

yanmfabrikatlann yığcam bazan kimi ABŞ və keçmiş müstəmləkəçi,

kənd təsərrüfatı məhsullarma əsas tələbatı olan dövlət kimi Böyük

Britaniyaya istiqamətlənmişdir. Ancaq son onilliklər ərzində

Kanadamn xarici ticarət tərəf müqabilləri kəskin dəyişmişdir. Əgər

ikinci dünya müharibəsindən əvvəl ABŞ-n Kanada ilə xarici ticarətdə

payı 50%, Böyük Brita- niyanm 30%-dən yuxan təşkil edirdisə,

hazırda o, 70% (Yapo- niyanm 7%, Böyük Britaniya ilə - 5%) təşkil

edir.

ABŞ-ı ilə Xarici iqtisadi əlaqələrin miqyasma görə Kanada

dünyada özünə bərabər ikinci ölkə bilmir. Bunlann belə şəkil

almasına səbəb ABŞ-na Kanada mallanmn gətirilməsi iki tərəfli

damşıqlar əsasmda, gömrüksüz ticarət əsasında həyata

keçirilməsidir. Bir sıra yanacaq xammallann ABŞ-a gətirilməsi

məhdud həddlər daxilindədir.

Kanada ticarət əlaqələrini "Ümumi Bazar" ölkələri və

Yaponiya ilə də genişləndirir. Yaponiya B.Britaniyam Kanada

bazanndakı ikinci yerindən sıxışdırmışdır.

Kanadamn xarici ticarət balansı özünün müsbət saldosu ilə

seçilir. Ancaq xidmət sahələrində (turizmi, kapitala görə faiz,

lisenziyalar və bu kimi) balans passivdir.

Bütün inkişaf etmiş ölkələr kimi Kanadada müəyyən qədər

kapital ixracatçısıdır. Bu xüsusən Braziliya, Karib hövzəsi ölkələrinə

daha yüksəkdir. Kanadamn bir başa kapital qoyuluşu, Kanadaya

qoyulan xarici investisiyamn 1/3-dən azım təşkil edir.

62

BÖYÜK BRİTANİYA

(Birləşmiş Böyük Britaniya krallığı və

şimali İrlandiya)

Ümumi mə"lumat: Avropa kontinentinin şimal-qərb

sahillərində Britaniya adalarmda yerləşir, ən"ənəvi olaraq Bö)^

Britaniya, onun əsas tarixi hissəsinin adma görə İngiltərə adlanır.

Rəsmi olaraq Birləşmiş Böyük Britaniya krallığı və şimali İrlandiya

adlandınlır. Onun tərkibinə İngiltərə, Uels, Şotlandiya və Şimali

İrlandiya daxildir. Şimaldan cənuba Böyük Britaniya 966 km-dir, eni

ondan iki dəfə kiçikdir. Britaniya Şimal dənizi vasitəsilə İsveç,

Norveç, Danimarka və AFR, dar La-Manş və Pa-de Kale boğazlan ilə

Fransadan aynlır.

Ərazisinə görə Böyük Britaniya (244 min kv km) Fransa və

İspaniyadan iki dəfə kiçikdir. Əhalisi 58,3 mln (1995 il) nəfər,

mərkəzi şəhəri Londondur.

İslandiya istisna olmaqla ölkənin bütün sərhədləri də-

nizlədir. Sahil xətti 10 min İon-dən artıq olmaqla çoxlu körfəz və

fiordlarla parçalanmış, girinti-çıxıntıhdır.

Adına baxmayaraq Böyük Britaniya unitar dövlət - konsti-

tusiyalı monarxiyadır. Ölkədə ali hal^iyyət monarxa (1952 ildən

kraliça Yelizaveta) məxsusdur. Faktiki kraliça şahlıq edir, idarə

etmir. Ali qanunverci orqan kraliçamn daxil olduğu nümayəndələr

və lordlar palatasından ibarət parlamentə məxsusdur.

Nümayəndələr palatası 5 ildə bir dəfə seçilir. Lordlar palatasım -

krallığa qohum, yüksək ruhani və məhkəmə mə"murlan təşkil edir,

icra edici haküniyyəti başda baş nazir olmaqla hökumət həyata

keçirir. Adətən baş nazir kral tərəfindən nümayəndələr palatasmda

əsas yerləri tutan partiyanm lideri tə"yin ^ilir.

Ölkədə hakim olan mühafizəkarlar və leyboristlər par- tiyalan

daxili və xarici siyasətin müəyyənləşdirilməsində böyük rol

oynayırlar. Yerli əhəmiyyətli məsələlərin həllində bələdiyyələr xüsusi

röl oynayır.

Böyük Britaniya - yüksək inkişaf etmiş qabaqcıl kapitalist

sənaye dövlətidir. Sənaye istehsalı həcminə görə kapitalist

63

dünyasında ABŞ, Yaponiya, AFR və Fransadan sonra beşinci yeri

tutur.

Böyük Britaniya xarici investisiyalann həcminə görə təkcə

ABŞ-dan geri qalır. Elmi-tədqiqat işlərinə məsrəflərə görə - ABŞ,

AFR, Böyük Britaniyadır. Dünyamn nəhəng maliyyə mərkəzlərindən

biridir. Xarici ticarətin həcminə görə Böyük Britaniya kapitalist

dünyasında beşinci yerdə durur. Gəmilərinin tonnajına görə

Liberiya və Yaponiyadan geri qalır. Britaniyanın ticarət donanması

beynəlxalq sərnişin və yük daşı- malannm 1/5-ni həyata keçirir.

Son vaxtlara kimi Böyük Britaniya dünyada ən geniş

müstəmləkə imperiyasınm mərkəzi olmuş. Britaniya

müstəmləkələrinin əhalisi 450 mln. nəfərdən hazırda 5 mln nəfərə

enmişdir.

Ancaq Britaniya müstəmləkələri ilə iqtisadi və siyasi əlaqələri

saxlamışdır.

Beynəlxalq aləmdə Böyük Britaniya hərbi-siyasi quruplaş-

malarda qabaqcıl rolunu davam etdirir. O Şimali Atlantika (NATO)

müqaviləsi Avropa İqtisadi Birliyi (AİB) və digər qruplaşmaların

üzvüdür.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatımn yaradıcılanndan biri kimi

Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür (24.10.1945).

Təbiəti: Təbiətinə görə Böyük Britaniya özünün Qərbi

Avropadakı qonşulanna çox yaxmdır. Bu təbiidir, çünki Britaniya

adası yaxın geoloji dövrdə materikdən aynimışdır. Böyük

Britaniyamn ada mövqeyi, isti Şimali Atlantika cərəyamna yaxınlığı,

sahillərinin parçalanması onun təbiətinə tə'*sir etmişdir. Mülayim

temperaturun üstünlüyü, yüksək rütubətlilik, səth sula- nnın

qeyri-adi çoxluğu, enliyarpaq meşələrin yayılması və s. özünü

göstərir. Səth quruluşuna görə Böyük Britaniya şimal- qərb dağlıq və

düzənlik - təpəlik, cənub-şərq hissələrə aynlır.

İngiltərənin şimalmda merdional istiqamətdə daş kömür

çöküntüləri ilə zəngin, orta yüksəkliyi 700 m olan Tinnin dağlan

uzanmışdır. Burada olan Lankaşir və Yorkşir kömür yataqlan

hesabma dağ mə"dən sənayesi mərkəzləri yaranmışdır. Uels

dağlanndan cənubda daş kömürün böyük yataqlan mövcuddur.

İngiltərənin düzən rayonlan çoxdan məskunlaşmış və kənd

təsərrüfatında istifadə üçün tam mənimsənilmişdir. Bir

64

qədər sonra dağlıq ərazilər, yaxşı otlaqlanna, sonra isə mineral

resurslanna görə mənimsənilmişdir. Orada almazdan başqa bütün

tanınmış minerallar tapılmışdır. Kömürlə xüsusən zəngin olan

Tennin sənaye ehtiyatı 40 mlrd t. hesablanır. Şərqi Mid- lenddə

ehtiyatı 4 mb-d t. olan ən böyük dəmir filizi yatağı yerləşir. Çeşir və

Daremdə kömür və kalium duzlarmm əhəmiyyətli ehtiyatları vardır.

Kemberlend massivində qurğuşun-sink, hematit filizləri,

Komoulda sinkli-qalaylı - qurğuşun tapılmışdır. Şimal dənizinin neft

və qazma böyük ümid bəslənilir. Onun ehtiyatı münasib şəkildə 2,6

mhd t. və 1400 mlrd kub m-dir.

Böyük Britaniyanın iqliminin okean xarakterli olması

nəticəsində il boyu fasilələrlə küləkli və qalın dumanlı qeyri- sabit

hava hakim olur. Qışı yumşaq və rütubətlidir, temperaturun kəskin

anamaliyası (12-15) müşahidə edilir. Ən soyuq yanvar ayının

temperaturu +3,5-dən aşağı düşmür və bitkilər il boyu inkişaf edir.

Qışda qar bütün əraziyə , ancaq qeyri bərabər düşür. Şotlandiyada

qar örtüyü 1 -1,5 ay qalır. Cənub-qərbdə qar çox nadir olur, burada

ot bütün il boyu göyərir. Yaz Britaniya adalannda həmin enliklərdə

olan ərazilərə nisbətən uzun keçir. Payızda hava yağmtıh və rütubətli,

sentyabr-oktyabr aylannda güclü küləklərlə müşayət olunur.

Ölkənin qərb tərəfi şərqə nisbətən çox yağmtıh və rütübətlidir.

Burada dağlar böyük rol oynayır. Böyük Britaniya su ehtiyatlan ilə

zəngindir. Ölkə üzrə cənub-şərq rayonlanm çıxmaq şərtilə, yağıntılar

rütubətlənməni üstələyir, ona görə çaylar gur sulu olurlar. Böyük

çaylan Sevem (354 km) və Temza (338 km) olub, kanallar sistemi

vasitəsilə birləşdirilmişdir. Ölkənin iqtisadiyyatında Temza çayı

xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun hövzəsində ölkə əhalisinin 1/5 və

ya hər 1 kv km- də 800 nəfər yaşayır, ölkənin mərkəzi şəhəri Böyük

London da burada yerləşir.

Düzənlik ərazilərdən çaylar sakit axır. Şotlandiya və Uels

çaylan qısadır və sür"ətlə axır, onlardan elektrik eneıjisi alınır.

Burada 60 hidroelektrik stansiyası tikilmişdir. Böyük Britaniyada

Temza, Sevem, Xambera, Mersi, Klanda və Forta bunlar sün”ı

dorinləşdirilmiş və düzləndirilmiş buxtalardır. Bunlarda böyük dəniz

limanlan və sənaye qovşaqlan yerləşir.

65

Böyük Britaniyada böyük göllər - Lox-Ney (400 kv km)

Lox-Lomand və Lox-Nessdir və onlar da öz aralannda kanallarla

birləşdirilib.

Böyük Britaniyanın daha məhsuldar torpaqlan nisbətən isti və

rütubətli cənub-şərq hissəsindədir. Əvvəllər bu ərazi meşələrlə örtülü

olmuş, hazırda uzun müddət arpa, buğda, şəkər çuğunduru və otlar

əkilməklə mədəniləşdirilmişdir.

Düzən ərazinin bataqlıqlaşmış torpaqlannda meliorasiya işləri

apanimış, təbii ot və çoxillik bitkilər altında keyfiyyətləri

yaxşılaşdınimışdır. Onlar örüş və əkin məqsədilə istifadə edilir.

Hazırda Böyük Britaniya ərazisinin 8%-i meşələrlə örtülüdür.

Enli yarpaqlı meşələrin yuxan sərhəddi 500-^0 m-dir.

Böyük Britaniyada böyük vəhşi heyvanlar yoxdur. Britaniya

adalannda 130 növ quş daimi yaşayır.

Əhaiisi: Böyük Britaniyanm əhalisi etnik cəhətdən İngilis,

Şotland və Uelslərdən ibarətdir. Bunlann arasındakı etnik problemlər

bu gün də həll edilməmişdir.

Böyük Britaniyada hakim və çoxsaylı əhali ingilislərdir, 58 mln

ölkə əhalisinin 47 mln nəfəri ingilislərdir. Onlar İngiltərə, Uelsin

böyük hissəsində və Cənubi Şotlandiyanın bir sıra rayonlannda

məskunlaşmışlar. Şotlandlar 6 mln nəfər, Uelslər 1,5 mln, İrlandlar

500 min,, təxminən 1 mln nəfər ingilis irlandlar və şotlandirlandlar

təşkil edir. XX əsrin əvvəllərində Böyük Britaniyanın ərazisində 38

mln-dan bir qədər artıq 1995- ci ildə isə 58 mln-dan çox əhali yaşayır,

deməli əhali 20 mln nəfər artmışdır.

Əsrin əvvəlindən əhalinin təbii artımı azalmağa başlamış, artıq

1970-ci illərdə təbii artım ildə 1 min nəfər, daha doğrusu faktiki

kəsilmişdir.

1931-ci ilə kimi Böyük Britaniyadan dominionlara intensiv

köçmə başlanmış və 1931-ci ildən bu tədbir nisbətən azalmışdır və

axın əksinə artnuşdır.

Hazırda ölkədə yəhudilərin sayı 500 min-dən artıqdır. Əsasən

Londonda yaşayırlar. Onlann ölkəyə gəlməsi XX əsrin əvvəllərində

olmuşdur.

İkinci dünya müharibəsindən sonra bərpa işləri ilə əlaqədar

Böyük Britaniyaya axın başlamışdır. Ölkədə hazırda 3 mln nəfər

xarici vətəndaş vardır.

66

Böyük Britaniya dünyanın əhalinin çox sıx yaşadığı və yüksək

urbanizasiyalı ölkəsidir. Orta hesabla hər 1 kv^ km-ə 239 nəfər

düşür. Ölkədə minə yaxın şəhər vardır. Əhalinin əksəriyyəti yeddi

böyük şəhərdə; - Mançester, Birminhem, Lids, Şeffild, Luton,

Liverpul və Böyük Londonda yaşayırlar.

Gözlənilən ömür uzunluğu kişilər üçün 74,2, qadınlar üçün

79,5 il. (1995-ci il).

Təsərrüfatı: Böyük Britaniya yüksək inkişaf etmiş sənaye

ölkəsidir. Beynəlxalq əmək bölgüsündə sənaye məhsullarını təqdim

edən ölkədir. Müasir dünyada Böyük Britaniya təkcə sənaye ilə

səciyyələnmir, o eyni zamanda Bank, suğorta, gəmiqayırma və digər

kommersiya işləri ilə də məşhurdur. Ümumi milli gəlirin 30%-i

e"maletmə sənayesindən (nəqliyyat və rabitə, pərakəndə ticarət,

suğorta, banklar və digər maliyyə təşkilatları, səhiyyə və təhsil daxil

olmaqla) 45%-i xidmət sahələrindəndir.

Sənayesi: Böyük Britaniyanın sənayesi ümumi milli

məhsulun 1/3-ni verir və bütün məşğulluğun 1/3-i də onun payına

düşür. Sənaye əsasən gətirmə xammaldan istifadə edir və xarici

bazara söykənir.

Böyük Britaniya üçün müasir sahələrin inkişafı, istehsalda

yeni mütərəqqi texnologiyadan istifadə, əməyin elmi təşkili, yeni

avadanlıq və idarəetmənin təkmilləşdirilməsi xarakterikdir.

İstehsalın sənayedə təmərküzləşməsi Böyük Britaniyada

sənayeçilərin böyük birliklərinin yaranmasına gətirmişdir. Ölkənin

ən böyük sənaye monopoliyaları "İmperial kemikal indastriz" və

yaxud İKİ, "Yunilever", "Britiş Leyland" və "General elektrik

kompani" olmaqla hər birində 200 min adam çalışır.

Əsas sənaye sahələri sıx əhali yaşayan qurşaqlarında

yerləşmişdir.

Son illər Britaniya hökuməti regional siyasət aparu* ki, əhali

və sənaye ölkə ərazisi üzrə paylanmış olsun. Bu da sənaye

rayonlarının yükünü xeyli azaltmışdır.

Böyük Britaniyanın qabaqcıl sənaye sahəsi dağ-mə"dən

sənayesi - daş kömür hasilatı üç yüzillik tarixə malikdir. O, 1913-cü

ildəki 287 mln t-dan hazırda 119 mln tona enmişdir. Buna səbəb neft

və qazın ona rəqib çıxması, bir sıra sahələrin o

67

cümlədən nəqliyyatın elektrikləşdirilməsi olmuşdur. Ancaq daş

kömür yenə də ölkənin qabaqcıl yanacaq növü olaraq qalır. O ölkədə

istehlak edilən enerjinin 1/3-ni verir.

Son illərə qədər Böyük Britaniyanın neft e"malı zavodlan

xarici neftdən daha çox asılı idi. Ancaq 1980-ci illərdən başlayaraq

Şimal dənizindən ildə 100-125 mln t. neft çıxanlır. Yeni neftayırma

zavodlan tikilmiş və onlann gücü 150 mln tona çatdınimışdır. Neft

əsasən Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, İran və Liviyadan, neft

məhsullan İtaliya, Niderland və Venesueladan gətirilir.

Nəhəng neftayırma zavodlan dərin sulu dəniz liman- lannda

yerləşdirilmişdir. Şimal dənizində neftayırma zavodla- nna neft

borulän çəkilmişdir.

Şimal dənizində təbii qaz yataqlan aşkar edildikdən sonra

oradan (o dənizdə 5 qaz yatağında istismar apanr) qaz kəməri

ölkənin içərilərinə çəkilmişdir.

Dəmir filizi yataqlannm işlənilməsi nisbətən dar zolaqda

apanlır. Hasilat ildən-ilə azalır, çünki filizin keyfiyyəti aşağıdır (33%

met.). Daha keyfiyyətli dəmir filizi Kanada, Liberiya və

MavTİaniyadan gətirilir.

Son illər qalay filizi işlənilməsi yeniləşdirilmiş və hasilat üç

dəfə artınimışdır (10 min ton). Ölkənin elektrik eneıjisinə olan

ehtiyacı daxili mənbələr hesabına tam ödənilir. Eneıjinin çox böyük

hissəsini kömür əsasında işləyən (86%) İES, 12%-ni AES və 2%-ni

SES verir. Son vaxtlar çoxlu AES tildlib istifadəyə verilmişdir.

Onlann eneıji istehsalı 30 mlrd kVt s-dan artıqdır. AES-lə elektrik

istehsalına görə Böyük Britaniya Avropada birincidir.

Eneıjinin ən çox istehlakçısı ölkə sənayesinin qabaqcıl sahəsi

olan qara metallurgiyadır. Böyük Britaniya çuğun və polad

əridilməsində dünyada səkkizinci yerdə durur.

Britaniyanın əlvan metallurgiyası Avropada ən nəhəngdir. O,

gətirmə xammala əsaslandığı üçün onun istehsalı liman şəhərlərinə

meyl edir. Britaniya əlvan metallanmn alıcısı ABŞ və AFR-dir.

Böyük Britaniya sənayesinin ən böyük sahəsi

maşınqayırmadır, bütün e”mal sənayesində işləyənlərin 1/4 bu

sahədə çalışır. Nəqliyat maşınqayırması üstünlük təşkil edir.

Nəqliyyat

68

vasitələri istehsalına sərf edilən kapitalın 1/3-i amerikan kom-

paniyalanna aiddir. Bu sahənin müəssisələri Böyük Britaniyanın

bütün rayon və şəhərlərində yerləşir. Böyük Britaniya avtomobil

sənayesi dünyada ABŞ və AİFR-dən sonra üçüncü yerdə durur.

Britaniya dünyada yük avtomobillərinin nəhəng ixracatçısıdır. Əsas

alıcılan isə ABŞ, Yeni Zelandiya, İran və CAR-dır.

Maşınqayırmanın daha sür"ətlə inkişaf edən sahələrindən

biri təyyarəqayırmadır. Bunlan böyük dövlət firması "Britiş

eyrsveys", vertalyotlan isə "Uelstlend erkraft" istehsal edir.

Təyyarələr istehsalında Böyük Britaniya təkcə ABŞ-dan geri qalır.

O, 20 növdən artıq, hərbi, sərnişin, yük, xüsusi məqsədlər üçün kiçik

təyyarələr buraxır.

Gəmiqayırma Böyük Britaniyanın ən qədim istehsal

sahələrindən biri olmuşdur. Ölkə uzun dövr ərzində bu sahədə ən

qabaqcıl yerdə durmuşdur. Ancaq son zamanlar bu birinciliyi * Y

aponiyaya vermişdir.

Elektrotexnika sənayesi inkişaf edən və irəli gedən sahələrdən

biri kimi e"mal sənaye sahələri içərisində işləyənlərin sayına görə

ikinci yerdə durur. Elektrotexnikanın məhsullan - elektrik

mühərrikləri, güclü generatorlar, transformatorlar, turbinlər

"General elektrik" firması tərəfindən buraxılır.

Tez inkişaf edən sahələrdən biri kimya sənayesidir. Əsas

məhsullan etilen, propilen, benzol, plastik kütlələr, müxtəlif

əridicilər, sintetik kauçuk, kimyəvi liflər və yuyucu vasitələr,

gübrələr, herbisidlər, rəngləyicilər, parfümeriya, əczaçılıq və s- dir.

Kimya sənayesinin yeni sahəsi neft-kimyasıdır. Böyük

Britaniyanın qədim ən"ənəvi sənaye sahəsi toxuculuq sənayesidir.

Ölkə əvvəlki mövqeyini bu sahədə tam saxlaya bilməmişdir. Bununla

belə toxuculuq sahəsinin yenidən qurulması, intensivləşdirilməsi

prosesləri apanlır.

Kənd təsərrüfatı: Böyük Britaniyanın kənd təsərrüfatında

ölkənin işləyən əhalisinin 3%-i məşğuldur. Orta hesabla hər

adambaşına 1/3 hektardan az kənd təsərrüfatı torpağı düşür.

Bununla belə kənd ləsərrüfatımn istehsalmın intensivləşdirilməsi

əsasında əhalinin istehlak etdiyi məhsullann yansını istehsal edir.

Arpa, vələmir, kartof, ev quşlan, donuz əti,

69

yumurta və təzə südə olan ehtiyaclar tam ödənilir. Ancaq bir sıra

vacib məhsulların xaricdən gətirilməsi ehtiyacı yaranır. Kərə yağınm

4/5, şəkərin 2/3, buğdanın və bekonun yarısını, mal ətinin 1/4-ni idxal

edir.

Kənd təsərrüfatı istehsalında olan 19 mln ha torpağın 7 mln

ha-sı müxtəlif bitkilər əkinində, 12 mln ha isə təbii otlaqlar kimi

istifadə edilir.

Böyük Britaniyanın təbii şəraiti heyvandarlığın inkişafı üçün

bitkiçilikdən əlverişlidir. Heyvandarlıq ölkənin kənd təsərrüfatı

məhsulları dəyərinin 65%-ni, bitkiçilik isə 23%-ni verir. İri buynuzlu

heyvanların sayı 14 mln baş, qoyunlar isə ondan iki dəfə artıqdır.

Donuzların sayı artırılır. Hazırda 8 mln başdır. Əsas istehlak

rayonları ətrafındakı böyük quş fabriklərində quş və yumurta

istehsal edilir.

Heyvandarlığın əsas sahəsi - ətlik və südlük heyvanlar

yetişdhməkdir. Bu ölkə özünün cins heyvanları ilə tanınır və həmin

heyvanlar müxtəlif ölkələrə satılır, yüksək gəlir gətirir.

Nəqliyyatı və xarici iqtisadi əlaqələri: Bir haldakı Böyük

Britaniya ada dövlətidir onun əsas xarici yükdaşımaları və ticarəti

dəniz və hava nəqliyyatı ilə bağlıdır. Yük dövriyyəsinin 9/10 dəniz

nəqliyyatının, o cümlədən 1/4-i kobotaj yükda- şımalarmın payına

düşür. Böyük Britaniyanın bütün rayonları (Qərbi Midlenddən

başqa) dəniz limanları ilə əlaqədardır. Onlardan böyükləri - London,

Sauthemton, Liverpul, Qull və Xaridj.

Əvvəllər dəniz yolu ilə Böyük Britaniyaya hava yollarına

nisbətən daha çox sərnişin gəlirdi. 1960-cı illərdən sonra hava

nəqliyyatı ilə gələnlərin sayı iki dəfə artmış, həmçinin hava nəqliyyatı

ilə yükdaşımalar artmışdır. Ölkədə 150 səmişüı aeroportu xidmət

göstərir. Böyük Britaniya 800 min km məsafədə dünyanın 100 ölkəsi

ilə daimi avio xətlərlə bağlıdır.

Ölkənin London rayonunda yerləşən beş nəhəng aeroportu -

Hitrou və Qetvik, Mançester, Luton, Qlazqo bütün sərnişin və

yükdaşımaların 3/4-nü tə"min edir.

Böyük Britaniya iki dəmir yol bərəsi və ç'oxlu avtomobil və

sərnişin bərələri ilə Danimarka, İsveç, Norveç, Niderland və Fransa

ilə əlaqələnir. Daxili yük daşımalarda avtomobil

70

nəqliyyatı böyük rol oynayır. Dəmir yollan ondan üç dəfə geri qalır.

Xarici ticarət təxminən dörd dəfə artmışdır. Bir tərəfdən

kapital ixracı iki dəfə artmış, digər tərəfdən xarici monopoliyanın

Böyük Britaniya iqtisadiyyatma qoyduğu sərmayə artmışdır.

Hazırda ölkədə istehsal olunan. məhsulun 1/3-i, əsasən e"mal

sənaye məhsulları, avtomobillər, təyyarələr, metal məmulatları,

elektrik avadanlığı kimya sənayesi və toxuculuq məhsulları ixrac

edilir.

AFR

Almaniya Avropanm mərkəzində yerləşmiş ən böyük

ölkələrdən biridir. Birləşmiş Almaniya qərbdən Reyn çayından

şərqdə yerləşmiş Oder çayına, şimalda yerləşmiş Yutlandiya

yarımadasından cənubda Dunay çayı dərəsinə qədər geniş ərazini

tutub. "İntersiti" qatarı ilə şimaldan cənuba 7-8 saatlıq məsafə var.

Ölkənin mərkəzi mövqe tutması qönşularmın daha çoxluğuna səbəb

olmuşdur. Almaniya Avropanm 9 ölkəsi, şimalda Danimarka, qərbdə

Niderland, Belçika, Lüksemburq və Fransa, cənubda Avstriya və

İsveçrə, cənub-şərqdə və şərqdə Çexiya və Polşa ilə həmsərhəddir.

Hazırda İsveçrə, Polşa və Çexiya istisna olmaqla Almaniyanın

bütün qonşuları Avropa ittifaqı təşkilatının üzvləridir. Bu təşkilatın

iqtisadi cəhətcə ən qüdrətli dövləti isə Almaniyadır. Ölkənin xarici

ticarət dövriyyəsinin yarıdan çoxu Avropa ittifaqı dövlətlərinin

payına düşür. 1994-cü ildən etibarən hər bir Alman vətəndaşı Avropa

ittifaqının üzvü olan hər hansı bir dövlətə viza almadan istədiyi vaxt

gedə bilər.

Almaniyanın qərb və şimal qonşuları da NATO-nun

üzvləridir. Elə bu blokun Avropa dövlətləri içərisində hərbi cəhətdən

ən güclü dövləti də Almaniyadır. Ən müasir silahlarla təchiz olünmuş

Alman ordusu (bundesver) NATO-nun Avropa dövlətləri içərisində

ən böyük və qüdrətli ordusu olan dövlətdir. Almaniya NATO-nun

şərqə istiqamətlənməsi ideyasının müəlliflərindən biridir.

71

Almarıiyamn iki dənizə - Şimal və Baltik dənizlərinə çıxışı

onun coğrafi və hərbi strateji mövqeyini çox əlverişli etsə də, ən

böyük dəniz limanları Şimal dənizində - Atlantik okeanına açılan

pəno^rələri - Hamburq, Bremen və Vilhemsxaferdir.

Vilhemexafer sup>rtankerləri qəbul edə bilən yeganə böyük

limandır. Onu da Xct^rlatmaq yerinə düşər ki, şimal dənizi şelf

zonalarma bölünərkəs Almaniyanın payma çox kiçik (24,6 min kv

km şelf sahəsi düşm'-şdür.

Qonşuluqda yerləşniş kiçik dövlətlərin, ms. Danimarkanın payma 56,7, Niderlandın pa^na isə 61,4 min kv km şelf zonası düşmüşdür.

Almaniyanın cənub sərhəidini təbii sərhəd - Alp dağları

təşkil edir. Amma bu dağlar ke(^iməz dağlar xarakteri daşımır.

Dağ aşırımlarından cənuba magisiial dəmir və avtomobil yolları

keçir. Aralıq dənizi limanlarından başlayan neft kəmərlərinin üçü

bu dağları aşıb Almaniya ərazisu^ daxil olur. Almaniyanm şərq

sərhəddi Polşa və Çexiya ilədir. Hu iki ölkə Almaniyanın iqtisadi

təsiri altındadır.

1939-cu il sentyabnn 1-də Almani/anın Polşaya hücum

etməsi ilə İkinci dünya müharibəsi U\landı. 1941-ci ilin aprelindən

Almaniya Danimarka, Norveç, Belçika, Niderland, Lüksemburq,

Fransa, Yuqoslaviya və Yunımstam işğal etdi. Həmin ilin 22

iyununda Almaniya ABŞ-a mtbaribə e"lan etdi. 1945-ci ilin mayın

2-də sovet qoşunları Berlin işğal etdi. Altı gündən sonra isə

Almaniya danışıqsız təslim Omaq haqqında akt imzaladı və ölkə

ərazisi dörd işğal zonasına bö^mdü. Ölkədə işğal qoşunları

komandanlarından ibarət Nəzarət Surası yaradıldı. 1945-ci il

Potsdam konfransında SSRİ, A'^ş^ Böyük Britaniya və Fransa

Almaniyanın sülhsevər demokratik dövlət kimi birləşməsinə şərait

yaratmağı qərara aldılar.

1948- ci ildə Almaniya məsələsinə dair Qərb dövi.tlərinin

London müşavirəsi Qərbi Almaniya dövlətinin yaradılma^

haqqında qərar çıxardı. Həmin ilin iyunun 20-də ABŞ, Biyük

Britaniya və Fransa Qərbi Almaniyada birtərəfli pul islaiotı

keçirməklə Almaniyanı əvvəlcə iqtisadi, sonra isə siyasi cəhəı dən

parçaladılar.

1949- cu ilin sentyabrm 20-də Almaniya Federativ

Respublikası (AFR) yaradıldı. Qərb dövlətləri alman inhisarlarının

72

siyasi hakimiyyətini bərpa etdilər. Sovet işğal zonasmda Alman xalq

konqresinin seçdiyi Xalq Şurası Həmin ilin 7 oktyabnnda Almaniya

Demokratik Respublikasının (ADR) yaradıldığını elan etdi.

Beləliklə bir dövlət, bir xalq sün"i surətdə iki yerə parçalandı

və 41 il iki müstəqil dövlət şəklində fəaliyyət göstərdi. 1990-cı ilin 3

noyabrmda xalqm birləşmək arzusu onım qələbəsi ilə bitdi. Dinc yolla

birləşmiş alman dövlətləri yenidən vahid, möhtəşəm, qüdrətli

Almaniyanı yaratdılar.

Aydın göründüyü kimi Almaniya federativ şəkildə idarə

olunan dövlətdir. 16 federal ərazinin (onlar Almaniyada torpaq

adlanır).

Cədvəl 11. Torpağın (əyalətin) adı Paytaxtı

əhalisi (mln nəf.)

Köhnə torpaqlar

1 Şimali Reyn Veetfaliya Düsseldorf 17,6

2 Bavariya Münhen 11,5

3 Baden-V ürtemberq Stutqart 9,8

4 Aşağı Saksoniya Hannover 7,4

5 Hessen Visbaden 5,8

6 Reyland-Pfalts Maynts 3,8

7 Slezyiq-Holşleyn Kil 2,6

8 Hamburq Hamburq 2,0

9 Saar Saarbürgen 1,1

lü Bermen Bremen 0,7

Yeni tor paqiar

İL Saksoniya Drezden . 4,8

12 Berlin Berlin 3,5

13 Saksoniya-Anqalt Maqdeburq 2,9

14 Brandenburq Potsdam 2,7

15 Turingiya Erfurt 2,6

16 Magienburq-Pomeraniya Sverin 1.9

Hər birinin öz konstitusiyası, parlamenti, məhkəmə və

hökuməti var. Ən böyük ərazisi olan torpaq Bavariya (70,5 min

73

kv km təqribən Gürcüstan böyüklükdə ) ən çox əhalisi olan torpaq isə

Şimali Reyn-Vastfaldır (17,6 mln nəfər, təqribən Avstraliya əhalisi

qədər). Almaniya torpaqlarının "Müxtəlif biçimli" olması müəyyən

tarixi-coğrafi səbəblərlə bağlıdır. Məsələn, Bavariya ərazicə

Hamburq torpağından 90, Şimali Reyn Vestfaliya isə əhalisinin

sayma görə Bremen torpağmda yaşayanlardan 22 dəfə böyükdür.

Almaniya tərkibində Saksoniya sözü olan 3 torpaq mövcuddur.

Torpaqların bə"ziləri qala adlanır. Bu ikinci dünya müharibəsindən

sonra iqtisadi cəhətcə zəif torpaqların daha güclüləri ilə birləşməsi

nəticəsində yaranmışdır.

Əhalisi: - 1998-ci ilin əvvəllərinə olan mə"lumata görə

Almaniyada yaşayanların sayı 80 mln nəfərdən artıq olmuşdur. Bu

göstəriciyə görə Qərbi Avropada ən böyük dövlətdir. Ölkə əhalisinin

xarakter xüsusiyyətlərindən biri burada təbii artımın demək olar ki,

olmamasıdır. 1994-cü ildən bəri ölənlərin sayı anadan olanların

sayından çoxdur, ms. 1986-96-cı illərdə anadan olanların sayı 80%

aşağı enmişdir. Təbii ki, bunun da səbəbləri vardır.

90-cı illərdə olan yaş piramidası ilə 1910-cu illərin yaş

piramidası arasında böyük fərq var. Yə"ni 90-cı illərdə yaşlı

adamların faizi xeyli artmışdır. Əlbəttə həm birinci, həm də ikinci

dünya müharibələri ölkənin demoqrafik vəziyyətinə xeyli ziyan

vurmuşdur. Həmin illərdə bir tərəfdən anadan olan uşaqların sayı

azalmış, digər tərəfdən gənc kişilərin xeyli hissəsi ya müharibədə

həlak olmuş, ya da şikəst olmuşlar. Bu da sonrakı illərdə demoqrafik

vəziyyətə mənfi tə"sirini göstərmişdir.

Az uşaqlılıq sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin hamısı

üçün səciyyəvi haldır. Bu cür ölkələrdə ailələr bir uşaqlı, bə"zən isə

uşaqsız olurlar. Bu hal kəndlərə nisbətən şəhərlərdə özünü daha

qabarıq biruzə verir. Almaniya əhalisinin 90%-dən çoxu da

şəhərlərdə yaşayır. Təbii artımın zəif olması ölkənin silahlı

qüvvələrinə də müəyyən mənada mənfi tə"sir göstərir. Əgər 1991-ci

ildə Bundesverdə 500 minə yaxın adam var idisə 1997-ci ildə onların

sayı 300 min nəfərə enmişdir. Bu bir tərəfdən, Avropada siyasi

iqlimin sabitliyi ilə bağlı idisə də, digər tərəfdən ordu sıralarına

çağnlacaq gənclərin ildən-ilə azalması ilə əlaqədar idi.

74

Almaniyada əhalinin 95%-ni almanlar təşkil edir. Onlardan

başqa az miqdarda Luj serbləri və danimarkalılar yaşayır. Qərbi

Almaniyada yaşayan almanlara vessi, şərqdəkilərə Ossi deyilir.

Almanların uzun müddət ayn-ayn yaşamalan onlann sosial və dini

baxışlannda da müəyyən fərqlərə səbəb olmuşdur. Belə ki, "yeni

torpaqlarda" (sabiq ADR ərazisi) yaşayanlann 60 faizindən çoxu

dindar deyil. Dindarlann 27 faizdən çoxu yevangeliya, 6 faizi isə

katolik kilsəsinə etiqad edirlər. Köhnə torpaqlarda (AFR nəzərdə

tutulur) yaşayanlann ictimai və sosial həyatlannda isə kilsənin rolu

çox böyükdür. Burada telstlərin sayı ölkə əhalisinin 18 faizə qədərini

təşkil edir. Əhalinin 43 faizi kotolik (əsasən ölkənin cənubunda

yaşayırlar) 38 faizi yevangeliya kilsəsinə (əsasən şimalda yaşayanlar)

e"tiqad bəsləyirlər. Ölkənin ən dindar əyaləti Bavariyadır.

Qərbi və Şərqi Almanlann həyat səviyyəsində də müəyyən

fərqlər nəzərə çarpır (cəd. 2). Yeni torpaqlarda yaşayanlann orta

aylıq əmək haqlan və ya orta illik gəlirləri köhnə torpaqda

yaşayanlann 70-72 faizini təşkil edir. Şərq bölgəsində işsizlərin sayı da

çoxdur. Bə"zən belə olur ki, Şərqi Berlində avtobus sürücüsünün

aylıq əmək haqqı 20-30 faiz aşağı olur. Təbii ki, iki Almaniyanın

birləşməsi "problemsiz" baş vermədi.

"Köhnə" və "yeni" torpaqlann sosial-iqtisadi göstəriciləri

(1996-cı il) cədvəl 12.

Cedvəl 12

Əsas göstəricilər köhnə tornaalar

yeni torpaaiar

Daxili məcmu məhsulun adambaşına düsən miadarı f faizi ə) 100 49 İşləmək qabiliyyəti olan adamlann işlə təmin olunması (faizlə) 8.5 14.5 Qadınlar arasmda işsizlər (faizlə)

4,5 77 Adambaşına düşən faydalı mənzil sahəsi (kv metrlə)

44 31 Mərkəzi istilik sistemi olan mənzillərin nisbəti (faizlə) 90 57 Adambasma düsən (90) (kq-la) 13 209

75

Dövlətli, imkanlı, həyat səviyyəsi yüksək olan Almaniya

həmişə xarici fəhlə və müxtəlif ölkə qaçqmlannı cəlb edib. 60- cı

illərin əvvəllərində əvvəlcə "ümumi bazara" daxil olan ölkələrdən

gələnlər xidmət və bə"zi sənaye sahələrində çatışmayan işçi qüvvəsi

yerlərini doldurmağa başladılar. Sonradan Almaniyadakı iş yerlərini

Türkiyədən gələnlər ələ keçirtdilər.

Ölkədə mövcud olan təqribən 7 mln xarici vətəndaşın 2 mln

nəfəri türklərdir. Ölkənin cənubunda elə şəhərlər (Münhen, Mayn,

üzərində Frankfurt və s.) var ki, orada işləyənlərin 20- 25 faizini

xarici fəhlələr təşkil edir. Təbii ki, belə vəziyyət müə3^ən

problemlərin yaranmasına səbəb olur.

a) Əwələn "qonaq fəhlələr" adlanan xaricilərin sosial

vəziyyəti, yerli əhali ilə müqayisədə çox pisdir. Onlann əksəriyyəti ya

alman dilini bilmir, ya da çox pis bilir. Bundan başqa çox aşağı

maaşla ən ağır işlərdə çalışır və pis şəraiti olan evlərdə və ya

yataqxanalarda yaşayırlar. Alman vətəndaşlığı olmayan fəhlələrin

güzəranı çox çətindir.

b) Şəhərlərdə, xüsusilə vağzal və limanlann yaxınlığında

kriminogen "gettolaşdınimış" məhlələr meydana gəlir ki, bu da öz

növbəsində, cinayətkarlığın, əxlaqsızlığın və narkomanlığın

genişlənməsinə səbəb olur.

v)Ölkədə işsizlik artdığından fəhlə yerləri uğrunda rəqabət

başlayır və "qonaq fəhlələrə" münasibət dəyişir, ölkənin qərb

torpaqlannm millətçi irticaçılan bu rəqabətdən istifadə edərək ölkədə

hərcmərclik yaradır, zorakılığa əl atırlar.

q)Xarici fəhlələr arasında da sakitlik yoxdur, tez-tez etnik və

dini zəmində çəkişmələr baş verir.

Almaniyanı aqlomerasiyalar ölkəsi adlandırmaq olar.

Aqlomerasiyalann əksəriyyəti ölkənin ən böyük çayı olan Reyn

sahillərində formalaşmışdır. Ən böyük və çox yaruslu aqlomerasiya

əhalisinin sayı 10 mln nəfəri ötmüş Reyn-Rurdur. Bu

aqlomerasiyanın tərkibinə çayın sağ sahilindən qərbdə yerləşmiş

Duysburq şəhərindən (bu şəhər Avropanın en bÖ3dik çay limanıdır)

şərqdə yerləşmiş Dortmund şəhərinə qədər ərazilər daxildir.

Düsseldorf kimi iri maliyyə mərkəzi və İkinci dünya müharibəsindən

sonra təqribən 50 il ölkənin paytaxtı olmuş BONN, həmçinin

sənayesinə görə fərqlənən Koln şəhəri bu aqlomerasiyanın

tərkibindədir.

76

ölkənin cənubunda Reyn çayının ən böyük qolu olan Mayn

ətrafında əhalisinin sayı 2,5 mln nəfərə çatmış Reyn- Mayn

aqlomerasiyası formalaşmışdır. Bu aqlomerasiyanın özəyini Mayn

üzərində Frankfurt şəhəri təşkil edir. Bu şəhərin ətrafında onlarca

orta miqyaslı şəhərlər inkişaf edir. Məsələn, kimya sənayesi ilə seçilən

Xodst, gön-dəri sənayesi ilə seçilən Offenbax (məşhur "Salamander"

şirkəti buradadır) şəhərlərini göstərmək olar. Frankfurt isə

Almaniyanın maliyyə mərkəzi, iri banklar şəhəri kimi tanınır.

1994-cü ildən Avropa bankının iqamətgahı bu şəhərdədir. Frankfurt

eyni zamanda ölkənin ən böyük nəqli)o^at düyünüdür.

Ölkənin lap cənubunda Reynin Nekkar adlanan qolunun

yaxınlığında Reyn-Nekkar aqlomerasiyası formalaşıb. Bu

aqlomerasiyada yaşayanlarm sayı 2 mln nəfəri ötüb.

Aqlomerasiyanın özəyini Mangeym və Lüdviqshafen şəhərləri təşkil

edir. Lüdviqshafen Qərbi Almaniyanın ən böyük kimya sənaye

mərkəzidir. Basf kimya konserninin idarə hey"əti və ən böy^

müəssisələri bu şəhərdədir.

Reyn çayının dərəsindən şərqə əhalinin sayı 2 mln nəfəri

ötmüş Ştutqart aqlomerasiyası formalaşıb. Bu aqlomerasiyanın

şəhərlərində avtomobilqayırma və elektron sənayesi daha yaxşı

inkişaf edib.

Ölkənin cənubunda yerləşmiş Bavariyada iki aqlomerasiya

formalaşıb. Biri əhalinin sayı 2 mln nəfərə çatmış Münhen

aqlomerasiyası, digəri əhalinin sayı 1,5 mln çatmış Nümberq -

Furtdur. Zirvələri daimi qarlı olan Alplann ətəyində yerləşmiş

Münhen ölkənin hərbi sənaye kompleksinin mərkəzidir. Almanlar

Münheni "Qəlbi olan şəhər" adlandırırlar. Burada muzeylər,

universitet, kitabxanalar daha çoxdur. Münhen universitetində

oxuyan tələbələrin sayı 65 min nəfərdir. Bu şəhərdəki elmi

müəssisələr ilə hərbi sənaye çuğlaşır.

Nürnberq- Furt aqlomerasiyasında Numberq şəhəri özül

funksiyasını yerinə yetirir. O, ticarət və sənaye şəhəri kimi tanınır.

Almaniyanın ilk dəmir yolu Numberq-Furt şəhəri arasında

çəkilmişdir. Almaniyada faşizm cücərtiləri Numberq- Münhcndə baş

vermişdi. Numberqdə faşizm rəhbərinin beynəlxalq məhkəməsi

olmuşdur.

77

ölkənin şimalında ən böyük aqlomerasiya Hamburq şəhəri

ətrafinda formalaşır. Bu aqlomerasiyaya aid edilən ərazilərdə 2,5 mln

nəfər yaşayır. Duysburq və Hamburq ölkənin ən böyük dəniz və çay

limanlandır. O çay nəqliyyatı vasitəsilə ölkənin daxili rayonlan ilə

bərabər Çexiya respublikası ilə də əlaqə saxlayır. İri liman şəhəri

olduğundan onun müəssisələri ilk növbədə idxal olunan xammalın

e"malı ilə məşğul olur. Ölkənin ən iri nəşriyyatlan və mətbəələri

Hamburqdadır.

ölkənin şərqində ən iri aqlomerasiya əhalisinin sayı 4 mln

nəfərə çatan Berlin aqlomerasiyasıdır. 1990-cı ilə qədər bu əslində

bir-birindən fərqli Şərqi və Qərbi Berlin adlanan iki şəhərdən ibarət

idi. Berlin iri sənaye şəhəridir. Burada elektrotexnika, elektron

sənayesi lap yaxşı inkişaf edib. Şəhərin rayonlanndan biri ölkədə ilk

elektrotexnika zavodlannm əsasını qoymuş Vemer fon Simensin

şərəfinə Simenştadt adlanır. Berlin muzeylər, konqreslər şəhəri kimi

də tanınır. Vilhelm Humbolt adına məşhur Universitet bu şəhərdədir.

Ölkənin cənub şərqində iki aqlomerasiya Leypsiq (əhalisinin

sayı 1 mln nəfərdən artıq) və Drezden (əhalisinin sayı 1,0 mln

nəfərdən artıq) formalaşır. Leynsiq məşhur yarmarkadır, Drezden

isə muzeylər (məşhur Drezden şəkil qalereyası) şəhəri kimi tanınır.

Hər ikisində yüngül və yeyinti sənaye sahələri yaxşı inkişaf etmişdir.

Saksoniyanın qədim mərkəzi olan Svinger şəhəri də Drezden

aqlomerasiyasının tərkibindədir. Svinger qədim saraylan və

möhtəşəm qəsrləri ilə tanınır.

İqtisadiyyatı: Almaniya iqtisadi sistemi - sosial yönümlü

bazar münasibətlərinə əsaslanır. Bu sistemin əsasını Almaniya

"İqtisadi möcüzəsinin" yaradıcısı olmuş Lüdviq Erxard (əsrimizin

50-60-cı illəri) qoymuşdur. Almaniya anlamında isə bazar

münasibətləri o deməkdir ki, azad sahibkarlıq, istənilən peşə və iş

yerlərini seçmə, xüsusi mülkiyyətə üstünlük verməklə yanaşı yaxşı

inkişaf etmiş sosial sığorta - təqaüd, xəstəliklə əlaqədar maddi

köməklik, uşaqlı ailələrə maddi yardım və şairəyə dövlət tə"minatı

var.

Müasir Almaniya iqtisadi səviyyəsinə görə ABŞ, Yaponiya və

Çindən sonra dünyanın dördüncü qüdrətli dövlətidir. Ölkənin daxili

milli məhsulun dəyəri 1,9 tril. ABŞ dollarına bərabərdir. İxrac etdiyi

mə"mulatlann dəyərinə görə (400 mlrd.

78

dollar) Almaniya ABŞ-dan sonra dünyanın ikinci dövlətidir. Avropa

ittifaqına üzv olan dövlətlər içərisində isə bütün göstəricilərə görə

birinci yeri tutur.

Ölkənin qərb bölgəsində (keçmiş AFR ərazisi) fəhlənin əmək

haqqı eyni işi görən ABŞ fəhləsindən 20-25% artıqdır. Alman fəhləsi

bir saatlıq fəhləliyin müqabilində 20 dollar əmək haqqı alır.

Almaniya həmçinin başqa ölkələrin iqtisadiyyatına iri həcmdə

sərmayə qoyan ölkələrdən biridir. Təkcə ABŞ iqtisadiyyatına 60 mlrd

marka kapital qoyulmuşdur, ölkənin iri konsernlərinin (Folksvagen,

BASF "Xoxte", Simens" və b.) ABŞ ərazisində yüzlərcə şö"bələri

fəaliyyət göstərir.

Qərbi Almaniyanın qısa müddətə dirçəlməsi üçün "Start

meydançası" rolunu Marşall planı oynadı. Marşall o vaxtlar ABŞ-ın

dövlət katibi olub. Bu plana görə AFR kapital, xammal, avadanlıq,

yanacaq və ərzaqla tam tə"min olunurdu. Məqsəd Avropanın

mərkəzində kapitalizm sistemini qoruyub saxlamaq olub. O vaxtlar

Almaniya Avropanın digər ölkələrindən 11 mln nəfərə yaxın alman

(əsasən Polşadan və keçmiş SSRİ-dən) köçüb gəldi. Köçkünlərin

böyük əksəriyyəti Qərbi Almaniya torpaqlannda məskunlaşdı. Bu isə

o demək idi ki, Qərbi Almaniya İqtisadiyyatına 5 mln nəfərdən artıq

fəhlə və qulluqçu əlavə olundu. Ağır müharibədən çıxmış bir ölkə

üçün bu çox önəmli oldu.

1957-ci ildə isə 6 Avropa ölkəsinin (Almaniya, Fransa, İtaliya

və Boniluks) kömrük və iqtisadi ittifaqı başqa sözlə "Ümumi bazar"

adlanan təşkilat yaranır. Bu "izdivacdan" ən çox xeyir götürən ölkə

də elə Qərbi Almaniya oldu. ADR isə başqa yolla inkişaf edirdi. Şərqi

Almaniya Qərbi Almaniyadan bir çox sahələrdə ilk növbədə elmi

texniki inkişafda çox geri qalırdı.

Qərbi Almaniya 70-ci illərin əvvəllərindən güclü iqtisadi

inkişafa nail olur, aerokosmik, atom energetikası, neft emalı kimi

"dünya standartlarına" cavab verəcək yeni sahələri yaradır. Müasir

Almaniyanın sənaye sahələri iri konsernlərin əllərində cəmləşir. 90-cı

illərin ikinci yansı üçün Almaniya iqtisadiyyatında ilk on yeri tutmuş

konsernlərə aşağıdakılar aid edilir.

1. DaymIer-Bents (aviokosmik, hərbi, avtomobilqayırma

sənaye sahələri)

2. Folksvagen (avtomobilqayırma sənayesi)

79

3.Simens (elektrotexnika və elektronika sənaye sahələri)

4. FEBA (energetika, dağ-mə"dən sənaye sahələri)

5-Xoxts (kimya sənaye sahələri)

6. BASF (kimya sənaye sahələri)

7. Bay er (kimya sənaye sahəlri)

5. Tissen (metallurgiya və maşınqayırma sənaye sahələri)

9. BMV (avtomobilqayırma sənaye sahəsi)

lO.SPBL (avtomobilqayırma sənaye sahələri)

Ölkə iqtisadiyyatınm bə"zi sahələri, məsələn, kömür, elektrik

enerjisi istehsalı, dəmir yollan poçt, rabitə və s. sənaye və xidmət

sahələri dövlətin əlindədir. Bundan başqa dövlət elmi texniki,

inqilabın genişləndirilməsinə və ekoloji mühitin sağ-

lamlaşdınlmasma böyük həcmdə kapital qoyur.

Almaniya yanacaq resursları ilk növbədə Rur hövzəsinin

keyfiyyətli kömürü ilə zəngindir. Rurdan əlavə Köln şəhəri ətrafmda

və ölkənin şərqində Leypsiq - Halle bölgəsində də kömür çıxarılır.

Ölkənin kömür ehtiyatı 20 mlrd tondan artıqdır. Maraqlıdır ki, boz

kömür mə"dənlərinin əksəriyyətində kömür açıq üsulla çıxarılır.

Almaniyada neft demək olar ki, yoxdur. Almaniya təsərrüfatı

ən"ənəvi surətdə kömürə əsaslanır. Məhz elektrik enerjisi,

metallurgiya və kimya sənaye sahələrinin inki- şafma kömürçıxarma

təkan verib.

Dünya bazannda . neftin satış qiyməti aşağı düşdüyündən və

onun ölkəyə gətirilməsi kömür çıxarılmasından ucuz başa

gəldiyindən 60-cı illərdən e"tibarən Almaniya "kömür" ölkəsindən

neft ölkəsinə çevrilməyə başlayır.

Kömürçıxarma tənəzzülə uğradıqca elektrik enerjisi

istehsalının başqa formalarmdan istifadə, məsələn, atom elektrik

stansiyalarının tikintisi sür"ətləndirilir. Qısa müddətdə ölkənin qərb

hissəsində 19, şərqində isə 2 atom elektrik stansiyası tikilib istifadəyə

verilir. Almaniya elektrik enerjisi istehsalının alternativ

formalarından da istifadə edir. Məsələn Avropada külək enerjisindən

istifadə edən ən böyük elektrik stansiyası ölkənin qərbində həm Şimal

dənizini, həm də Atlantik okeanının daimi küləklərinə açıq olan

Yutlandiya yarımadasmda tikilmişdir. 90- cı illərin ikinci y^ısı üçün

ölkənin yanacaq energetika balansında neftin payı 40, daş kömürün

20, təbii qazm 18, atom enerjisinin 12, boz kömürünkü isə 8 faiz olub.

Almaniyada hər

80

il orta hesabla 540-650 mld kV t saat elektrik enerjisi istehsal olunur.

Bu göstəriciyə görə dünyada ABŞ və Yaponiyadan sonra üçüncü yeri

tutur.

Almaniyada metallurgiya, xüsusilə qara metallurgiya güclü

inkişaf etmişdir. Əvvəllər metallurgiya yerli kömürə və Fransanın

Lotaringiya mə”dənlərindən, həmçinin İsveçdən çıxarılan kömürə

əsaslanırdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra Almaniya idxal

olunan filizlərə üstünlük verir. Braziliya, Liberiya və Avstraliyadan

dəmir filizi idxal edir. Ölkənin ən böyük metallurgiya mərkəzləri Rur

hövzəsində və Reyn üzərində yerləşmiş Duysburq limanındadır.

Almaniyada hər il 37-38 mln ton polad istehsal olunur. Metallurgiya

və maşmqayırma sahəsində Tissen (bu sahədə dünyada üçüncü yer),

Mannesman (dördüncü) və Krupp (altıncı) konsemiləri fəaliyyət

göstərir.

Avtomobilqayırma bütün göstəricilərə görə Almaniya

sənayesinin aparıcı sahəsidir. Bu sahə ilə 650 min nəfərdən artıq

adam məşğul olur. Ölkədə hər il 4,2-4,3 mln ədəd avtomobil istehsal

olunur. Bu göstəricilərə görə Yaponiya və ABŞ-dan sonra dünyada

üçüncü dövlətdir. "Mersedes" tipli maşınları "Daymier-Bents"

konserni istehsal edir. Folksvagen konserni istehsal gücünə görə

dünyada altıncı, Almaniyanın özündə isə birinci yeri tutur. Bu

konsernin baş müəssisəsi Aşağı Sakso- niya torpağının Voolforburq

şəhərindədir.

Almaniya dünya miqyasında ABŞ-dan sonra kənd təsərrüfatı

məhsullarını iri həcmdə həm idxal, həm də ixrac edən ölkədir. Avropa

ittifaqı daxilində o dənli bitkilər istehsalına görə Fransadan geridir.

Almaniya eyni zamanda bu ittifaqm daxilində ət-süd məhsulları

istehsalına görə seçilən ölkədir. Aqrar bölmədə çalışan hər bir nəfər

orta hesabla 67 nəfəri ərzaqla təmin edir. Belə vəziyyət kənd

təsərrüfatının yüksək səviyyədə mexanikləşdirilməsi hesabına əldə

olmuşdur. Becərilən hər 100 ha sahəyə düşən kənd təsərrüfat

texnikası, ilk növbədə traktorlarm sayına görə Avropada birinci yeri

tutur.

İkinci dünya müharibəsindən sonra ölkənin traktor parkı 110,

gübrədən istifadə isə 4 dəfə artmışdır. Bunlar da öz növbəsində

məhsuldarlığın artmasına gətirib çıxarılmışdır. Köhnə torpaqlarda

dənli bitkilərin hər hektarından orta məhsuldarlıq 50-62, yeni

torpaqlarda isə 44-45 sentnerdir. Kartofun

81

məhsuldarlığı müvafiq olaraq 330-340 və 230-240 sentnerdir. Köhnə

torpaqlarda hər inəkdən bir ildə 4700-4800, yenilərində isə 3800-3900

litr süd sağılır. Ölkə taxıla, südə, yağa, kartofa və ətə olan daxili

tələbatı tam ödəməklə yanaşı, bu məhsulların bir qismini ixrac edir.

Almaniyada hər il orta hesabla 40,0 mln ton dənli bitki məhsulu əldə

edilir.

İki alman torpağı birləşənə qədər aradakı aqrar məsələlərin

sosial-iqtisadi strukturu çox mürəkkəb idi. Əgər ölkənin qərbmdə

şəxsi təsərrüfatlar (orta hesabla hər ailəyə 18-20 hek- tor torpaq

sahəsi) üstünlük təşkil edirdisə, şərqdə böyük torpaq sahələrinə

malik istehsal kənd təsərrüfat kooperativləri (sovxoz tipli) üstünlük

təşkil edirdi. Bundan başqa kənd təsərrüfatı sahələrində çalışanların

da faizi ölkənin müxtəlif yerlərində müxtəlif cür idi. Məsələn, keçmiş

AFR-də əhalinin cəmi 3,5, ADR-da isə 7,0 faizi kənd təsərrüfatı

sahələrində çalışırdı.

Müasir Almaniyada kənd təsərrüfatının əsasını heyvandarlıq

təşkil edir. Kənd təsərrüfatında əmtəəlik yaradılmış məhsulun

dəyərcə 67 faizi heyvandarlığın payına düşür. Donuz- çuluq və

qaramal yetişdirmək daha yaxşı inkişaf edib. Donuzlar m və

qaramalın sayma görə Avropada birincidir.

Almaniya nəqliyyatın bütün növləri ilə yaxşı tə"min olunmuş

ölkələrdən biridir. Sür"ətli yolların (avtobanların) və

elektrikləşdirilmiş dəmir yollarının uzunluğuna görə, həmçinin gəmi

hərəkət edə bilən kanalların və kanallaşdırılmış çayların uzunluğuna

görə Avropada birinci yeri tutur. Ölkə daxilində daşman yüklərin 54,

sərnişinlərin 88 faizi avtomobil nəqliyyatının payına düşür. Ölkə

daxili yük dövriyyəsinin 25 faizi dəmir yollarının, 21 faizi su

yollarının payına düşür.

Avtomobil parkında olan avtomobillərin miqdarına görə (38

mln ədəd minik, 6 mln ədəd yük avtomobili) Avropada birinci, dəmir

yol qatarlarının orta sür"ətinə görə isə Fransadan sonra Avropada

ikinci ölkədir. "İntersiti" tipli qatarların orta sürəti saatda 250

km-dir. Federal dəmir yollarının uzunluğu 41 min km-ə yaxındır.

Bunun da təqribən 17 min km-i elek- trikləşdirilmişdir.

Xarici ticarət əsasən dəniz nəqliyyatı vasitəsilə həyata

keçirilir. Gəmilərinin tonnajına görə dünyada rəsmi şəkildə iyirminci

yeri tutsa da gəmilərin bir qismi daha ucuz başa gələn

82

Kipr, Panama, Liberiya bayrağı altında üzürlər. Ən böyük dəniz

limanları Hamburq (illik yük dövriyyəsi 55 mln. ton) Vilhelm- shafen

(16 mln. ton). Ölkənin qərbində yerləşmiş limanların yük dövriyyəsi

çox zəif artır, çünki onlar dünyanın ən böyük dəniz limanı olan

Rotterdama (Niderland) yaxın yerləşmişlər. Rotter- damla isə

Almaniyadan Reyn su yolu ilə əlaqə saxlamaq olur.

Almaniyada hava nəqliyyatı yaxşı inkişaf etmişdir. "Döyçe

Lüfthanz" dünyanın ən möhtəşəm avioşirkətlərindən biridir. Bu

şirkətin təyyarələri bütün qit"ələrə uçur. Frank furt nəinki

Almaniyanın, hətta Avropanın ən böyük təyyarə meydanlarından

biridir. Buradan bir ildə orta hesabla 30,0 mln sərnişin yola salınır və

ya qəbul edilir. Berlin (15,0 mln sərnişin), Münhen (13,0 mln),

Düsseldorf (12,0 mln) həmçinin ölkənin ən iri təyyarə meydanlarıdır.

Xarici ticarət dövriyyəsinin dəyəri 1996-cı ildə 1600 mlrd

marka həcmində olmuşdur. Bunun yarıdan bir qədər çoxu ixracın,

qalanı isə idxalın payına düşür. Deməli, ölkənin xarici ticarət balansı

müsbətdir. Əsas e"tibarilə Avropa İttifaqı (xarici ticarət

dövriyyəsinin dəyərcə 50%-dən çoxu), Rusiya, ABŞ, Türkiyə və

inkişaf etməkdə olan ölkələrlə sıx ticarət əlaqələri saxlayır.

Turizm sahəsi yaxşı inkişaf etmiş ölkələrdən biridir. Ölkəyə

gələn turistlər Baltik dənizi sahili, Saksoniya İsveçrəsi, Boden gölü.

Alp, Harts dağlarının yamacları, həmçinin Mozel, Nekker və Mayn

çaylarının yaşıl dərələrinə dincəlməyə üstünlük verirlər.

Almaniya İnformasiya şəbəkəsi güclü inkişaf etmiş ölkələrdən

biridir. Hər min nəfər əhaliyə orta hesabla 500 nüsxə qəzet və 60 ədəd

televizor düşür. Böyük tirajla çap olunan gündəlik qəzetləri "Bidd

çaytunq" "Züddeyçe çaytunq" və "Valtdir”.

FRANSA

Fransa - və ya Fransız Respublikası Avropada Ukraynadan

sonra ən böyük ölkədir. Böyüklüyünə görə Böyük Britaniya və

AFR-dən iki dəfə böyükdür (551 min kv km). Fransaya Korsika adası

və Biskay körfəzindəki bir neçə adalar da aiddir. Ölkənin

83

əhalisinin sayı 58,0 mln nəfərdir. Fransanın Amerika, Afrika və

Okeaniyada əraziləri vardır. Onların ərazisi 127 min kv km, əhalisi

isə 1,5 mln nəfərdir. Ölkənin dəniz sərhəddi quru sərhəddindən

çoxdur. Şimaldan Fransanı İngiltərədən çox da enli olmayan

La-Manş və Pa-de Kale boğazları ayırır. Qərbdə Atlantik okeanınm

Biskay körfəzi, cənubda isə Aralıq dənizi suları ilə yuyulur.

Fransanı İspaniyadan Pireney, İtaliya və İsveçrədən Alp və

Yura dağları ayırır. Almaniya ilə sərhəddin xeyli hissəsini Reyn təşkil

edir. Ancaq şimalda Fransa düzənliyi Belçika düzənliyinə birləşir.

Fransanın dəniz və quru əlaqələrinin kəsişməsində yerləşməsi

onun iqtisadiyyatının inkişafına, digər ölkələrlə ticarət və mədəni

əlaqələrin inkişafına şərait yaratmışdır. Belə coğrafi və ziyyət

nəticəsində Fransa dəfələrlə hərbi münaqişələr meydanına

çevrilmişdir.

Müasir Fransa - sənaye cəhətdən nisbətən çox inkişaf edən

kapitalist ölkəsidir. Ümumi dövriyyə məhsulunun miqdarına, sənaye

məhsulu istehsalının həcminə görə ABŞ, Yaponiya və AFR sonra

dördüncü yeri tutur.

Beynəlxalq aləmdə Fransa gərginliyin azalması və asılı

olmamaq siyasətini yeridir. Fransa NATO üzvüdür. 1966-cı ildə

hərbi təşkilatdan çıxmış, siyasi və hərbi əməkdaşlığı saxlamışdır.

Fransa nüvə silahlarının sınaqlarının keçirilməməsi və yayılmaması

haqqında beynəlxalq müqaviləyə qoşulmayan ölkədir. Fransa

kapitalist ölkələrinin Avropa iqtisadi əməkdaşlıq, digər iqtisadi və

siyasi şuralarının üzvüdür.

7 il müddətinə seçilmiş prezident baş naziri tə"yin edə və əvəz

edə bilər və o da ölkənin ali baş komandanıdır.

Parlamentin iki palatasından biri - Milli Məclis (Najional-

mnoe sobranie) majaritar sistemlə ümumi səsvermə yolu ilə 5 ilə,

digəri isə Senat 9 ilə Milli məclisin deputatları, departement sovetinin

üzvləri və bələdiyyələr tərəfindən seçilir.

İnzibati cəhətdən Fransa 96 departamentə (onların əksəri

ərazilərində olan çay və dağların adları ilə adlanır) 37,7 min

kommunaya bölünür.

Təbiəti: Fransanın bütün şimal və qərb hissələri, bir sözlə

ölkənin yarısı düzənliklərdir. Şərq və mərkəzi rayonları güclü

84

dağılmış orta yüksəkliklər, cənub şərq və cənub qərb yüksək

dağlardır.

Fransanm dənizə geniş açıqlığı, ərazisinin çox hissəsinin

düzənliklərdən ibarət olması, kənarlannda dağ sistemlərinin olması

və alçaq aşırımlar onun ərazisinin daxili və xarici yollar şəbəkəsinin

inkişafına şərait yaratmışdır. Hələ çox qədimlərdən bu ərazidə

Mərkəzi Avropadan, Pireney yarımadasından Aralıq dənizinə gedən

ticarət yolları keçmişdir.

Düzənlik ərazi Belçika sərhəddindən Pireneyə qədər

uzanmışdır. Böyüyü Şimali Fransa və ya Paris hövzəsidir. Bu

rayonun əsasını Sena çayının yatağı təşkil edir. Digər geniş düzənlik

Haronna ölkənin cənub-qərbində Mərkəzi fransız massivi ilə Pireney

arasında yerləşir. Buradan Haronna çayı keçir və ən məhsuldar

torpaqlar yerləşir. Dəniz sahili ərazi drenləşdirilib (4-6 km eni 90 m

hündürlükdə) və şam ağacları əkilib. Dəniz kənarı gözəl qumlu

çimərliklərdir.

Alplar Avropada yüksək dağlardır (orta hündürlük 3,5-4 min

m). Onun şimal hissəsi daha möhtəşəmdir. İtaliya ilə sərhəddə qərbi

Avropanın ən yüksək nöqtəsi Monblan (4807 m) yerləşir. Nisbətən

yüksək olmayan yüksəkliklərdən dəmir və şosse yolları İtaliya və

İsveçrəyə çəkilmişdir. Monblan və Mon- Menin altından hər biri 10

km uzunluğunda dəmir yolu çəkilmişdir. Alplarda çox gözəl göllər

vardır. Onların böyüyü İsveçrənin sərhəddində Cenevrədir.

Alp və Pireney dağ sistemlərində çoxlu su ehtiyatları, geniş alp

və subalp çəmənlikləri, otlaq kimi istifadə edilir. Meşələr ağac e"maİı

sənayesi üçün xammal verir. Bura beynəlxalq turizm və alpinizmin

mərkəzidir.

Fransanın təkində lazımı qədər mineral xammal, xüsusilə

dəmir filizi, boksidlər, kalium və daş duz vardır. Yanacaq resursları

məhduddur. Əsas kömür, dəmir filizi, kalium və daş duz yataqlan

ölkənin şimal-qərb kənarında, boksid, qaz və neft yataqları ilə

ölkənin cənubunda yerləşir. Əsas qazıntı yataqlarının ölkənin

kənarında yerləşməsi rayonlararası istehsal əlaqələrini çətinləşdirir.

Eynilə də faydalı qazıntılarm bir-birini tamamlaması da vardır.

Lotaringiyada dəmir filizi, daş kömür və duzlarla yanaşı alplarda

ucuz çay su enerjisi, şimal-şərqdə kömür hidroenerji və qazla yaxşı

tamamlanır.

85

Fransanın ərazisinin çox hissəsində iqlim hava axmlarmm

daimi tə"siri altmda formalaşır. Atlantikadan mülayim isti və

rütubətli dəniz havası hərəkət edir. Yumşaq və rütubətli iqlimlə

Bretan fərqlənir. Bura yay və qış temperaturu arasmda az fərq,

yağışlı küləkli günlərlə xarakterikdir. İyulun orta temperaturu +17,

yanvarm isə +7-dir.

Dənizdən uzaqlaşdıqca iqlimm kontinentallaşması hiss

olunur. Ümumi)^ətlə (dağlar istisna olmaqla) ölkənin böyük

hissəsində qış temperaturu müsbətdir, qar örtüyü olmur, çaylar

donmur. İqliminə görə Paris Moskva ilə yaxındır, ancaq orta yanvar

temperaturu Moskvada -1 O-dur, Parisdə isə +3,5-dir.

Orta illik yağıntılar 600-1000 mm təşkil edir. Fransada çoxlu

çaylar vardır. Onlarm əksəri Atlantik hövzəsinə aiddir. Onlardan ən

böyükləri - Luara, Haronna, Dordon, Jirondu, şimalda - Sena, Reyn,

Şelda, Mass, Mozeldir. Fransa yaxşı hidroenerji ehtiyatlarma

malikdir. O, su ehtiyatları ilə zəngindir. Ölkə ərazisinin səthinə ildə

528 kub km yağmtı düşür, çayların illik axımı 139 kub km yağıntı

suları 93 kub km təşkil edir. Fransada meşələr ölkə ərazisinin 1/4-ni

örtür. Əsas meşə cinsləri enliyarpaqlı palıd və fıstıqdan ibarətdir.

İynə yarpaqlılardan şam yayılmışdır.

Heyvanat aləmi son illər bir qədər kasıblaşmışdır. Ancaq

bununla belə vəhşi fauna Fransada yaxşı saxlanılmışdır.

Fransada milli zənginliklərin qorunmasına xüsusi fikir verilir.

Ölkədə 5 milli park, 30-dan çox qoruq fəaliyyət göstərir.

Əhalisi: - Etnik cəhətdən yeknəsəkdir. Əhalinin 9/1 O-u

fransızlardır. Ölkənin dövlət dili fransız dilidir. Təkcə ölkənin

kənarlarmda dili ilə fərqlənən etnik qruplar yaşayırlar. Elzas və

Lotaringiyada elzaslar (1,3 mln), Bretanda bretanlar (1 mln), Belçika

ilə sərhəddə flamanlar (100 min), Korsika adasında korsikanlar (300

min) və s. yaşayırlar. Bunların məişət dilləri öz ana dilləridir. Burada

milli məsələ heç vaxt kəskin şəkil almamışdır.

Fransada əsas din katolizmdir. Fransızların 84%-i kotolik,

2%-i protestant, yerdə qalan hissə müxtəlif dini təbəqələrə aiddirlər.

Fransada hazırda 58 mln əhali yaşayır (1995-ci il). Ölkədə

müharibədən sonra (1946 -1975 il) əhalinin miqdarı 13 mln

86

nəfər artmışdır. Orta ömür kişilər - 73,2, qadınlar 81,9 ildir. Əhalinin

təbii artımı hər 1000 nəfərə 3-4 nəfərdir. Əhalinin orta sıxlığı 105

nəfərdir. Hazırda ölkədə 4 mln xarici 1,5 mln isə vətəndaşlıq almış

əcnəbi yaşayır. İqtisadi aktiv əhalinin 29%-i sənaye, 10% kənd

təsərrüfatı, 10%-i tikintidə, 4%-i isə nəqliyyat və rabitədə çalışır.

Əhalinin çox hissəsi şəhərlərdə yaşayır. Mərkəzi şəhəri Parisdə

12 mln nəfər əhali yaşayır.

Sənayesi: Fransanın iqtisadi həyatına xarici kapitalın

qarışması bə"zi sənaye sahələrinin qeyri-bərabər inkişafına səbəb

olmuşdur. Ağır sənayenin bə"zi sahələrində xüsusilə elektrik enerjisi

istehsalı, kimya, neft e"malı, elektrotexnika, hərbi sənayenin

sifarişlərinin olduğu sahələrdə artım davam edir.

Ölkədə 1 mln t neft çıxarılır, o, əsasən Yaxm Şərq ölkələrindən

gətirilir. Ən böyük neftayırma zavodları limanlarda yerləşir, ölkənin

içərisinə boru vasitəsilə ötürülür. Qazı Niderland, Əlcəzair və RF-dan

alır. Kömür əsasən Lotaringiyada çıxarılır. Hər adambaşına ildə 4

min kVt s elektrik enerjisi düşür. Elektroenergiyanın I/3-ni sayı 1,5

min olan su elektrik stansiyaları verir. Su enerji ehtiyatları tamamilə

istifadə edilmiş, indi artıq istilik elektrik stansiyalarının tikilməsi

genişlənir, dünyada Rans çayının ağzında ən güclü dəniz qabarmaları

enerjisində istifadə edən elektrik stansiyası fəaliyyət göstərir (600 mln

kvt s). Mon - Sen - Mişel buxtasında daha güclüsü tikilir. Enerji

resurlarının məhdudluğu səbəbindən Fransada 10- dan artıq AES

fəaliyyət göstərir.

Fransa həmişə yüksək keyfiyyətli istehlak malları ilə şöhrət

qazanmışdır. Xüsusən geyimlər, ayaqqabı, zərgərlik şeyləri,

parfümeriya, kosmetika, şərab və konyak və s. məhsullarla. Ölkədə

qara metallurgiya, aluminium istehsalı geniş inkişaf etmişdir. Əsas

sənaye sahəsi maşınqayırma və metal e"malı sənaye məhsulunun

2/5-ni verir. Gəmiqayırma qədim tarixə malikdir, 542 min t yük

götürən gəmilər hazırlanır. Fransa aviasiya sənayesində də xüsusi yer

tutur. Fransa dəzgahqayırma və kənd təsərrüfat maşınları istehsalı,

saatlar, optik cihazlar, silah istehsal edir və digər ölkələrə göndərir.

Kimya sənayesinin müxtəlif sahələri, əczaçılıq daha çox inkişaf

tapmışdır.

87

Fransada toxuculuq və tikiş sənayesi xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

Yeyinti sənayesi müxtəlif sahəlidir. Fransa konyakı, likörü,

şampanı, şərabları ilə dünyada tanınır. İldə 600 mln litr spirtli içkilər

istehsal edir.

Kənd təsərrüfatı: Fransa Avropada ən böyük kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçısı və ixracatçısıdır. Fransada

qədimdən orta təsərrüfatlar üstünlük təşkil edir (10-50 ha). İri

təsərrüfatlarda torpaqların keyfiyyətlisidir və onlar aqrotexnika

tətbiq etməklə, muzdlu əməkdən istifadə edirlər. Əsas əmtəəlik

malları verirlər. Eyni zamanda iri təsərrüfatlar dövlət tərəfindən

himayə edilir.

Fransanın kənd təsərrüfatı çoxsahəli bitkiçilik və

heyvandarlıq sahələrinə malikdir. Heyvandarlıq xüsusi əhəmiyyət

təşkil edir, kənd təsərrüfatı məhsulları dəyərinin 3/5-nü verir. Əsas

taxıl bitkisi - buğdadır. Onun toplanmasına görə ABŞ, Hindistan və

Kanadadan sonra dördüncü yerdə durur. Arpa, qarğıdalı, vələmir,

qarabaşaq, çəltik, kartof, şəkər çuğunduru, tütün və gül becərilir.

Fransa özünün üzümü ilə də məşhurdur. İldə 10-12 mln t.

üzüm yığılır. İtaliya ilə birgə üzüm istehsalında dünyada birinci yeri

tutur.

Fransada tərəvəz və meyvə istehsalı yüksəkdir. Çoxlu

təsərrüfatlar tərəvəz və meyvə yetişdirir. Normandiya, Breman alma,

Elzas və Lotaringiya gilənar, Liman qozu, Ajralıq dənizi hövzəsi

şaftalı, ərik, zeytun və püstə, Korsika sitrus bitkiləri ilə məşhurdur.

Fransada heyvandarlıq yaxşı inkişaf etmiş, şimal-qərb hissədə

iri buynuzlu heyvanlar və donuzçuluq, atçılıq, Mərkəzi hissədə

qoyunçuluq, iri buynuzlu heyvanlar və donuzçuluq geniş inkişaf

tapmışdır.

Nəqliyyatı və xarici əlaqələri: Fransa sıx dəmir və

avtomobil yollarına, gəmilərin hərəkəti üçün çaylara, kanallara, boru

kəmərlərinə və çoxlu dəniz limanlarına malik bir ölkədir.

Dəmir yolları sənaye rayonlarında daha sıxdır. Fransanın

dəmir yolları, yüksək elektrikləşdirilməsi, və hərəkət sür"əti,

sərnişinlərə yaxşı xidməti ilə fərqlənir ms. ekspress "Kapitol"

88

200 km/saat sür"ətə malikdir. Sürəti 250-300 km/saat olan reaktiv

mühərrikli lokomativlər hazırlanır.

Dəmir yollarilə avtomobil yolları rəqabətə girir. Fransa

əhalinin avtomobillə tə"min edilməsinə, yolların keyfiyyəti və

uzunluğuna görə dünyada birinci yeri tutur.

Fransada daxili su yollan şəbəkəsi böyükdür, onun 7 min km-i

gəmiçiliyə yararlıdır. Onun əsas özəyi Uazu və Şimal kanalı ilə şimal

sənaye rayonu, oradan Mam və Mam-Reynlə Lotaringiya ilə Saar və

Reynlə bağlı olan Sena çayıdır.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Fransada boru kəmər

nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Neft və qaz kəmərlərinin uzunluğu 8 min

km-dir.

Beynəlxalq yükdaşımalarda əsas rol dəniz ticarət gəmilərinin

payına düşür. Əsas yük neft olduğu üçün gətirilən yükün miqdarı,

göndəriləndən çoxdur. Marsel və Havr limanları daha çox əhəmiyyət

təşkil edir. Onların yük götürmə qabiliyyəti 80- 100 mln tondur.

Fransa xarici ticarət əlaqələrində və kapital ixracında, işçi

qüvvəsinin idxalında və xarici turistlərin miqdarına görə kapitalist

dünyasında üçüncü - dördüncü yeri tutur. Onun xaricdəki

kapitalının miqdarı 20 mlrd doll. artıqdır.

Fransanın əsas gəlir mənbəyi - xarici turizmidir. Xarici

turistləri ölkənin tarixi və təbii görməli yerləri, qədim kilsələr, gözəl

sahil kurortları, müalicə suları, Alplardakı qış idman bazası, Parisin

muzeyləri cəlb edir. Ölkədə turistlər üçün 15 min otel, çoxlu turist

bazaları və kempinqlər vardır. Yüksək səviyyəli servis, turistlərə

xidmətlə 0,5 mln nəfər məşğuldur.

ikinci dünya müharibəsinə qədər Fransa turistlərin miqdarı və

əldə olan gəlirə görə dünyada birinci yeri tuturdu. Hazırda Fransada

turizmin nisbətən baha olması ilə əlaqədar, əksər turistlər nisbətən

ucuz və isti İtaliya və İspaniyaya üz tuturlar. Buna baxmayaraq

Fransaya ildə 16-17 mln nəfər turist gəlir. Onlar əsasən AFR, Böyük

Britaniya, Belçika və ABŞ-dan gəlirlər.

Fransanın iqtisadiyyatında xarici ticarət xüsusi rol oynayır.

Bu ölkə əsasən nəqliyyat vasitələri (avtomobil, təyyarə, gəmilər)

elektrotexnika mə"mulatı, polad və aluminium, parça və geyimlər,

taxıl, şərab, ət və süd ixrac edir.

89

г Xaricdən isə. neft və qaz, daş kömür, əlvan metallar, se-

lülloza, yun, həmçinin pambıq, kofe, kakao və digər kənd

təsərrüfatı məhsulları alır. ■ . N

,; j

90

V FƏSİL

YAPONİYANIN İQTİSADİ İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Yaponiya - günəş doğan ölkə deməkdir

Yaponiya- Şərqi Asiyada RF-nin Uzaq şərq sahillərinə və

Koreya yanmadasının yaxınlığında yerləşən ada dövlətidir. Onun

ərazisi 377 mln kv km,, əhalisi isə 125 mln. (1995-ci il) nəfərdir.

Əhalinin sayına görə Yaponiya dünyada altıncı yerdə durur.

Əhalinin sıxlığı hər kv km-də 336 nəfər təşkil edir (1995 il).

Yaponiyanın coğrafi vəziyyəti üçün şimal-şərqdən cənub-

qərbə uzanması xarakterdir. Bu da ölkə ərazisində təbii şəraitin

müxtəlifliyini yaradır. Ölkənin şimal hissəsi soyuq, mərkəzi mülayim,

cənubi subtropik iqlim qurşağında yerləşir.

Ölkənin əsas adalan - Honsü, Küsü, Sikoku və Hokkaydo olub

onlara 4 minə qədər kiçik adalar birləşirlər. Yaponiya Asiya

materikindən Y apon və Şərqi Çin dənizləri ilə aynlır.

Yaponiya 1947-ci ildən konstitusion buijua respublikasıdır.

Ali qanunverici orqan iki palatadan (nümayəndələr (aşağı) və

məsləhətçilər (yuxan)) ibarət parlamentdir. Ali icraedici orqan -

Nazirlər kabinetidir. Konstitusiyaya uyğun olaraq baş nazir

parlament qarşısında cavabdehdir.

İnzibati cəhətdən Yaponiya ərazisi 47 prefekturaya və mahala

bölünür.

Təbiəti: - Yaponiya adalan iki dirsəyəbənzər əyilmiş

arxipelaqdan ibarətdir. Yapon adalan şimaldan-şərqə, cənub- qərbə

3500 km məsafədə uzanır. Ən şimal adası Hoakkaydo Vladivostokla

eyni enlikdə, ən cənub adası Xateruma Meksika körfəzi ilə bir

enlikdə, daha doğrusu tropik enlikdə yerləşir. Yapon adalan mənşə

etibarilə materik adalandır. Yaponiyanın müasir ərazisində

dağəmələgəlmə prosesi davam edir. Ona görə Yaponiya adalan üçün

tez-tez dağıdıcı zəlzələlər, yavaş qalxmalar və çökmələr aktiv

vulkanizmi xarakterdir. Yaponiyada

91

150 vulkanın 40-ı hazırda fəaliyyətdədirlər. Yaponiyada hər il 1,5

min. müxtəlif qüvvədə olan zəlzələ qeydə almır. Buda təxminən

gündə 4 təkana bərabərdir.

Bundan başqa Yaponiya adalarında "dəniz təlatümü"

nəticəsində böyük dağıdacı qüvvəyə malik olan "Tsun" adlanan

dalğalar mövcuddur.

Yapon dilində "Tsun" "havaya çatan dalğa" deməkdir.

Sahilə yaxınlaşdıqca dalğanın hündürlüyü artır, 10 m-ə çatır.

Yaponiyanın ada xarakterli olması onda bir sıra təbii

xüsusiyyətlərin - dəniz iqlimi, fauna-florasmın endemik olması,

landşafim çox rəngarəngliyi və kiçik konturluluğun yaranmasına

səbəb olmuşdur,

Yaponiyada şəhər əhalisinin çox hissəsi ölkənin dəniz- sahili

ərazilərində yerləşməsi dənizlə əlaqədardır. Girintili çıxıntılı sahil

xətti dəniz nəqliyyatı və limanların tikilməsinə yaxşı şərait yaradır.

Yaponiya üçün dəniz və sahil xəttinin böyük əhəmiyyətə malik

olmasına baxmayaraq - o, dağlıq ölkədir. Dağlar və dağətəyi ərazi

ölkə ərazisinin 3/4-nü təşkil edir.

Düzənliklər ölkə ərazisinin 15%-ni təşkil edir və əhalinin

80%-i bu ərazilərdə yaşayır. Dağlar və dağətəyi ərazilər meşə və

kolluqlarla örtülüdür.

Yaponiya mineral resurslarla kasıbdır. Burada sənaye yalnız

daş kömür, neft, qurğuşun filizi, arsen, bismut və sink, pirit, kükürd,

dolomitlər, əhəng, çöl şpatı, kips və barit sənaye əhəmiyyətinə

malikdir. Ərazidə kömürün sənaye ehtiyatı 5 mlrd t. olmaqla pis

keyfiyyətlidir, kokslaşmır, onun istehsalı, xaricdən gətirilən

kömürdən baha başa gəlir. Neft ehtiyatları isə ölkənin illik

tələbatının yalnız 0,3%-ni təşkil edir.

Mineral xammallara olan tələbatın çox hissəsi idxal hesabına

ödənilir. Misin 3/4, dəmir filizinin 9/10, daş kömürün 8/10, qurğuşun

və sinkin yarıdan çoxu xaricdən gətirilir.

Yaponiyanın başlıca ümidi yeni enerji mənbələridir.

Yaponiya ərazisində çoxlu termal su mənbələri qeydə alınmışdır ki,

bə"zi qatlarda onun hərarəti +240 S çatır. Geotermal stansiyalar

gələcəkdə elektrik enerjisinin 25%-ni verə bilər.

Yaponiya ərazisinin Avroasiya qitəsinin sərhəddində və ən

böyük okeanda yerləşməsi onun iqliminin musson və

92

rütubətlik xarakterini müəyyən edir. Yay aylarında sakit okeandan

isti rütubətli küləklər gəlir. Materikdən fərqli olaraq Yapon

adalarında qış mussonları rütubət və isti gətirir. Yaponiya ərazisində

qonşu materik ərazisinə nisbətən 2-3 dəfə artıq yağıntı düşür

(1000-3000 mm).

Qış ölkə ərazisinin şimal hissəsində soyuq - 10, cənubda isə qış

isti (+17) və quru keçir. Yaponiyadan ildə 10-15 tayfim keçir. Onların

gücü bə"zən 12 bala çatır və çox dağıdıcı olurlar.

Yaponiyada dörd iqlim vilayəti var - mülayim soyuq, mülayim

isti, subtropik və tropik .

Yaponiyanın aqroiqlim resurları müxtəlifdir. Aktiv

temperaturun miqdarı şimalda 2000, cənubda 8000 təşkil edir.

Yaponiyanın hidroenerji resurslarının 5,5 mln kVt olduğu

hesablanır və onun da 50%-i hazırda istifadə edilir.

Yaponiyanın çoxlu göl və çaylara sahib olmasına baxmayaraq

ölkədə su çatışmamazlığı hiss edilir. Ona görə də çoxlu yeraltı

sulardan istifadə edilir.

Yaponiya ərazisinin 2/3 hissəsi meşələrlə örtülüdür.

Əhalisi; Yaponiya tək millətli ölkədir. Yaponlar ölkə

əhalisinin 99%-ni təşkil edir. İrqinə görə yaponlar monqoloid irqinin

sakit okean qolunu təmsil edirlər. Yaponiyanın əhalisi dünya

əhalisinin 2,3% -ni təşkil edir.

Kiçik milli azlıqlar sırasında nisbətən çoxluq koreyalılar - 600

min nəfər təşkil edirlər. Bu əhali ikinci dünya müharibəsi illərində

işçi qüvvəsi, fəhlə sifətilə gətirilmişdir. Bundan əlavə Yaponiyada 16

min aynlər yaşayır. Bunlar artıq demək olar ki, öz dillərini də

itirmişlər.

1980- ci ildə Yaponiya iqtisadiyyatında iqtisadi aktiv

əhalinin sayı 55 mln hesablanmışdır. Kənd təsərrüfatı və onunla

əlaqədar sənaye sahələrində əmək qabiliyyətli əhalinin 5, sənayedə

1/3-dən çoxu, xidmət sahələrində 2/5 çoxu toplanmışdır.

1980-ci ilin əvvəllərinə fəhlələrin ümumi miqdarının 25 mln

nəfər, 0 cümlədən istehsal sahələrində (sənaye, nəqliyyat, rabitə) - 15

mln, qeyri istehsal sahələrində - 10 mln nəfər olduğu qeydə

alınmışdır.

93

Yaponiyada keçmişin qalıqları qadm əməyi ilə kişi əməyi

arasındakı fərq saxlanılır. Hətta ailəli qadmların işdən azad edilməsi

işi də əməli həyata keçirilir.

40-cı illərin ortalarında şəhər əhalisinin payı 1/3, kənd

əhalisininki isə 2/3 təşkil etdiyi halda, bu nisbət 70-ci illərdə uyğun

surətdə 3/4 və 1/4 təşkil etmişdir. Urbanizasiya səviyyəsinə görə

Yaponiya AFR, Böyük Britaniya və Fransadan geri qalmır.

Yaponiyanın on ən böyük şəhərlərində 1 mln-dan bir neçə milyona

kimi əhali yaşayır (Tokio - 8,3, Osaka - 2,6, İoko- qama - 2,7, Naqaya

- 2,0 və s.).

Təsərrüfatı: Son onillikdə Yaponiya dünyanın iqtisadi

cəhətdən qabaqcıl dövləti kimi çıxış edir. Milli iqtisadi gücünün

həcminə görə dünyada ikinci yeri tutur. Müasir valyuta kursuna görə

Yaponiya ümumi dünya məhsulunun 16%-ni yaradır. Onun iqtisadi

potensialı amerikamnkının 61%-nə bərabərdir. Əhalinin

adambaşına istehsal göstəricilərinə görə amerikanın səviyyəsindən

yüksəkdir (28220 ABŞ doll. 1995). Şərqi Asiya məhsulunun bir yerdə

70%-i Yaponiyanm payına düşür. Mövcud valyuta kursuna uyğun

onun ümumi daxili məhsulu Çinin ümumi daxili məhsulundan dörd

dəfə artıqdır.

ABŞ və Qərbi Avropa dövlətlərində istehsalm

genişləndirilməsi üçün kapitalı müəssisələr özləri qoyur. Yaponiyada

isə digər yol. - borc vasitələrindən, yə"ni uzun müddətli bank

borcları və ya hökumət kreditlərindən istifadə hesab edilir.

Sənayesi: Yaponiya sənayesinin əsasını müharibə illərinə

qədər yüngül sənaye təşkil etdiyi halda, 50-60-cı illərdə ölkənin

istehsal potensialı ağır sənayeyə yönəldilmişdir. Sənayenin baza

sahələri energetika, qara və əlvan metallurgiya, müxtəlif sənaye

avadanlığı istehsalı, dəzgahqayırma, metal emalı, gəmiqayırma,

kimyanın bir sıra sahələri, nəqliyyat vasitələri istehsalı daha çox

yenidən qurulmuşdur.

Yaponiyanın elektroenergetikası; Müharibədən sonrakı

Yaponiyanın sürətli iqtisadi inkişafı energetika sənayesinin inkişafı

və möhkəmləndirilməsi ilə müşahidə edilir.

Bu aşağıdakı göstəricilərlə daha əyani surətdə nəzərə çarpır.

94

ÖIkedə elektrik enerjisi hasilatı (mlrd kVt s.)^

1950 il -45

1960 il - 116

1970 il - 360

1980 il -578

1990 il -835

1992 il - 890

Yaponiya 1993-cü ildə 900 mlrd kVt s. çox elektrik enerjisi

istehsal etməklə bu göstərici ilə ABŞ-dan sonra ikinci yerə çıxmışdır.

Elektroenergetikanm inkişafı Yaponiyada bir neçə

mərhələdən keçmişdir. Onlardan birincisini hidroenergetikanı qeyd

etmək olar. 1950-ci ildə ümumi elektrik enerjisi istehsalında SES-n

payı 85%, 1960-cı illərdə onun payı aşağı düşərək 50% təşkil edir.

Yaponiyada nəhəng SES-lər yoxdur. Bütün elektrik stansiyaları kiçik

olmaqla əsasən mərkəzi dağlıq Honsü adasmda yerləşirlər. Onların

ümumi sayı 600-ə çatır. 50-ci illərdə SES-lər əsas təchizatı təşkil

edirdi. Ancaq sonradan onlann payı aşağı düşməyə başlayır.

İkinci mərhələ 60-cı illərin sonu 70-ci illərin birinci yarısını

əhatə edən istilik elektrik stansiyalarını göstərmək olar. Şübhəsiz İES

0 vaxta qədər də tikilirdi. Onlar əsasən yerli kömür ehtiyatlarına,

xüsusən Küsü adasındakı kömür yataqlarına əsaslanırdı. Buradan

kömür İES stansiyalarına gətirilir, istehsal olunan enerji ilə Tokido

meqopolisi təchiz olunur. 60-cı illərdə Yaponiya ucuz neft idxal

etməyə başlayır və İES ucuz neftlə işləməsi daha səmərəli olur.

Bununla əlaqədar olaraq İES-i dənizə doğru meyl edirlər. Çünki

bütün neft emalı zavodları dəniz sahillərində yerləşdirilmişdir.

Hazırda Yaponiyada nəhəng, gücü 3-4 mln kVt və daha artıq təşkil

edən İES (Kasima, Sodequara, Aneqasaki, Tita, Ximedzi) Sakit

okean sahəllərində və Yaponiyanın daxili dənizləri sahilində Tokioya

yaxın yerləşirlər. İES-n payı 70 -ci illərin ortalarında artaraq 80%-ə

çatır.

Üçüncü mərhələnin başlanğıcı 70-ci illərin ortalarında

energetik böhranın əmələ gəlməsinə təsadüf edir. Neftin qiymətinin

bahalaşması, onun idxalının azalması Yaponiyanın ener-

' В.П.Максаковский. Экономическая и сое. геог. мира. Ярославль, Верхняя Волга, 1998.

95

getik konsepsiyasına yenidən baxılmasına səbəb oldu. Yenidən

kömürlə elektrik enerjisi hasilatı artmağa başlayır. O, əsasən ölkənin

kömürü və Avstraliyadan gətirilən ucuz kömürə əsaslanır.

Bu məqsədlə Malayziya, İndoneziya, Bruney, BƏƏ,

Alyaskadan gətirilən təbii qazdan geniş istifadə edilmişdir. Bununla

belə əsas istiqamət atom energetikasının sürətli inkişafına

yönəldilmişdir.

İlk baxışda bu qəribə görünür. Hamıya yaxşı mə"lumdur ki,

Yaponiya atom bombardemanmdan (Xirosima və Naqasaki) əziyyət

çəkən ölkədir. Digər tərəfdən bu ölkə Sakit okeanın yüksək seysmik

qurşağmda yerləşir və atom elektrik stansiyala- rmı tikərkən əlavə

bahalı tədbirlərin həyata keçirməyi tələb edir. Qeyd etmək lazımdır

ki, Yaponiyanın atom energetikası gətirmə urana əsaslanır. Deməli

bu addım ona görə atılıb ki, digər ağılabatan alternativ praktiki

cəhətdən mümkün olmamışdır.

Yaponiyada atom-energetik reaktorların tikilməsinə

amerikan və fransız firmalarının lissenziyası əsasında 70-ci illərdə

başlanılmışdır. Artıq 80-ci illərdə ölkədə 30 reaktor fəaliyyət

göstərirdi və onların ümumi enerji istehsalındakı payı 18% təşkil

etmişdir. 80-ci illərin ortalarında 8,8 mln kVt gücə malik Fukusima

(bu nəinki Yaponiyada eyni zamanda bütün dünyada nəhəng),

Takaxama, (/,# mln kVT), Xitati və s. kimi AES tikilib istifadəyə

verilmişdir. Praktiki cəhətdən bütün AES Yaponiyada dəniz

sahillərində yerləşir.

Dördüncü müasir mərhələsi 80-ci illərin ortasından 90-cı

illərin ortasına kimi olan dövrdür. Bunun üçün xarakterik olan cəhət

elektroenergetik gücün artması və onun istehsal strukturunun

sabitləşməsi dövrüdür. Hazırda İES bütün elektrik enerjisinin 60%-ə

qədərini təşkil edir. 90-cı illərin əvvəllərində ölkədə 40 atom reaktoru

fəaliyyət göstərmişdir.

Sonuncu beşinci mərhələdə yaxın iyirmi ildə 40 atom

reaktorunun tikilməsi nəzərdə tutulur. Həmçinin 2000-2010-cu

illərdə fəaliyyətdə olan AES-nın gücü 50,5-dən 72 mln kVt-a, ümumi

elektrik enerjisi istehsalındakı payı 43%-ə çatdırılacaqdır.

Son illər elm tutumlu istehsal sahələrinin inkişafına istiqamət

götürülmüşdür. Bu yeni sahələrə elektron, dəqiq və

96

mürəkkəb cihazqayırma, optika, fotoapparatlar, tibbi ləvazimat,

elmi-laboratoriya avadanlığı istehsalı aiddir. Son zamanlar ağır

sənayenin, enerji tutumlu sahələrinin inkişafı nəticəsində xarici neft

və kokslaşan kömürə olan ehtiyacı artmaqla milli enerji

mənbələrinin payı aşağı düşmüşdür.

Yaponiyanın özünün illik neft istehsalı 500 min t. olduğu

halda, idxal isə 230 mln t. təşkil edir. Neft e"malı ilə ümumi gücü 300

mln t. olan 50 neftqayırma zavodu fəaliyyət göstərir.

Yaponiyanın yanacaq-cnergetika balansında duru yanacağın

payı ümumi istehsalın 2/3, kömür isə 1/5, hidroresurslar isə 1/15

təşkil edir. Qazdan istifadə edilməsi sürəti getdikcə artır.

Yaponiyada qara metallurgiya qədim sahələrdən biri

olmaqla, müasir dünya təsərrüfatının inkişafı mərhələsində

istehsalın azalmasından əziyyət çəkir. Bununla belə, xüsusilə son üç

onillikdə bu sahə Yaponiya üçün vacib beynəlxalq ixtisaslaşma sahəsi

olub və olaraq da qalır.

60-70-ci illərdə ölkədə iyirmi yeni qara metallurgiya zavodu

tikilmişdir. 70-ci illərin ortalarında dünya energetik böhranın

başlanması ilə onun əridilmə həcmi azalmışdır: 80-ci ilin əvvəllərində

yenə də azalma daha çox nəzərə çarpır. Bu da iqtisadi inkişaf

tempinin azalması, metal tutumlu istehsal sahələrinin azalması

(dəniz gəmiləri, bir çox maşın və avadanlıqların) ilə əlaqədardır.

Artıq 70-ci ildə Yaponiya ABŞ ötmüş və polad əridilməsi

həcminə görə SSRİ-dən sonra ikinci yerə çıxmışdır. SSRİ

dağıldıqdan sonra dünya polad istehsalının 14-15%-ni tə"min

etməklə bu sahədə dünya liderinə çevrilir.

Bununla belə nəzərə almaq lazımdır ki, Yaponiya poladəritmə

müəssisələrinin texniki səviyyəsi ABŞ və Qərbi Avropanın eyni adlı

müəssisələrindən yüksəkdir. Yaponiya dünyada polad və prokatın

nəhəng ixracatçısı olub və olmaqdadır (ildə 20 mln.t.). Bu məhsullar

ABŞ, Çin, Cənubi Şərqi Asiya ölkələri, Cənub-Qərbi Asiya ölkələri

və digər regionlara göndərilir. Ancaq bu ixracat ildən-ilə azalır. Bu

bir tərəfdən qara metala olan tələbatın azalması, həmçinin Koreya

respublikası, Tayvan tərəfindən polad və prokatın daha aşağı

qiymətə satılması ilə əlaqədardır. 1993-cü ildə Yaponiya 24 mln t.

polad ixrac etmişdir.

97

Yaponiya qara metallurgiyası üçün istehsalın yüksək

konsentrasiyası xarakterikdir.

İqtisadi inkişaf etmiş ölkələrin istehsal gücü 7 mln t. polad

olan 14 nəhəng metallurgiya müəssisəsinin 8-i Yaponiyada, ABŞ və

Qərbi Avropada hərəsində üçü yerləşir. Bununla belə Yaponiyada

tam siklli metallurgiya kombinatları üstünlük təşkil edir.

1991-ci ildə Yaponiyaya 64 mln. t. kokslaşan kömür, o

cümlədən onun yarısı Avstraliyadan qalan hissəsi əsasən Kanada və

ABŞ-dan gətirilmişdir. Dəmir filizi idxalı isə həmin ildə 130 mln. t.

təşkil etmişdir. Onun da yarısı Avstraliya, qalanı isə Braziliya,

Hindistan, Çili və Perudan gətirilmişdir. Əlavə etmək lazımdır ki,

Yaponiyada dövlət müəssisələri və onlarla şəxsi firmalar dəmir və

marqansm Sakit okean dibindən əldə edilməsi texnologiyasını

hazırlayırlar.

Son onillikdə Yaponiyanın sür”ətlə sənayeləşdirilməsi əlvan

və nadir metallara olan tələbatı xeyli artırmışdır. Bu elektronika,

təyyarəqayırma, raketqayırma, elektrotexnika, atom istehsalı və

digər sahələrin çoxlu miqdarda əlvan və nadir metallara tələbatınm

artmasilə bağlıdır.

Yaponiyada istehsal olunan maşm və mexanizmlərin

siyahısına min ad daxildir. Daha çox inkişaf etmiş sahələrə

energetika sənayesi, elektrotexnika istehsalı bütün sənaye istehsalı

sahələri üçün maşınlar, nasos-kompressorlar və soyuducular üçün

avadanlıq, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, tikinti maşınları,

cihazqayırma, dəqiq mürəkkəb mexanizmlər, tibbi və optik

aparatlar və s. aiddir.

Dəzgahqayırma və metalemalı Yaponiya sənayesinin qədim

sahələrindəndir, ancaq əvvəllər onun texniki səviyyəsi aşağı idi,

mürəkkəb dəzgahlar və alətlər xaricdən gətirilirdi.

Yaponiyada maşınqayırma sənayenin ürəyini təşkil edh. Bu

sahənin məhsullarının dəyərinə görə Yaponiya ancaq ABŞ- dan geri

qalır. E"mal sənayesinin strukturunda maşınqayırmanın payına

görə (37%) üçüncü yeri tutur. Onun ixracında isə payına (64%) görə

dünyada birinci yeri tutur,

Yaponiya sənayenin beynəlxalq ixtisaslaşması ilə, xüsusilə

avtomobilqayırma, gəmiqayırma, dəzgahqayırma, robottex- nikası,

məişət elektronikası və optika, saatlarının istehsalına

98

görə fərqlənir. Bu Yaponiya sənayesinin dərin struktur

yenidənqurmalarının nəticəsidir.

80-ci və 90-cı illərin əvvəllərində bu strukturda yeni istiqamət

irəliləmələri meydana gəlmişdir. Onlardan əsasları: ixtisaslaşmış

kadr və ETTKİ və çoxlu miqdar xammal və enerji tələb etməyən

sahələrə əsaslanan elm tutumlu istehsal sahələridir.

Onun parlaq nümunəsi ən"ənəvi robotqayırmadır. Metal

kəsən dəzgahların buraxılmasına görə Yaponiya 1982-ci ildə birinci

yerə çıxmışdır. Dünyada istehsal olunan dəzgahların yarısı onun

payına düşür(bax cədvəl 8).

Cədvəl N8. Yaponiyada maşınqayırma 1990-cı ildə

Məhsulun növü ədədlə

miqdarı

istehsal dünyada payı

%-lə dünyad a

yeri

Avtomobillər mln əd. 13,5 30 1

Dəniz gəmiləri mln. 4.1 38 1

Mclal kəsən dəzgahlar min. 195 12 1

Sənaye robotları min. 30 40 1

Radioqəbuledicilər mln. 15 9 1

T elcvizorlar mln. 15 12 2

Fotoaparatlar mln. 16 32 1

Saatlar mln. 325 20 2

Məişət elektronikası sahəsində Yaponiyanın kosmik sür"ətlə

irəliləməsini təsəvvür etmək üçün bunu xatırlamaq kifayətdir ki,

1960-cı ildə o, ümumiyyətlə televizor, radioqəbuledicilər istehsal

etməmiş aneaq 300 min buraxmışdır. Ancaq Yaponiya məişət

elektronikası sahəsində qabaqcıl deyil. Ümumdünya

mikroelektronikası məhsullarındakı payı 1993-cü ildə 46% təşkil

etmişdir. Bununla belə nisbətən köhnə sahələr səhnədən çıxmamışdır.

Ona misal - Yaponiya gəmiqayırmada 1956-cı ildən dünyada

qabaqeıl mövqedədir. Bu sahədə Koreya respublikası onunla

daban-dabana gedir. Yenə də gəmiqayırma

99

Yaponiyada beynəlxalq ixtisaslaşma olaraq qalmaqdadır. Digər

parlaq misal avtomobilqayırma ola bilər.

Avtomobilqayırma Yaponiyada 20-ci illərdə meydana

gəlmişdir. 1923-cü ildə zəlzələ Tokio və digər mərkəzlərdə şəhər

nəqliyyatına böyük ziyan vurmuşdur. Buradan şəhər nəqliyyatında

tramvay və şəhər dəmir yollarının avtobuslar, yük maşınları və

minik avtomobilləri ilə dəyişdirilməsi ehtiyacı yaranır. Əvvəllər

onları ABŞ-dan alırdılar. 1924-1925-ci illərdə amerikan firmaları

"Ford" və "General motors" Tokio rayonunda özlərinin birinci

avtomobil yığma zavodlarını tikir və 30-cu illərdən əsasən yapon

ordusu üçün yük avtomobilləri buraxmağa başlayır. Bütün bunlar

ikinci dünya müharibəsi dövründə bom- bardumanlar nəticəsində

dağıdılır və ancaq 50-ci ilin əvvəllərində yük maşınları və avtobuslar,

sonradan minik avtomobilləri buraxmağa başlayırlar. 1950-ci ildə

Yaponiya avtomobil zavodları konveyerindən 30 min maşın, həmin

vaxtda ABŞ zavodları 8 mln. maşın buraxır. Bu ölkələr arasındakı

yarışı aşağıdakı cədvəldən görmək olar.

Cədvəl N 9.

1960-1990-cı illərdə Yaponiya və ABŞ-da avtomobil istehsalı

(min əd.)

ölkələr 1960 1970 1980 1985 1990 1994

Yaponiya 760 5290 11030 12300 13500 41000

ABS ım 7830 7980 11430 9770 12300

Göstəricilərdən aydın görünür ki, ilk inkişaf təkanı 50-ci

illərdən başlayır. O 1950-1953.-CÜ illərdə Koreya müharibəsilə

əlaqədar hərbi sifarişlər və minik avtomobillərinə tələbatın artması

ilə əlaqədardır. 60-cı illərdə avtomobil buraxılışı 7 dəfə, 70-ci illərdə

yenə 2 dəfə artmışdır. Artıq 1974-cü ildə Yaponiya avtomobil

ixracına görə ABŞ-ı ötür, az keçməmiş isə istehsalda da ötür.

Yaponiyanm nəhəng avtomobil konserni - "Toyota"

avtomobil buraxılışına görə (3,7 mln. ildə) ancaq "General motors"

və "Ford-motor"-dan geri qalır. Ondan sonra "Nissan" (2,3 iln)

1926-cı ildə yaradılmışdır, sonra "Honda", "Mazda" gəlirlər.

100

Bunlar öz istehsal etdikləri məhsulu amerikan bazarma ixrac edir,

bir neçə dəfə ölkələr arasında "avtomobil müharibəsini"

alovlandırmış və özlərinin ildə 1 mln-dan artıq avtomobil buraxan

zavodlarını ABŞ-da tikmişlər.

Son illər bu istehsal sahəsi yenidən qurulmuş, buraxılan

məhsulların çeşidi artırılmışdır. Avtomat, yarım avtomat, metal-

kəsən dəzgahlar və yüksək keyfiyyətli mürəkkəb alətlər, proqramla

idarə olunan dəzgahlar və s. sahələr istehsalı genişləndirilmişdir.

Yaponiya 1950-ci illərin ortalarından başlayaraq

gəmiqayırmanın həcminə görə birinci yerə çıxmışdır.

Maşınqayırmanın sür"ətlə inkişaf etmiş sahəsi avtomobil

sənayesidir. 1981-ci ildən Yaponiya avtomobil istehsalı və ixracına

görə kapitalist aləmində birinci yerə çıxmışdır. Maşınqayırma

müəssisələri əsasən Tokio - İokoqama, Naqoya, Osaka- Kobe

yerləşdirilir. İstehsal olunan maşınların əksər hissəsi daxili bazarın

tələbatını ödəyir, digər hissəsi isə xaricə göndərilir.

Əsas sənaye sahələrindən biri olan elektronika çox sürətlə

inkişaf etməyə başlamışdır. Onun əsas istiqamətləri xüsusi elektron

cihazlar və apparatlar istehsalı, radioqəbuledicilər, televizorlar,

maqnitofonlar, radio rabitə, aviasiya cihazları, avtomatik idarəetmə

sistemləri, tibbi avadanlıq istehsalı sahələridir.

Optik sənaye özünün keyfiyyətinə görə ölkə sərhədlərindən

kənarda yüksək qiymətləndirilir. Kinoapparatlar, mikros- koplar,

aerofoto üçün optik cihazlar, sualtında şəkil çəkmək üçün aparatlar

yüksək tələbata malikdirlər.

Kimya sənayesi məhsulları istehsalına görə Yaponiya ABŞ və

AFR-dan sonra üçüncü yerdə durur. Ammonium-sulfat, kükürd

turşusu, soda, sün"i liflər, etilen, plastik kütlələr, sintetik kauçuk

kimi kimyəvi məhsula görə Yaponiya kapitalist aləmində böyük

istehsalçılar sırasındadır.

Yaponiyada biokimyaya da effektiv müalicə peraparat-

lannın, kənd təsərrüfat bitkilərinin mühafizəsi, vitaminlər istehsalı və

s. sahələrə də xüsusi diqqət verilir.

Yüngül sənaye hazırda yüksək təchiz olunmuş nəhəng

müəssisələrdən ibarətdir. Toxuculuq sənayesinin iki əsas sahəsi -

pambıq parça və yun parça sənayesi sahələri gətirmə xammal

əsasında işləyirlər. Toxuculuq sənayesinin inkişaf tempinə görə

101

Yaponiya ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrini qabaqlayır. Toxuculuq

sənayesinin mərkəzləri liman şəhərlərdə yerləşir, çünki onlarda ucuz

işçi qüvvəsi olmaqla, xammal o şəhərlərə gətirilir.

Yaponiyanın qədim milli istehsal sahələrindən biri keramika

istehsalıdır. Modemiləşdirilmiş şəkildə hazırda bu sahə böyük

əhəmiyyətə malikdir. Keramika istehsalının mərkəzi Naqoya

şəhərinin yaxınlığında Seto şəhəridir. Keramika istehsal edən 35 min

müxtəlif müəssisə olmaqla, onlarda 400 min fəhlə fəaliyyət göstərir.

Kənd təsərrüfatı: Xarici aləmdə ən"ənəvi mülahizəyə görə

Yaponiya kənd təsərrüfatı geri qalmış kimi təəssürat bağışlayır.

Bunun səbəbləri kiçik kəndli təsərrüfatları, kapital qoyuluşunun

məhdudluğu, aqrotexniki bazanın zəifliyi, kəndlilərin borclarının

olması və s. göstərilirdi. Bununla belə Yaponiya kənd təsərrüfatı

torpaqların yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənmişdir.

Strukturuna görə Yaponiya kənd təsərrüfatı çox sahəlidir.

Onun əsası əkinçilik, xüsusən çəltik və digər taxıl bitkiləri, texniki

bitkilər və çay yetişdirilməsindən ibarətdir.

Bağçılıq, tərəvəzçilik, ipəkçilik və heyvandarlıq tanınmış

sahələrdəndir. Yaponiya kənd təsərrüfatına meşəliklərin salınması,

sahil sularında balıq ovlanması aiddir.

Ölkədə kənd təsərrüfatmda istifadə edilən torpaq sahəsi 6 mln

hektar təşkil edir. Əkin altı torpaqlar üstünlük təşkil edir. Çünki bir

sıra rayonlarda ildə iki və hətta üç dəfə məhsul almaq mümkündür.

Əkin altında əkin torpaqlannm yarısı tərəvəz altında bir

qədər az 1/4, yerdə qalan hissə isə yem otları, texniki bitkilər və

tutluqlar üçün ayrılır. Əkinçilikdə çəltik üstünlük təşkil etməklə ildə

16 mln t. məhsul əldə edilir. Məhsuldarlıq orta hesabla 45 s/ha, bə"zi

növlər üzrə 50-55 s/ha təşkil edir.

Tərəvəzçilik böyük əhəmiyyətə malik olub, şəhər ətraflarında

bütün il boyu yetişdirilir. Bununla belə onlar yaxşı gübrələrdən

istifadə edir, örtülü qruntdan istifadə edilir.

Şəkər çuğunduru istehsalı ildən-ilə artır. Cənubda isə şəkər

qamışı yetişdirilir. Çay əkinləri artırılır. İldə 100 min ton çay

toplanır. Sitruslar, alma, armud, gavalı, şaftalı, xurma, üzüm.

102

şabalıd, yunan qozu, qarpız, yemiş istixanalarda ananas da

yetişdirilir.

Yaponiyanın özünün bitkiçiliyi ölkənin düyü, tərəvəz,

giləmeyvə və meyvələrə olan tələbatını tə"min edir. Şəkərə olan

tələbatın 1/3-i tə"min edilir. Bir sözlə Yaponiya özünün ərzağa olan

tələbatının 72%-ni tə"min edir.

Heyvandarlıq sahəsi də ikinci dünya müharibəsindən sonra

kəskin surətdə inkişaf etməyə başlamışdır. Bu da daxili bazarda

heyvandarlıq məhsullarına olan tələbatın artması ilə əlaqədar

olmuşdur. Hazırda ölkədə 5 mln. baş iri buynuzlu heyvan, 7 mln baş

donuz olduğu hesablanır. Heyvandarlıq Yaponiyada yüksək

məhsuldarlığı ilə xarakterizə edilir. Son 25 ildə ət istehsalı 5 dəfə

artmış, hazırda ildə 2 mln t. , süd isə 5 mln t. təşkil edir. Yumurta

yığımı da yüksəlmişdir.

Meşələr ölkənin mühüm milli sərvətidir. Meşə sahəsinin 25

mln. hektar olduğu qeydə alınır. Bu cəhətdən Yaponiya İsveç və

Finlandiya kimi ölkələrlə yanaşı durur. Meşələr əsasən dağ

yamaclarında yerləşdiyi üçün istifadə edilməsi çətinləşir.

Yaponiyanın meşə materiallarma olan tələbatı 125 mln kub m. təşkil

edir, onun yarıdan çoxu idxalın hesabına ödənilir.

Yaponiyanın sahilyanı dənizlərinin faunası zəngin və

müxtəlifdir. O, sahillərdən dəniz məhsulları balıq, yosunlar və

molyuskalar hasil edilir.

Yaponiyanın balıq tutan gəmiləri bir neçə yüz min olub onun

yarısı mexaniki mühərriklərlə tə"min edilmişdir. Bütün gəmilərin

tonnajı 2,5 mln. t. çatır. Yaponlar hər il 10 mln. t. balıq və dəniz

məhsulları əldə edirlər. Dəniz sahilləri və dağlıq ərazilərində sün"i

balıq yetişdirilməsi (akvakultura) geniş yayılmışdır.

Nəqliyyatı və xarici iqtisadi əlaqələri; Son onilliklərdə

iqtisadiyyatda baş verən irəliləmələr nəqliyyatda da öz təsirini

göstərmişdir. Daxili yük axını 300 mln. t km çatmışdır. Nəqliyyat

gərginliyi avtomobil hərəkətinin güclənməsi nəticəsində bir qədər

zəifləmişdir. Yük axınının 2/5 avtomobil nəqliyyatınm hesabına

düşür. Dəmir yolunun payı nisbətən aşağı düşsə də, donanmanın

kabotajı (yük axının 2/5-si) saxlanılır. Ölkənin dəmir yollarının

uzunluğu 28 min km-dir (İngiltərədən çoxdur).

103

Yaponiyanın relyefi ilə əlaqədar olaraq onun dəmir yolu üçün

çoxlu tunel və körpülərin olması ilə xarakterikdir. Bir yollu dar

relslərdən (koley) ibarət yollar üstünlük təşkil edir. Bu da yüngül

konstruksiyalardan istifadə edilməsini tələb edir. Dəmir yollarının

yarıya qədəri elektrikləşdirilmişdir. Nəqliyyatın yeni təkmilləşmiş

istiqaməti yüksək sür"ətli lokomativlər üçün xüsusi dəmir yollarının

tikilməsidir. Yaponiyanın dəmir yol sisteminin əksəri yüksək sür"ətli

magistrallardan ibarətdir. 1942-ci ildə sualtı tunel dəmir yolu

açılmışdır. 3,4 km uzunluğunda üç yaruslu (dəmir yolu, avtomobil və

piyadalar üçün fəaliyyət göstərir. 1970-ci ildə Tiqori boğazından

Seykan kimi iki yaruslu, 54 km uzunluğunda tunel tikilmişdir.

Bir çox adalar arasında onları birləşdirən körpülər tikilir və

tikiləcəkdir.

Yaponiyanın şosse yolları üç kateqoriyaya: dövlət və ya milli,

bələdiyyə, şəhər və kənd yollarma bölünür. Bütün yol şəbəkəsini

uzunluğu 1 mln. km-dən artıqdır. Avtomobil nəqliyyatı sürətlə

inkişaf edir. Ümumi maşınların sayı 30 mln, onların yarısı yük

maşınlarıdır.

Metro Tekio, İokoqama, Osaka, Kobe, Naqoya, Sapnoro

şəhərlərində vardır.

Yaponiya ümumi tonajı 1 mln t olan böyük kabotajı olan

donanmaya malikdir.

Yaponiya üçün xarici ticarət böyük miqyasa malikdir, burada

dəniz nəqliyyatı istisna əhəmiyyətə malikdir. Yaponiyanın ticarət

donanmasının ümumi tonnajı 40 mln t. təşkil edir.

Yaponiyanın xarici ticarət dövriyyəsi 270 mlrd dol. (ixrac 130

mlrd dol. idxal 140 mlrd dol.) təşkil edir. Xarici ticarətin

Yaponiyanın iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rolu var. İxracm həcmi

ümumi milli məhsulun 13%-ni təşkil edir. İxracda müxtəlif kimyəvi

mallar, toxuculuq malları əsas yer tutur.

İdxalda birinci yeri neft və kokslaşan kömür təşkil edir.

Ticarət əlaqələrinin böyük hissəsi ABŞ-ın payına düşür. Qeyd edək

ki, Yaponiyanın xarici ticarət dövriyyəsinin 1/3-i ABŞ ilədir.

Yaponiyanın ticarət həmkarları İran körfəzinin "Neft"

ölkələri - Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri,

Qatar, Bəhreyndir.

104

Yaponiyanın Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri ilə, yə"ni Filippin,

Malayziya, Tailand, İndoneziya və s. dövlətlərlə aktiv ticarət

əlaqələri vardır.

Yeni bazar uğrunda mübarizədə Yaponiya Avstraliya və Yeni

Zelandiyada özünə yer tapmış. Latın Amerikası-Braziliya,

Venesuella və Afrika ölkələri ilə əlaqələrini genişləndirmişdir.

Yaponiyanın xarici ticarətmdə Qərbi Avropa ölkələri, xüsusilə

Almaniya ilə əlaqələri yeni hadisə hesab edilir.

105

VI FƏSİL

QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ

İqtisadiyyatının xüsusiyyətləri

Avropa 10 mln kv km ərazini əhatə edir. O cümlədən onun 5,1

mln.kv km xarici Avropaya (MDB-yə görə) düşür, bu da bütün yer

kürrəsinin quru hissəsinin 4%-ni təşkil edir. Xarici Avropanın ərazisi

şimaldan cənuba (Kinsberqendən Kritə qədər) təxminən 5 min km,

qərbdən şərqə isə (Portuqaliyanın Atlantik sahillərindən

Ruminiyanın Qara dəniz sahilinə kimi) təxminən 3100 km məsafədə

uzanır.

Xarici Avropanın əhalisi 1900-1990-cı illər ərzində 300-

mln-dan 500-mln-a kimi artmışdır. Bununla belə onun dünya

əhalisindəki payı bu müddət ərzində 18%-dən 9%-ə qədər azalmışdır

ki, bu da əhalinin təkrar artımının azalması ilə izah edilir. Çox

yüzilliklər və hətta minilliklər ərzində əhalisinin miqdanna görə

xarici Avropa ancaq Asiyadan geri qalırdı. Ancaq indi bu

göstəricilərlə onu Afrika da qabaqlayır.

Xarici Avropa dünyanın fiziki xəritəsində bir sıra

xüsusiyyətləri ilə müəyyənləşdirilir. Onlardan bir neçəsini xüsusi

qeyd etmək istərdik.

Birincisi ərazi quruluşunun "mozaikah" olması, düzənliklərin,

təpəlik və dağlıq rayonlarla qarışması son nəticədə onların nisbətinin

təxminən 1:1 -ni təşkil edir. MDU fiziki coğrafları xarici Avropada 26

müxtəlif morfoloji struktur, 9 fiziki-coğrafi ölkə ayırırlar. Eynilə

Asiya və ya Amerikadan fərqli olaraq onlar yüksək dağlarla

"sərhədlənməmişdir" Avropanm dağlan ölkələr arasında iqtisadi

əlaqələr yaratmaq üçün heç bir xüsusi maneçilik törətmirlər. Onların

çoxsaylı aşırımlarından çoxdan nəqliyyat magistralları çəkilmişdir.

İkincisi əksər Avropa ölkələrinin dənizsahili mövqeyə malik

olmalarıdır. Bir çoxları Avropadan Asiya, Afrika, Avstraliya və

Amerikaya gedən çox canlı nəqliyyat qovşaqları üzərindəki ada və

yarımadalarda yerləş-

106

mişlər. Dənizçilik, dəniz ticarəti onların inkişafında çoxdan xüsusi rol

oynamışlar.

Xarici Avropada elə bir yer yoxdur ki, dənizdən 600 km- dən

çox aralı olsun. Orta məsafə 300 km təşkil edir. Böyük Britaniyanın

elə bir yaşayış məntəqəsi yoxdur ki, sahildən 60-80 km-dən uzaqda

yerləşmiş olsun. Bunu da əlavə etmək lazımdır ki. yer üzərindəki

qit"ələrin hamısından Avropa daha çox "mədəniləşmişdir".

Ərazisinin yalnız 2,8% insanm təsərrüfat fəaliyyətinin izlərindən

kənardadır.

Avropanın siyasi xəritəsi də həmçinin özünün rəngarəngliyi ilə

fərqlənir. 80-ci illərin ortalarında burada Andorra, San-Marino,

Monako, Vatikan və Lixtenşteyn kimi kiçik dövlətlər daxil edilməklə

32 suveren dövlət mövcud idi. 90-cı illərin başlanğıcında SSRİ-nin

dağılması ilə onun tərkibindən Baltik ölkələri, Yuqoslaviya və

Çexoslovakiyanın dağılması ilə belə ölkələrin miqdarı 40-a çatmışdır.

Siyasi xəritədəki vacib dəyişikliklərdən biri də 1989-cu ildə

Almaniyanın birləşməsidir.

Avropanın əksər ölkələri ərazi cəhətdən çox da böyük

deyildirlər. Lüksemburq və Maltanı heç qeyd etmədən, onlardan

doqquzu 50 min kv km əraziyə malik deyil:. Belçika, Niderland,

Danimarka, İsveçrə, Slovakiya, Sloveniya, Makedoniya, Albaniya,

Estoniya (müqayisə üçün qeyd edək ki, təkcə Moskva vilayəti 47 min

kv km əraziyə malikdir). On ölkənin İslandiya, İrlandiya, Avstriya,

Macarıstan, Çexiya, Latviya, Litva, Xorvatiya, Bosnya, Herseqovina

və Portuqaliya ərazisi 50-dən 100 min kv km təşkil edir. On iki

ölkənin: Norveç, İsveç, Finlandiya, Böyük Britaniya, AFR, İtaliya,

Polşa, Çexiya, Rumıniya, Bolqarıstan, Yuqoslaviya və Yunanıstan

100-dən 500 min kv km qədər əraziyə malikdir. Təkcə 3 ölkənin

(Fransa Ukrayna və İspaniyanın) ərazisi 500 min kv km ötür.

Onu qeyd etmək yerinə düşər ki, xarici Avropa dünya

iqtisadiyyatının mərkəzi olmuş və olmaqdadır. Onun ÜDM birlikdə 7

trilyon dolları ötür ki, bu da dünyanınkının 30%-ni təşkil edir. Bu

region dünya ticarətində birinci yeri (52%) tutur. Qızıl valyuta

ehtiyatının və xarici investisiya xidmətinin liderliyi Avropaya

məxsusdur.

80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində xarici Avropa

radikal yenidənqurma qurşağına düşmüşdür. 107

özündə on iki ölkəni birləşdirən (Avropa ittifaqı ) və

tərkibində yeddi Avropa ölkəsini birləşdirən azad ticarət Avropa

assosiasiyası (EAST) meydana gəlməsi ilə əlaqədardır. Bu o

deməkdir ki, 1995-ci ilə kimi vahid iqtisadi zona 380 mln əhalisi olan

19 ölkəni və sonradan daha üç ölkəni özündə birləşdirmişdir.

Şərqi hissədə hər şeydən əvvəl onlar ictimai quruluşun

dəyişməsi, planlı təsərrüfatçılıq sistemindən bazar iqtisadiyyatına

keçmələri ilə əlaqədardır. Gələcəkdə bu region ölkələrinin bir

hissəsinin Avropa İttifaqına daxil olmasına gətirib çıxaracaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki bir-birilə siyasi və hərbi

cəhətdən qarşı-qarşıya durmuş iki hissəyə bölünmüş Avropa hazırda

yoxdur. Bütün dünya kimi Avropa da özünün beynəlxalq

münasibətlərdəki birqütbülük strukturunu itirmişdir. Bu da onun

qarşısında böyük imkanlar açır.

İRLANDİYA RESPUBLİKASI

Ümumi mə'Mumat: Ölkə bütün İrlandiya yarımadasını,

(onun şimal-şərq hissəsini çıxmaq şərtilə) tutur. Cənub, qərb və

şimaldan Atlantik okeanının suları ilə yuyulur, şərqdən onu Böyük

Britaniyadan İrland dənizi ayırır. İrlandiya Avropadan Şimali

Amerikaya gedən dəniz və hava yollarının üstündə yerləşmişdir. Bu,

çox da böyük olmayan Avropa ölkələrindən biridir. Onun ərazisi 70

min kv km-dir. Bununla belə ərazisinə görə Belçika və Niderland

kimi dövlətlərdən iki dəfə böyükdür, ancaq əhalisinin sayma görə

(3,6 mln 1995 il) onlardan bir neçə dəfə geri qalır.

İrlandiya - burjua respublikasıdır. Dövlətin başçısı -

prezidentdir. Ölkənin qanunverici orqanı tərkibinə nümayəndələr

palatası və senat daxil olan parlamentdir. İnzibati quruluşuna görə

dörd tarixi bölgəyə - Olster, Konnaxt, Lenster, Manster və 26

qraflığa bölünür. Mərkəzi şəhəri Dublindir və ölkə əhalisinin 26%

orada yaşayır.

Təbiəti: Çox vaxt İrlandiyanı "Zümrüd adaları" kimi

adlandırırlar. Bu da onun ərazisində il boyu çəmənliklərin yaşıl

İÖ8

olmasındandır. Yüksək rütubətlilik İrlandiyanın mərkəzi hissələrinin

düzənliklərinin bataqlıqlaşmasına səbəb olur.

İrlandiyanın səthini çox vaxt boşqaba bənzədirlər. Adanın

orta çökmüş hissəsini təpəlikli düzənlik təşkil edir. Bu hissə göllər və

torf bataqlıqları ilə zəngindir. Dublin və Atlon arasındakı bataqlıqda

torf qatının qalınlığı 6 m-ə çatır. Bir çox bataqlıqlar qurudulmuş və

kənd təsərrüfatında istifadə edilir. Mərkəzi düzənlik adanın

kənarlarına doğru qalxır, buzlaq eroziyası tərəfindən hamarlanmış

yüksək olmayan dağlara keçir. Kerri dağlarının cənub-qərbində

İrlandiyanın ən yüksək nöqtəsi Karrantuill (104İm) yerləşir. Adanın

sahilləri fiordlar, buxtalar, körfəzlərlə olduqca doğranmışdır. Yalnız

şərq sahillərdə düz, qumlu, gəmiçilik və balıq ovlanması üçün

əlverişli sahələr vardır.

Mərkəzi düzənlikdən İrlandiyanın böyük çayı Şennon (370

km) başlanır. Onun üzərində SES tikildikdən sonra Şannon gəmiçilik

üçün yararlı olmuşdur. İrlandiyada çoxlu göl və çaylar vardır və

bunların hamısı bol suludur. Böyük göllər çox vaxt çayların axarında

yerləşməklə, onların axınını tənzimləyirlər. Məs. Lox - Korrib, Lox -

Mosk, Lox -Ri.

İrlandiyanın torpaqları az məhsuldardır. Qərbdə əhəng

daşları üzə çıxdığı ərazidə əhəngli qeyri məhsuldar torpaqlardır.

Mərkəzi düzənlik hissədəki quru rayonlarda müəyyən qədər

çürüntüyə malik olan yüngül podzol və bataqlıqlar qurudulduqdan

sonra həmin ərazilər məhsuldar torpaqlara çevrilir.

Meşələr ərazidə çox azdır, təbii meşələr yalnız dağlarda

saxlanılmışdır.

Təbii bitki örtüyünü saxlamaq üçün İrlandiyada təbiət

parkları və qoruqlar yaradılmışdır. Vaxtilə İrlandiyanı təbii

resurslarla kasıb olduğu və yalnız 6 mlrd t. torf ehtiyatı olduğu

söylənirdi. Ancaq 60-70-ci illərdə Qoluey körfəzinin yaxınlığında və

mərkəzi rayonlarda sinkli - qalaylı filiz, dənizdə Kin- seyl burnunda

təbii qaz yataqları aşkar edilmişdir.

Əhalisi: İrlandiyanın əhalisi etnik tərkibinə görə yeknə-

səqdir, onun 98%-i irlandlardır. Digər millətlərdən ən çox ingilislər

(30 min) və şotlandlardır (10 min).

Hazırda İrlandlar ingilis dilində danışırlar. İrlandiyada

müstəqillik əldə edildikdən sonra qədim kelt dilinin qorunub

109

saxlanması üçün tədbirlər görülmüşdür. Ölkədə İrland və ingilis dili

dövlət dili e"lan edilib. Məktəblərdə məcburi fənn kimi İrland dili

tədris edilir.

Bütün dinə inanan İrlandiyalıların 95%-i kotolikdirlər.

İrlandiya Avropanın ən az əhali məskunlaşan ölkəsidir. XIX

əsr və XX əsrin birinci yarısı ölkə əhalisi, iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar

emiqrasiya nəticəsində iki dəfədən çox azalmışdır. Emiqrasiya

hazırda da bir problem olaraq qalır. Bununla əlaqədar ölkədə yaşlı

əhalinin və qadınlarm sayı nisbətən çoxdur. Hazırda əhalinin artımı

təbii artımla əlaqədardır. O hər 1000 nəfərə 12 adam təşkil edir.

Əhalinin sıxlığı çox böyük deyil, hər 1 kv km-ə 51 nəfər (1995) düşür.

Əhalinin çox hissəsi şəhərlərdə yaşayır.

Dublin İrlandiyanın tarixi və milli mərkəzidir. İrland

dənizində Liffı çayının ağzında yerləşir. Bu ölkənin nəhəng liman

şəhəridir.

Dörd magistral dəmir yolu onu bütün ölkə ilə əlaqələndirir.

Təsərrüfatı: Müstəmləkəçilik dövrlərində İrlandiya

ingilislərin ərzaq məhsulları və ucuz işçi qüvvəsi verən əraziləri

olmuşdur. Sonradan siyasi müstəqillik aldıqdan sonra İrlandiya

aqrar ölkədən, aqrar-sənaye ölkəsinə çevrilmişdir. Ancaq özünün

iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə (jərbi Avropa ölkələrinin çoxundan

geri qalır.

Müharibədən sonrakı dövrdə İrlandiyanın sənayeləşməsi

dövlət müəssisələrinin artması ilə əlaqədardır. Digər tərəfdən dövlət

müxtəlif güzəştlərlə xarici kapitalın ölkəyə axınını həvəsləndirir.

Xarici investisiyanın yandan çoxunu İngilis kapitalının payına düşür.

Eynilədə amerikan və Qərbi Avropa ölkələrinin kapital qoyuluşu

artmaqda davam edir.

Son vaxtlar ölkənin sənaye cəhətdən sür"ətli inkişafına

baxmayaraq dünya bazarında onun yeri kənd təsərrüfatı ilə

müəyyənləşdirilir.

İrlandiyanın ən"ənəvi təsərrüfat sahəsi - ətlik iri buynuzlu

heyvanların yetişdirilməsidir. Onun inkişafı bütün il boyu yaşıl

otlaqların olması, irland heyvandarlıq məhsullarına xarici bazarda,

xüsusən Böyük Britaniyada tələbatın olması ilə əlaqədardır. İri

buynuzlu heyvanların adambaşına sayına, onun diri

no

çəkidə göndərilməsinə görə İrlandiya Avropada birinci yeri tutur.

Südçülük təsərrüfatının da əhəmiyyəti artır. Onun məhsulları

da eynilə ixraca gedir. Ancaq ona tələbat ölkənin daxilində də çoxdur.

Süd, kərə yağı və süd konservləri də e'mal edilir. İrlandiyada əsasən

ətlik-südlük cinslər yetişdirilir. Əsas südçülük təsərrüfatları

cənub-qərb, şimal rayonlarmda ətlik heyvandarlıq cənub-şərq və

mərkəzi rayonlarda yerləşir. Kiçik dağ otlaqlarında qo)mn

yetişdirilir, cənub rayonlarmda donuz- çuluqla məşğuldurlar. Son

vaxtlar Böyük Britaniya bazarında tələbatla əlaqədar quşçuluq

inkişaf etdirilir.

Bitkiçilik ikinci dərəcəli rol oynayır. Onun məhsullarınm əsas

hissəsi heyvanların bəslənməsi üçün yemə sərf olunur. İrlandların

ən"ənəvi bitkisi olan kartof ərazinin hər yerdə yetişdirilir. Buğda,

arpa və köküme}rvəli yem bitkiləri quru şərq və cənub şərq

rayonlarında yetişdirilir.

Digər böyük kapitalist ölkələrüıdə olduğu kimi kənd təsərrüfat

istehsalının böyük təsərrüfatlarda cəmlənməsi və kiçik fermaların

azaldılması gedir.

İrlandiya Avropada sənaye cəhətdən nisbətən az inkişaf etmiş

ölkədir. Ancaq sənaye istehsalının inkişaf tempinə görə (orta illik

məhsul artımı 8%-dən artıq) bir sıra kapitalist ölkələrindən irəlidə

gedir.

İrlandiyanın əsas energetik resursu - torf hasilatına görə (4

mln. t.) Avropada qabaqcıl yer tutur. Ölkənin energetik balansında

2/5 payı olan neft xaricdən gətirilir. Əsas elektrik stansiyaları torfla

işləyir. Hidroresurlar da geniş istifadə edilir. Gücü 280 min kVt s.

olan AES tikilib işə verilmək üzrədir.

Torfdan başqa ölkədə az miqdarda daş kömür, polimetal

filizləri hasil edilir.

İrlandiya sənayesinin nisbətən inkişaf edən sahəsi kənd

təsərrüfatı məhsullarının e"malı ilə əlaqədardır.

Ağır sənaye zəif inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı

maşınqayırması, avto-traktor yığma zavodları xüsusi əhəmiyyətə

malikdir. Ölkədə yeganə metallurgiya zavodu Korkda yerləşir.

Köhnə sənaye sahələri gəmiqayırma və gəmi tə"miri

sənayesidir.

111

Nəqliyyat şəbəkəsi lazımi qədər şaxələnmişdir. Ucuz avtomobil

nəqliyyatı əsas rol oynayır. Şosse yollarının 85 min km, dəmir

yollarının avtomobil yolları ilə rəqabət isə 2 min km- ə kimi

azalmışdır. Dəniz nəqliyyatı bütün xarici ticarəti həyata keçirir.

İrlandiya - Avropada "atlantikanın darvazası"dır. Onun əsas

aeroportları - Şennon, Kork və Dublindir.

İrlandiyanın ticarət dövriyyəsinin yarıya qədəri və ixracın 2/3

Böyük Britaniya ilədir. Digər ölkələrdən müəyyən qədər ticarət

əlaqələri ABŞ və AFR ilədir. İrlandiyadan əsasən ət, ət məhsulları və

diri heyvan göndərilir. Ölkəyə isə maşınlar və avadanlıqlar, kalium

duzu, neft və neft məhsulları gətirilir.

NİDERLAND KRALLIĞI

Orta Avropa düzənliyinin qərbində Reyn, Maas və Şeld

çaylarının Şimal dənizinə töküldüyü yerdə çox da böyük olmayan

Niderland dövləti yerləşir. Bu ölkə "Hollandiya" adı ilə də

məşhurdur.

Niderland özünün bol daxili suları ilə şöhrət qazanır. Ölkənin

ərazisi 41,2 min kv km, akvatoriyasız 36,9 min kv km. Bu kiçik

ərazidə 15,4 mln əhali yaşayır (1995).

Niderlandın Belçika və AFR ilə sərhəddi düzənliklərlə keçir,

heç bir təbii sərhədlə əhatələnməmişdir. Niderlandın dəniz sərhəddi

Şimal dənizinin şelfi ilə müəyyənləşdirilmişdir. Bu az sulu sahillər neft

və qazla zəngin olduğu üçün Böyük Britaniya, Danimarka, AFR,

Niderland, Belçika və Fransa tərəfindən hissələrə bölünmüşdür.

Cənub və cənub-qərb şelf zonasında Niderland müəyyən əraziyə

malikdir.

Niderland bir çox Avropa və kontinentlər arası yolların

kəsişməsində əlverişli mövqe tutur, ölkə özünün hərəkətli gəmi yolları

ilə Avropa və Amerika limanlarına çıxır. Niderlandın nəhəng Reyn,

Maas və Şeld çaylarının aşağı axınında yerləşməsi Qərbi Avropanın

sənaye rayonlarına xidmət edən portların əmələ gəlməsinə səbəb

olmuşdur. Niderlandın nəqliyyat coğrafi mövqeyi onun ərazisində

beynəlmiləl nəqliyyat sənaye kompleksləri olan Rotterdam və

Amsterdamın təşəkkülünə səbəb olmuşdur.

112

Beynəlxalq əmək bölgüsündəki rolu təkcə coğrafi möv- qeylə

deyil, eyni zamanda çoxlu maliyyə və əmək ehtiyatlianna malik

olmasındadır. Müasir Niderland iqtisadi inkişaf etmiş sənaye, intensiv

kənd təsərrüfatı və çoxsahəli xarici ticarət əlaqələrinə malik ölkədir,

Niderland Avropanın digər ölkələrindən daha tez kapitalist

inkişafı yoluna qədəm qoymuşdur.

Rəsmi olaraq dövlətin başçısı kral (1948-ci ildən şahzadə

Yuliaba) hesab edilir. Şahzadə iki palatadan ibarət parlamentlə

birlikdə qanunvericiliyi həyata keçirir. İcra edici hakimiyyət nazirlər

kabinetidir və o da parlament qarşısında cavabdehdir. Nazirlər

kabinetinin sədrini kral parlamentdə çoxluq təşkil edən partiyanın

liderini tə"yin edir. O da kabineti təşkil edir. Niderlanda

qeydiyyatdan keçmiş siyasi partiyalar çoxdur, onlardan 10-u

parlamentdə təmsil olunur. Böyük partiyalar sosial demokrat əmək

partiyası, azadlıq və demokratiya uğrunda xalq partiyasıdır.

Parlamentin razılığı ilə ölkə Şimali Atlantika blokuna

(NATO), 10.10.1945-ci ildə cəlb edilmiş, xarici siyasəti

müəyyənləşdirilmiş və qrupun digər üzvləri ilə iqtisadi əlaqələri

möhkəmləndirmişdir. Niderland eyni zamanda Avropa İqtisadi

Birliyinə (AİB) daxildir.

Hökumətin iqamətgahı Haaqada yerləşir. Ancaq ölkənin

işgüzar və mədəni mərkəzi - Amsterdam sayılır. Burada böyük

banklar, sənaye kompaniyalarının idarələri, siyasi partiyaların

rəhbər orqanları* və görkəmli ictimai təşkilatlar yerləşir.

İnzibatı cəhətdən Niderland tarixən meydana gəlmiş 11

bölgədən təşkil olunmuşdur. Hər bölgənin başında krallığın

kommisarı olan yerli idarəetmə orqanı vardır.

Bizim eraya qədər birinci minilliyin ikinci yarısında indiki

Niderlandın ərazisində əsasən keltlər yerləşmişlər. Bizim eranm

əvvəlində bura Alman qəbilələri köçmüşlər, bunlarında əksəri frizlər

olmuşlar. Əvvəlcə onlar Şimal dənizi sahilində, hazırki Frislandiya və

Qroninqendə, sonrakı əsrlərdə qərb və cənubunda Zelandiya daxil

olmaqla genişlənmişlər. Reyn və Maas çaylarının mənsəbində və

adalarda alman qəbilələri batovlar məskunlaşmışlar.

113

Təbiəti: - Niderland düzənlik ölkədir. Onun ərazisinin böyük

bir hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağıda, yalnız 30% ərazi həmin

səviyyədən 1 metr yuxanda, 2%-i isə 50 m yüksəklikdə yerləşir. Ölkə

ərazisi şərq və cənub-şərqə yüksələrək Niderlandla Belçika və AFR

sərhədlərinin birləşmə nöqtəsində 321 m-ə çatır. Niderlandın bütün

ərazisi kövrəJc dördüncü dövr çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Ana

süxurlar məhdud sahələrdə şərq və cənub-şərq istiqamətində üzə

çıxır. Burada paleozoy dövründən yer qabığınm çökməsi və qalın

çöküntülərin toplan- mağma şərait yaratmışdır.

Çöküntü suxurları ilə faydalı qazıntıların əmələ gəlməsi

əlaqədardır. Ölkənin cənub-şərqində Limburqda məhsuldar kömür

layları yerləşmişdir. Şimal-şərqdə yuxarı Perm çöküntüləri

dərinliyində daş duz və təbii qaz yatağı aşkar edilmişdir. Neftin ən çox

ehtiyatı da bu ərazidə və Cənubi Hollandiyada müəyyənləşmişdir.

Niderland sahilləri 20-56 m hündürlükdə olan dyunlarla

örtülüdür. Dyun qurşaqları məhsuldar polderləri (torpaqları) su-

basmasmdan qoruyur. Yerüstü və yeraltı su axınları sıx dren

kanallarla və nasoslarla tənzimlənir. Bu mədəni landşaf torf

yataqlarının yerində əmələ gəlmiş göllər vardır.

Subasmadan qorunmaq Niderlanların ən vacib həyati

məsələlərindən biri olmuşdur. O qurutma ilə paralel aparılmışdır. İlk

torpaq bəndi XI əsrin əvvəlində tikilməyə başlanmış sonradan isə

şlyüzlər düzəldilməyə başlamlnuşdır. Bu fəaliyyətin izləri öz əksini

coğrafi adlarda tapmışdır. "Dam" sözü hollan dilində bənd

deməkdir. Bu söz bir çox yaşayış məntəqələrinin adlarına, o cümlədən

böyük şəhərlərin adlarına - Amsterdam - tərcümədə "Amstel"

çayının Rotterdam isə "Rot- te" çayının mənsəbində bənd deməkdir.

Orta əsrlərin fəlakətli su basmaları hidrotexniki və meliorativ işlərin

görülməsinə təkan vermişdir.

XV əsrin əvvəllərində artıq suların qovulması üçün heyvan

dəyirmanlarmdan istifadə edilir və XIX əsrdə həmin dəyirmanlar

nasos stansiyaları ilə əvəz olunur.

Dənizin təbii fəlakətləri ilə uzunəsrlik mübarizə nəticəsində

Niderlandlılar on min hektarlarla məhsuldar torpaq əldə

114

etmişlər və dünyada dənizin yerində yaranmış ölkə kimi şöhrət

qazanmışlar.

Bu ağır vəziyyəti nəzərə alaraq Hollandiya mühəndisləri XIX

əsrin sonunda təbiətin dəyişdirilməsi haqqında layihə təklif etmişlər.

1980-ci ildə həmin layihə həyata keçirilmişdir. Bu işlərin həyata

keçirilməsi çox gərgin əmək və küllü miqdarda vəsaitin hesabına

olmuşdur.

Niderlandın iqlimi Avropanın atlantik düzənliyinin mülayim

qurşağını xatırladır. Ölkə ərazisinin kiçik olması yüksəkliklərin

olmaması nəticəsində iqlim müxtəlifliyi zəif nəzərə çarpır. Bütün ili,

xüsusən qışda Atlantika tərəfində ölkə üzərinə sikİonlar gəlir.

Buludlu, tez-tez qalın dumanlanan, yağıntılı dəyişkən hava

təkrarlanır.

İl ərzində 35 aydın gün olur. İllik yağıntıların miqdarı 650-

700 mm-ə çatır, onlann maksimumu avqust-oktyabr aylarında olur.

Qış yumşaq, yay isə sərin keçir. Orta yanvar temperaturu -3 -1 -yə,

iyulunku +17 +20 arasında dəyişir. Qar yağması çox nadir olur, hətta

qışda yağıntılar yağış şəklində düşür. Kəskin şaxtalar müstəsna

hallarda olur.

İqlim şəraiti yem, taxıl, texniki, meyvə bitkilərinin yetişməsi və

yüksək məhsul vermələri üçün əlverişlidir. Şaxtasız günlərin çox

olması açıq havada erkən yazdan payızın sonuna kimi tərəvəz

yetişdirilməsinə imkan verir. Digər qonşu ölkələrlə müqayisədə

Niderlandın atmosferi az zəhərlidir. Çünki sənaye kompleksləri

nisbətən gec yaradılmış və müasir texnika ilə təmin olunmuşdur.

Niderlandda çay şəbəkəsi olduqca sıxdır. Ölkənin böyük

hissəsi Reyn çayının şaxələnmiş deltası ilə parçalanmışdır. Onun

qolları Vaal və Neder-reyn. Aşağı hissədə Maas və Şeldlə birləşirlər.

Çaylar dolu axırlar. İllik su axını 110 mlrd kub km- dir. Onun 70

mlrıd-ı Reynin payına düşür. Niderlandda çaylarm daşması böyük

təhlükə yaradır, əgər çayların dolu axını dənizin qabarması ilə eyni

vaxtda qarşılaşarsa bu dəhşətli təhlükə yaradır. Onlar öz axınından

çıxaraq sahildə olan bəndləri uçurur və bütün ətrafı basır. Axırıncı

belə təhlükəli daşma 1953-cü ildə qeydə alınmışdır.

115

Niderlandda təbiətin dəyişdirilməsinə yönəldilmiş bö3dik

layihələr, bu ölkənin ərazisinin genişləndirilməsinə

istiqamətləndirilmişdir.

Niderlandın ərazisinin kiçikliyinə baxmayaraq onun torpaq

bitki örtüyü müxtəlifdir. Şimal və Şərqdə çimli-podzol torpaqlar

yayılmışdır. Çox yerlərdə burnusun sün"i toplanmasına (onlara

peyin, çim, meşə döşəməsi qarışdırmaqla) nail olmuşlar ki, plaqqen

adlandırırlar və özünün əkinçilik xüsusiyyətinə görə Avropada

birinci sayılır. Cənub-şərqdə qonur torpaqlar yayılmışdır.

İntensiv kənd təsərrüfatının inkişafına qədər ölkə ərazisində

palıd, fıstıq, vələs və göyrüş kimi enliyarpaq meşələr yayılmışdır.

Hazırda onun tərkibi bir qədər dəyişmiş, sün"i salınmış meşələrin

miqdarı artmış və tərkiblərində şamın miqdarı artmışdır. Ərazinin

8%-i meşələrlə örtülüdür.

Heyvanat aləmi zəngindir. 180 növ quş növündən 2/5-si

sularda və onların ətrafında yaşayır. Burada köçəri quşların

qışlaması üçün yaxşı şərait vardır. Niderlandda üç milli park -

"Xoqe- Veİyuke" (5,6 min ha), "Velyuved" (3,9 min ha)

"Konnemerdeynen" vardır.

Əhalisi: Əhalinin əksər hissəsini, şimal, şərq və mərkəzi

hissədə yaşayan hollandlar təşkil edir. Niderland (Holland) dili

ölkədə dövlət dilidir. Niderlandm Brabant və Limburq əyalətlərində

flamandlar yaşayırlar ki, onlar əhalinin 13%-ni təşkil edir. Hazırda

flamandlarla, hollandlar həmrəylik təşkil edərək vahid Niderland

millətini təşkil edirlər. Bundan başqa Niderlandda yəhudilər,

almanlar, indoneziyalılar və digər xalqlar yaşayır. Əhali iki dini

etiqada - kotolik və protestanta xidmət edir. Təbii artım digər qərbi

Avropa ölkələri kimi Niderlanda da aşağıdır. Doğum - 18,5, ölüm 8

nəfər, təbii artım hər 1000 nəfərə 5.5 nəfər təşkil edir. Əhalinin orta

sıxlığı hər 1 kv km-ə 372 nəfər təşkil edir. Amsterdam, Rotterdam,

Haaqa Utrext, Xarlem, Leydan, Kilvereyumda hər 1 kv km -də 2100

nəfər yaşayır.

Əhalinin sosial tərkibi müxtəlifdir. Ən böyük qrup - fəhlə

sinfidir və qulluqçularla birlikdə iqtisadi aktiv əhalinin 2/3-ni təşkil

edir. Yüksək gəlir əldə edən əhali 1% təşkil edir.

116

iqtisadi aktiv əhalinin (4,8 mln, nəfər), sənayedə 32%, kənd

təsərrüfatı və balıq ovunda 6%, ticarət və nəqliyyatda 25% məşğul

olur. Qadın əməyindən istifadəyə görə Niderlan Qərbi Avropada ən

aşağıda durur. Evli qadınlar nadir hallarda

işləyirlər. Evlənən kimi qadınların işdən azad edilməsi başlayır.

Qadınlar kişilərdən az əmək haqqı alırlar.

Təsərrüfatı: Müharibədən sonrakı dövrdə Niderland

sənaye-aqrar ölkəsindən yüksək xidmətə malik sənaye ölkəsinə

çevrilmişdir. Milli gəlirdə sənaye və tikintinin payı 37-dən 40%- ə

qalxmış, kənd təsərrüfatı isə 13-dən 5%-ə enmişdir. Bu ölkə üçün

yüksək texniki səviyyə və istehsalda ixtisaslı fəhlə qüvvəsinin

məşğulluğu xarakterikdir.

Ölkədə sənayenin qara metallurgiya, maşınqayırma, neft

emalı və kimya sahələrinin inkişafı üstünlük təşkil edir. Bu sahələr

ETT ən yeni nailiyyətləri ilə əlaqədardır və öz məhsullarının əsas

hissəsini ixrac edir. Köhnə sahələrdən yeyinti sənayesi

möhkəmlənmiş və özünün kənd təsərrüfatı məhsullarından istifadə

edir.

60-cı illərdə zəngin qaz yataqlarmm aşkar edilməsi ölkəni

xarici idxaldan xilas etmişdir.

Müharibədən sonrakı Niderlandın iqtisadiyyatmda əmək

məhsuldarlığının yüksəlməsi, xalq istehİakma ümumi milli məhsulun

az hissəsinin sərf edilməsi ilə səciyyələnir.

Ölkənin iqtisadiyyatında nəhəng inhisarlar: "Royal datç Şeir,

"Standart oyl of Nyu-Cersi"-lə birlikdə neft emalı, neft hasilatı, qaz

hasilatının yarısına, "Yunilever" yeyinti məhsulları və kombikorm

istehsalına, konsern AKZO, kimyəvi liflər istehsalı, "Estel" qara

metal istehsalına, "Filips" radioelektronika və elektrotexnikaya

nəzarət edirlər.

Sənaye məhsulunun 17%-i dövlət müəssisələrinin payına

düşür. Dəmir, şosse yolları, kanallar, aviasiya, elektrik stansiyaları,

elektrik xətləri, qara metallurgiya və qaz hasilatının aksiyalarının çox

hissəsinə dövlət nəzarət edir.

Niderlandın AİB-də (EES) iştirak etdiyi ilk vaxtlar məhsuldar

olmuş, sonradan bu təşkilatın sün"i maneələri bu ölkənin istehsalın

ixtisaslaşması yoluna maneə yaratmışdır.

Uzun yüzillər Niderlandın ərazisində təbii resurların olmadığı

güman edilmiş, ancaq son illər geofiziki metodlarla

117

aparılan tədqiqat işləri ölkə ərazisində daş duz (ildə 3 mln t.), təbii

qaz (ehtiyatı 2400 mlrd kub m) ən böyük ehtiyatı Sloxteren (1600

mlrd kub m dünyada dördüncü yerdə durur) aşkar edilmişdir. Qaz

kəmərlərinin uzunluğu 8,5 min km təşkil edir. Haaqa və Rotterdam

yaxınhğmda neft yataqları aşkar edilmiş. Neft istehsalı 1,4 mln. t.

səviyyəsmdə saxlanılır.

Limburqda daş kömür yataqlannm kəşfi xarici yanacaq

idxalının azalmasına səbəb olur. Ölkədə nəhəng elektrik stansiyaları

- ən böyükləri Qart hövzəsi 900 min kv t s. elektrik verməklə əhali sıx

məskunlaşan ərazilərdə yerləşirlər. Çox da böyük olmayan AES

fəaliyyət göstərirlər.

Metallurgiya, maşınqayırma və elektrotexnika sənayesi, xarici

xammalla işlədikləri üçün dəniz limanlarma meyl edir.

Əlvan metallurgiya xarici xammala əsaslanır. Alüminum

sənayesi cavan sahələrdən sayılır. Ən sür"ətlə inkişaf edən

sahələrdən biri maşmqayırmadır. Qaldırıcı nəqliyyat avadanlığı,

nəzarət-ölçü və hesablama maşınları, kimya sənayesi üçün maşmlar,

yeyinti və kənd təsərrüfatı üçün maşınlar istehsalı artır.

Maşınqayırma sənayesinin 1/3-ni elektrotexnika sənayesi verir. Onun

tərkibinə elektrik mühərrikləri, inffaqırmızı, ultrabənövşəyi işıq

mənbəyi, elektron-rentgen avadanlığı, radioqəbuledicilər,

televizorlar və s. daxildir. Bu məhsullar 40 ölkəyə göndərilir. Böyük

mərkəzləri Rotterdam, Eyndhoven, Zvolledir.

Nəqliyyat maşınqayırmasında üstünlük gəmiqayırmadadır.

Onun məhsulları okean gəmiləri, yük və balıqçılıq gəmiləri, yaxtalar,

yedəklər və s.

Avtomobilqayırmanın inkişafı müharibədən sonra sür”ətli

olmuşdur. Xarici firmaların filialları da ("Ford", "General mo- tors"

və s.) fəaliyyət göstərir. Təyyarəqayırma cavan olsa da yüngül və

sür"ətli təyyarələrin hazırlanmasında ixtisaslaşmışdır.

Toxuculuq sənayesi xarici xammala əsaslanır. Yeyinti

sənayesi, xüsusilə yağ, pendir, quru süd, süd konservisi, marqarin,

yumurta, ət, tərəvəz və meyvə konservləri, şokolad və pivə istehsalı

geniş təşəkkül tapmışdır.

Yem sənayesi çox yaxşı təşkil edilmişdir.

Kənd təsərrüfatı: - Bu sahədə üstünlüyü heyvandarlıq təşkil

edir. Ona görə də otlaqlara nisbətən (62%), əkinçilikdə istifadə edilən

torpaqların miqdarı (32%) azdır.

118

Kənd təsərrüfatı yüksək texniki təchizatı, mineral gübrələrin

geniş tətbiqi ilə səciyyələnir. Kənd təsərrüfatınm elektrik- ləşdirilməsi

və mineral gübrələrin istifadəsinə görə Niderland birinci yerdə durur.

Heyvandarlıq bütün kənd təsərrüfatı gəlirlərinin 2/3-ni verir

və yüksək südlü və ətlik cinslərlə seçilir. Donuzçuluqda yüksək templə

inkişaf edir. Quşçuluq da yüksək məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Quşların

əsas hissəsi diri və kəsilmiş şəkildə, həmçinin yumurta xaricə

göndərilir. Niderland qədimdən özünün sür"ətli qaçan və dözümlü

atları ilə də şöhrət qazanmışdır. Əkin sahələri Niderlandda çox deyil,

ancaq yüksək məhsuldardırlar. Ölkə özünü taxıl və yemlə tə"min edə

bilmir. Taxılın bir hissəsi yem üçün istifadə edilir, digər hissə xaricə

yaxşı növ əkin materialı kimi satılır.

Ölkədə kartofçuluğun inkişafı qida, həm də yem üçün xüsusi

əhəmiyyətə malikdir.Mülayim iqlim məhsuldar torpaqlar ölkədə

tərəvəz və bağçılığın inkişafına tə"minat verir. Tərəvəz açıq havada

və istixanalarda yetişdirilir. Tərəvəzlərdən kələm, soğan, lobya, yaşıl

noxud, kök, xiyar, pomidor yetişdirilir. Meyvələrdən - alma, armud,

gilənar, gavalı.

Balıqçılıq ölkənin ən"ənəvi təsərrüfatlarından hesab edilir.

Niderland AİB Ölkələri içərisində balıq məhsulları ixracına görə

xüsusi mövqeyə malikdir.

Nəqliyyatı: Niderland beynəlxalq su, dəmir və avtomobil

yollarının kəsişməsində yerləşir. Rotterdam ən böyük dəniz limanıdır

və ümumi yük dövriyyəsinə görə(260-300 mln t. ildə) Nyu-York və

London portlarından 5 dəfə üstündür.

Xarici ticarət əlaqələrində su yolları, daxiliyükdaşimalarda

avtomobil yolları daha çox əhəmiyyətlidir.

Dəniz yüklərinin 4/5 Rotterdam, sonra isə Amsterdamın

üzərinə düşür.

Su yolları ilə dəmir filizi, metallar və metal avadanlığı, tikinti

materialları daşınır.

Ölkədə 82,5 min km bərk örtüklü yollar vardır. Son vaxtlar

Amsterdam və Rotterdam limanları ilə Böyük Britaniya və

Skandinaviya ölkələri portları arasında bərə əlaqələri yaradılmışdır.

Dəmir yolları 3,3 min km uzunluğa malikdir.

70 ölkənin 110 şəhəri ilə birbaşa təyyarə reysləri işləyir.

119

Niderlandın əsas ticarət tərəf müqabili Avropa iqtisadi birliyi,

həmçinin ABŞ-dır.

Niderland turizmin yüksək inkişaf etdiyi ölkədir. Tunzm- də

110 min nəfər iştirak edir. Turistlərin əsas axım Böyük Britaniya və

AFR-dandır.

İSPANİYA

Ümumi mə"lumat

İspaniya Avropada ərazisinə görə (Fransadan və Ukraynadan

sonra) üçüncü dövlətdir. Ölkə Pireney yarmada- sının çox hissəsini

Balear və Pitiuz adaları (Aralıq dənizdə) və kanar adalarını tutur.

Ümumi ərazisi 505,9 min kv km-dir. Paytaxtı Madrid şəhəridir.

Əlçatmaz Pireney dağları İspaniyanın digər ölkələrlə olan

xarici iqtisadi əlaqələrini çətinləşdirir. Aralıq dənizi ilə Atlantika

okeanı arasında körpü olan İspaniya Cəbəllütariq boğazından keçən

dəniz kommunikasiyalarının kəsişdiyi yerdə yerləşməklə vacib siyasi

və strateji mövqeyə malikdir.

Ölkənin sahillərini yuyan dənizlər təkcə xarici əlaqələr üçün

deyil, kobotaj daşımaları və balıqçılıq üçün də böyük əhəmiyyətə

malikdir.

Ölkənin sahilləri nisbətən sıldırım və az kəsilmişdir, münasib

təbii buxtası yoxdur. Təbii buxta şimal-qərb sahilində Aralıq

dənizinin bir sıra hissələrində (Qalisiyada) vardır. Quru sahilləri

Portuqaliya, Fransa, Andorra və Qibraltorladır.

Ölkənin şimaldan cənuba məsafəsi 840 km, qərbdən şərqə isə

1000 km-dir.

Əhalinin miqdarına görə İspaniya Almaniya, Böyük Britaniya,

İtaliya, Ukrayna və Fransadan sonra Avropada altıncı yeri tutur (39,2

mln nəfər 1995-ci il).

İspaniya 1939-eu ildən 1975-ci ilə qədər faşist tipində totalitar

dövlət olmuşdur. 1977-ci ildə son 20 ildə parlamentə sərbəst seçgilər

keçirilir, 1978-ci ildə referendum vasitəsilə ölkədə yeni konstitusiya

qəbul edilib.

Qanunverici orqan iki palatadan ibarət parlamentdir.

İspaniya AİB (EES) ilə inteqrasiyadadır və NATO-nun

üzvüdür. 14/XII 1955 ildən BMT üzvüdür.

120

ölkə dünyanın keçmiş müstəmləkə ölkəsi olmasına

baxmayaraq hazırda onun tabeçiliyində şimali Afrikada Seuta və

Melilya şəhərləri var.

İspaniya - digər Avropa dövlətlərindən siyasi və sosial-

iqtisadi strukturuna görə seçilən özünəməxsus dövlətdir.

İqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsinə görə inkişaf etmiş kapitalist

ölkələrinə yaxınlaşır.

Müasir İspaniya - kapitalist ölkəsidir.

Təbiəti: İspaniya özünün təbii şəraitinə görə subtropik

zonada yerləşir və eyni zamanda təbiət özünəməxsusluğuna görə

fərqlənir. Bu Pireney yarımadasının onu əhatə edən Avropa

dövlətlərindən fərqlənməsi, Afrika qitəsinə yaxınlığınm onun

təbiətinə tə"sir göstərməsi ilə əlaqədardır. Pireney yarımadasının

landşaftının müxtəliflik xüsusiyyəti Atlantik okeanı və Aralıq dənizi

arasında yerləşməsi ilə yanaşı, səthinin mürəkkəb quruluşu ilə

bağlıdır. İsveçrədən sonra İspaniya Avropada yüksək dağlıq ölkədir.

Dağlar və yaylalar ərazinin 89%-ni təşkil edir. Avropada ən yüksək

yayla (orta hün. 660 m) Meseta ölkə ərazisinin yarısını tutur.

Sahil dağlıq silsiləsi İspaniyanın təbiətinə əsaslı tə"sir göstərir.

Onlar Atlantik dənizinin tə"sirini azaldır, ölkənin daxili rayonlarına

kontinental xarakter verir, nəqliyyatın inkişafını mərkəzi rayonlarla

sahil rayonları arasındakı iqtisadi əlaqələri çətinləşdirir.

Vadilər və ovalıqlar ölkə ərazisinin 11%-ni tutur. Relyefin

müxtəlifliyi ölkənin tarixində və təsərrüfat fəaliyyətində, əhalinin

məskunlaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Neft və qaz ehtiyatları

yoxdur, ancaq müxtəlif filiz qazıntıları ilə zəngindir. Faydalı

qazıntılar kompleksi ölkə ərazisində, xüsusən kənar dağlıq

hissələrində geniş yayılmışdır.

Yanacaq-energetika ehtiyatlanndan daş kömür antrasit

(aşkar edilmiş ehtiyatları 3,7 mlrd.t.) Ovyedo və Leon vilayətlərində,

aşkar edilmişdir. Dəmir filizinin ümumi ehtiyatı 2,5 mlrd t. olub,

Biskay, Qranada, Leon, Teruel, Santander, Almeriya, Luqo və

Ovyedo əyalətlərində cəmlənmişdir. Digər metal filizlərindən pirit,

sink, mis, qurğuşun, qalayla zəngindir. Pirit ehtiyatına (315 mln.t.

tərkibindəki filizə görə) görə İspaniya dünyada birinci yerlərdə

durur. Piritlər Serra-Morena dağlarının

121

cənub yamacında tapılmış Rio-Tinto, Tarens yataqlarında

cəmlənmişdir. Qurğuşun-sink filiz yataqları çox rayonlarda, əsasən

Serra-Moren dağlarmın Xaen əyalətindəki Linares, La-Karolina

yataqlarında Kartexan və Luqo əyalətlərində toplanmışdır. Qalay

Qalisiya kristallik massivində vardır. Uran filizinin rentabelli

ehtiyatına görə (10-11 min t7 İ308) İspaniya Avropada ikinci yerdə

durur. O, əsasən Salamanka, Kordovada yerləşir. Dünyada zəngin

civə ehtiyatları Baldeasaq çayının vadisində yerləşir.

Özünəməxsus coğrafi mövqeyi, dağlarm yayla və ovalıqlarla

əvəz olunması. Atlantik okeanının tə"siri, "quru" kontinental Afrika

iqliminə yaxınlığı ölkədə iqlim müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur.

Ölkənin dağlıq olması ilə əlaqədar burada şaquli zonahlıq da

mövcuddur.

Bütün İspaniya ərazisində temperatur sıfırdan yuxarı 14- 19

arasında tərəddüd edir. Ancaq ölkənin ayrı-ayrı hissələrində

temperatur rejimi müxtəlifdir. Yanvar ayının orta temperaturu

şimalda 8-10, orta hissəsində 10-12, cənubda isə nisbətən isti iyul

ayının orta temperaturu 18-20-yə yüksəlir. Aralıq dənizi sahillərində

26-yə qədər yüksəlir. Ölkənin cənubunda ilin 200 günü orta günlük

temperatur +25-dən aşağı olmur. Ərazinin böyük hissəsində

rütubətin çatışmaması, günəşin çoxluğu xarakterikdir.

Yağıntıların paylanmasında da kəskin fərq nəzərə çarpır.

Şimal və şimal-qərb rayonları yağıntıların miqdarına görə irəlidə

gedir, mərkəzi və cənub-şərq rayonları nisbətən qurudur. Bu

xüsusiyyətinə görə ölkə "rütubətli" və "quru" İspaniyaya bölünür.

Rütubətli hissədə 900 mm, "quru" hissədə 500 mm yağmtı düşür.

Ölkə yaxşı şaxələnmiş hidroqrafık şəbəkəyə malikdir. Onlardan

böyükləri - Ebro, Taxo, Tvadiana, Duero, Qvadalkvivir çaylarıdır.

Hidroenerji ehtiyatları 16,5 mln kVt s. hesablanır. Ebro (4,1

mln kVt.s), Qalisin (3,6 mln kVt.s), Duero (2,7 mln kVt.s) və s.

çaylarında eəmlənmişdir. Yeraltı suların miqdarı 200 mlrd kub m

hesablanır.

Ərazisinin 10%-i meşələrlə örtülüdür. Burada 8 min bitki

növlərinə rast gəlmək olur. Fıstıq, palıd meşələri üstünlük təşkil edir.

Burada probka palıdmdan probka hazırlamaq ölkə üçün

122

özünəməxsus sənaye forması vardır. Dünyada bu sahədə

Portuqaliyadan sonra ikinci yeri tutur.

Əhalisi: İspaniya əhalisi etnik cəhətdən qeyri sabitdir. Tarixi

mövcud olan şəraitlə əlaqədar İspaniyada dörd müxtəlif xalqdan;

ispanlar, katolonlar, qalisiyalılar və basklardan ibarətdir. Əhalinin

3/4 ispanlardan təşkil olunmuş və ərazisinin 84%- də onlar

məskunlaşmışlar. Digər xalqlar əhalinin 16%-ni təşkil edir və

ərazinin şimal, şimal-şərq kənarında məskunlaşmışlar.

Ölkədə rəsmi dövlət dili İspan dilidir. İspaniya əhalisinin

hamısı (99%) katolikdirlər. Əhalinin miqdarına görə (39 mln nəfər

1995) Avropada altıncı yerdə durur.

Ölkədə təbii artımın azalması ilə yanaşı ölüm göstəriciləri də

(xüsusilə uşaq) azalmışdır. 1900-ci ildə hər 1000 nəfərə ölüm 28,

1980-ci ildə 8,5, 1995-ci ildə isə 5,6 nəfərə enmişdir. Bu da ölkədə təbii

artımın çoxalmasına (sonuncu 10 ildə hər 1000 nəfərə 10-12 nəfər)

səbəb olmuşdur. Digər ölkələr kimi İspaniyada da əhalinin cinsi

tərkibində qadınların çox olduğu qeydə alınır. Bunun səbəbi kişilərə

nisbətən (75,2 il), qadınlarm (81,2 il) uzunömürlülüyüdür. Şəhər

əhalisinin miqdarı, kənd əhalisinə nisbətən yüksəkdir. Əhalinin hər 1

kv km sıxlığı 105 nəfərdir. Madrid olduqca böyük əhali sıxlığma (hər

Ikv km-də 545 nəfər) malikdir. Sənaye, ticarət və turizmin üstünlük

təşkil etdiyi şəhərlər getdikcə artır.

Təsərrüfatı: İspaniya sənaye-aqrar ölkəsi olub, özünün

təsərrüfat inkişafı səviyyəsinə görə inkişaf etmiş Avropa ölkələrindən

geri qalır. İspaniyanın müasir təsərrüfatının meydana gəlməsi

ölkənin özünəməxsus tarixi xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. İspaniyanın

beynəlxalq kapitalist əmək bölgüsünə qoşulmaması, onun

təsərrüfatının təkmilləşməsini ləngidkdi. 1959-cu ildə böyük

pul-maliyyə böhranı, ölkənin əvvəlki iqtisadi siyasətdən əl çəkməyə

məcbur etdi.

1959-cu ildən beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının, ilk növbədə

ABŞ köməkliyi ilə "açıq iqtisadiyyat" həyata keçirilməyə başlayır.

Bunun əsasını isə iqtisadiyyatın liberallaşması, xarici kapitalın və

texnikanın ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi təşkil edir. Xarici

vətəndaşlara da ölkə vətəndaşları kimi hüquqlar, həmçinin özlərinin

gəlirinin xaricə göndərilməsinə icazə verilir. Xariciləri isə bura cəlb

edən ucuz işçi qüvvəsi idi.

123

"Açıq iqtisadiyyat" siyasətinin həyata keçirilməsilə xarici ticarətin

liberallaşması, bank işi və 1964-cü ildə təsərrüfatın tənzimlənməsi

sistemi aparılır. Ölkədə vergi və digər güzəştlərlə dövlət özəl sektora

istiqamət verir. Bu dəyişikliklər İspan iqtisadiyyatınm müasir

kapitalist təsərrüfatı inkişafı yolu tutmasma səbəb olmuşdur.

Dünya bazarında 60-cı illərin sonu 70-ci ilin əvvəllərində

əmələ gəlmiş iqtisadi vəziyyətə görə ölkədən getmiş emiq- rantlar və

turistlərdən əldə etdiyi vəsait hesabına İspaniya iqtisadiyyatın

tezliklə inkişafına nail oldu.

Ölkədə hazırda həll olunası problemlərdən biri sənayedə

struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsidir.

Sənayesi: İspaniya sənayesi 1975-ci ilə qədər inkişaf edərək,

onun rolu ölkə iqtisadiyyatında yüksəlir. 1960-1975-ci illərdə

İspaniya sənayesinin inkişafı Avropanın kapitalist ölkələri arasında

ən yüksəkdə dururdu. İstehsal 2 dəfədən çox artır, onun strukturu

çoxsahəli xarakter alır.

Ölkədə sənayenin yeni sahələri və texniki cəhətdən müasir

müəssisələr meydana gəlmişdir. Yeni sahələrə elektrotexnika,

elektron, aviasiya və neft kimya sənaye sahələri daxildir. 1981-ci ildə

ümumi daxili məhsulda sənayenin payı təxminən 40 %, orada

çalışanlar bütün məşğul əhalinin 36%-ni təşkil etmişdir.

İstehsalın ümumi inkişafına baxmayaraq ölkədə sənayenin

inkişafı nisbətən aşağıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, inkişaf etmiş

kapitalist ölkələrinə nisbətən İspaniya sənayesinin istehsal səviyyəsi

aşağıdır. Kiçik və xırda müəssisələr üstünlük təşkil etdiyi üçün

onların maliyyələşdirilməsi, texniki bazalarının lazımı qədər inkişaf

etməməsi İspaniyanın xarici ticarət mövqeyini və bazarda rəqabətə

dözümlülüyini zəiflədir.

Sənayenin inkişafı ilə yanaşı onun yerləşdirilməsində də

irəliləmələr olmuşdur. Madrid ölkədə böyük sənaye mərkəzinə

çevrilmişdir. Digər sənaye mərkəzləri: Valyadolid, Saraqosa,

Puertolyano, Sevilya, Alxesiras, Uelva, Kadis, Kartexana meydana

gəlmişlər.

Keçmişdə ən vacib sahələrdən biri olan dağ-mə"dən sənayesi

son illər İspan sənayesində axırıncı yerlərdə durur. Bununla belə

İspaniyada bir sıra sahələr kapitalist aləmində 124

görkəmli yer tutur. Civə ehtiyatlarına görə dünyada birinci- ikinci

yerləri bölüşdürür. Civə filizləri ildə 1,5 min ton işlənilir, əsas

mə"dənləri Almaden, dəmir və mis piritlərinin hasilatma görə

üçüncü yerdə durur, əsas mərkəzləri Rio-Tinto, Tarsis,

Serra-Morenin cənub yamacları, Mursip və Asturidir.

Dəmir filizi əsasən Biskay vilayətində, volfram filizi

Pontevedra və Qalisiyada hasil edilir. Bundan başqa tspaniyada uran

filizləri, qurğuşun və mis filizləri, kalium duzları hasil edilir. Ölkənin

dağ-mə"dən sənayesində kömür xüsusi yer tutur. İspaniya istehlak

etdiyi mineral xammalın 40%-ni hasil edir. Ölkə aluminium, asbest,

marqans, nikel, titan, fosfatlar və xüsusilə neft məhsulları istehsalı

üçün xammala görə tam xaricdən asılıdır.

İspaniya sənayesində və bütün iqtisadiyyatmda zəif sahə

energetikadır.

1981- ci ildə İspaniya enerjiyə olan tələbatının yalnız

61,4%-ni tə"min edə bilmişdir. Enerji tə"minatında son illər elektrik

enerjisi üstünlük təşkil edir.

Ən çox enerji istehlak edən sənaye sahəsi qara

metallurgiyadır. Ölkə ildə 5 mln tondan artıq dəmir filizi ixrac edir.

Ölkənin ildə bütün müəssisələrinin 17 mln ton polad istehsal etməyə

gücü çatır.

Əlvan metallurgiya qara metallurgiyaya nisbətən zəif inkişaf

etmişdir. İldə 387 min ton aluminium, 152 min ton sink, 144 min ton

mis və 90 min ton qurğuşun istehsal edi- lir.Maşınqayırma və metal

işləmə sənayesi ölkədə birmci yer tutmasına baxmayaraq (dəyərinə

görə bu sahə 1/5-dən artıq), inkişafı qeyri bərabər yerləşməsi

cəhətdən zəifdir.

Ən çox inkişaf edən nəqliyyat maşınqayırması, zəif inkişaf

edən dəzgahqayırmadır. Nəqliyyat maşınqayırması İspan sənayesinin

vacib bölməsidir. Avtomobil maşınqayırması, gəmiqayırma hamıdan

yaxşı inkişaf etdiyi halda lokomativ və təyyarəqayırma sahələri zəif

inkişaf etmişdir. Avtomobil zavodları, əsasən xarici firmaların

filialları (FİAT, "Reno", "Folksvaqen", "Sitroen", "Kraysler" və s.)

Madrid, Barselona, Valyadolid, Visoda tikilmişdir.

Gəmiqayırma sənayesi inkişafma görə inkişaf etmiş ölkələr

sırasına çıxır və məhsulları müvəffəqiyyətlə rəqabətə

125

tab gətirir, ölkədə 30-dan artıq gəmiqayırma kompaniyası fəaliyyət

göstərir. Gəmiqayırmanın nəhəng mərkəzi Kadis limanıdır.

İspaniyada sənayesinin əsas sahələrindən biri - dəzgahqa-

yırmadır. İspaniyanm dəzgahları 100-dən artıq ölkəyə ixrac edilir.

Dəzgahqayırmanm əsas mərkəzləri - Madrid, Salensiya və

Saraqosadır.

Sür"ətlə inkişaf edən əsas sənaye sahəsi - kimyadır. Ölkə

sənayesində məhsullarınm ümumi qiymətinə görə maşmqayır-

madan sonra ikinci yeri tutur.

Ölkədə son zamanlar tikinti sənayesi - xüsusilə sement

istehsalı yaxşı inkişaf etmiş və sement ixracına görə İspaniya

Yaponiya ilə birlikdə birinci yeri tutur.

Gündəlik tələbat mallarmın istehsalı sahələri həmişə vacib yer

tutmuşdur. Yeyinti sənayesi sahələri bütün ərazi üzrə bərabər

şəkildə yerləşdirilmiş; əsas sahələri şərabçılıq, yağ e"malı,

meyvə-tərəvəz, balıq konservidir.

Kənd təsərrüfatı: Hazırda bütün kənd təsərrüfatı

məhsulları, ümumi sənaye məhsullarının 1/4-ni təşkil etməsinə

baxmayaraq bu sahə İspaniya üçün əsas sahə kimi qalmaqdadır. İndi

ispan əhalisinin 1/3-i kənd təsərrüfatı ilə bağlıdır, ölkə sənayesini

xammalla, əhalinin istehlakmı ödəmək üçün kənd təsərrüfatı geri

qalır.

İspaniyanın ərazisinin kiçik bir hissəsində aşağı məhsuldar,

dəmyə əkinçilik üstünlük təşkil edir. Heyvandarlıq və meşəçilikdə də

aşağı məhsuldarlıq mövcuddur.

Kənd təsərrüfatında bitkiçilik üstünlük təşkil edir. Kənd

təsərrüfatı məhsulları dəyərinin 5 3%-ni bitkiçilik, 41 %-ni

heyvandarlıq, 6%-ni meşə və digər sahələrin məhsulları təşkil edir.

İspaniya kənd təsərrüfatmın xarakter xüsusiyyəti onun

çoxsahəli olmasıdır. Kənd təsərrüfatında kiçik sahibkarlıq üstünlük

təşkil edir. Eyni zamanda muzdlu əməyə əsaslanan kapitalist

təsərrüfatları da inkişaf edir.

Ölkə kənd təsərrüfatmın aşağı məhsuldarlığa malik olması

onun səmərəsiz, köhnə metodlarla aparılması, əməyin zəif me-

xanikləşməsi, sün"i gübrələrdən lazımı qədər istifadə edilməməsi ilə

izah edilir. Mineral gübrələrin istifadəsi, kənd təsərrü- fatmm

mexanikləşməsinə görə İspaniya Avropada sonuncu yeri

126

tutur. Nisbətən mexanikləşdirilmiş kənd təsərrüfatı Kataloniya. Ebro

hövzəsi və Qvadalkvivira vadisindədir.

Ölkə ərazisinin 10%-i kənd təsərrüfatı üçün yararlı

məhsuldar torpaqlardır.

Kənd təsərrüfat torpaqlarınm əksər hissəsində taxıl bitkiləri,

zeytun və üzüm əkilmişdir. Buğda, arpa və vələmir əsasən dəmyə

torpaqlarda əkilir. Qarğıdalı şimalda əkilir. İspaniyada çəltikdən ən

yüksək (hər hektardan 61,1 sentner) məhsul alınır. Düyü

istehsalında İtaliyadan sonra ikinci yeri tutur. İspaniyada kartof,

tərəvəz bitkiləri ixrac edilir. İxrac üçün xüsusi zeytun, üzüm və sitrus

bağları əsas yer tutur. Zeytun və sitrus bitkilərinə görə qabaqcıl yer

tutur. Texniki bitki əkinləri - şəkər qamı- şı, günəbaxan, pambıq,

tütün və şəkər çuğunduru az sahə tuturlar.

Heyvandarlıq İspaniyada zəif inkişaf etmişdir. Bunun səbəbi

təbii otlaqların zəif məhsuldarlığı, yem bazasının zəifliyi, ərazinin

parçalanmış olmasıdır.

Nəqliyyatı və xarici iqtisadi əlaqələri: Ölkədə daxili yük

daşımalar əsasən avtomobil və dəmir yolları vasitəsilə, xarici isə dəniz

nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Yük və sərnişin daşımalarına görə

avtomobil nəqliyyatı birinci yerdə durur. Hazırda İspaniyada

avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 146 min km təşkil edir. Dəmir

yollarınm uzunluğu 18 min km, o cümlədən 3 min km elektrikləşmiş

dəmir yolları təşkil edir.

İspaniyanın sahil xəttinin uzunluğu dəniz nəqliyyatı üçün

geniş imkanlar yaratmışdır. İspaniya xarici daşımaların 90%-i, daxili

yükdaşımalarının 30%-i dəniz nəqliyyatı ilə həyata keçirilir.

İspaniyada 200-ə qədər ümumi dövlət və yerli əhəmiyyətli limanlar

vardır. İspaniya iqtisadiyyatı üçün xarici iqtisadi əlaqələr, xüsusən

xaripi ticarət və turizm böyük əhəmiyyətə malikdir.

İspaniya özünün duru yanacağa və kauçuka, sənaye və

energetik avadanlığın mürəkkəb növlərinə olan tələbatım idxalın

hesabına ödəyir. Adambaşına ixraca görə İspaniya kapitalist

aləmində Yunanıstan və Türkiyədən irəlidədir. Xarici aləmdən idxal

etdiyi məhsulları, ixrac etdiyindən 2 dəfə çoxdur. Bu göstərir ki,

İspaniya artıq neçə onilliklərdir ki, mal balansında

127

mənfi saldoya malikdir. Xarici ticarət həmkarları inkişaf etmiş

kapitalist ölkələri xüsusilə AİB və ABŞ-dır.

AVSTRİYA

Avstriya kiçik əraziyə malik olan ölkədir. Avropanm

mərkəzində yerləşir və dənizə çıxış yolu yoxdur. Ərazisi 84 min kv

km, əhalinin sayı isə 8 mln nəferdir. Avstriya Çexiya, Slovakiya,

Macarıstan, Sloveniya, Xorvatiya, Serbiya, qərbdə Almaniya, İtaliya,

İsveçrə və Likteynşteyn dövlətləri ilə həmsərhəddir. Ölkənin ərazisi

üzüm salxımına bənzər şəkildə qərbdən şərqə uzanmışdır. Avstriya

Alp və Dunay sahili ölkəsidir. Avropanın yolayncmda yerləşir.

Avstriyadan şimalda yerləşən ölkələrin yolu Alp vasitəsilə buradan

Aralıq dənizi hövzəsinə, Dunay hövzəsi vasitəsilə Balkan ölkələrinə

keçir. Avstriyanın sıx əhalisi və inkişaf etmiş rayonları şərqdə

yerləşməklə qonşu ölkələrlə geniş əlaqə saxlamağa imkan verir.

Avstriya federativ burjua respublikasıdır. Onun tərkibinə hər

birinin parlamenti, konstitusiyası və hökuməti olan 9 torpaq

daxildir. Aşağı və Yuxarı Avstriya torpaqları Dunayın hər iki

sahilində, Zalsburq, Tiron, Forariberq, Karintiya və Ştiriya

Alplarda, Burqenländ orta Dunay düzənliyində ölkənin şərqində

yerləşir. Avstriyanın Mərkəzi Vyana inzibati bölgü cəhətdən

torpaqlara bərabərdir. Bu bölgü tarixi keçmişdəndir. Faktiki olaraq

Avstriya - mərkəzləşdirilmiş dövlətdir. Ölkənin yüksək dövlət

hakimiyyəti iki palatadan təşkil olunmuş (milli və fedaral şura)

parlament və hökumətdən ibarətdir. Milli şuranın deputatları

ümumi səsvermə yolu ilə 4 il müddətinə seçilir. Federal sovet isə

torpaqların lantaqlan tərəfindən təyin edilir.

Başda federal kansler olan hökuməti Milli sovetə seç- gilərdə

daha çox səs almış partiya təşkil edir. Dövlətin başçısı prezident 6 il

müddətinə ümumi seçgilər vasitəsilə seçilir. Avstriyada bir neçə

siyasi partiya fəaliyyət göstərir. Ölkənin idarə edilməsində onlardan

ikisi - Avstriya sosialist partiyası (ASP), Avstriya xalq partiyası

(AXP) iştirak edir.

Avstriyada ingilis ölkələri tipində "klassik" iki partiyalı

sistem yaranmışdır.

128

Avstriyanın yaxın keçmişinə nəzər salsaq faşist Almaniyasının

darmadağın edilməsindən sonra SSRİ, ABŞ, İngiltərə və Fransanm

razılığı ilə 4 işğal zonasına bölünür. Sonradan 1955-ci ildə SSRİ-nin

təşəbbüsü ilə Avstriyanın qeyri asılılığını təsdiq etmək və müstəqil və

demokratik Avstriya yaranmaqla zəbt etməyə son qoyulur. Həmin

ildə də Avstriya parlamenti daimi bitərəflik haqqında qanun qəbul

edir. Həmin qanun qəbul edildiyi 26 oktyabr milli bayram günü elan

edilir.

Qanunun qəbul edilməsi Avropada beynəlxalq gərginliyin

azalması və sülhün möhkəmlənməsində böyük əhəmi)0'əti oldu.

Dövlət müqaviləsi Avstriyanın bitərəf demokratik ölkə kimi Milli

iqtisadiyyat və mədəniyyətinin inkişafmda əsaslı rol oynamışdır.

Hazırda ölkənin iqtisadi və siyasi mövqeyini müəyyənləşdirən

burjuaziyadır.

Avstriyanın xarici siyasəti əsasən qəbul edilmiş bitərəflik

prinsiplərinə uyğun müəyyənləşdirilir.

Vyana Avstriyanın digər şəhərləri kimi tez-tez beynəlxalq

görüşlərin yeri kimi seçilir. Belə ki, 1975-ci ildə burada Mərkəzi

Avropa ölkələrində qarşılıqlı surətdə silahlı qüvvələrin və silahların

ixtisar edilməci haqqında danışıqlar aparılmışdır. 1979-cu ildə

Vyanada SSRİ ilə ABŞ arasında hücum silahlarının

məhdudlaşdırılması (OSV -2) haqqında müqavilə imzalamışlar.

Avstriyanın digər ölkələrlə iqtisadi, ticarət, mədəni, elmi-

texniki əlaqələri getdikcə genişlənir.

Avstriya 14 dekabr 1955-ci ildən BMT üzvülüyünə daxil

olmuşdur.

1995-ci ildə adambaşına (ÜDM) ümumi daxili məhsul 20907

ABŞ dolları olmuşdur.

Təbiəti: Bütün Avstriya ərazisinin təbiətini müəyyən edən -

Alp dağlarıdır. Onun başı qarlı zirvələri ölkənin hər yerindən

görünür. Avstriyanın yerləşdiyi şərqi Alplar, qərbi Alplardan

alçaqdır və enlidir.

Şərqi Alplarda buzlaqlar az, meşələr isə qərbi Alpdan çoxdur.

Avstriyada Alpın yüksək nöqtəsi olan Yüksək Taueme- də 4 min

metrə çatmır (3797 m). Həmin yüksəklikdə ən böyük buzlaq Pasterse

(10 km) yerləşir. Burada karst landşaflarına tez- tez rast gəlinir.

129

Şərqi Alplar ən içəri yerlərində əlçatandır. 1371 m yüksəkliyi

olan Brenner aşırımından keçən tunelsiz dəmir və avtomobil yolları

ölkəni İtaliya ilə birləşdirir. Ölkənin təpəlikli düzənlik hissəsi ərazinin

20%-ni təşkil edir. Bu Avstriyanın Dunay boyu və ona birləşən Orta

Dunay düzənliyidir. Burada ölkə əhalisinin çox hissəsi yaşamaqla,

təsərrüfatm "ağırlıq mərkəzi" yerləşir. Burada Avstriyanın geniş

məhsuldar torpaqları, isti və rütubətli (700-900 mm yağıntı)

"üzümçülük" iqlimi mövcuddur. Bu ərazidə yay uzun, orta iyul

temperaturu +20, isti və günəşli payız hakimdir. Düzənlik və dağətəyi

ərazilərdə qış nisbətən mülayim (orta yanvar temperaturu -1-5) keçir.

Dağlarda qar xətti 2500-2800 m-də yerləşir. Yay dağlarda soyuq,

rütubətli, küləkli keçməklə, bəzən də sulu qar yağır. Bə"zən də qar

örtüyü çoxlu fəlakətlər əmələ gətirir. ‘Ancaq bə"zən də qışda qar

tamamilə yoxa çıxır. 1976-cı ilin qış Olimpiadasında belə olmuşdur.

Ərazinin dağlıq hissələri zəngin şirin su ehtiyatlarına malikdir.

Alpdan axan çaylar Dunaym rejimini müəyyən edir, yayda çox dolğun

axır. Ölkədə çoxlu göllər, xüsusən Alpın şimal dağətəyi və

cənubundadır. Onlar buzlaq mənşəlidir.

Avstriya ərazisinin 40%-i meşələrlə örtülüdür. Meşələr əsasən

insan tərəfindən az dəyişikliyə mə"ruz qalmış dağlıq ərazilərdədir.

Meşələrdən yuxan alp çəmənlikləri yayılmışdır. Bu ərazilər

heyvandarlığın yem bazasını təşkil edir.

Yanacaq ehtiyatları neft (23 mln t.), təbii qaz (20 mlrd m3),

aşağı keyfiyyətli qonur kömürdən ibarətdir. Dəmir filizləri, kiçik

əlvan metallar, qrafıt və çöl şpatına malikdir.

Təbiəti digər inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinə nisbətən

təhlükəli vəziyyətdə deyil.

Əhalisi: Avstriyanın əhalisi emik cəhətdən nisbətən

yeknəsəqdir. Əhalinin 97%-i avstriyalılardır. Bir sıra rayonlarda Ştri,

Karinti, Burqenlandda slovenslər, xorvatlar, macarlar, Vyanada

həmçinin çexlər və yəhudilər yaşayırlar. Avstriyalılar avstriya - bavar

ləhcəsində alman dilində danışırlar. Ədəbi alman dili yazılı və rəsmi

hallarda, həmçinin xaricilərlə danışıqlarda işlənir.

Dini cəhətdən avstriyalıların 89%-i kotoliklərdir. Təxminən

6% protestantdır, 3,40-i ateistdirlər.

130

Avstriya əhalisinin hazırki xüsusiyyətlərindən biri əhalinin

artımının kəskin azalmasıdır. 1995-ci illərdən orta ömür- lülük 73,5

yaşa çatmışsa demoqrafik şərait isə qeyri qənaətbəxşdir. Avstriya

mütəxəssisləri belə hesab edirlər ki, 2000-ci ilə kimi əhalinin sayı

dəyişməz qalacaq, nəticədə əmək ehtiyatlarının azalmasına səbəb

olacaq. Hər 1000 doğulmuş uşağa 5,4 nəfər uşaq ölümü düşür.

Əhalinin orta sıxlığı hər 1 kv km-ə 96 nəfərdir. Şəhər əhalisinin payı

artır, sənayedə işləyənlərin payı 42%, kənd təsərrüfatında isə 12%

təşkil edir.

Təsərrüfatı: Avstriya müstəqillik qazandıqdan sonra (1918 il)

20- ci və 30-cu illərdə böyük iqtisadi və siyasi böhran keçirmişdir.

Özünün sərhəd ərazilərini sənaye Çexiyasmı, aqrar Macarıstanı

itirmiş, çoxlu miqdarda keçmiş imperiyanı idarə edən çinovniklərini

saxlamağa çoxlu vəsait sərf etdiyinə görə uzun müddət şəraitə

uyğunlaşa bilməmişdir. 1938-1945-ci illərdə Almaniya monopolizmi

Avstriya müəssisələri üzərində özlərinin nəzarətini qoymuş və onun

təbii sərvətlərini Almaniyanın xeyrinə istifadə etməyə başlamışlar.

Çoxlu qara və əlvan metallurgiya, kimya zavodları və

hidroelektrostansiyalar tikilmiş və onlar Alman faşizminin ordusunu

təchiz etməyə yönəldilmişdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra

1946-1947- ci illərdə, 1955-ci il dövlət müqavilələri ilə keçmiş

Almaniya mülkiyyəti Avstriyanın əlinə keçir və avstriyalıların

mənafeyinə xidmət edir.

Müharibədən sonrakı dövrdə Avstriyanın sənaye inkişafı xeyli

irəliləmişdir. Hazırki Avstriya sənaye ölkələri sırasına daxildir.

Sənaye məhsulları dəyərinə görə kənd təsərrüfatını 7 dəfə üstələyir.

Avstriya kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatının 85%-ni öz

istehsalı hesabına ödəyir.

Avstriyanın xarici asılılığı çatışmayan energetik xammalını

gətirmək və artıq e"mal sənayesi mallarını kənara göndərməkdir.

Avstriyanın əsas sənaye və kənd təsərrüfatı rayonları Dunay

sahili torpaqlardır. Burada Avstriyanın 1/5 ərazisində həyat üçün

vacib təsərrüfat mərkəzləri yerləşir.

Qərbi Avropanın digər kiçik kapitalist ölkələri kimi

Avstriyanın sənayesi də özünün qeyri bərabərliyi ilə fərqlənir. Bir

sıra sənaye sahələri tamam yoxdur, ms. təyyarəqayırma,

131

bə"ziləri isə xüsusi əhəmiyyət kəsb etmir, avtomobilqayırma, elektrik

avadanlığı istehsalı.

Dağ-mə"dən sənayesi faydalı qazıntılarla zəif tə"min

olunduğu üçün maqnezium sənayesi istisna edilməklə təsərrüfatda az

rol oynayır. İstehsalına görə üstünlük ağır sənaye, ikinci yerə yüngül

və yeyinti sənayesi çıxır. Ümumilikdə yüksək mövqeyini

polufabrikatlar elektrik enerjisi istehsalı, metallurgiya,

meşəmişarlama, kağız sellüloz, elektroenergetik mə"mu- latları

istehsalı təşkil edir.

Avstriyanın iqtisadiyyatmm zəif yeri - onun yanacaq

sənayesidir. Avstriya daş kömürün hamısını, qonur kömürün bir

hissəsini, neftin 4/5, təbii qazın yarısını kənardan idxal edir. Neft və

təbii qazın 60%-i, bərk yanacağm və hidroenerjinin 20%-i yanacaq

istehlakına sərf edilir. Ölkə ildə 2 mln t. neft çıxarır, 0 da getdikcə

azalır. Nefti xaricdən (əsasən Ərəb ölkələri) Triest (İtaliya) - Vyana

neft kəməri, qazı isə RF alır, kəmər oradan İtaliyaya keçir.

Hidroelektrostansiyalar elektrikin müəyyən hissəsini verir.

Əsas yeri İES-Iər tutur, AES Sventendorfda (730 min kVs)

tikilmişdir.

(Jara metallurgiya məhsulları ölkə istehsalınm 3/4 ödəyir.

Əlvan metallurgiyada alüminium əsas yer tutsa da, özünün xammalı

yoxdur, ancaq güclü elektrik enerjisi hesabına Qərbi Avropada ən

böyük aluminium zavodu Braunau yaxınlığında tikilmişdir. Digər

əlvan metallardan öz xammalı əsasında mis və qurğuşun əridilir.

Maşınqayırma sənayenin əsasını təşkil etsə də, nəticədə

Avstriya həmin məhsulları satdığından çox alır. Çoxlu miqdarda

yeyinti və yüngül sənaye üçün maşın və apparatlar, dəzgah

avadanlığı, traktorlar, neft avadanlığı, elektrotexnika avadanlığı

istehsal edir.

Ümumi maşınqayırmanın mərkəzi Vyana, nəqliyyat

maşınqayırması, xüsusən lokomativlər Vyana, Qrats, motosildet,

motoroller, çay və kiçik dəniz gəmiləri Linsdə istehsal edilir.

Avstriyada meşə tədarükü, kağız-selüloz, kağız, karton

istehsalı inkişaf etmişdir.

132

Avstriya dağ xizəklərinin istehsalı sahəsində xüsusi şöhrət

qazanmışdır. Ölkə ixracının 1/3-i meşə məhsullannm payına

Kimya sənayesi azot gübrəsi, sün"i liflər, viskoz ipək, ştapel

parça və s. istehsalına görə dünyada tanınır.

Kimya sənayesinə nisbətən toxuculuq sənayesi geri qalır. Əsas

toxuculuq mərkəzləri Vyanadan cənuba Viner-Neyştad sənaye

rayonunda, çoxəsrlik ənənəyə malik modalı paltarlar tikişi

Vyanadadır.

Son zamanlar ETT-nin kənd təsərrüfatına tətbiqi ilə

məhsuldarlığı artırmağa və əhalinin istehlakının ödənilməsinə nail

olunmuşdur. Kənd təsərrüfatı məhsulunun 2/3-ni heyvandarlıq

məhsulları təşkil edir. İri buynuzlu heyvanların sayı 2,5 mln-dan

çoxdur.

Nəqliyyatı: Avstriyanın nəqliyyat yollan düzən və həm də

dağlıq ərazilərdə sıxdır. Avstriyada uzunluğu bir km-dən çox 10 tunel

hesablanır. Ən uzun 14 km olan Alberq avtomobil yolu tunelidir.

Avstriyanın əsas nəqliyyat növü dəmir yolu və avtomobil

nəqliyyatıdır. Dəmir yollarının 50%-i elektrikləşdirilmişdir.

Almaniya, İtaliya və İsveçrə istiqamətində işləyən transalp beynəlxalq

dəmir yolu da elektrikləşdirilmişdir. Avtomobil nəqliyyatı dəmir

yoluna nisbətən 2 dəfə artıq sərnişin daşıyır.

Avstriyanın yeganə gəmi nəqliyyatı Dunay çayının 350 km-lik

sahəsidir.

Avstriyanın iqtisadiyyatı xarici əlaqələrsiz inkişaf edə

bilməzdi. Xarici turistləri Alp dağlarının gözəlliyi, sağlam iqlimi,

mineral suları, çoxsaylı tarixi-arxitektura abidələri, zəngin muzeyləri

özünə cəlb edir. Bu xüsusiyyətlərinə görə də Alplar alpinistlərin

"məkkəsinə" çevrilmişdir. Son illər Avstriyaya Almaniya, ABŞ,

Niderland, Böyük Britaniya və digər ölkələrdən 11-12 mln. turist

gəlir. Turizm ölkəyə ildə 25 mlrd şillinqdən çox xarici valyuta gətirir

ki, bu da ticarət balansında defısitin 50%-ni örtməyə imkan verir.

Avstriyanın xarici ticarəti mənfi saldoya malikdir. İxracında

xammal və yarımfabrikatlar, ağac məhsulları (sellüloz), qara

metallar, alüminium, sün"i liflər, azot gübrəsi, hazır məhsullar: -

elektrotexnika mə"mulatı, bir sıra maşınlar, çay gəmiləri, ərzaq

133

məhsullan əsas yer tutur. Xarici ticarətin 85%-i dünya kapitalist

bazarına, xüsusən "Ümumi bazar" ölkələrinə yönəldilmişdir.

Avstriyanın özü isə Avropa azad ticarət assosiasiyası qrupuna

daxildir.

Bitərəf Avstriya şəraitində Vyana çoxlu beynəlxalq təşki-

latlarm iqamətgahma çevrilmişdir. Beynəlxalq atom enerjisi

agentliyi (MAQATE). BMT sənaye inkişafı üzrə agentliyi (hNİDO),

neft ixrac edən ölkələrin təşkilatı (OPEK) və s. Bundan başqa Vyana

beynəlxalq danışıqların, görüşlərin, konfe- rensiyalarm,

konqreslərin, elmi simpoziumların keçirilmə yerinə çevrilmişdir.

ALBANİYA RESPUBLİKASI

Albaniya Balkan yarımadasının cənub-qərbində, Adriatik

dənizi sahilmdə yerləşir. Şimaldan Qaradağ, şərqdən Serbistan və

Makedoniya, cənub şərqdən Yunanıstan ilə həmsərhəddir.

Meridional şəkildə uzanmış ərazinin şimaldan cənuba maksimal

uzunluğu 340, şimaldan maksimal eni 90, cənubda 150 km-dir. Sahəsi

28,7 min kv km-dir. Coğrafi və hərbi strateji mövqeyi əlverişli olan

ölkələrdən biridir. Şərqdə 432 km məsafədə Adriatik dənizinə çıxışı

onun dünya ölkələri ilə əlaqələrində mühüm rol oynayır. Amma

Avropa miqyasında götürüldükdə o, bir növ kənarda yerləşmiş ölkə

kimi görünür.

Albaniya dağlıq ölkədir. Ərazinin təxminən üçdə biri dəniz

səviyyəsindən 1000 metr, 40%-i 300 metrliklə 1000 metr arasında, 27

faizi 300 metrə qədərdir. Bu dağların ümumi adı Şimali Albaniya

Alplarıdır. Burada hündürlüyü 2500 metrdən artıq olan onlarca

zirvə var. Ölkənin ən hündür dağı Makedoniya ilə sərhəd bölgəsində

yerləşmiş Karabidir (hündürlüyü 2764 metr).

Şimali Albaniya Alplarından cənuba Mərkəzi Massivlər

adlanan dağlar yerləşir. Bu dağlarda hündürlüyü 2000 metrdən artıq

olan zirvələr çoxdur. Qərbə tərəfə getdikcə dağlar alçalır və təpəli

sahəyə malik ensiz düzənliyə keçir. Uzunluğu 200, orta eni 30

kilometr olan bu düzənlik Şkoder gölündən Vlyora körfəzinə qədər

uzanır. Ölkə iqtisadiyyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu

düzənlikdə qiymətli bitkilər xüsusilə subtropik

134

meyvələr yetişdirilir.Albaniyanın cənub bölgələri də dağlıqdır.

Albaniya dağları əksər yerlərdə sahilə çox yaxınlaşmışlar. Dağlar ilə

dəniz sahilləri arasmda ensiz torpaq sahəsi Albaniya Rivyerası

adlanır, ölkənin cənub-şərqində məhsuldar torpaqları olan Korçin

çökəkliyi yerləşir. Albaniya dağlıq ölkə olduğundan burada müxtəlif

qazıntılar aşkar edilib. Xrom, dəmir, nikel və mis filizləri yataqları

ölkənin şimal-şərq hissəsində, neft, təbii qaz və bitum yataqları isə

cənub-qərbdəki sahil düzənliyində aşkar edilib.

Bunlardan başqa ölkənin müxtəlif yerlərində qonur kömür,

boksit, kükürd, daş duz, fosforit yataqlan aşkar edilib. Vlyora

şəhərinin yaxınlığında yerləşmiş Nafta gölündən xörək duzu çıxarılır.

Avropanın əksər ölkələri ilə müqayisədə Albaniyanm faydalı

qazıntıları zəif tədqiq olunmuşdur. Dağlarda müalicəvi əhəmiyyəti

olan mineral sular səthə çıxır. Elbasan və Peş- komiya şəhərlər

arasında belə sular daha çoxdur.

Albaniya Aralıq dənizi iqlimli ölkədir. Yay ayları isti və quraq,

payızı mülayim və yağışlı keçir. Dəniz sahili bölgələri iqlimi çox

əlverişlidir. Burada iyulun orta temperaturu müsbət 25, yanvannkı

isə 7 dərəcədir. Ölkənin şərq bölgələrinin iqlimində kontinentallıq

(sərtlik) hiss olunur. Məsələn, şərqdə iyulun orta temperaturu heç

vaxt müsbət 20 dərəcədən yuxan qalxmır. Qış aylarında həmin

bölgələrdə temperatur mənfi 15- 20 dərəcəyədək enir. Bu bölgədə qar

örtüyü 80-100 gün yerdə qalır.

Ölkə ərazisi üzrə yağıntılar qeyri-bərabər paylanır. Şərq

bölgələrinə il ərzində 80-100, qərb bölgələrinə isə 1500-2000 m-ə

qədər yağıntı düşür. Əsasən yağış şəklində düşən yağıntıların çox

hissəsi yazın əvvəllərində və payızın ortalarında düşür. Yayda

yağışlar çox az yağdığmdan əkin-biçin işləri sün"i suvarma tələb edir.

Dəniz sahili düzənlikdə il boyu orta temperaturu müsbət 10

dərəcədən az olmayan günlərin sayı 300-dən artıq olduğundan

burada istisevər qiymətli kənd təsərrüfatı bitkiləri yetişdirilir.

Albaniya səth suları ilə nisbətən təmin olunmuş ölkə hesab

edilsə də çayları həm qısa, həm də gəmiçiliyə yararlı deyildir.

Çayların su rejimi fəsillər üzrə dəyişir. Buna baxmayaraq bu çayların

əksəriyyətinin böyük hidroenerji ehtiyatı

135

var. Onlar həmçinin ölkənin əksər yerlərində məhsuldar olan

torpaqların suvarılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin ən

böyük çayı Drindir.

Relyef və iqlim müxtəlifliyi ölkənin flora aləminin də

müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. 500 metrə qədər hündürlüyü olan

yerlərdə Aralıq dənizi bölgəsinin xarakter bitkiləri (Həmişəyaşıl

kollar, hündür olmayan mirt, oleandr, püstə, badam ağacları və s.)

100 metirdən hündür olan yerlərdə tərkibi palıd və vələs

ağaclarından ibarət enliyarpaqlı meşələr, 1000 metr ilə 1700 metr

arasında qarışıq meşələr, daha yuxarılarda isə iynəyarpaqlı meşələr

bitir. Ümumiyyətlə, ərazisinin üçdə bir hissəsi meşəlikdir. Meşələrdən

yuxarı isə subalp çəmənləri yerləşir. Bu çəmənlərdən yay otlaqları

kimi geniş istifadə olunur.

Albaniya tarixi qədim olan ölkələrdən biridir. Bu ərazidə ilk

insanlar orta paleolit dövründə məskən salmışlar. Mütəxəssislərin

əksəriyyəti belə hesab edir ki, burada ilk dəfə məskunlaşmış xalq

İllarilər olmuşdur. Eramızdan əvvəl dördüncü əsrdə İllari tayfaları

özlərinin ilk dövlətlərini yaradırlar. Bu hadisədən iki yüz il keçdikdən

sonra Albaniya ərazisini Roma işğal edir. Roma imperiyası

dağıdıldıqdan sonra Albaniya Bizans imperiyasının tərkibinə daxil

edilmişdir. Eramızın altıncı əsrində Albaniya ərazisində slavyan

tayfaları məskunlaşdı. Bir müddət sonra isə burada feodal

münasibətləri formalaşmağa başladı.

IX-XI əsrlərdə Albaniya Birinci Bolqar çarlığının tərkibində

olnıuş, sonra yenidən Bizansla birləşmişdir. XII əsrin sonunda ilk

alban feodal dövləti - Arberi knyazhğı yarandı. Bizans imperiyasmın

süqutundan sonra Albaniyanm bir hissəsi Venesiyanın, qalan hissəsi

isə Epir dövlətinin əlinə keçdi. XIV əsrin ortalarında Albaniya ərazisi

Serbistana birləşdirildi. Həmin əspn axırlarında Osmanlı - türk

imperiyası Albaniya ərazisinin xeyli hissəsini işğal etdi. İsgəndər

bəyin yaratdığı dövlət 25 il mövcud oldu. Onun ölümündən sonra

türklər Albaniyanı demək olar ki, bütünlüklə ələ keçirməklə yanaşı

onun ictimai-siyasi inkişafını əsaslı surətdə dəyişə bildilər.

XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Osmanlı

imperiyasının zəifləməsi nəticəsində ölkədə separatizm meyl

136

ləri gücləndi. XIX əsrin ortaları üçün Albaniyada kapitalist

münasibətləri yaranmağa başladı. Milli burjuaziyanm yaranması isə

öz növbəsində azadlıq hərəkatını genişləndirdi. 1878-ci ildə Berlində

çağrılmış konqresin qərarına əsasən albanlar yaşayan ərazinin

Qaradağ və Serbisten arasında bölüşdürülməsi xalqın böyük

e”tirazına səbəb oldu.

XX əsrin əvvəllərində Albaniya Avropa imperialist

dövlətlərinin rəqabət meydanına çevrildi. Rusiya 1905-1907-ci illər

inqilabı və Türkiyədə "gənc türklər" inqilabı albanların milli -

azadlıq hərəkatını xüsusilə qüvvətləndirdi. Türkiyə hökuməti

Albaniyaya qismən inzibati muxtarİ5:yat hüququ verəcəyini və"d

etdi. Lakin birinci Balkan müharibəsinin başlanması vəziyyəti

dəyişdirdi. Albaniyanı yenidən əvvəlcə Qaradağ, sonra Serbistan və

Xorvatıstan işğal etdi.

Türkiyyənin məğlubiyyəti və Albaniyanın qalib dövlətlər

arasında bölüşdürmək təhlükəsi ölkədə milli-azadlıq hərəkatını

gücləndirdi. 1912-ci il noyabrın 28-də ölkənin müxtəlif bölgələrinin,

həmçinin mühacir mərkəzləri nümayəndələrinin Vlyora yığıncağında

Albaniya müstəqil dövlət elan edildi və müvəqqəti hökumət yaradıldı.

O vaxtdan 28 noyabr günü milli bayram- müstəqillik günü kimi geniş

qeyd olunur. Bir ildən sonra Londonda keçirilmiş konfransda

Albaniyanın istiqlaliyyəti təsdiq olundu.

Birinci dünya müharibəsi zamanı Albaniya hərbi əməliyyatlar

meydanma çevrildi. Antanta dövlətləri və İtaliya arasında

imzalanmış gizli London müqaviləsi (1915 il) Albaniyanın

müstəqilliyini ləğv etdi. Müharibənin sonlarına yaxın İtaliya,

Serbistan və Yunanıstan Albaniya ərazisini işğal etdi. Amma xalq

bununla barışmadı və işğalçılara qarşı silahlı mübarizəyə qalxdı.

1920-ci ilin yanvarın 21 ilə 31-ri arasında Luşnedə çağrılan Alban

Milli Konqresi yenidən Albaniyanın istiqlaliyyətini e"lan etdi.

1922-ci ildə ölkə işğalçılardan tamam təmizləndi. 1925-ci il

yanvarın 21-də Albaniya respublika e"lan olunsa da, o, əslində

İtaliyanın aqrar-xammal mənbəyinə və protektoratlığına çevrildi.

1939-cu il aprelin 7-də İtaliya Avropada yaranmış siyasi

vəziyyətdən hərcmərclikdən istifadə edərək Albaniyanı işğal

137

etdi və həmin andan Albaniyada işğalçılara qarşı milli-azadlıq

mübarizəsi başlandı. 1942-ci ildə Milli-Azadlıq Cəbhəsi adlanan

təşkilat, bir ildən sonra isə ölkənin Milli-Azadlıq Ordusu yaradıldı.

İtaliya təslim olduqdan sonra (1943-cü il) Albaniyanı işğal etsə də

milli-azadlıq hərəkatını boğmaq cəhdi baş tutmadı.

1944-cü ilin oktyabrında Albaniyada müvəqqəti demokratik

hökumət yarandı. Təqribən bir aydan sonra sovet qoşun- larınm

Balkan yarımadasmdakı qələbələri Albaniya Milli Azadlıq Ordusuna

imkan verdi ki, işğalçıları ölkədən qovsun. Həmin il noyabrın 29-da

Albaniyanın azad etdirilməsi başa çatdırıldı.

1946-cı il yanvarın 11-də Albaniya Xalq Respublikası elan

olundu. 1946-1991-ci illərdə Albaniyada birpartiyalı (Albaniya Əmək

Partiyası) totalitar sistem mövcud olub. Milli müstəqillik əldə

edildikdən sonra Albaniyada torpaq islahatı aparılmış, müəssisələr,

banklar, xarici ticarət, nəqliyyat və rabitə sistemləri milləşdirilmiş,

planlı sistemə keçilmişdir.

1944-48-ci illərdə Albaniya ilə Yuqoslaviya arasında əlaqələr

çox sıx idi. Sonradan Albaniyanın Yuqoslaviya ilə əlaqələri zəifləyir.

Əvəzində SSRİ və digər sosialist dövlətləri ilə əlaqələr güclənir.

1949-cu ildə Albaniya Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasının (QİYŞ),

1955-ci ildə isə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının üzvlüyünə qəbul

edilir. 60-cı illərin əvvəllərində Albaniya-SSRİ münasibətləri demək

olar ki, qırılır. Albaniya QİYŞ-in inkişafında iştirak etməkdən imtina

edir. 1968-ci ildə isə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının tərkibindən

çıxır. 70-ci illərin sonuna qədər Çin Xalq Respublikası Albaniyanın

ideoloji, xarici siyasət və iqtisadi müttəfiqinə çevrilir, başqa sözlə

desək, o vaxta qədər Moskvanın üzərinə düşən yük Pekinin üzərinə

düşür.

1976-cı ilin dekabrında ölkənin adı yenidən dəyişdirilir. Bu

dəfə 0, Albaniya Xalq Sosialist respublikası adını qəbul edir. On beş

ildən sonra bir daha ad dəyişmə əməliyyatı baş verir və ölkə Albaniya

respublikası adlanmağa başlayır. 1989-cu ildən e"tibarən

Albaniyanın iqtisadi və siyasi həyatında köklü dəyişikliklər baş verir.

Bu dəyişikliklər totalitar rejimin dağılmasına, ölkənin ictimai-siyasi

həyatının demokratikləşməsinə, dövlət hüquq strukturlarının

yeniləşməsinə gətirib çıxarır, leqal fəaliyyət göstərən müxalifət

partiyaları yaradılır.

138

1991-ci ilin martında ölkə tarixində ilk dəfə çoxpartiyalı

əsasda parlament seçgiləri keçirilir. Amma daxili sosial siyasi

vəziyyətin qeyri sabitliyi üzündən bir il ərzində üç dəfə hökumət

dəyişdiyindən 1992-ci ilin martında vaxtından əvvəl parlament

seçkiləri keçirildi. Bu seçkilərə qədər hakimiyyətdə olan Albaniya

Sosialist Partiyası müxalifətə keçdi, yeni yaradılmış Demokratik

Partiya isə hakim partiya oldu. 1996-cı ildə keçirilmiş növbəti

parlament seçgilərində parlament üzvlərinin 87 faizi Demokratik

Partiyanın nümayəndələrindən ibarət oldu.

Albaniya parlamentli respublika şəklində idarə olunur.

Dövlətin başçısı parlament tərəfindən seçilmiş, səlahiyyət müddəti

beş il olan prezidentdir. Ölkənin ali qanunverici orqanı

parlamentdir. Deputatlar ümumi və birbaşa seçkilər vasitəsilə dörd il

müddətinə seçilirlər. Sonuncu seçgilər 1996-cı ilin may- iyun

aylarında olub. Parlamentin 140 deputatı var. Ali icraedici

hakimiyyət sədrin rəhbərlik etdiyi Nazirlər Şurasıdır. Hökumətin

tərkibində Albaniya Demokratik Partiyasının üzvləri üstünlük təşkil

etdilər. Ölkə inzibati-ərazi cəhətcə 35 mahala bölünür.

Albaniya respublikasında 40-dan artıq siyasi partiya

qeydiyyatdan keçsə də 1990-cı ilin dekabrında yaradılmış Albaniya

Demokratik partiyasının ölkənin siyasi həyatında rolu çox böyükdür.

Partiyanın sədri T.Şekudur. Əhəmiyyətinə görə 1991-ci ilin iyulunda

yaradılmış Sosialist Partiyası ikincidir. Bu partiya Kommunist

yönümlü Əmək Partiyasının əsasında yaradılıb. Rəhbəri F.Nanodur.

Albaniya Sosial Demokrat, İnsan Hüquqları İttifaqı, Respublika

Demokratik Alyans partiyaları da ölkənin siyasi-ictimai həyatında

fəal iştirak edirlər.

Albaniya qanunvericiliyinə görə ölkədə totalitar, faşist,

stalinçi, kommunist, marksist-leninçi, həmçinin Ənvərçi (ölkənin

sabiq rəhbəri Ənvər Xoca nəzərdə tutulur) mahiyyətli siyasi

partiyalar və təşkilatların yaradılması qadağan olunmuşdur.

Xarici siyasət sahəsində Albaniya hökuməti beynəlxalq və

regional təşkilatlarla siyasi və iqtisadi əməkdaşlığı gücləndirmək

siyasəti yürüdür. 1991-ci ilin iyununda ATƏT-in, 1992- ci ilin

dekabrmda İslam Konfransı Təşkilatının, 1995-ci ilin iyununda

Avropa Şurasının üzvlüyünə qəbul olunmuşdur. Avropa Birliyi

Təşkilatında müşahidəçi statusuna malikdir. Ölkə

139

həmçinin Beynəlxalq Valyuta Fondunun, Beynəlxalq İnkişaf və

Yenidənqurma bankının, Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı

təşkilatının və başqa regional təşkilatların üzvüdür.

Albanlar Balkan yarımadasının qədim xalqlarından birinin -

illari xalqının törəmələridir. Eramızdan əvvəl 11-ci minillikdə

Balkan yarımadasının qərbində İllarilərin alban admı daşıyan bir

qəbiləsi yaşamışdır.

1998-ci ilin əvvəlinə olan mə"lumatlara görə ölkədə 3,5 mln

nəfər adam yaşayırdı. Albaniya monoetnik ölkələrdən biridir.

Əhalinin 96 faizini albanlar təşkil edir. Dünya albanlarının böyük

əksəri)o^əti Albaniyada, bir qismi Serbistanda (Koso- vada),

həmçinin Bolqarıstanda, Türkiyədə, İtaliyada, Rumıniyada yaşayır.

Albanların mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər var. Bə"zi alimlər, o

cümlədən alban alimləri albanların bir millət kimi formalaşmasmda

illariyahlarm, bir qismi isə frakiyahların əsas rol oynadığını

göstərirlər.

Albanlardan başqa ölkədə az miqdarda yunanlar,

makedoniyalılar və qaraçılar yaşayır. Albaniya təbii artımı yüksək

olan ölkələrdən biridir. Əhalinin hər min nəfərinə 20 nəfəri təbii yolla

artır, başqa sözlə desək, hər il əhalinin ümumi sayı 65-70 min nəfər

artır. Ərazi üzrə orta sıxlıq hər kv km-ə 120 nəfərdən artıqdır,

ölkənin qərb bölgələrində əhali daha sıx, şərqdə isə nisbətən seyrək

yaşayır. Başqa sözlə desək, ölkə əhalisinin yarıdan çoxu ərazinin

dörddə birində məskunlaşıb.

Ölkənin dövlət dili Alban dilidir. Dinə etiqad bəsləyənlərin

böyük qismi müsəlmanlardır. Əslində bu baxımdan Albaniya

Avropanın iki müsəlman ölkəsindən biridir. Əhalinin 70 faizi islam,

20 faizə qədəri pravoslav, 10 faizə qədəri katolik dini etiqadlıdır.

Orta ömür 70 yaşdır. Əhalinin savadlılıq faizi 85-dir.

Albaniyada yaşayanların 40 faizi şəhərlərdə və şəhər tipli

qəsəbələrdə, 60 faizi kənd yerlərində məskunlaşıb. Kənd əhalisinin

faizinə görə Albaniya Avropada birinci yeri tutur. Tirana, Durres,

Elbasan, Şkoder, Vlora və Korça nisbətən böyük şəhərlərdir. Bu

şəhərlərin çoxu illari və yunanlar tərəfindən salınmışdır. Eramızdan

əvvəl ÜI əsrdə Adriatik dənizi sahilində əvvəllər Epidami, sonralar

Dirraxi, daha sonra isə Durres adlanan şəhərin əsası qoyulur.

Albaniya şəhərlərinin əksəriyyəti

140

orta əsrlərə xas olan qala divarlarını, qəsrləri və başqa tarixi

me"marlıq abidələrini qoruyub saxlaya bilmişlər.

Bütün göstəricilərə görə ölkənin ən böyük şəhəri, əhalisinin

sayı 300 min nəfəri ötmüş paytaxt Tiranadır. Şəhər dənizdən 40 km

aralı təpəli bir yerdə salınmışdır. Tirananın yerləşdiyi Lyana çayının

dərəsindən həm sahil düzənliyində, həm də ölkənin daxili hissələrində

yerləşmiş yaşayış məskənlərinə yollar salınıb. 1920-ci ildən paytaxt

funksiyasını yerinə yetirir. Şəhərin mərkəzi hissəsində dairəvi şəkildə

salınmış binalar üstünlük təşkil edir. Tiranada universitet, opera və

balet teatrı fəaliyyət göstərir.

Adriatik dənizi sahilində, Durres körfəzinin ətrafmda yerləşən

Durres şəhəri sözün əsl mə"nasında ölkənin "dəniz qapısı" hesab

olunur. Şəhərdə gəmi tə"miri, balıq - konserv , yüngül və yeyinti

sənaye müəssisələri üstünlük təşkil edir. Əhalinin sayı 140 min nəfərə

çatmış Durres eyni zamanda ölkənin böyük turist - kurort

mərkəzidir.

İqtisadi cəhətcə Albaniya aqrar-sənaye ölkəsi kimi tanınır.

1940-cı ilə qədər Albaniya Avropanın iqtisadi cəhətcə ən zəif ölkəsi

idi. O vaxta qədər ölkədə müasir fabrik - zavod müəssisəsi, dəmiryol

nəqliyyatı, dəniz donanması yox idi. İkinci dünya müharibəsindən

sonra Sovet İttifaqı və digər sosialist ölkələrinin köməyi ilə ölkənin

təsərrüfatı bərpa olundu. 1949- 60-cı illərdə Albaniyada milli

sənayenin bazası yarandı. 1960-cı ildə 1938-ci ildəkinə nisbətən

sənaye məhsulları istehsalı 25, kənd təsərrüfatı məhsulları isə 1,7 dəfə

artdı.

1996-cı ildə ölkə milli gəlirinin təqribən 55 faizi kənd

təsərrüfatı, 23 faizi sənaye və 22 faizi xidmət sahələrinin payına

düşür. İşləmək qabiliyyəti olan adamların sayı 1,5 mln. nəfərdir.

Bunun 86 faizi istehsal sahələrində, o cümlədən 700 min nəfəri kənd

təsərrüfatı, 340 min nəfəri sənaye, 100 min nəfəri tikintidə məşğul

olur. Əslində ölkə sənayesi 50-ci illərdən yaranmağa başlamışdır.

Sənayenin müəyyən strukturunda dağ-mədən sənayesi aparıcı

rol oynayır. Ölkədə az miqdarda neft, kömür, bitum, dəmir, nikel,

mis filizi çıxarılır. Xromit hasilatına görə Albaniya Avropada

qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Dağ-mə"dən sənayesindən başqa

ölkədə yüngül, yeyinti, sement, maşınqayırma, neft

141

e"malı, kimya sənaye sahələri inkişaf etdirilir. E"maledici sənaye

sahələrinin əksəriyyəti Tirana, Durres, Şkoder, Vlyora, Korça və

Elbasan şəhərlərindədir. Ölkənin ilk qara metallurgiya müəssisəsi

Elbasan şəhərində tikilmişdir.

Kənd təsərrüfatı ölkə iqtisadiyyatının əsas sahəsidir. Kəndli

təsərrüfatlarının təqribən yarısı kooperativlərdə birləşmişdir.

Ümumi ərazinin təqribən 20 faizi becərilir. Əkin sahələrinin təqribən

üçdə-iki hissəsində dənli bitkilər, 15 faizində texniki bitkilər,

qalanlarında yem bitkiləri, kartof və tərəvəz əkilir. Subtropik

meyvəçilik, üzümçülük və ipəkçilik inkişaf etdirilir. Becərilən

torpaqların təqribən üçdə biri suvarılır. Otlaq və heyvandarlıq

inkişaf etdirilir. Kənd təsərrüfatından gələn gəlirin 60 faizi

əkinçiliyin payına düşür.

Ölkədaxili yük və sərnişin daşımalarında avtomobil və

dəmiryol nəqliyyatının rolu böyükdür. Avtomobil yollarının

uzunluğu 7500 km-dir, bunun 3000 km-i asfalt yollardır. Dəmir yol

xəttlərinin uzunluğu 720 km-ə bərabərdir. Ölkənin ilk dəmir yol xətti

1947-ci ildə çəkilmişdir. Dəmir yol nəqliyyatı inkişaf etdirilir. Durres

və Vlyora ölkənin ən böyük dəniz limanlarıdır. Tirana şəhəri

yaxınlığında beynəlxalq dərəcəli təyyarə meydanı fəaliyyət göstərir.

Ölkə iqtisadiyyatında xarici ticarətin rolu çox böyükdür.

İxracatda dağ-mə"dən sənayesi və kənd təsərrüfat məhsulları

üstünlük təşkil edir, ölkədən ixrac olunan məmulatların təqribən 40

faizi e"mal olunmamış şəkildə çıxarılır. İdxalatda maşın və

avadanlıq, sənaye sahələri üçün xammal, ərzaq məhsulları üstünlük

təşkil edir. Ölkənin pul vahidi lekdir.

İnzibati-amirlik sistemini əvəz etməli olan bazar

münasibətləri mexanizmi, iqtisadi islahatlar ölkənin iqtisadi və

maliyyə sisteminin qeyri-sabitliyi, siyasi hərcmərclik dövrünə təsadüf

etdiyindən, xammal çatışmamazlığı və başqa səbəblər üzündən

müəssisələrin əksəriyyəti öz fəaliyyətlərini dayandırmağa məcbur

olmuşdur. Bu da öz növbəsində işsizliyin artmasına səbəb olmuşdur.

3,3 mln nəfər əhalinin 20 faizi işsizdir. Əhalinin hər nəfərinə düşən

milli gəlirin həcmi ildə 400 ABŞ dollarından artıq deyil. 1995-ci ildən

başlayaraq Albaniya hökuməti özəlləşdirmə proqramını həyata

keçirməyə başlamışdır.

142

Albaniya iqtisadiyyatı üçün xarici yardımın əhəmiyyəti çox

böyükdür. Əhalinin ərzaq mallarına olan tələbatmm təqribən 70

faizə qədəri xaricdən daxil olan humanitar yardımlar hesabına

ödənilir. Hər min nəfərə 240 şagird və tələbə düşür. Ölkədə beş

universitet, iki kənd təsərrüfatı, bir sənətşünaslıq, bir idman və bir

pedaqoji institut fəaliyyət göstərir. Hər 1000 nəfərə 5 nüsxə gündəlik

qəzet, 15 ədəd televizor düşür.

LÜKSEMBURQ

Lüksemburq - Avropada ən kiçik kapitalist dövlətidir. Əhalisi

400 min (1995 il), ərazisi 2,6 min kv km, olmaqla Belçikanın

ərazisindən 12 dəfə kiçikdir. Avropanm şimal- qərbində, Fransa,

Almaniya və Belçikanın əhatəsində yerləşir.

Lüksemburq - irsi konstitusiyalı monarxiya olmaqla dövlətin

başında hersoq durur.

Konstitusiyaya görə o, geniş səlahiyyətlərə malikdir:

qanunvericilik təşəbbüsünə, qanunları təsdiq etmə, yeniləşdirmə,

beynəlxalq müqavilələri bağlamaq və s. Hersoqun yanında

qanunvericilik və hüquq məsələləri üzrə ali konstitusiya orqanı -

Dövlət şurası mövcuddur. Əslində Hersoqun hakimiyyəti 5 il

müddətinə seçilmiş 59 nəfərlik parlamentlə məhdudlaşır. İcraedici

hakimiyyət, deputatlar qarşısında məs"uliyyət daşıyan hökumətdir

və hersoq tərəfindən təyin edilir.

İnzibati cəhətdən ölkə 3 dairə, 12 konton, 126 birliyə

bölünmüşdür. Birliklər geniş muxtariyyətə malikdir, xüsusən

kommunal siyasətdə.

Hazırkı hökumət demokratik və sosialist partiyalarının

koalisiyasından təşkil olunmuşdur.

Lüksemburq - Avropanın ən qədim dövlətlərindən biridir.

Belə hesab edirlər ki, onun əsası 963-cü ildə qoyulmuşdur. Ölkənin

əhəmiyyətli yolların kəsişməsində yerləşməsi, qonşuları ona vacib

iqtisadi və strateji vilayət kimi baxmasına səbəb olmuşdur.

Lüksemburq şəhəri 20 dəfə dağıntıya mə"ruz qalmışdır. Müxtəlif

dövrlərdə ölkə romalılar, fransız, ispanlar, Avstriyanın tabeçiliyində

olmuşdur.

Nəhayət 1867-ci ildə Londonda beynəlxalq konfransda

Lüksemburq "daimi Neytral" dövlət e"lan edilir. Buna bax-

143

mayaraq Almaniya konfransın qərarını pozaraq iki dəfə 1914- 1918

illər və 1940-1944-cü illərdə Lüksemburqu zəbt etmişdir.

İkinci dünya müharibəsindən sonra 1948-ci ildə Lüksemburq

konstitusiyadan neytrallıq haqqında qərarı çıxarır, 1949-cu ildə

NATO-ya daxil olur və Qərbi Avropa inteqrasiyasına daxil olur.

Lüksemburq bir sıra ittifaq müqavilələrində iştirak edir:

Avropa iqtisadi birliyi (AİB), Belçika Lüksemburq iqtisadi şurası

(BLİŞ), Avropa kömür və polad birliyi (EOUS) və s.

Təbiəti: Təpəlikli, yaylah ərazi olan (300-500 m) Lüksemburq

özünün təbii landşaftı ilə seçilir. Şimal hissəsi (Eslinq) Ardenn və

Reyn şistli dağlarının tirələri ilə örtülmüşdür. Cənuba doğru mərkəzi

hissə, gözəl mənzərəli dağlıq ərazidir. Extemax şəhəri yaxınlığında

ərazini "kiçik İsveçrə" adlandırırlar. Lüksemburqun cənub

sərhədləri Qutland pilləkən şəkilli tirələrlə tədricən qərbdən şərqə

Mozel çayının dərəsi ilə alçalır. Qut- landda dəmir filizi, yanar şistlər,

gips, mineral bulaq yataqları tapılmışdır.

Lüksemburqun iqlimi dəniz iqlimindən kontinentala keçən

mülayimdir. Ölkə çay şəbəkəsi ilə sıx şaxəlidir. O əsasən

Almaniyadan başlanğıcını götürən və Lüksemburq sərhəddi ilə xeyli

məsafədə axan Mozel çayı hövzəsinə aiddir. Ölkənin dağlıq hissəsi

çoxlu hidroenerji ehtiyatlanna malikdir. Digər Qərbi Avropa

ölkələrinə nisbətən Lüksemburq təbiəti özünün korlanmaması, təbii

meşə örtüyünün saxlanması ilə diqqəti cəlb edir. Hazırda fıstıq və

palıd meşələri ərazinin 75%-ni örtür.

Lüksemburq zəngin dəmir filizləri, Alzet çayı və onun qolu

Mamer hövzəsində yerləşir. Bu da Fransanm Lotaringiya hövzəsinin

davamıdır (sənaye ehtiyatı 200-240 mln t.).Tikinti materialları

Ardenndə şifer şistləri, gips, yanar şistlər də aşkar edilmişdir.

Əhalisi: Lüksemburq ərazisində qədimlərdə keltlər

məskunlaşmışdır. Uzun müddət romalıların təsirində qalan

Lüksemburqda romalaşma, sonra da Almaniyanın əsarətində qaldığı

müddətdə almanlaşma yerli əhalini sıxışdırmış və ya onlarla

qarışmışlar.

Lüksemburqlular dil etibarilə almanlarla qohum olsalar da,

mədəni cəhətdən onların inkişafı daha çox Fransa ilə əla-

144

qədardır. Ona görə də Fransız dili alman dilini sıxışdırmışdır.

Hazırda konstitusiya ilə Lüksemburqda hər iki alman və fransız dili

rəsmidir və bərabər hüquqludur. Hər iki dil məktəblərdə tədris

olunur. Fransız dili parlament, xarici ticarət əlaqələrində, məhkəmə

işlərində, dəftərxana və dövlət dekretlərində istifadə edilir.

Dini cəhətdən Lüksemburq əhalisi katolikdir. Lüksemburq

Avropada katolisizmin dayağı hesab edilir.

Qərbi Avropa dövlətləri içərisində Lüksemburq aşağı təbii

artımla fərqlənir. Doğulanların sayı 13 adam, ölənlərin sayı 12 adam

təşkil edir (hər 1000 nəfərə). Xaricilərin Lüksemburqa gələnlərin sayı

ümumi əhalinin 20%-ni təşkil edir. Bunlar əsasən italyan, portuqal,

fransız, alman və belçikalılardır.

Lüksemburq sıx əhali məskunlaşan dövlətdir. Əhalinin hər 1

kv km-də sıxlığı 158 nəfərdir.

Lüksemburqda əhalinin 2/3-i şəhər əhalisidir.

Təsərrüfatı: Lüksemburqun təsərrüfatı bir sıra xüsusiyyətləri

ilə Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadiyyatından fərqlənir. İlk növbədə

0 qeyri adi şəkildə xarici bazardan asılıdır. Bütün məhsullar xaricdən

gətirilir.

Lüksemburq sənaye cəhətdən yüksək inkişaf etmiş ölkədir,

ölkə əhalisinin iqtisadi aktiv hissəsinin yarısı sənaye və nəqliyyatda,

ancaq 7%-i kənd təsərrüfatında çalışır.

Lakin sənaye özünün birtərəfli - qara metallurgiya üzrə

inkişafı ilə səciyyələnir. Çuqun və polad əridilməsinə görə

Lüksemburq dünyada 22-ci yerdə durur, adambaşına düşən istehsal

isə uyğun sürətdə 10 t və 12 t təşkil edir. Bu sahədə Lüksemburq

yüksək sənaye ölkələrini Belçika, Almaniya, ABŞ və Fransanı geridə

qoyur. Ölkənin qara metallurgiyası Fransa və Almaniyanın

metallurgiyası ilə çox əlaqədədir, O "ümumi bazar" ölkələrinin

sənayesinə işləyir. Polad məhsullarınm 95%- ni onlara göndərir və

bütün kömür, koks və dəmir filizini (70%) həmin ölkələrdən gətirir.

Bununla belə müasir dünyada polad istehsalı Lüksemburqun

yeganə ixtisası deyildir. İsveçrə kimi ölkə nəhəng beynəlxalq maliyyə

fəaliyyəti mərkəzinə çevrilmişdir. "Ümumi bazar" ölkələrində

beynəlxalq banklar və digər maliyyə müəssisələrinin cəmləndiyi yerə

dönmüşdür. Lüksemburqda

145

"ümumi Bazar" ölkələrinin bir sıra idarələri, o cümlədən, Avropa

parlamenti, Avropa investisiya bankı, Avropa iqtisadi birliyinin

(AİB) məhkəmə orqanları yerləşirlər.

Lüksemburq turistlərə xidmətdən də xeyli gəlir əldə edilir.

Hər il ölkəyə İngiltərə, ABŞ və qonşu ölkələrdən 1 mln turist gəlir.

Xidmət sahələrində iqtisadi aktiv əhalinin 40%-i məşğul olur.

Lüksemburqun iqtisadiyyatında xarici monopoliya böyük rol

oynayır. Bütün dağ filiz və metallurgiya sənayesinə sahib olan

Lüksemburqun nəhəng "Arbed" konserni Qərbi Avropa və Belçika

kapitalına nəzarət edir. Elektrik enerjisi Almaniya və Kimya

sənayesinə amerikan kapitalı nəzarət edir. Dəmir yol nəqliyyatına

Fransa və Belçika kompaniyaları rəhbərlik edir.

Lüksemburq sənayesinin əsas və yeganə nəhəng sahəsi qara

metallurgiyadır. O, sənaye məhsullarının yarısını, ixracdan gələn

gəlirin 70%-ni verir. Metal bütün Lüksemburqun yaxşı rifahının

əsasıdır. XIX əsrin sonuna kimi Lüksemburq geri qalmış ölkə olmuş,

qara metallurgiyanın coşğun inkişafı ölkənin sənaye inkişafına səbəb

oldu.

Metallurgiya sənayesi ilə əlaqədar - dəmir filiz, sement, kimya,

qaz sənayesi sahələri də meydana gəlmişdir. Bu dövrə kənd

təsərrüfatının inkişafı artmış, nəqliyyat inkişaf etmiş, xarici ticarət

genişlənmişdir. Sənayenin inkişafı əhalinin ölkənin kənd yerlərindən

və xaricdən axınına səbəb olmuşdur. Çuqun əridilməsi 19 ildə 3,6 mln

ton, polad - 4,3 mln t, prokat istehsalı 4 mln t. olmuşdur. Kömür və

koks tamamilə Almaniyanın Saar hövzəsindən gətirilir. İstehlak

edilən dəmir filizinin 70%-i Fransanın Lotaringiya və Cənubi

Amerikadan gətirilir.

Sənayenin birtərəfli qara metallurgiya təmayülündə inkişafı

ilə əlaqədar ölkədə "çoxsahəli sənaye proqramının hazırlanması" və

birtərəfliliyin aradan qaldırılmasına cəhdlər göstərilir.

Belə siyasətin nəticəsində elektroenergetika və kimya

sənayesinin əhəmiyyəti artır. 1965-ci ildə Ur çayı üstündə Almaniya

sərhəddində Avropada nəhəng (900 min kVts gücündə)

hidroakkumulyativ elektrik stansiyası tikilir və hazırda ölkə elektrik

enerj isinin 40%-ni verir. Kimya sənayesi inkişaf

146

etdirilir və metallurgiyadan sonra ikinci yerdə durur. Digər sənaye

sahələrindən sement, çini qablar, kafel plitkaları inkişaf tapır.

Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatda ikinci dərəcəli yer tutur və

ölkə əhalisinin tələbatınm yarısını ödəyir. Kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalı, milli məhsulun 4%-ni təşkil edir. Ətlik- südlük

heyvandarlıq üstün yer tutur. Kənd təsərrüfat məhsullarının ümumi

dəyərinin 4/5-nü heyvandarlıq məhsulları verir.

Taxıl bitkilərindən buğda, arpa, vələmir əkilir. Meyvələrdən

alma, armud, gavalı, gilənar yetişdirilir.

Lüksemburqda əsas yükdaşımalarm çox hissəsi dəmir yollan

ilə (300 km) aparılır. Dəmir yolunun yük dövriyyəsi 750 mln t təşkil

edir. Əsas xarici yük axınları Belçika, Niderland, Fransa, İsveçrə və

İtaliya arasında aparılır.

Lüksemburq yüksək dərəcədə sıx avtomobil yollarına

malikdir (5 min km), daha doğrusu 1 kv. km-ə 2 km şosse yolu düşür.

Əsas nəqliyyat qovşağı olan Lüksemburq şəhərində beş dəmir və

səkkiz avtomobil xətti birləşir.

Xarici ticarət və iqtisadi əlaqələri Lüksemburq Belçika-

Lüksemburq iqtisadi ittifaqı əsasında həyata keçirir. Pul vahidi -

Lüksemburq frankıdır. Ölkənin ticarət balansı aktivdir. Dəyərlə

ixrac idxaldan bir qədər artıqdır. Ölkənin əsas ticarəti - "Ümumi

bazar" ölkələri, ən əvvəl isə Belçika və Fransa ilədir.

BELÇİKA

Ümumi mə'Mumat: Belçika Avropanın kiçik kapitalist

ölkələri sırasına aiddir; ondan kiçik Lüksemburq və mikrodöv-

lətlərdir. Belçikanın ərazisi 30,5 min kv km -dir, əhalisi 10,2 mln

nəfərdir.

Belçika dəmir və avtomobil yolları ayncında Avropa və

beynəlxalq əhəmiyyətli şəhər və limanlara, geniş xarici iqtisadi

əlaqələrə malik olan, yüksək inkişaf etmiş sənaye ölkəsidir.

Belçika Niderland, Almaniya, Lüksemburq və Fransa ilə

həmsərhəddir. Bir kiçik dar zolaqla Şimal dənizi onu Böyük

Britaniyadan ayırır, ölkənin paytaxtı Brüssel şəhərindən 250 km

radius dairəsində Amsterdam, Rotterdam, Köln, Dyussel- dorf. Lili,

Reyms kimi nəhəng şəhərlər yerləşir. Beləliklə

147

Belçika Qərbi Avropanın əhalinin sıx yaşadığı və sənaye cəhətdən

yüksək inkişaf etmiş zonasında yerləşir. Onun ərazisindən hələ

qədimlərdən qonşu dövlətləri bir-biri ilə və Şimal dənizi ilə

birləşdirən nəqliyyat yolları keçir. Belçikanın belə coğrafi mövqeyə

malik olması ölkənin yüksək iqtisadi inkişafı və geniş beynəlxalq

əlaqələrin yaranmasına şərait yaratmışdır. Eyni zamanda bu mövqe

ölkəyə xeyli bədbəxtlik də gətirmişdir. Qərbi Avropada heç bir

müharibə Belçikadan kənar keçməmişdir. Ölkənin böyük Qərbi

Avropa dövlətləri əhatəsində yerləşməsi onun 1957-ci ildə Avropa

iqtisadi əməkdaşlıq birliyi dövlətləri ilə ticarətdə olan gömrük

məhdudluğunun aradan qaldırmasına köməklik etmişdir. Belçika

"Ümumi bazar" əməkdaşlığı birliyinin bir növ coğrafi mərkəzinə

çevrilmişdir. Məhz buradan məhsulların Almaniyanın Rur və Saar

rayonlarına, Lüksemburq, Şimali və Şərqi Fransaya, Niderland,

Böyük Britaniyaya ixrac edilməsi daha əlverişlidir. Antverpen

Avropanın nəhəng mal dövriyyəsinə malik olan limanına, Brüssel isə

"Ümumi bazar" üçün maliyyə-təşkilat mərkəzinə çevrilir. Brüsseldə

NATO-nun ştab mənzili yerləşir. Bir çox Qərbi Avropa dövlətləri bu

ölkənin paytaxtında üç səfirlə - Belçika krallığı, NATO şurası və

"Ümumi bazar"m nəznində çıxış edirlər.

Belçika kostitusiyalı monarxiyadır; qanunverici hakimiyyət

kral və iki palatadan ibarət (nümayəndələr və senatorlara)

parlamentə məxsusdur. İcraedici hakimiyyət Nazirlər Sovetidir.

Ölkənin siyasi həyatında bir neçə partiya fəaliyyət göstərir.

Belçika əhalisinin 70% həmkarlar təşkilatında təmsil

olunmuşdur.

İnzibati cəhətdən ölkə 9 əraziyə (Antverpen, Brabant, Qərbi

Flandriya, Şərqi Flandriya, Eno, Lej, Limburq, Lük- senburq və

Namyur) bölünmüşdür. Belçika Avropa kapitalist ölkələrinin iqtisadi

və hərbi-siyasi qruplaşmalarında iştirak edir. Bu ölkə - NATO,

Avropa iqtisadi birliyi (AİS). Belçika Lüksemburq İqtisadi İttifaqı və

digər təşkilatların üzvüdür.

Tarixi keçmişindən: - Belçika müstəqil dövlət kimi nisbətən

cavandır. O, başlanqıcını 1830-cu ildən götürür. Belçika 1949-cu ildə

NATO ilə ittifaqa girmişdir.

148

Təbiəti: İnsanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində ölkə

ərazisində təbii landşaft qalmamışdır. Bu cəhətdən dağlıq Ardenn

müstəsnalıq təşkil edir. Ölkənin müasir mənzərəsində şəhərlər və

qəsəbələr, zavodlar, karxanalar, kanallar, dəmir və avtomobil yolları

əsas yer tutur.

Belçikanın təbiəti əhalinin məskunlaşması və təsərrüfat

cəhətdən mənimsənilməsi üçün əlverişlidir. Relyef tamamilə

düzənlikdir, kənd təsərrüfatı, nəqliyyatın, inkişafı və şəhərlərin

artmasına maneçilik törətmir. Təxminən ölkənin 3/4-ü hissəsi

düzənliklərdir, sahildən ölkənin cənub istiqamətində daxilinə doğru

yüksək olmayan Ardenn dağlıq massivinə keçir.

Ölkə ərazisi relyefinə görə üç hissəyə: Aşağı, Orta və Yüksək

Belçikaya bölünür.

Belçikanın dəniz sahili çox geniş deyil, cəmisi 65 km-dir,

bununla belə gəmiçilik üçün münasib deyildir. Buradan dənizə iki çay

tökülür, onlarm da ağzı şlüzlərlə bağlıdır. Dəniz sahilləri nazik ağ

qum qatı ilə örtülü olub, qəşəng təbii çimərlik yaradır. Bu da özünə

çoxlu turistləri cəlb edir. Şimal dənizi qabarma zamanı geniş sahil

zonasını basır, (güclü şimal küləkləri zamanı su basması qorxusu

yaradır). Dəniz kənarından daxilə təxminən 1,5 km enində və 40 m

hündürlüyündə süni dambalarla ayrılmış ərazilərdə lilləşmə aparılır

və həmin ərazilər becərmək üçün məhsuldar torpaqlar hesab olunur.

Həmin bəndlərlə bərkidilmiş, yaşıllaşdırılmış kanallar vasitəsilə

kəsilmiş ərazilər Belçikada həm də Niderlanda "pelder” adlandınlır.

Belçikanm Şimal dənizinə və isti Şimali Atlantika axınma yaxmiığı

ərazidə yumşaq qışı, sərin yayı olan rütubətli dəniz iqlimi yaradır. Bu

da kənd təsərrüfatının inkişafına əlverişli mühit yaradır. Rütubətli

qərb, cənub-.qərb dəniz küləkləri il boyu dumanlı və yağışlı hava

gətirir. İlin bütün günlərinin yarısı yağışlı keçir. Qar örtü)di çox az

olur, tez əriyir. Çaylar donmur. Ölkədə ildə şaxtalı günlərin sayı

80-dir. Orta iyul temperaturu +18-dir. İllik yağıntıların miqdarı

700-900 mm, təkcə dağlıq Ardenndə rütubətli küləklərin dağlar

tərəfindən saxlanması sayəsində yağıntılar 1500 mm-ə çatır.

İl boyu yağıntıların bərabər surətdə düşməsi çayların

çoxsululuğunu tə"min edir, fəsillərlə dəyişmir. Şelda Ley qolu ilə,

Mass Sambra qolu ilə birlikdə nəqliyyat üçün əlverişlidir.

149

Yumşaq iqlim palıd, fıstıq, vələs və qayın ağacı meşələrinin

əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Ərazinin yüksək dərəcədə

mənimsənilməsi meşələrin azalmasına səbəb olmuşdur. Hazırda

ərazinin 17%-i meşələrlə örtülüdür. Əsas meşələr Ar- denn dağlıq

hissəsindədir. 1954-cü ildən Milli parka çevrilməsi ilə xeyli qorunub

saxlanılmışdır.

Torpaq örtüyü də əsaslı dəyişikliklərə mə"ruz qalmışdır.

Torpaqlann məhsuldarlığı insan fəaliyyəti ilə yaradılmışdır.

Torpaqları məhsuldar lyösslardır.

Orta miqdarda daş kömürə malikdir, (miqdarı 6 mlrd t.) iki

yataqda Şimal və Cənub cəmlənmişdir. Keyfiyyəti aşağıdır, laylar

qalın deyil, dərinlikdə yerləşdiyinə görə hasil edilməsini çətinləşdirir.

Sambr və Mass çayları hövzələrində tikinti materialları; -

qranit, əhəng, gillər, kvas qumları ehtiyatları mövcuddur. Kvas

qumları əsasında nəhəng şüşə sənayesi fəaliyyət göstərir. Bundan

başqa dəmir və qurğuşunlu-sink filizləri ehtiyatları tam işlənilir.

Əhalisi: - Əhalinin 50%-ni flamandlar, 40%-ni vallonlar

təşkil edir. Bundan əlavə ölkədə 800 min başqa millətlərdən

(italyanlar, ispanlar, almanlar, polyaklar) olan əhali yaşayır.

Ölkənin əhalisi din etibarilə- katolikdir. Belçikada din olduqca

güclüdür və xarici təzahür formaları müxtəlifdir.

Belçikada iki dövlət dili: - fransız və flamand mövcuddur.

İctimai həyatda onun işlənilməsi ölkənin iki dil ərazisinə - şimal

flamand və cənub vallon bölünməsidir.

Ölkədə bir neçə siyasi partiya fəaliyyət göstərir. Sosial-

xristian, Belçika sosialist partiyası. Azadlıq və islahatlar partiyası və

s. Belçika üç regiondan ibarətdir - Flandriya, Vallon və Brüssel

federasiyası,

Belçikada əhalinin artım tempi çox aşağıdır, bu da doğumun

aşağı olması ilə əlaqədardır. Son vaxtlar doğum və ölüm hər 1000

nəfərə 12 adam təşkil edir.

Əhali arasında az uşaqlılığın yayılması, orta yaş dövrünün

qadınlar üçün 75 yaş, kişilər üçün 68 yaş olması, əhalinin strukturunu

dəyişmişdir. Əhali içərisində 65 yaşdan yuxarı adamlar çoxluq təşkil

edir və bu da millətin qocalmasına gətirir. Cinsi tərkibdə qadınlar

üstünlük təşkil edir.

150

Təbii artımın azalması əhali arasında iş qabiliyyətli insanların

azalmasına səbəb olmuşdur. İşçi qüvvəsinə ehtiyac üzündən Belçika

Cənubi Avropadan immiqrantları qəbul etmək məcburiyyətində

qalmışdır. Xaricilərin xüsusi çəkisinə görə Belçika Avropada

Lüksemburq və İsveçrədən geri qalır. Belçika dünyanın daha çox

əhalisi sıx olan ölkələrindəndir (1 kv. km— də 320 nəfər), Avropada

Niderlanddan sonra ikinci yerdə durur. Əhalinin ən çox sıx yaşadığı

ərazi Sambr və Massa vadiləri, Antverpen - Brüssel - Şarlerua xətti

üzərində əsas sənaye, ticarət-nəqliyyat qovşaqlarıdır. Burada hər kv.

km-ə 700-1000 nəfər düşür. Ölkədə əhali məskunlaşmayan,

mənimsənilməyən ərazi yoxdur. Belçika dünyanın "ənənəvi şəhər"

ölkəsidir. Ölkə əhalisinin 70%-i şəhərlərdə yaşayır. Ölkədə rəsmi 5

böyük aqlomerasiya - Brüssel (1,1 mln), Antverpen (900 mindən

artıq), Lyej (600 mindən artıq), Qent və Şarlerua (təx. 500 min. artıq)

hesablanır.

Ölkədə yaşayış məntəqələrinin yaxınlığı, yaxşı yollar şəbəkəsi

və nəqliyyat gün ərzində aktiv əhalinin bir yerdən digərinə əmək

hərəkətinə şərait yaradır.

Belçika üzərində gedən müharibələr onun şəhərlərinə çox

ziyan verməmiş, ona görə də, çoxlu keçmiş orta əsr arxitektura

abidələri saxlanılmışdır. Hər bir şəhərdə köhnə şəhər və yeni ətraf

şəhər seçilir.

Təsərrüfatı: Belçikanın iqtisadiyyatının əsasını sənaye

istehsalı, nəhəng limanlar, turistlərlə dolu şəhər-muzeylər və kənd

təsərrüfatı təşkil edir. Belçikanın dünya sənaye istehsalın- dakı payı,

əhalisinin sayına görə onu üç dəfə üstələyir.Belçika əhalinin

adambaşına polad əridilməsinə görə dünyada ikinci yeri tutur, təkcə

Lüksemburqdan geri qalır. Sənaye istehsalı həcminə görə dünya

kapitalist aləmində on ikinci yerdə durur. Sənaye məhsulları

istehsalının dəyəri kənd təsərrüfatını 10 dəfə geridə qoyur. Kənd

təsərrüfatı məhsulları ümumi milli məhsulun 3,4%-ni, sənaye isə

40%-ni verir. İqtisadi aktiv əhalinin 40%-i sənayedə, təkcə 3%-i kənd

təsərrüfatında çalışır.

Belçika dünya ticarətində əhəmiyyətli rol oynayır.

Lüksemburqla birlikdə gömrük ittifaqında olan Belçikanın payı

kapitalist və inkişaf etməkdə olan ölkələrin xarici ticarət dövriyyəsi

dəyərinin 4%-ni təşkil edir. O dünya kapitalist xalça,

151

şüşə, brilliant ixracının 1/3-ni ov tüfənglərinin 1/4-ni, ağır əlvan

metalların 1/5-ni, polad prokatın və kinofotolentlərin 1/6-ni təmin

edir. Belçika metal germanium və kobalt istehsalı və göndərilməsinə,

buruq avadanlığı (almazla) və avtomobillər ixracına görə dünyada

birinci yerlərdən birində durur.

ölkənin kənd təsərrüfatı qonşu Niderlanddakı səviyyəyə

çatmasa da, Qərbi Avropada ən yaxşı təşkil olunmuş təsərrüfat

sayılır. Bir sıra kənd təsərrüfatı məhsulları ixrac edir.

Belçikanın ərazisindən beynəlxalq tranzit yükdaşımalarını

tə"min edən nəqliyyat yolları keçir. Tranzit mövqeyi, çoxlu

tarixi-me"marhq abidələri, dəniz kurortlarmm gözəl çimərlikləri

özünə çoxlu miqdarda xarici turistləri cəlb edir ki, onlar da

mehmanxanalarda, kempinqlərdə, mağaza və restoranlarda xeyli

valyuta qoyub gedirlər.

Sənayesi: Belçika XIX əsrin əvvəllərində Avropada sənaye

yetginliyinə digər qitə ölkələrindən qabaq çatmış İngiltərədən sonra,

sənaye yoluna ayaq qoymuş qədim sənaye ölkələrindən biridir.

Əlverişli coğrafi mövqeyi, geniş yardımçı ticarəti, yaxşı daş kömür

yataqları, onun nəhəng dəmir filizi və sink filizləri ilə növbələnməsi,

müstəmləkəsi Konqonun istismar edilməsi, XX əsrdə Belçikaya

böyük miqdarda sərbəst kapitala malik sənaye imperialist dövləti

kimi çıxış etməyə imkan verdi.

Kapitalizmin inkişafma görə o, Avropada qabaqcıl yerlərdən

birini tutmuşdur. Ancaq iki dünya müharibəsindən sonra Belçika

əvvəlki qabaqcıl rolunu itirərək, daha güclü imperialist dövlətlərinin

təsiri altına düşür.

İkinci dünya müharibəsindən sonra iqtisadi inkişaf etmiş

Belçika sənaye istehsalı tempinə görə Avropada axırmcı yerlərdən

birini tutur. Digər kiçik dövlətlərdən fərqli olaraq Belçika

yarımfabrikat buraxmaqla ixtisaslaşdırılır.

Belçikanın iqtisadiyyatının yeni dövrü 60-cı illərə təsadüf edir.

"Ümumi bazar" ölkələri monopoliyasının kəskin rəqabəti onu

avadanlığı yeniləşdirmək və yeni sahələri- maşınqayırma və kimyanı

inkişaf etdirməyə məcbur edir. Kapitalın yığılması prosesi güclənir,

ölkə iqtisadiyyatına dövlətin qoşulması, xarici kapitalın daxil olması

artır. Bu dövrdə dövlət bir sıra tədbirlər.

152

yeni sahələrin inkişafı, onların məhsullarının ixracını stimullaşdıran

qanunvericilik aktları həyata keçirmişdir.

Belçikanın iqtisadiyyatında xarici kapital böjdik rol oynayır.

Bunun səbəbi ölkənin əlverişli coğrafi vəziyyəti, ixtisaslı işçi

qüvvəsinin olması, əlverişli inkişaf etmiş kommunikasiya şəbəkəsi

(birinci növbədə nəhəng Antverpen dəniz limanı), xarici müəssisələrə

qarşı həvəsləndirici vergi sisteminin yaranmasıdır. Belçikanın

iqtisadiyyatına birbaşa investisiyalarda ABŞ birinci yerdə durur.

"General motors" və "Frod motors" zavodlarında ölkədə istehsal

olunan avtomobillərin 3/5 yığılır. "Ford" traktorqayırma,

"Katerpiller" - yol-tikinti maşmlan istehsalı, "Vestinqauz elektrik"

və "General elektrik" - elektrotexnika və elektron sənayesi ilə şöhrət

qazanmışdır. AİB (EES). Ölkələrinin, ilk növbədə AFR və

Niderlandm investisiya qoymaları artır. Son zamanlar digər Qərbi

Avropa ölkələrində olduğu kimi Belçika iqtisadiyyatına Yapon

firmaları daxil olurlar. "Ümumi bazar" ölkələri içərisində Yaponiya

kapital qoyuluşu həcminə görə (xüsusən e"mal etmə sənayesinə)

birinci yeri tutur. Belçikanın hakimiyyəti və iş adamları xarici

monopoliyanın ölkə sənayesinin texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi,

ETT-nin yeniliklərini tətbiq etməklə əhalinin məşğuliyyətinin həll

edilməsinə inanırlar.

Sənayenin əsas sahələri qara və əlvan metallurgiya,

maşınqayırma (avtomobilyığma, elektrotexnika və elektronika)

kimya, əvvəlki kimi şüşə, almazcilalama və silah istehsalı sənayesi

xüsusi rol oynayır.

Energetikanın əsasını neft və təbii qaz təşkil edir. Enerji

balansında onların payı 2/3 təşkil edir. Yerdə qalan hissə kömür və

atom enerjisinin payına düşür. Neft və neft məhsulları Yaxın Şərq və

Şimali Afrika, təbii qaz-Niderlandan idxal olunur. Hazırda Belçika

inkişaf etmiş neft e"malı sənayesinə malikdir. Antverpen zavodlarına

neft tə"minatını yaxşılaşdırmaq üçün Antverpen - Rotterdam,

Antverpen - Zebryuq boru kəməri çəkilmişdir.

Əksər elektrik enerjisi istilik elektrik stansiyalarında alınır,

onlar kömür, mazut və təbii qazla işləyirlər. Ölkənin gələcək

elektroenergetikasının əsasını - atom enerjisi təşkil edir. Artıq

Fransa- Belçika iki AES Fransa sərhəddində (900 min kvt hər

153

biri) Antverpen yaxınlığında tikilmişdir. Yaxın illərdə ancaq atom

elektrik stansiyaları əsasında ölkənin enerjiyə olan tələbatının tə"min

edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Kənd təsərrüfatı: Belçikanın kənd təsərrüfatı onun

iqtisadiyyatında ikinci dərəcəli rol oynayır. Eyni zamanda o, yüksək

intensivliyi, yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsalı üzrə ixtisaslaşması

ilə fərqlənir. Bununla belə Belçika adambaşına əsas kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalında əsas Qərbi Avropa ölkələrindən, xüsusən

Niderlandan geri qalır. Ölkə daxili bazarın tələbatını ödəyə bilmir və

bir sıra ərzaq mallannm kənardan gətirilməsinə məcburdur. Ancaq

ölkənin kənd təsərrüfatı əhalinin ətə, südə, kərə yağına və tərəvəzə

olan daxili tələbatını tam ödəyir.

Belçika kiçik kəndli torpaq istifadəçiləri ölkəsi olaraq qalır.

Belə ki, kənd təsərrüfatı sahələrinin 70%-i kiçik (5-20 ha), 17%-i isə

iri (20 hadan yüksək) torpaq sahiblərinin əlindədir. Bu da

təsərrüfatların dar çərçivəli ixtisaslaşmaları ilə əlaqədardır.

Ölkənin kənd təsərrüfatının əsas istiqaməti ətlik-südlük

heyvandarlıq, bağçılıq, əkinçilikdir.

Nəqliyyatı: Belçika Qərbi Avropada böyük kommunikasiya

mərkəzidir. Dəmir yollarının sıxlığına görə dünyada birinci (hər 1000

kv km 131 km), daxili su yollarına görə isə Niderlandan sonra ikinci,

avtomobil yollarına görə isə dördüncü yeri tutur. Nəqliyyatda

iqtisadiyyatda çalışan əhalinin 5%-i məşğul olur. Belçikanın 5 dəniz

limanı Antverpen, Qent, Bryuqqe- Zebıyuqqe, Ostende və Brüssel,

olub əsas yükdaşımalarının 2/3 Antverpen limanı vasitəsilə həyata

keçirilir (ildə 70-75 mln t.).

NORVEÇ

Norveç - Skandinaviya yarımadasının şimal kənarında

yerləşən Avropanın ən şimal kapitalist ölkəsidir. Cənub və qərbdən

Stad bumuna qədər Şimal dənizi, şimal qərbdən və şimaldan Norveç

və Barens dənizinin suları ilə yuyulur.

Norveç Avropada ən uzun ölkədir. Şimaldan cənuba 1752 km

məsafədə uzanır. Sahil xəttinin uzunluğu 21 min km-dir.

154

Həmin sahil zonası da Norveç əhalisinin əksər hissəsinin yaşadığı

ərazidir.

Şərqdə İsveç, şimal-şərqdə Fillandiya və RP ilə quru sər-

həddinə malikdir. Ölkənin eni 434 km, ən dar yeri isə 6,3 km- dir.

Norveçin ərazisi 324 min kv km olub, Böyük Britaniya,

İtaliyanın ərazisindən böyükdür. Əhalinin sayına görə Norveç (4,4

mln 1995) Şimali Avropa ölkələrindən İslandiya istisna olmaqla geri

qalır. Əhalinin yekcinsliyinə görə İslandiya və Danimarkadan sonra

gəlir. Norveçlilər ölkə əhalisinin 97%-ni təşkil edir.

Norveçdə iki ərazi bölgüsü saxlanılır: rəsmi inzibati və tarixi

meydana gəlmiş, əsasən elmi etnoqrafik, coğrafi və bədii

ədəbiyyatlarda işlənən bölgü İnzibati cəhətdən ölkə qubernatorların

idarə etdiyi 18 vilayətə (fyulke) bölünür.

Ölkə ənənəvi iki böyük hissəyə - şimal və cənub

bölünür.Norveç - irsi konstitusiyalı monarxiyadır. 17 may 1814-cü

ildə qəbul edilmiş konstitusiya (müəyyən dəyişikliklərlə)

fəaliyyətdədir. Ölkənin başçısı kraldır. Qanunverici orqan 4 il

müddətinə seçilmiş (stortinq) parlamentdir. İcra edici hakimiyyət

krala aid olub, onu baş nazirin vasitəsilə həyata keçirir. Başda kral

olmaqla bütün nazirlər Dövlət Şurasını təşkil edirlər. Ölkədə bir neçə

partiya fəaliyyət göstərir.

Təbiəti: Norveçin ərazisi Fennoskandiyanın qərb kənarında

geniş fiziki-coğrafi regionda yerləşir. Ölkənin bütün ərazisi boyu

şimaldan cənuba Skandinaviya dağları uzanır. Ölkə ərazisində

düzənliklər azdır, Aşağı Paleozoyda əmələ gəlmiş Skandinaviya

dağları, uzun dövrlər ərzində aşınmış və hamarlanmışdır. Beləliklə,

Norveçin ərazisini tutmuş Skandinaviya dağlan ayrı-ayrı hissələrə

parçalanmış yaylanı xatırladır. Dağların yamacları qeyri

simmetrikdir, qərb yamacları dik, şərqi isə nisbətən yastıdır.

Norveçin sahil xətti toxunmuş şəbəkəyə oxşayır. Ölkənin sahil

boyunda 150 min ada mövcuddur. Onlar təklikdə və arxipelaq

şəklində yerləşmişlər. Ən böyük arxipelaq - Lofoten və onların şimal

hissəsi - Vesterolendir. Bütün bu adalar okeanın dağıdıcı dalğalarının

qarşısını kəsir. Adalarla sahil xətti

155

arasında dəniz həmişə sakitdir. Ona görə də, buradan kabotaj

istiqamətləri keçir.

Norveçin təki, tabeliyində olan adalar və ona bitişik dənizin

dibi müxtəlif faydalı qazıntılarla zəngindir. Əvvəllər belə fikirlər

vardır ki, Norveç mineral yanacaq ehtiyatlarına görə kasıbdır.

Həqiqətən də bir qədər daş kömür Şpisberqen arxipelaqında mə"lum

idi.

Ancaq 1970-ci ildə Şimal və Norveç dənizinin şelf zonasında

neft və qaz yataqlarının aşkar edilməsi, ölkənin yanacaq energetik

potensialı haqqında olan fikri alt-üst etdi. Şimal dənizinin Norveç

sektorunda 2,5 mlrd t. neft, 708 mlrd kub m təbii qaz ehtiyatının

olduğu müəyyən edilmişdir.

Metal filiz qazıntılarından Norveçlə əhəmiyyətli pirit (kükürd

kolçedanı) ehtiyatları , bəzi yerlərdə mislə qarışıq titan filizləri,

molibden, nikel və maqnetit filizləri mövcuddur. Norveçin cənubunda

uran yataqları açılmışdır. Ölkənin mərkəzi hissəsində yerləşən mis

kolçedanı yataqları - (Sulitelma, Lek- ken, Rerus) böyük əhəmiyyətə

malikdir. Cənub Rinqerike rayonunda mis-nikel mə"dənləri yerləşir.

Norveçin şimal və cənub-qərb kənarmda Eqersuin şəhəri rayonunda

ilmenit (titan filizi) yataqları aşkar edilmiş və mə"dən də - Titania

adlanır.

Bu Avropada ən böyük yataqlardan olub, Norveçi dünyada

ilmenn ixracatçısına çevirmişdir.

Dəmir filizlərindən əsasən maqnetitlər işlənilir. Dəmir filizinin

tərkibində fosfor olduğu üçün onun keyfiyyətini yüksəldir, ancaq

onların dəmirlə zənginliyi zəif olduğu üçün saflaşdırılmaya ehtiyac

duyulur. Dəmirlə zəngin olan filiz yuxarı Tronnxeyms-ford da vardır.

Norveç tikinti materialları ilə olduqca zəngindir (qranit, şistlər,

mərmər).

Norveçin həyatında dəniz həmişə böyük rol oynamışdır. Dəniz

yolları vasitəsilə ölkəyə lazımı ərzaq gətirilib, dəniz ölkəni balıqla

yedizdirib. Ölkənin şimalındakı Havan çox nadir hallarda donur və

bütün il boyu gəmiçilik mümkündür. Bununla belə Norveçin dəniz

sahillərinin dərinliyi çox deyildir (300 m). Bə"zən dayazlıqlara da (70

m) rast gəlinir. Məhz bu sahil zolağı Norveçlərin ən”ənəvi balıq

ovlama yerləridir.

Ölkədə iqlimin formalaşmasında dənizin böyük rolu vardır.

Bir halda ki, Norveç üç enlikdə yerləşir, həmçinin ölkə

156

dağlıqdır, belə güman etmək olar ki, burada iqlim çox məşəqqət

olmalıdır. Ancaq ölkənin sahillərinə yaxın məsafədən isti Şimali

Atlantika cərəyanının keçməsi sahilə yaxın əraziləri isidir, xüsusən qış

vaxtı iqlimi yumşaldır. Yanvarın orta temperaturu şimalda -2-4,

cənubda +2 təşkil edir. Yay sahillərdə yağmtılı, küləkli və sərin keçir.

İyul ayınm orta temperaturu şimalda +10, cənubda +15-dir. Ölkənin

dağlıq hissələrində iqlim soyuqdur. Yanvarın orta temperaturu orada

-10-12, iyulunki isə 6-10 təşkil edir. Ölkənin daxili rayonlarında

bütün qışı məşəqqətlidir, yanvar temperaturu -40 -a enir.

Temperatur dəyişikliyinin gedişi yağmtınm da ölkənin

müxtəlif istiqamətlərində dəyişməsinə tə"sir edir. Yağıntıların illik

miqdarı 300-5000 mm arasında tərəddüd edir.

Ölkə ərazisində 2770 kv km buzlaq örtüyü vardır ki, bu da

ərazinin 0,85%-ni təşkil edir.

Buzlaq, yağıntı və bulaq suları çay və göllərin qidasını təşkil

edir. Ölkənin bütün çayları başlanğıclarmı dağlardan götürürlər.

Çayların sayı çoxdur, çoxsuludurlar və eyni zamanda qısadırlar.

Çaylar uzun müddət buzla örtülü olurlar (4-6 ay). Çayların

axarlarında çoxlu astanalar olduğu üçün onların ancaq aşağı

axınlarmda gəmiçilik mümkündür. Ancaq onlarm hamısı hidroenerji

ehtiyatları üçün əlverişlidir. Çayların axını göllər vasitəsilə

tənzimlənir. Ölkə ərazisinin 4,7%-ni tutan 200 göl mövcuddur.

Bitki örtüyü Norveçdə iynəyarpaqlı dağ meşələridir. Ölkə

ərazisinin 23%-ni örtən meşələr onun təbii sərvətidir.

Norveçin dəniz sahilləri və çayları balıqlarla zəngindirlər.

Əhalisi: Ölkənin əsas köklü əhalisi (aborigen) Norveçlər 97%,

(4 mln nəfər) və saamilərdir (359 min).

Norveçlər dağ vadilərinin əkinçiliyə yararlı meşəli zonalarında

və sahil rayonlarında yaşayırlar. Norveçlərin ən"ənəvi

məşğuliyyətləri əkinçilik, heyvandarlıq, balıqçılıq, hazırda isə onlar

sənayenin müxtəlif sahələrində də çalışırlar. Ölkənin şimal dağlıq

hissəsində, meşə tundra və tundrada saamlar yaşayırlar. Saamlann

ən"ənəvi məşğuliyyətləri: maralçılıq, balıq ovu, ovçuluqdur. Hazırda

saamlann 6%-i maralçılıqla məşğuldur. Qalanları isə mə"dənlərdə,

meşə tədarükü və əkinçiliklə məşğul olurlar.

157

ölkədə 15 min nəfər danimarkalı və 8 minə yaxın İsveç yaşayır.

Norveçdə dinə inanan bütün əhali protestantdır.

Norveçin şəhərlərində 50 min əcnəbi yaşayır ki, onların əksəri

özlərinin vətəndaşlıqlarını saxlamışlar.

Norveçdə 1769-cu ildə 723 min, 1890-cı ildə 2 mln, 1976- cı ildə

4 mln, 1995-ci ildə isə 4,4 mln nəfər əhali yaşamışdır.

Ölkədə əhalinin iqtisadi aktiv hissəsinin 75%-i sənayedə işləyir.

Kənd və meşə təsərrüfatında iqtisadi aktiv əhalinin 1/1 O-i çalışır.

Nəqliyyatda, xüsusən, donanmada məşğul olanların sayı nisbətən

artıqdır. Norveçlər dünyanın ən "dənizçi" milləti sayılır. Xidmət

sahələrində çalışanların sayı hər il artır. İqtisadi aktiv əhalinin yarısı

burada çalışır. Qadınlar ictimai əməyə daha çox cəlb edilir. Ancaq

əmək haqqını qadınlar 15- 20% az alırlar. İqtisadi aktiv əhalinin çox

hissəsini fəhlələr təşkil edir.

Norveç Avropanın az əhali yaşayan ölkəsidir. Burada hər 1 kv

km-də əhalinin sıxlığı 13 nəfər təşkil edir.

Norveçdə 532 şəhər yaşayış məntəqəsi var ki, onlardan. yalnız

32-nin əhalisi 10 min nəfərdən çoxdur.

Təsərrüfatı: Norveç Avropanın sənaye cəhətdən inkişaf etmiş

kapitalist ölkələrindən biridir. Ölkə üçün aydın istehsal ixtisaslaşması

və təsərrüfatda ixrac təmayülü xarakterikdir. İqtisadiyyatda xarici

kapital böyük rol oynayır. Bu ölkə kapitalist dünyası əhalisinin

0,2%-dən azını təşkil etdiyi halda, sənaye məhsulunun 0,4%-ni

buraxır, dünya kapitalist ixracının 1%-i onun payına düşür.

Uzun müddət ölkənin iqtisadi inkişafına daxili bazarın darlığı,

əkinçilik üçün torpağın və milli kapitalın azlığı, siyasi asılılığı mane

olmuşdur. İqtisadi irəliləyiş Norveçdə birinci dünya müharibəsindən

başlamışdır. Bu müharibə dövründə yeni konstruksiya materiallarına

aluminium, nikel, sink, dəmir ərintiləri, həmçinin kimyəvi məhsullara

olan tələbatdan irəli gəlmişdir.

Elektrometallurgiya, elektrokimya üçün küllü miqdarda ucuz

elektrik enerjisi tələb olunurdu. Bu Amerikan - Kanada, İngiltərə və

Fransız monopolistlərinin diqqətinin Norveçin nəhəng və ucuz

hidroenerji resurslarına yönəlməsinə səbəb

158

oldu. Xarici firmalar hidroelektrik stansiyaları və onların bilavasitə

yaxınlığında elektrometallurgiya - elektrokimya zavodları tikməyə

başladılar.

Norveç mühüm strateji materiallar - alüminium, ferro ərin-

tilər, nikel, sink, azot birləşmələri istehsal edən ölkələr sırasına çıxır.

İkinci dünya müharibəsi dövrü Norveçin iqtisadiyyatı

zəifləyir. Çünki özünün ticarət donanmasının yarısını itirir və ölkənin

iqtisadiyyatını yenidən xarici kredit və borclar hesabına bərpa etməyə

məcbur olur.

1970-ci illərin ikinci yarısı Norveç iqtisadij^atı üçün

yenidənqurma dövrü başlanır. Bu şimal dənizinin Norveç sektorunda

və Norveç dənizində neft və qaz yataqlarınm açılması ilə bağlıdır.

Eyni zamanda maşınqayırmanın, xüsusilə gəmiqayırmanın, dəniz

buruğ platformalarının, elektrotexnika və elektronikanın

genişləndirilməsinə də başlanılmışdır. Hazırda neft və qazla yanaşı

maşınqayırma məhsulları, elektrometallurgiya, kağız-sellüloz malları

və balıq məhsulları Norveçin beynəlxalq əmək bölgüsündə yerini

müəyyənləşdirir.

Sənayesi: Norveç sənayesində, elektrik təchizatı da daxil

olmaqla 400 min nəfər fəhlə və qulluqçu çalışır. Sahə strukturunda

miqyasına və texniki təchizatına görə ixrac sahəsi fərqlənir.

"Daxili bazar" sahələrinə yüngül və yeyinti (balıq e"malsız)

sənayesi aiddü*.

Norveçin sənayesi özünün qeyri bərabər yerləşməsi ilə seçilir.

Sənaye müəssisələrinin əsas hissəsi cənub vilayətlərinin və liman

şəhərlərinin payına düşür. Bu xammalın gətirilməsi və hazır

məhsulun göndərilməsini yüngülləşdirir və ucuzlaşdım.

Norveçin sənaye inkişafının əsas amillərindən biri yüksək

inkişaf etmiş energetikadır. Onun bazası hidroenergetika və duru

yanacaqdır. Norveç hidroenergetikanın klassik ölkəsi kimi tanınır.

Hidroenerji ehtiyatlarına görə Qərbi Avropa ölkələrini

qabaqlamaqla (ildə 120 mlrd kVt.s) o, adambaşına elektrik enerjisi

istehsalına (20 min kVts çox) görə dünyada birinci yeri tutur. Ölkədə

çoxlu miqdarda təbii göl-suambarlarının olması, çayların şəlalələrlə

dik axması bahalı bəndlərin tikilməsini tələb eetmir

159

və elektrik enerjisini ucuzlaşdım. Hidroenerji resursları ərazi üzrə

bərabər yerləşmişdir. Bütün elektrik stansiyaları vahid enerji sistemə

birləşdirilmişdir. İstehsal edilmiş enerjinin 2/5-si sənayedə, o

cümlədən 1/3-i metallurgiyada istifadə edilir.

Ölkə üçün Şimal dənizinin şelfzonasmda (Stavanqerin 350 km

cənub qərbində), Berqendən qərbə 200 km zəngin neft və qaz

yataqlarının açılması böyük əhəmiyyətə malikdir. Norveç inkişaf

etmiş kapitalist ölkələri içərisində neft ixracatçısına çevrilmişdir.

Neft 335 km-lik boru kəməri ilə Şərqi İngiltərə sahillərinə, qaz isə

boru kəməri ilə Almaniyanın şimal sahillərinə verilir. Şotlandiyaya

qaz Berqen yatağından ötürülür. Neft və qazçıxarma sənayesinin

inkişafı neft emalı sənayesi və neft kimya sənayesinin inkişafına güclü

təsir edir.

Norveçdə metal xammallarının hasilatı da dəmir filizi, titan,

molibden, mis, sink və həmçinin piritlərin çıxarılması nəzərə

çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdir.

Ölkə sənayesinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri elek-

trometallurgiyanm geniş inkişafıdır. Alüminium, nikel, maqnezi- um,

ferroərintilər istehsalma görə kapitalist aləmində qabaqcıl yerlərdən

birini tutur. Bundan başqa çoxlu legirlənmiş elektro polad, sink,

kobalt əridilir. Norveçdə hazırlanmış ferroərintilər, sink və kobalt

dünyada ən keyfiyyətlilərdən sayılır. Elektro- metallurgiya

məhsullarının əsas hissəsi gətirmə xammal əsasında hazırlanır,

demək olar ki, hamısı da ixrac edilir.

Norveçdə nisbətən cavan sahələrdən biri maşınqayırmadır.

Müharibədən sonrakı dövrdə xarici kapitalın iştirakı ilə ölkədə

gəmiqayırma, dəniz neft buruqları üçün platforma, hidravlik

turbinlər, sənaye və məişət elektrotexnika və elektrik avadanlığı,

balıq e"malı sənayesi üçün arasıkəsilməz konveyer sistemi

yaradılmışdır. Maşınqayırmanın əsas mərkəzləri Oslo, Berqen,

Stavanger, Drammendir.

Sənayenin qədim sahələrindən biri də meşə e"malı

sənayesidir. Norveç Şimali Avropada meşə materiallarının Qərbi

Avropaya, xüsusən İngiltərəyə ixracına başlayan birinci ölkədir.

Ölkədə ildə 1,5 mln t oduncaq və sellüloza və 1,3 mln t müxtəlif növ

kağız və karton hazırlanır, əsas hissəsi xaricə göndərilir.

160

Norveçdə kimya sənayesinin inkişafı XX əsrin əvvəlində

başlamışdır. Son illər neft kimya onun bazasında plastik kütlələr və

sintetik materiallar istehsalı sür"ətlə inkişaf edir.

Kənd təsərrüfatı: Bu sahədə iqtisadi aktiv əhalinin 5%- dən

bir qədər artığı çalışır. Ümumi milli məhsulda onun payı iki dəfə

aşağıdır. Əkinçilik üçün ölkə ərazisinin 3%-i yararlıdır. Kiçik

torpaqlar və xırda paylar üstünlük təşkil edir. Bütün təsərrüfatların

3/4 hissəsi 10 hektardan az olan xırda paylardan ibarətdir. Onların

sahibləri kənd təsərrüfatını balıq ovlama, meşə tədarükü və ya qonşu

sənaye müəssisələrində mövsümü işləməklə əvəz etməklə mövcud ola

bilərlər. Son 30 ildə kiçik təsərrüfatların miqdarı 2 dəfə azalmış və

böyük fermerlərin sayı artmışdır.

Kənd təsərrüfatında əsas yeri südlük-ətlik heyvandarlıq tutur.

O da bitkiçilikdən asılıdır. İri buynuzlu heyvanların içərisində südlük

inəklərin sayı yarıdan çoxunu təşkil etməklə ildə 1,8 mln. t süd verir

və ölkənin süd məhsullarına olan tələbatını ödəyir. Süd məhsullarının

bir hissəsi, xüsusən pendir ixrac edilir.

Norveç üçün ən"ənəvi heyvandarlıq sahəsi - ətlik-südlük-

yunluq qoyunçuluqdur. Qoyunların sayı 1,8 mln. başdır.

Heyvandarlıqda balıq unundan yem kimi geniş istifadə edilir.

Ölkənin şimalında saamlar maralçılıqla məşğuldur.

Bitkiçilik əsasən heyvandarlıq üçün, yem bazası kimi istifadə

edilir. Ümumi taxıl yığımı 1 mln ton təşkil edir və onun 9/1 O-u yem

üçün istifadə edilir. Kartof əkinləri nisbətən geniş yer tutur.

Norveçlərin qədim məşğuliyyətlərindən biri balıq ovudur.

Balıq e"malının əsas mərkəzləri - Stavanqer, Berqen, Olesunn,

Tronxeym, Kristiansunn.

Nəqliyyatı və xarici iqtisadi əlaqələri: Daxili həm də xarici

nəqliyyat əlaqələrində qabaqcıl yeri gəmiçilik tutur. Bu ölkənin

coğrafi vəziyyəti, sahillərin hədsiz girinti-çıxıntılı olması, dağlıq

relyef, Norveçlərin qədim dənizçiliyi ilə əlaqədardır. Dəniz vasitəsilə

xarici ticarət yükdaşımalannm 9/1 O-u, daxili yük dövriyyəsinin

50%-i aparılır.

161

Norveç dünyanın qabaqcıl dəniz donanması dövlətidir. Ticarət

donanması dünya ticarət donanmasının 7,8%-ni təşkil edir və

dünyada 5-ci yerdə durur.

Avtomobil və dəmir yolları nisbətən məhduddur. Dəmir

yolunun uzunluğu 4,2 min km təşkil edir.

Ölkədə 1,3 mln avtomobil, o cümlədən 1,1 mln minik maşmı

olduğu hesablanıb.

Son zamanlar neft və qaz ixracı genişlənmiş (kəmərlə) ölkə

ixracının 20%-ni təşkil edir. Bütün ixracın 4/5, idxalın isə 3/4 Avropa

ölkələri ilədir. 3 əsas ticarət tərəfdarları Böyük Britaniya, İsveç,

Almaniyadır.

FİNLANDİYA

Finlandiya Avropanın şimalında RF, Norveç və İsveçlə

həmsərhəd olmaqla Botni və Fin körfəzlərinə çıxışı vardır. Sahil xətti

4,5 min km, dənizdən ən uzaq nöqtəsi 300 km-dən çox deyil. Ərazisi

338 min kv km-dir. Şimaldan cənuba 1160 km, şərqdən qərbə 340 km

uzanır. Ərazinin 25%-i Şimal qütb dairəsində yerləşir. Finlandiyanın

əhalisi 5,1 mln nəfərdir (1995 il). Finlandiya burjuaziya

respublikasıdır. Dövlətin başçısı prezidentdir. Bir palatalı

parlamentlə birlikdə qanunvericilik funksiyasını yerinə yetirir. Ali

icra edici hakimiyyət prezident və hökumət tərəfindən yaradılmış

Dövlət Şurasına məxsusdur.

Finlandiya inzibati nöqteyi nəzərdən 12 quberniyaya bölünür.

Təbiəti; Finlandiya öz gözəlliyi ilə hamını heyran edir. Yaşıl

meşələr, sarı kvadratlarla tarlalar, mavi göllər, sür"ətlə axan çaylar,

gözəl dəniz sahilləri - fin təbiətinin əlamətləridir.

Finlandiyanın təbii xüsusiyyətlərini onun şimal en dairəsində,

Baltik kristallik sipərində yerləşməsi və dənizin təsiri

müəyyənləşdirir. Finlandiyanın ssahilləri çox parçalanmışdır və

həmin ərazilərdə çoxlu buxtalar yaranmışdır.

Finlandiyanın səth quruluşu düzənlikdir. Belə ki, ərazinin

75% düzənlikdir, dəniz səviyyəsindən 100 m aşağıda yerləşir, ancaq

10%-i 300 m-dək yüksəkdə yerləşir.

162

Finlandiyanın şimal-qərb qurtaracağı 1328 m yüksəkliyə çatan

dağlıq rayondur.

Ölkə müxtəlif mineral faydalı qazıntılarla, xüsusən metal

filizləri ilə zəngindir. Mis filizlərinin hasilatı və ehtiyatına görə bu

ölkə Avropada birinci yeri tutur. Əhəmiyyətli dərəcədə dəmir filizi

yataqları, molibden, sink, vanadium və kobalta malikdir. Eyni

zamanda Finlandiyanın təkində nikel, titan, volfram, selen, gümüş və

qızıla da rast gəlinir. Uran yataqlarının olduğu da qeydə alınmışdır.

Qeyri metal faydalı qazıntılardan asbest, talk, qrafit, apatit, müxtəlif

tikinti və digərləri vardır.

Şimal mövqeyinə baxmayaraq Finlandiyaya Atlantikanın

istiliyi tə"sir edir. Ölkədə il ərzində qərb küləkləri üstünlük təşkil

edir. Bütün fəsillərdə onunla eyni paraleldə yerləşən şərq ölkələrinə

nisbətən istilik yüksəkdir. Finlandiyanın cənubunda qış yumşaq, yay

isti, şimalda isə qış qarlı və uzun, yay isə sərin keçir. Şimal və cənub

arasında temperatur fərqi çox deyildir.

Aktiv temperaturun miqdarı cənubda 1300, şimalda isə cəmi

600 təşkil edir. Cənubda yağıntılarm ümumi miqdarı ildə 600-700

mm, şimalda isə 400-450 mm təşkil edir.

Yay qütb gündüzləri dövrü ölkənin cənubunda günəş sutkada

19 saat işıqlandırır, ancaq 70-ci paraleldən şimalda 73 gün ərzində

çıxmır.

Finlandiya "min göllər ölkəsi" adı qazanmışdır. Təxmini

hesablamalara görə onların sayı 60 minə çatır və ərazinin 10%- ni

tutur.

Finlandiya gölləri meşə materialları axıdılması üçün xüsusi

əhəmiyyətə malikdir. Ölkədə 48 şlyuz və 36 kanal vardır. Finlandiya

təkcə göllər ölkəsi deyil, o, eyni zamanda, meşələri və bataqlıqları ilə

də zəngindir. Ölkə ərazisinin 70%-i meşələrlə örtülmüşdür. Ümumi

oduncaq ehtiyatı 1,5 mlrd kub m hesablanır.

Finlandiyada bataqlıqlar ərazinin 1/3-i tutur. Ölkə torf

ehtiyatlarına görə Avropada birinci yeri tutur.

Əhalisi: Ölkə əhalisinin 93%-i üçün fin dili - ana dili, 6,5%-i

üçün İsveç dilidir. Ölkənin bütün ərazisində finlər əhalinin əksərini

təşkil edirlər. Ancaq sərhəd rayonlarda isveçlilər çoxluq təşkil edirlər.

163

Müharibədən sonrakı illərdə demoqrafik situasiya əhali

artımı üçün əlverişli olmamışdır. Doğum əmsalı hər 1000 nəfərə

23-dən 13,1 nəfərə enmişdir. Ölüm əmsalı isə 9 nəfər təşkil etmişdir.

Təbii artım 13-14 nəfərdən 3,7 adama enmişdir. Bu da əmək

ehtiyatlarının tamamlanmasına tə"sir göstərmişdir.

Əhalinin məşğuliyyətində dəyişikliklər baş vermişdir.

Sənayedə işləyənlərin sayı 21%-dən 30%-ə yüksəlmiş, kənd

təsərrüfatı və meşə təsərrüfatında işləyənlərin sayı isə 46%-dən 16-ya

enmişdir. Şəhər əhalisinin sayı artmışdır (32-dən 58%-ə). Finlandiya

Avropanın əhali seyrək yaşayan ölkəsidir. Hər 1 kv km-ə 15 nəfər

düşür.

Təsərrüfatı: Finlandiya digər Şimali Avropa ölkələrinə

nisbətən kapitalist sənaye inkişafına gec başlamışdır. Buna səbəb

təbii şəraitinin məşəqqətli olması, əhalinin zəif məskunlaşması,

əvvəlcə İsveç, sonra isə Rusiyadan siyasi asılılığı, milli kapitalın

çatışmamazlığı olmuşdur.

Finlandiyada kapitalizmin inkişafı və ölkənin sənayeləşməsi

əsas təbii sərvət olan meşə resursları ilə əlaqədardır. Keçən əsrin

sonlarında Qərbi Avropa dövlətlərində meşə materiallarına ehtiyacın

artması sənayenin inkişafına təkan vermişdir. Həmin illərdə Saymen

tikilir və ölkənin mərkəzindən və Şərq rayonlarından dənizə çıxış

yaranır. Fin və Botnik körfəzlərinin kənarında ağac doğrama

zavodları tikilir və meşə ticarətindən gələn pul sellüloz-kağız

fabriklərinin tikilməsinə qoyulur.

Beləliklə XX əsrin əvvəllərindən Finlandiya beynəlxalq əmək

bölgüsündə meşə-kağız mallarının əsas ixracatçısı kimi tanınmışdır.

İri burjuaziyanın "20 ailəsi" nəhəng sənaye kompaniyalarının

nəzarət paketlərinə sahibdir və iki əsas kommersiya bankını

"Kansallis osake panki" və "Suomen yükyus- pankki" əsas yerləri

tuturlar.

Enerji ilə tə"min olunma Finlandiyada mürəkkəb iqtisadi

problemdir. Enerjiyə olan tələbat xaricdən gətirilən yanacaq

hesabına ödənilir. İldə 13-14 mln. t neft və neft məhsulları və 4 mln. t

kömür xaricdən gətirilir.

Sənayesi: Sənayedə işləyənlərin sayı və ümumi sənaye

məhsulunun həcminə görə Finlandiya Şimali Avropa ölkələri

içərisində (İsveçdən sonra) ikinci yeri tutur.

164

Finlandiyanın sənayesində iki qrup sahə üstünlük təşkil edir:

birincisi ağac e"malı və yenidən işlənilməsi, digəri isə metal əridilməsi

və e"malıdır.

Metallurgiyanın inkişafına görə qabaqcıl yerdə durmasına

baxmayaraq, meşə kağız sənayesi yenə də Finlandiya ixracında üstün

yer tutur.

Meşə sənayesi geniş xammal bazasına malikdir. Hər il Fin

tədarükçüləri dünya bazarındakı şəraitdən asılı olaraq 32-dən 45

mln. kub m oduncaq tədarük edirlər.

Finlandiya dünyada nəhəng taxta-şalban, kağız, faner

istehsalçısı və ixracatçısıdır. Taxta-şalban ixracına görə Finlandiya

dünyada (RF və Kanadadan sonra) üçüncü yerdə durur. Onun əsas

mərkəzləri liman şəhərləri Kotka, Pori, Oulu və Ke- midir.

Finlandiyanın faner zavodları hər il 400 min kub m müxtəlif

növ fanerlər hazırlayır.

Mebel sənayesinin yerləşməsi faner sənayesinə uyğun gəlir.

Eyni zamanda yığma evlər üçün hissələr hazırlanır.

Kağız-sellüloz istehsalı sənayesində bütün meşə kağız

sənayesində çalışanların yarısı çalışır. Sellüloz müəssisələrinin illik

gücü 5 mln t qəzet kağızı və karton 2 mln. t hazırlanır. Kağız və

karton fabriklərinin gücü 6 mln t yaxındır.

Metallurgiyada bütün sənayedə işləyənlərin 1/3 çalışır və

ümumi sənaye məhsulunun 1/4-dən çoxunu verir. Qara

metallurgiyanın inkişafı üçün ölkənin lazımı qədər xammal

ehtiyatları mövcuddur. Dəmir filizi ehtiyatları 200-300 mln. t

hesablanır. Qara metallurgiya müəssisələri 2 mln. t çuğun, 2,5 mln. t

polad və 2 mln. t polad prokatı istehsal edir.

Əlvan metallar ölkənin əsas mineral sərvətidir. Mis ehtiyatları

1 mln. t təşkil edir. Sinkin ehtiyatı 2 mln. t hesablanır. Sink və mis

hasilatına görə Finlandiya Avropada qabaqcıl yer tutur. 1977-ci ildə

61 min t sink və 47 min t mis hasil edilmişdir. Ölkədə dünyada böyük

xrom mədənlərmdən biri (30 mln t) işlədilməyə başlamışdır. Xrom

istehsalına görə dördüncü yerdə durur.

Maşınqayırma sənayesi müharibədən sonra inkişaf edərək,

gəmiqayırma, taxta-şalban və sellüloz kağız sənayesi üçün avadanlıq

istehsalı üstünlük təşkil edir.

165

Generatorlar, elektrik mühərrikləri, transformatorlar,

gərginlik və telefon kabelləri istehsalı sür"ətlə inkişaf edir. Əsas

mərkəzləri Helsinki və Turku şəhərlərindədir. Elektron sənayesinin

yeni sahələri EHM, nəzarət-ölçü cihazları, radioqəbuledicilər, rəngli

televizorlar düzəldir.

İsveç konsernləri "Volvo" və "SAAB-Skaniya"nən iştirakı ilə

ildə 30 min minik və 2 min yük avtomobili və avtobusu buraxan

avtomobil sənayesi yaradılmışdır.

Kağız-sellüloz sənayesinin kimya məhsullarına olan tələbatını

nəzərə alaraq ölkədə kimya sənayesinin inkişafına şərait yaratmışdır.

Kimya sənayesinin əsas mərkəzləri Oulu, Xarya- valta, Kokkola,

Kusankoski.

Finlandiyada toxuculuq sənayesi ən qədim sahələrdən biridir.

Helsinkidə dünya şöhrətli forfor qablar istehsalı fəaliyyət göstərir.

Yeyinti sənayesi "Valno" kooperativinin nəzarətindədir.

Kənd təsərrüfatı: ölkənin iqtisadiyyatmda əsas rol o)ma- yır

(meşə təsərrüfatı ilə birgə). Kənd təsərrüfatı ölkənin süd və ət

məhsullarına olan tələbatını tam ödəyir.

Finlandiya kiçik və orta fermerlər ölkəsidir. Ölkədə əkin yeri

10 ha olan təsərrüfat sahibləri fermerlərin 60%-ni təşkil edir və

əkilən torpaqların 40% onların əlindədir. Orta fermerlər 10-20 ha

torpağa malikdir. Təsərrüfatların 25%-i onlara aiddir.

Orta hesabla ölkə üzrə hər fermaya 11 hektar əkin yeri, 50

hektar məhsuldar meşə düşür. Fermer təsərrüfatları kəndlilər və

kənd təsərrüfatı özlərini meşənin hesabına yaşadırlar.

Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq üstün mövqe tutur.

Finlandiya kənd təsərrüfatı gəlirinin 80%-i heyvandarlığın

hesabınadır. Əkinçilikdə 2,6 mln hektar torpaqdan istifadə edilir.

Yem bitkiləri altında əkilən torpaqların 3/4 hissəsi cəmləşir. Buğda

əkinləri altına əkinlərin 1/10 düşür.

Finlandiya şəkər çuğunduru yetişdirən şimal ölkəsidir. Kartof

əkinlərinə ölkənin hər yerində rast gəlinir.

İri buynuzlu heyvanların sayı 1,8 mln baş, onlarm 800 mini

südlükdür. Donuzçuluq da sür"ətlə inkişaf edir (1,2 mln baş).

Nəqliyyatı və xarici iqtisadi əiaqələri: Ölkənin yarımada

vəziyyəti dərin körfəzlərin olması dəniz daşımalarına şərait

166

yaradır. Dəniz vasitəsilə 80% idxal və 90% ixrac yükləri daşınır.

Digər Skandinaviya ölkələri ilə müqayisədə ticarət donanması çox

böyük deyil 2 mln br-req. Dəniz vasitəsilə əsasən yanacaq, ölkədən isə

meşə materialları göndərilir, ölkə daxilində yüklər əsasən avtomobil

və dəmir yolları ilə daşmır. Dəmir yolunun uzunluğu 6 min km,

avtomobil yolları 40 min km təşkil edib dövlətə məxsusdur.

Ölkədə 1 mln minik 130 min yük avtomobili hesaba alınmışdır.

Xarici iqtisadi əlaqələr ölkənin həyatında böyük təsərrüfat

əhəmiyyətinə malikdir. Xarici bazarda ölkənin ümumi milli

məhsulunun 25%-i realizə olunur. Eyni zamanda ölkənin mal və

xidmətlərə olan tələbinin 1/3-ni ödəyir.

İxracın mal strukturunda metallurgiya sənayesi məhsullarının

payı artmış və meşə-kağız məhsulları nisbətən azalmışdır.

Kimya sənayesi və yeyinti malları da xarici iqtisadi əlaqələrdə

müəyyən yer tutur.

Xarici bazara həmçinin toxuculuq və tikiş malları göndərilir.

İSVEÇ (İSVEÇ KRALLIĞI)

Ümumi mə'Mumat: Şimali Avropada ərazinm 1/3, əhalinin 2/5

və ümumi milli məhsulun və sənaye istehsalının 50%-i İsveçin payına

düşür. Ərazisi 450 min kv km, əhalisi 8,8 mln nəfərdir (1995).

İsveç Skandinaviya yarımadasının şərq və cənubunda yerləşib

onun ərazisinin 3/5-ü tutur, ölkə şimaldan cənuba 1600 km məsafədə

uzanır, eni isə 250-dən 450 km-ə qədərdir.

İsveçi tam dəniz dövləti adlandırmaq olar. Norveç və

Finlandiya ilə olan quru sərhəddindən dəniz sərhəddi uzundur (7 min

km). Dəniz İsveçin həyatında xüsusi rol oynayır, belə ki, sənayesi və

əhalinin çox hissəsi dəniz kənarı ərazilərdə yerləşir.

İsveç - varisli (irsi) konstitusiyalı monarxiyadır.

1975-ci il konstitusiyasına əsasən kral ölkənin başçısı kimi

təmsil edilmək funksiyasını yerinə yetirir. Ali qanunverici orqan

tərkibində üç ilə seçilmiş 349 deputatı birləşdirən bir palatalı

167

parlamentdir (riksdaq). Parlament (riksdaq) baş naziri seçir və

hökumətin tərkibini təsdiq edir.

İnzibati cəhətdən 24 vilayətə bölünür.

Təbiəti: İsveç tamamilə geniş fiziki-coğrafi Fennos- kandiya

ölkəsinə aiddir. Bu ölkə üçün təpəlikli moren landşaftı, podzol

torpaqlar və iynəyarpaqlı meşələr xarakterikdir. Yerin təki metal

filizləri ilə zəngindir. İqlimi mülayim, lazımı qədər rütubətlidir.

Başlanğıcını Skandinaviya dağlarından götürən, göllərdən keçərək

sürətlə axan çaylar hidroenerji ehtiyatları ilə zəngindir.

Ölkə əhalisi və təsərrüfat həyatı Orta İsveçin düzən

hissəsindəki göllərin ətrafı və məhsuldar torpaqlarda cəmlənmişlər.

Geoloji cəhətdən İsveç Baltik səddinin qədim kristallik və

metamorfık suxurları, əsasən qranit və qneyslər üzərində yerləşir.

İsveç ərazisində bərk su keçirməyən süxurların qranit və

qneyslərin yayılması yeraltı elektrik stansiyalarının, sənaye, ambar və

nəqliyyat tikililərinin aparılmasına şərait yaradır. Eyni zamanda,

həmin süxurların su keçirə bilməmələri səthdə bataqlıqların əmələ

gəlməsinə səbəb olur.

İsveçin müasir relyefi qədim süxurların uzun müddət aşınması

və buzlaq eroziyasmın nəticəsində formalaşmışdır.

İsveçdə yüksək olmayan yaylalar və təpəlikli düzənliklər

üstünlük təşkil edir. Yalnız Norveçlə sərhəd boyu Skandinaviya

dağları uzanır.

İsveçin dəniz sahili Norveç sahillərinə nisbətən az parçalanmış

və düzənlik üstünlük təşkil edir.

İsveç metallarla zəngindir və mineral yanacaqlardan kasıbdır.

Fransadan sonra İsveç dəmir filizi ehtiyatına - 3 mlrd t, tərkibindəki

metalm miqdarına (60%) görə Qərbi Avropada ikinci yerdə durur.

Əsas dəmir filizi yataqları (ehtiyatın 4/5-ü) Laplandiya, Kirunavara

(ehtiyatı 1,6 mlrd t) Orta İsveçdə Berqslaqendə cəmlənmişdir.

Əlvan metal filizləri mis, sink, qurğuşun, qızıl, gümüş, kükürd

kolçedanı, sürmə Laysvall və Aitik yataqlarmda yerləşirlər. Orta

İsveçdə 317 min t İ308 uran ehtiyatına malikdir.

168

İsveçin iqlimi Atlantikadan gələn isti rütubətli hava kütləsi və

Avropanın şimalından gələn soyuq quru Arktik hava kütləsinin

tə"siri altında yaranmışdır. Ərazinin şimaldan cənuba xeyli

uzanması, relyefin müxtəlifliyi iqlimin şimaldan cənuba və şərqdən

qərbə dəyişməsinə şərait yaradır.

Ərazinin Skandinaviya dağları ilə qərb küləklərindən

mühafizə olunması, eyni zamanda şimal və şimal-şərq hissəsinin

açıqlığı burada kəskin kontinental- qışın uzun və kəskin, qısa sərin

yayı seyrək yağışlara malik iqlimin formalaşmasına səbəb olur.

Norrland yaylasında orta yanvar temperaturu -10, onun cənubunda

qütb dairəsi ətrafında - 14, iyul ayında münasib surətdə 16-dan 14-ə

kimi. Yağıntıların əsas hissəsi qar şəklində düşür, illik miqdarı

400-600 mm təşkil edir. Təkcə Skandinaviya dağlarında sərhəd boyu

yağmtılarm miqdarı 1000 mm çatır. Buxarlanmanın zəif, yer səthinin

su sızdırmayan süxurlardan ibarət olması rütubətlənmə və

bataqlıqların əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Cənubi İsveç qərb və cənub-qərb küləkləri üçün açıqdır.

Burada mülayim rütubətli dəniz iqlimi mövcuddur. Qış burada qısa,

isti, yanvarın orta temperaturu 0** yaxın, yay sərin iyulun orta

temperaturu 17, yağıntılar da ildə 700-900 mm təşkil edir. Orta

İsveçin şərq hissəsinin iqlimi isə daha kontinentaldır. Yanvarın orta

temperaturu -4^^, iyulunki isə -18*^, illik yağıntılar isə 500-700 mm.

Cənubi və Orta İsveçdə taxıl və çoxillik bitkilərdən yüksək məhsul

almağa imkan vardır.

İsveçdə hava şəraiti illərlə dəyişkəndir. Ərazinin geoloji şəraiti

sıx çay şəbəkəsinin yaranması üçün əlverişlidir. Ölkənin çayları dar

dərələr və şəlalələrlə axır ki, bunlar da enerji mənbəyi kimi istifadə

olunmağa imkan verir. İsveçin hidroenerji ehtiyatları ildə 80 mlrd

kVt s-dir.

Göllər İsveçin landşaftında xarakterik əlamət təşkil edir.

Onlar ölkə ərazisinin 8%-ni tutur. Torpaqları podzollu, podzollu

çimli və qonur torpaqlardan təşkil olunmuşdur.

İsveçin əsas bitki örtüyü meşələrdir, onlar ölkə ərazisinin

yarısını örtür (23 mln ha).

Oduncaq ehtiyatına görə Avropada birinci yeri tutur (2,3

mlrd kub m).

Baltik dənizinin sahil suları balıqla zəngindir.

169

1964-cü ildən e"tibarən ölkədə təbiətin qorunması haqqında

qanun fəaliyyət göstərir.

Əhalisi: Digər Skandinaviya ölkələri kimi İsveçin də əhalisi

yeknəsəqdir. İsveçlər əhalinin 93%-ni təşkil edir, digər millətlərdən

olan əhali 600 mindən artıq olub əhalinin 7%-ni təşkil edir.

İsveçlərdən başqa ölkədə xırda millətlər, İsveç finləri (20- 30

min), əsasən isveç-fin sərhəddində meşəlik ərazilərdə yaşayırlar.

Ölkədə 15 minə yaxm Saamlar da yaşayır. Eyni zamanda burada

yuqoslav, yunan, alman, italyan, türk və ispanlar da yaşayırlar.

Təbii artım etibarilə İsveç dünyada axırıncı yerlərdən birində

durur. Ölkədə hər 1000 nəfərə 4,2 uşaq ölümü düşür. Təbii artım isə

2,5 nəfər təşkil edir (1995 il). Orta ömürlülük kişilər üçün 76,2,

qadınlar üçün 81,5 yaş hesablanır.

Əmək ehtiyatları ilə tə"min olunma gərginlik yaratsa da

xarici işçilərin ölkədəki miqdarı 350 min nəfər təşkil edir.

İqtisadi aktiv əhalinin yarısı ticarət, bank, sığorta işində,

maarif, səhiyyə və digər xidmət sahələrində çalışırlar.

Sənayedə aktiv əhalinin 30%, tikintidə 8, nəqliyyatda və

rabitədə 7, kənd və meşə təsərrüfatında 6% çalışırlar.

Əhalinin hər 1 kv km-ə sıxlığı 22 nəfərdir (1995). İsveç şəhər

əhalisinin yüksək olduğu ölkə sayılır. Burada 200-dən artıq sakini

olan yaşayış məntəqələri şəhər adlanır.

Təsərrüfatı: Dünya təsərrüfatmda İsveçin mövqeyinin

əhalisinin az miqdarına görə yüksək olması onun iqtisadi inkişafına

işarədir. Kapitalist dünyası əhalisinin 3%-nə sahib olan İsveç,

kapitalist sənaye məhsulu istehsalının 1%-ni buraxır və ixracmın isə

2%-i onun payına düşür.

Yüksək iqtisadi səviyyəyə ölkə tarixi şərait, təbii resurslarla

zənginlik və yüksək istehsal mədəniyyətinə görə nail olmuşdur. Artıq

bir əsr yarımdır ki, ölkə heç bir müharibəsiz, insan və maddi itkilər

vermədən yaşayır. Ölkənin təbii varı iynəyarpaqlı meşələr, dəmir

filizi, əlvan metal filizləri və hidroenerji resurslarıdır.

Meşə və dəmir e"malı, hidroenerjidən istifadə sənaye

istehsalının və ölkə ixracının dayağı olmuşdur. Hazırda bu sahələr öz

yerini bir qədər maşınqayırmaya vermişdir. Bununla

170

belə İsveç dünyada dəmir filizi, taxta-şalban, sellüloz, kağız,

keyfiyyətli polad istehsalçısı və ixracatçısı olaraq qalır.

İsveçin iqtisadiyyatı yüksək səviyyədə istehsalın cəmlənməsi

və kapitalın mərkəzləşdirilməsi ilə seçilir.

Bir sıra sahələrdə, xüsusən maşınqayırmada üstünlük iki- üç

konsernə məxsusdur. Elektrotexnika sənayesində ASEA və

"L.M.Eriksson", avtomobildə "Volvo" və "SAAB _ Skaniya"

hakimlik edir.

İsveç konsernləri xaricdə daha ucuz xammal və yerli əhalinin

əməyindən istifadə edərək müəssisələrini yaradırlar, ölkə

sənayesində çalışan hər dörd nəfərə xaricdə işləyən bir fəhlə düşür.

Çoxlu konsernlər tipik beynəlxalq kompaniyalara çevrilmişdir.

Onlara İsveçin sənaye nəhəngləri "SKF", "L.M.Eriksson", ASEA,

"Volvo" aiddirlər.

İsveç investisiyası qərbi və Şimali Avropada, ABŞ və

Braziliyada yüksəkdir.

Sənayesi: Bütün sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr kimi

İsveç də yüksək sənayeləşmə xarakterdir. Adambaşına sənaye

məhsulu istehsalına görə İsveç sənaye ölkələri içərisində qabaqcıl

yerlərdən birini tutur. Digər tərəfdən bu ölkə özünün sənaye

miqyasına görə yox, yüksək dərəcədə ixtisaslaşmasına, məhsulun

keyfiyyətinə, səliqəli işlənməsi və məhsulun e"tibarlılığına görə

güclüdür. Məsələn, "Volvo" avtomobilləri dünyada ən çox ömürlü

hesab edilirlər.

İki əsas sahə: tərkibində filiz hasilatı və saflaşdırma,

metallurgiya, metal e"malı, maşınqayırma və meşə sənayesi, meşə

doğrama, ağac işləmə, sellüloz-kağız istehsalı daxil olan metal

sənayesi və meşə sənayesi məhsulları daxildir. Məhz İsveçin

ixtisaslaşması və beynəlxalq əmək bölgüsü sistemində payını bu

sahələr müəyyənləşdirir.

Adambaşına elektrik enerjisi istehlakına görə İsveç dünyada

qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Hidroelektro və atom elektrik

stansiyaları istehsal etdiyi elektrik enerjisinə ölkə ehtiyacının 1/4-ni

ödəyir. Yerdə qalan 3/4 xaricdən gətirilən mineral yanacaq hesabına

ödənilir. Hər il xaricdən 30-35 mln t. neft və neft məhsulları,

həmçinin 3-4 mln t daş kömür və koks gətirilir.

171

Elektroenergetikanın yüksək inkişaf səviyyəsi İsveç

iqtisadiyyatının əsas fərqləndirici sahəsidir. Ümumi elektrik enerjisi

istehsalına görə (90 mlrd kVts 1980 il) Avropada yeddinci yeri tutur.

Adambaşına elektrik istehsalına görə (10 800 kVts) Norveç və

Kanadadan geri qalır. Ölkədə güclü AES tikilib işə salınmışdır və

elektrik istehsalının 1/4-ni verir.

Əsas vacib mineral resursu dəmir filizidir. Yüksək keyfiyyətli

filizlərə malik olması İsveçin bu xammalın qabaqcıl ixracatçısı kimi

qalmasına səbəb olmuşdur. Dəmir filizi hasilatına görə Avropada

ikinci yeri (Fransadan sonra), metala hesablayanda isə birinci yeri

tutur. Ölkədə hasil olunan dəmir filizinin 80%-ni qütb dairəsində

olan Laplandiya, Kirun yataqları verir.

Müəyyən həcmdə ümumi qara metal istehsal edən İsveç (3 mln

t çuğun, 5 mln t yaxın polad) yüksək keyfiyyətli metallurgiya

mə"mulatları istehsal etməyə xüsusi fikir verir. Xüsusilə poladın

xüsusi növləri, paslanmayan, istiliyə tab gətirən, turşuya tab gətirən,

tez kəsilə bilən mə"mulatlar istehsalı üstünlük təşkil edir.

Qara metal zavodları ölkənin mərkəzi hissəsi olan Berqs-

laqen dağ mə"dən sənayesi rayonunda yerləşmişdir.

İsveç əlvan metallar, mis, qurğuşun hasilatına görə ikinci,

smkə görə isə Avropada üçüncü yeri tutur.

Avropa kapitalist ölkələri içərisində maşınqayırmaya görə

payı 5%, sənaye istehsalmda onun payı müəyyən qədər artıqdır.

Ölkədə buraxılan maşın və avadanlıqlar xarici bazarda realizə edilir.

İsveçdə ənənəvi sahələrlə yanaşı İsveç ixtiraçılarının patentlər

almış, podşipniklər, telefon apparatları, trubinlər, seperatorlar,

sellüloz-kağız sənayesi üçün avadanlıqları dünya şöhrəti

qazanmışdır. Müharibədən sonra tamamilə yeni sahələr; yüksək yük

götürən gəmilər, avtomobil və aviasiya sənayesi, hesablayıcı

maşınlar, elektron-hesablama maşınları və s. inkişaf etmişdir.

Son vaxtlara qədər dünya gəmiqayırmasında İsveç

Yaponiyadan geri qalırdı. Bu ölkə əsasən supertankerlər (200-400

min t) hazırlayır.

172

Elektrotexnika və elektronika sənayesi güclü elektrik

avadanlıqları generatorlar, transformatorlar, mühərriklər, yüksək

gərginlikli xətlər üçün apparatlar istehsalı ASEA konserninin

zavodlarında cəmlənmişdir.

Avropada hidroturbinlər, qaz turbinlərinin İsveç nəhəng

istehsalçısıdır.

Sellüloz - kağız sənayesi üçün avadanlığın əsas təchizatçısıdır.

Ölkənin avtomobil sənayesi ildə 300 min minik və 50 min yük

avtomobili və avtobus buraxır. Öz istehsalının çox yarısını kənara

göndərir.

İsveç kağız kütləsinin istehsalına 7,7 mln t (1987 il) görə

Avropada birinci, dünyada isə (ABŞ, Kanada və Yaponiyadan sonra)

dördüncü yeri tutur.

Dünya bazarına kağız - sellüloz malları ixracına görə İsveç

Kanadadan sonra ikinci yeri tutur. Xammalm məhdudluğu ilə

əlaqədar kimya sənayesi zəif inkişaf etmişdir. Əsas biokimya və

əczaçılıq məhsulları istehsal edir.

Toxuculuq və tikiş sənayesi nisbətən zəif inkişaf etməklə cənub

liman şəhərlərində (Buros) yerləşir.

Yeyinti sənayesində süd və ət məhsulları xüsusilə seçilir.

Kənd təsərrüfatı. Bu sahə ölkənin həyatında məhdud rol

oynayır. Kənd təsərrüfatı istehsalında ərazinin 8%-i istifadə edilir.

İqtisadi aktiv əhalinin 5%-i kənd təsərrüfatında çalışır. Bununla belə

İsveç kənd təsərrüfatı yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. O, əhalinin

ərzağa olan tələbatının 4/5-dən çoxunu tə"- min edir. O cümlədən,

süd, ət, çörək, kartof, şəkər və bitki yağlarına olan tələbatı tam

ödəyir. Kənd təsərrüfatında əmək məhsuldarlığına görə Böyük

Britaniya, Danimarka və Niderlanddan geri qalır.

Eyni zamanda İsveç hökuməti kənd təsərrüfatı məhsullarına

görə rəqabətə davamlı iri kapitalist təsərrüfatlarına üstünlük

verməklə kiçik təsərrüfatları sıxışdırmaq siyasəti aparır.

Aqrar münasibətlərdə əsas tarixi xüsusiyyət kəndli şəxsi

təsərrüfatının üstünlük təşkil etməsidir. Fermerlərin 80% təsərrüfatı

öz şəxsi torpaqlarında aparırlar.

İsveçdə heyvandarlıq əkinçilikdən üstünlük təşkil edir.

Heyvandarlıqdan alınan gəlir əkinçilikdən 3 dəfə artıqdır. Əsas

istiqaməti yem istehsalıdır. Heyvandarlıq ət-süd istiqamətində

173 ’

inkişaf edir və ətdən alınan gəlir 1,5 dəfə süddən artıqdır.

Heyvandarlığın digər sahələrindən bekon donuzçuluğu geniş

təşəkkül tapmışdır. Cins donuzların sayı 2,5 mln hesablanır.

Heyvandarlıq ixtisaslaşma üzrə inkişaf edir.

Əkinçilikdə yem bitkiləri və dənli yemlər üstünlük təşkil edir.

Yem üçün arpa, vələmir, ərzaq üçün buğda əkilir. Buğdanm

məhsuldarlığı hər hektardan 40 s., dənli yemlərinki isə 80 s. təşkil

edir.

Digər bitkilərdən kartof, şəkər çuğunduru, yağlı bitki raps

əkilir və onun yağından marqarin istehsal edilir.

Kənd təsərrüfatı yüksək dərəcədə mexanikləşdirilməsi ilə

fərqlənir.

Nəqliyyatı və iqtisadi əlaqələri: Daxili yükdaşımalarda

dəmir yolu üstünlük təşkil edir və avtomobil nəqliyyatı onunla

rəqabət aparır. Dəmir yollarının uzunluğu və onda daşınan yüklərin

həcminə görə tsveç digər Şimali Avropa ölkələrini geridə qoyur. 7,5

min km əsas magistrallar elektrik- ləşdirilmişdir. Dəniz dəmir yolu

bərələri İsveçi Eresunn boğazı vasitəsilə Danimarka və Almaniya ilə

birləşdirir.

Avtomobil yollarında avtomobillərin hərəkət çoxluğuna görə

ölkə Avropada birinci yerdə durur.

Ölkənin iqtisadi həyatmda dəniz və gəmiçilik xüsusi rol

oynamışdır. Ölkənin xarici ticarətinin 90%-i dəniz yolları ilə gedir.

İsveçdə, ümumiyyətlə Skandinaviyada ən nəhəng liman olan

Qeteborq vasitəsilə ölkənin bütün dəniz yüklərinin 1/3-i daşınır.

İsveç ölkəsi adambaşına düşən xarici ticarət dövriyyəsinə görə

birinci yerlərdə durur. Ölkədən hər il 52 mln t. müxtəlif yüklər

aparılır və 47 mln t. gətirilir. Beləliklə hər İsveçliyə ildə 11 t xarici

ticarət yükü düşür. Ölkənin ixracında əsas yeri dəmir filizi, qara

metallar və keyfiyyətli polad tutur.

İdxalında isə müxtəlif maşın və avadanlıqlar, mineral

yanacaq, kofe (ildə 80-100 min t) əsas yer tutur. İsveç mallarının əsas

alıcıları - Böyük Britaniya, Almaniya, Danimarka, Norveç,

Finlandiyadır. Xarici ticarətdə İsveç həmişə aktiv balansa malikdir.

Son zamanlar İsveç maşınqayırma məhsullarına, xüsusən

minik avtomobilləri, elektrotexnika avadanlığına ABŞ-ın marağı

174

artmışdır. Ancaq bu vaxta kimi o İsveçdən kağız - sellüloz malları və

keyfiyyətli polad alırdı.

İSVEÇRƏ

İsveçrə Avropada kiçik dövlətlərdən biridir. Ərazisi 41,3 min

kv. km, əhalisi isə 6 mln. nəfərdən bir qədər artıqdır. Mərkəzi şəhəri

Berndir, İsveçrə Avropanın mərkəzində ən vacib və əlverişli yollar

arıcında yerləşir. Ölkənin belə mövqedə yerləşməsi onun siyasi,

iqtisadi və mədəni inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun

sərhəddinin əsas hissəsi - Fransa, Avstriya və İtaliya, Yura və Alp

dağlarınm yüksək hissəsi ilə Almaniya və Lixtenşteylədir. İsveçrə və

dağ anlayışı ayrılmazdır. Ölkə ərazisinin 2/3-i dağlarla örtülmüşdür.

Onun ərazisində Avropanın ən yüksək massivləri yerləşir.

Alpın qarla örtülü yüksəklikləri, mavi göllər, tünd-yaşıl dağ

dərələri, kiçik şəhərlərin çoxluğu İsveçrənin cazibədar xarici

görünüşü üçün xarakterikdir. Eyni zamanda İsveçrə kapitalist

dünyasının sənaye cəhətdən ən inkişaf etmiş ölkəsidir. Təcrübəli və

ixtisaslı fəhlə və qulluqçular, istehsal edilmiş malın keyfiyyətinə,

maliyyə kapitalına malik olması, gəlirin həcminə görə İsveçrə birinci

yerlərdən birini tutur.

Xırda olan bu ölkə dünya siyasətində lazımı rol oynayır. Onun

daimi bitərəfliyi və həmçinin-tutduğu coğrafi mövqeyə görə burada

mühüm beynəlxalq konfranslar və diplomatik danışıqlar keçirilir.

İsveçrə 23 kontondan ibarət konfederativ respublikadır. Hər

konton özünün parlamenti, hökuməti, özünün qanunları olmaqla

geniş muxtariyyət hüquqlarından istifadə edirlər. Qanunvericilik iki

palatadan ibarət federal parlamentə, icraedici hakimiyyət federal

şuraya məxsusdur.

İsveçrənin ərazisi bizim er. əv. V əsrdə Helvetlər tayfası ilə

məskunlaşmışdır. Tarixi dövrlər ərzində İsveçrə bir neçə dəfə zəbt

edilmiş, əvvəl romalılar, sonra Almanlar və Fransızlar, ona görə ölkə

dilcə ona yaxın olan üç dövlətin sərhəddində yaranmışdır.

Beynəlxalq münasibətlərdə İsveçrə özünün bitərəfliyini

rəhbər tutur. O BMT üzvülüyünə daxil olmamışdır, ancaq onun 175

iqtisadi-mədəni təşkilatlarında iştirak edir. Hazırda Cenevrə BMT

Avropa şöbəsi və Beynəlxalq Əmək Təşkilatının ştab- mənzili,

Beynəlxalq Qırmızı aypara komitəsi və Ümumdünya səhiyyə təşkilatı

yerləşir. Berndə Ümumdünya poçt ittifaqının ştab-mənzili, Bazeldə

Beynəlxalq Hesablar Bankı və s. yerləşir.

Təbiəti: İsveçrədə Alp dağlarının yüksək və nəhəng hissələri,

Avropanın əsas dağ sistemi yerləşir. Dağlar ölkənin mərkəzi cənub və

şərq hissəsini tutur. Rona və Reyn çaylarının yataqları İsveçrə

Alplarını iki paralel dağ silsiləsinə bölür. Alp dağlarının Monblandan

sonra ən yüksək zirvəsi (4634 m) Dyufiır İsveçrədədir. Yüksək dağlar

daimi qar və buzlaqlarla örtülüdür. Onlardan ən böyüyü Bern

Alplarının mərkəzində 115 kv km əraziyə malikdir.

Alpların bir sıra çaylarla parçalanması və aşırımlarının

yüksək olmamasına görə çoxlu dəmir və avtomobil yolları

çəkilmişdir. Düzdür möhkəm qar örtüyü bəzən yolları örtə bilir,

ancaq dəmir yolları tunel və beton örtüklərlə mühafizə olunduğu

üçün bütün il boyu maneəsiz işləyir.

İsveçrə dağlarında iki yüzdən çox aşırım, çoxlu tunellər

vardır. Onlardan dünyada ən uzunu (19,8 km) İsveçrədən İtaliyaya

gedən Simplon tunelidir. Ondan başqa qədimdən məşhur olan

Sen-Qotard və Sen-Bemardan Aralıq dənizi ölkələrini Şimali Avropa

ilə birləşdirir. Bu yollarda Sürix, Lozanna kimi nəhəng İsveçrə

şəhərləri meydana gəlmişdir. Landşaftın əsas gözəlliyi göllərdir -

Sürix, Nevşatel, Cenevrə - yaşıl təpəliklərdir. İsveçrə yaylaları

əhalinin ən çox məskunlaşdığı ərazilərdir. Burada əsas sənaye və

əkinçilik rayonları və böyük şəhərləri Sürix, Bazel, Bern, Cenevrə,

Lozanna yerləşir.

İsveçrənin relyefinin mürəkkəbliyi iqlimin müxtəlifliyinə

səbəb olmuşdur. Alplarda qış nisbətən soyuq (-10-12, bəzən də -20

enir) , ancaq həmişə günəşli olur. Elə buna görə də qədimdən Davos,

Montanu, Sankt-Moris, Sermatt və digər şəhərlər vərəm xəstələrinin

ümüd yerinə çevrilmişdir. Bu kimi kiçik şəhərlər iqlim kurortları,

turizm mərkəzləri, dağ xizək idmanının mərkəzlərinə çevrilirlər.

2500-3000 m yüksəkdə il boyu qar ərimir. Yayda yağışlı

dumanlı olur. İsveçrə yaylasında qış mülayim (orta yanvar

temperaturu -2) keçir. Qar bir neçə gün durur. Dekabrda, yanvarda

176

Atlantikadan güclü küləklər əsir özü ilə yağış, duman gətirir, günəş

olmur, atmosfer təzyiqi tez-tez dəyişir. Ancaq yay isti (iyulun orta

temperaturu +18), payız uzun və günəşli keçir. Belə iqlim şəraiti kənd

təsərrüfatı işlərinin aparılmasına şərait yaradır.

Ən- yumşaq və isti iqlimə malik daxili dağlıq dərə və

çökəkliklərdir. Məsələn Tessin kontonunda belə adlandırılan italyan

İsveçrəsi Luqano və Laqo-Macor dağlarla qorunan sahillərində

temperaturun böyük tərəddüdü olmur, günəşli günlərin sayı çoxdur.

Beləcə kiçik ölkənin çayları üç dəniz hövzəsinə aiddir: Şimal,

Aralıq və Qara dəniz. İsveçrə Alplarmdan Avropanın Reyn və Rona

kimi böyük çayları axır. Alpdan Dunay çaymın qolu İnn və Po

həmçinin Tiçino çayları başlanğıcını alır.

İsveçrənin fəxri onun mənzərəli gölləridir. Onlardan

böyükləri Cenevrə (588 kv km), Boden (537 kv km), Neyşatel,

Laqo-Macor, Sürix, Luqano. Bə"ziləri dərindir: Laqo-Macor (372

m), Cenevrə (310 m).

Meşələr ölkə ərazisinin 25%-ni tutur. İstifadəsi mümkün

olmayan torpaqlar 29,6%-i təşkil edir. Kənd təsərrüfatı bitkiləri

altında 6,5% torpaq sahəsi istifadə edilir.

Mənzərə, gözəlliyinə görə seçilən İsveçrə yeraltı qazıntılardan

kasıbdır. Az miqdarda kömür, dəmir filizi, çox az qrafit ehtiyatları

vardır. Almaniya sərhəddində daş duz vardır. Tikinti materialları,

qum, gil, daş ehtiyatları vardır. Neft və daş kömürün olmaması

hidroenerji resurslarından istifadə etməyə məcbur edir. Eynilə də

AES tikilmişdir.

Əhalisi: Dil-etnik fərqinə görə İsveçrə əhalisi dörd İsveç

qrupundan: alman-isveç, franko-isveçrə, italyan-isveçrə və reto-

romanlardan ibarətdir. İsveçrədə müxtəlif dil ayrılıqlarının olmasına

baxmayaraq milli qarşıdurma olmur. Dövlət idarəetmə, qanunlar

bütün İsveçrə üçün dörd dildə nəşr edilir.

Son vaxtlar sənaye və nəqliyyatın intensiv inkişafı daxili

miqrasiyanı gücləndirmiş, əhali arasında ünsiyyət artmış böyük

şəhərlərin əhalisi turist və kurort mərkəzlərində iki dildə danışırlar.

İsveçrəlilər iki dinə e"tiqad edirlər: protestant (2,9 mln) və

katolik (2,2 mln).

177

Əhali ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Əhalinin orta

sıxlığı hər 1 kv km-ə 154 adam düşür. Şəhər əhalisi üstünlük təşkil

edir.

Tesarrüfatı: İsveçrə yüksək inkişaf etmiş sənaye ölkəsidir.

Sənaye istehsalımn həcminə görə kapitalist dünyasmda on üçüncü-on

dördüncü yeri tutur. Adambaşma düşən gəlirə görə il^ci yeri

(Lüksemburqdan sonra) tutur. Buraxılmış məhs^un üç hissəsi ixraca

gedir. Sənaye avadanlığmm yüksək keyfiyyətə nıalik olması dünya

bazarmda davamlı tələbə malikdir.

ölkənin iqtisadi inkişafi, əsas əlaməti orada güclü sənaye

inkişafinm nisbətən gec XDC əsrin ikinci yansmda başlamasıdır.

Ancaq sənaye sür'^ətiə inkişaf etməyə başlamışdır. Buna səbəb

keçmişdən müxtəlif növ sənətçiliyin əhalinin bir\[isminə istehsä

vərdişləri verməsi və ölkənin əlverişli coğrafi şəraitdə yerləşməsi, ona

kənardan xammal gətirməyə və hazır məhsulun göndərilməsinə

şəraitin olmasıdn. Digər tərəfdən İsveçrə təbiətinin gözəlliyi XIX

əsrin əvvəlindən bu ölkəyə turistlərin axmma səbəb olmuşdur.

60-70-ci illərdən İsveçrədə kapitalm cəmlənməsi güclənmişdir.

Böyük inhisarlar ölkənin daxilində hakimlik edir, eyni zamanda

dünya kapitalist bazarmda möhkəm yeri vardır. Bu elektrotexnikada

"Broun, Boveri", maşmqaymnada "Zulser" kimya sənayesində

"SİBA-Qeyş", "Sandos", metallurgiyada "Fon Roll" və "Alyusviss",

ayaqqabıda "Balli", yeyinti sahəsində "Nestle" trestləridir. "Nestle"

tresti dövriyyəyə görə Qərbi Avropa inhisarlan içərisində dördüncü

yeri tutur. Bu kapitalist dünyasmda nəhəng yeyinti inhisarçısıdır.

Bu inhisarlar üçün İsveçrə çoxdan darısqal olmuş, onlar

özlərinin müəssisələrini xaricdə açırlar. Belə ki, "Nestle" İsveçrədə

ondan artıq, kənarda isə 66 ölkədə 250-yə qədər fabrücə malikdir.

Kapitalist aləmində heç bir kiçik dövlət bu miqdarda böyük sənaye

kompaniyalarma malik deyildir.

İsveçrə imperidizminin özünəməxsus xüsusiyyəti ondan

ibarətdir İdy xarici müəssisələrində çoxlu miqdarda fəhlə və

qulluqçularm əməyini istismar edir. 0nlarda 3,5 mln nəfər daha

doğrusu İsveçrənin özündə olan iqtisadi aktiv əhalidən 1,5 dəfd çox

ad^ çalışır.

178

İsveçrə kapitalist aləmində qabaqcıl valyuta-maliyyə

mərkəzlərindən biridir. İsveçrə kapitalmm xaricdə olan ümumi

miqdarı (isteqraz, kredit kapital qoj^uşu və s.) 150 mlrd İsveçrə FR.

İsveçrə banklarmda kapitalist dünyası qiymətli kağızlarmm yansı

saxlanılır. Məsələn, təkcə kiçik 25 minlik əhalisi olan Luqano

şəhərində 300 bank, maliyyə cəmiyyətləri və agentlikləri vardır.

İsveçrə və xarici kapital dünya bazarı və daxili bazarda

bir-birini əvəz edir. İsveçrə banklarmm hesabmda ABŞ, Almaniya,

Fransa və digər kapitalist ölkələrindən daxil olan külli miqdarda pul

saxlanıln. İsveçrə banklarmda saxlamlan pulım bir xüsusiyyəti də

omm olduqca məxvi saxlanılmasıdır. "Anonim" hesaba pulu özünün

sabahkı gününə arxaym olmayan siyasi xadimlər, kino ulduzlan,

maflozlar və s. qoyurlar.

Qədim vaxtlardan başlayaraq mineral resurslann çatışmadığı

üçün çox əmək az xammal tələb edən qiymətli hədiyyələr istehsal

etməyə başlamışdır, ölkədə iri meşə sahiblərinin olması əsasında belə

sənaye sahəsinə nail olunmuşdur.

Sənaye mallannm yüksək keyfiyyəti İsveçrədə elmi texniki

işləmələrin geniş tətbiqi ilə əlaqədardır. Bu ölkəni elmi- texniki

laboratoriya adlandırmaq olar.

İki sahə həlledici əhəmiyyətə malikdir: - maşmqayırma (trubin

istehsalı, elektrik mühərrikləri, gəmi mühərrikləri, yüksək dəqiq

proqramlaşdınimış dəzgahlar, poliqrafiya aparatları və saatlar),

kimya sənayesi (rəngləyicilərin istehsalı, kənd təsərrüfatı üçün

pereaparatlar, tibbi dərmanlar, vitaminlər və s.).

Metal işləmə və kimya zavodlarmda sənaye işçilərinin yarısı

çalışır və dəyərinə görə bütün sənaye məhsullarının yarısmı verir.

İsveçrənin dünya saat ixracmın yandan artığmı, dəzgahlarm 1/1 O-ni

verir. Dərmanlarm ixracma görə dünya bazarındakı xüsusi çəkisi

1/7-ə, vitaminlərin isə yansına sahiblik edir.

Digər sahələrdən, toxuculuq, tikiş və yeyinti sənayesi xeyli yer

tutur. İsveçrə şokoladları, həll olan kofesi, uşaq qanşıq qidası xüsusi

şöhrət qazanmışdır.

Ölkədə böyük zavodlar olduqca azdır, orta və kiçik müəssisələr

vardır. Ancaq onlar dünya bazannm tələblərinə

179

cavab verən yüksək keyfiyyətli və fərdi düzəldilmiş məhsullar

buraxır. Kiçik müəssisələr saat sənayesi üçün xarakterikdir.‘Saat

müəssisələri hər il 65-68 mln ədəd saat istehsal edir və onların 9/1

O-u xaricə i:^ac edir.

Hazırda İsveçrə saatlarına dünya bazarında Yapon,

Amerikan və Qərbi Avropa ölkələri rəqabətlik edirlər. Əgər

İsveçrənin sənayesi qalxma və enmələrə mə'Vuz qalıbsa kənd

təsərrüfatı müharibədən sonrakı illər zəif templə inkişaf etmişdir.

Ərazinin parçalanmış və dağlıq olması, maşınların tətbiqinin

çətinliyi, xarici kənd təsərrüfatı məhsulları ilə rəqabət, kəndin

ehtiyacı olan əşyaların qiymətinin artması, kəndin istehsal etdiyi

malların qiymətlərinin yerində durması- bütün bunlar kənd

təsərrüfatının az rentabelli olduğunu göstərir. İsveçrə kəndliləri

təsərrüfatlarını buraxıb şəhərlərə üz tuturlar. Bununla da ölkədə

kəndli təsərrüfatlarının sayı azalır.

İsveçrədə böyük yararlı torpaq sahələri yoxdur. Əsas əmtəəlik

məhsulları orta təsərrüfatlar (5-10 ha) verirlər. Bunlar da

təsərrüfatların cəmi 25%-ni təşkil edir.

Kənd təsərrüfatında heyvandarlıq qabaqcıl rol oynayır. Kənd

təsərrüfatı məhsulları dəyərinin 75%-i heyvandarlığın payına düşür.

Südçülüyə üstünlük verilir. Süd pendir və yağa e"mal edilir. Pendir -

ixracın əsas məhsuludur.

Əkin altında ölkə ərazisinin 6%-i istifadə edilir. Əsasən

buğda, bir qədər arpa və çovdar əkilir. Həmçinin kartof, pomidor

yetişdirilir. Dağ yamaclarında üzüm yetişdirilir. Digər meyvələrdən

ərik, alma yetişdirilir.

İsveçrənin iqtisadiyyatmda turistlərə xidmət böyük rol

oynayır. İsveçrə Avropanın ən məşhur turizm ölkəsidir. Turizm

burada bütün il boyu davam edir və ölkəyə ildə milyonlarla xaricilər

gəlir. Turistlərin xidmətində - otellər, kempinq, restoran, kafelər,

alpinistlərə bələdçilik xidməti, dağ xizək idmanını öyrətmək,

hədiyyələr satışı, səyahətçilərin daşınması və s. xidmətləri ölkəyə

böyük miqdarda gəlir verir.

Turistlərə xidmətin və kapital qoyuluşunun yüksəlməsi, çoxlu

xidmət adamlarının olması İsveçrədə "turizmin sənaye- ləşdirilməsi"

deməyə imkan verir.

İsveçrənin Avropaya gedən yollar ayrıcında yerləşməsi,

ölkənin dağlıq relyefi, yüklərin arasıkəsilmədən göndərilməsi,

180

bütün yaşayış idxal və ixracdan asılı olduğu üçün ölkənin nəqliyyat

sisteminin inkişafma səbəb olmuşdur. Dəmir yolları tamamilə

elektrikləşdirilmiş, böyük dəmir yol qovşaqlan elektron sistemi

vasitəsilə idarə edilir. Dəmir yollarının ümumi uzunluğu 5 min

km-dir. Əsas daşımalar onun payına düşür.

Avtomobil nəqliyyatı digər Avropa ölkələrindən gec inkişaf

etmişdir. Son vaxtlar avtomobil yollarının tikintisi sür"- ətlənmişdir.

Dənizdə ölkə 50 ticarət gəmisinə malikdir,

İsveçrədə dağlıq relyeflə əlaqədar kanat dişli yolların

salınmasına ehtiyac yaratmışdır; Bu yollarla yüksək zirvələrə

çıxırlar. Ən yüksək dəmir yol stansiyası dəniz səviyyəsindən 4 min

metrdə yerləşir.

İsveçrənin iqtisadiyyatı dünya kapitalist bazarı ilə çox bağlıdır

və ondan asılıdır. İsveçrənin ixracmın tərkibində dəyərinə görə əsas

yeri hazır sənaye məhsulları (90%), ancaq (10%) kənd təsərrüfatı

məhsulları təşkil* edir. İdxalda üstünlük ərzaq məhsulları, sənaye

üçün xammal və yanacaq təşkil edir. Ölkənin ticarət balansı

dəyişmədən passiv qalır.

Defısit "görünməz ixrac" hesabına - turizmidən gələn gəlirin,

xarici kapital qoyuluşu, beynəlxalq miqyasda sığorta əməliyyatları

hesabına örtülür.

İsveçrə Avropa sərbəst ticarət assosasiyasmın üzvüdür

(EAST), ancaq onun "Ümumi bazar" (EES), ölkələri ilə iqtisadi

əlaqələri daha intensivdir.

181

VII FƏSİL

QƏRBİ AVROPANIN

MİKRO DÖVLƏTLƏRİ

Qərbi Avropanın mikro ölkələri qrupuna adətən Andorra,

Vatikan, Lixtenşteyn, Monako və San-Marinonu aid edirlər. Bə"zən

bu siyahıya Maltanı da əlavə edirlər. Bütün bunlar ərazilərinin kiçik

və əhalilərinin az olması, tarixi inkişaf xüsusiyyətləri, müasir

iqtisadiyyatm xarakterinə görə ümumi cəhətlərə malikdirlər.

Bunlarla yanaşı hər bir dövlət coğrafi mövqelərinə, əhalinin tərkibinə,

idarəetmə formalarma görə özünün fərqli cəhətlərinə malikdir.

Regionun mikro dövlətləri haqqmda qısa mə"lumat aşağıdakı

cədvəldə verilir.

Cedav 10.

Qərbi Avropanın mikro dövətləri

Dövlətlər Sahəsi

km2'la Əhalinin

miqdan min

nəf.

Mərkəzi İdarə

forması

Andorra 467 50 Andorrala-

Velva

respublika

Malta 316 345 Valleta resDublika Lixştenşteyn 160 27 Vadute konstitusiya-lı

monarxiya

(knyazlıq)

San-Marino 61 25 San>Marino respublika Monako 1,9 25 Manako konstitusiya-lı

monarxiya

Vatikan

1 __________

0,44 1

Mütləq teokratik

monar- ________

182

10-cu cədvəldən göründüyü kimi mikrodövlətiər arasmda

ərazisinə görə böyüyü Andorrair. O, Pireney da,ğlannda Fransa ilə

tspaniyanm arasmda yerləşməklə şimaldan cənuba 25 km, şərqdən

qərbə 29 km məsafədə uzanmışdır. Yerli əhali 15 min təşldl edir.

Qalanlan xaricilər; əsasən ispan, portuqal və fransızlardan ibarətdir.

Dövlət dili kimi Kotoloniya dili (İspaniya kotolonlanmn dili) qəbul

edilmişdir. Ancaq ispan və fransız dilləri də bərabər hüquqlara

malikdir. Əhalinin əsas hissəsi katolikdirlər.

Andorra haqqmda ilk təsəvvürlər 805-ci ilə aid edilir. 1278-ci

ildən o ikäi himayəliyə (protektorat) mdikdir. Fransa tərəfindən

protektoratı əvvəllər kral (şah) sonradan prezidentlər, İspaniya

tərəfindən isə Andorranm cənub sərhəddində yerləşən Seo-de-Urjel

şəhərinin episkopu tərəfindən həyata keçirilir. İİdli himayəliyin

(protektoratm) atribuflarmdan biri simvolik hədiyyə verilməsidir.

Andorra hər il tək illərdə Fransa prezidentinə (960 frank), cüt illərdə

isə Uıjelski qiiskopuna (460 peset) verir.

Ölkənin be^əlxalq məsələlərinə ən"ənəvi olaraq Fransa

rəhbərlik edir. Özünün pul vahidi yoxdur. Dövriyyədə fransız ;frankı

və İspaniya pesetidir. Rəsmi Andorra üdli proteksiyalı feodal knyazlıq

hesab edilirdi. Ölkədə qanunverici hakimiyyət bir palatalı icraedici

sovetə (hökumətə) tabedir.

1993-cü ilin əvvəlinə kimi belə olmuşdur. Həmin dövrdən

Andorranm tarixində ilk dəfd Baş sovet konstitusiyanın proyek- tini

qəbul edir və sonra bu ölkənin tarixində ilk referendumla təsdiq

ediliı:.

Bu kohstitusiya Andorranm knyazlığı statusunu

müəyyənləşdirir. Birgə idarəçilik Fransa prezid^ti və Sos-de - Uıjel

yepiskopu tərəfindən həyata keçirilməklə hər biri dəqiq

müəyyənləşdirilmiş səlahiyyətlərə malikdirlər. Eyni zamanda yeni

konstitusiyaya əsasən Andorranm hər bir vətəndaşı bütün müstəqil

dövlətlərin əhalisi kimi bütün hüquq və a2^ıqlara malikdir. Faktiki

olaraq bu respublika quruluşudur.

Andorra əhalisinin əsas gəlirləri xarici turistlərə xidmətlə

əlaqədardm Belə ki, hər il burada 10-12 mln. nə^ turist ölur. Eyni

zamanda bir sıra kiçik yeyinti, tütün və toxuculuq sənayesi

müəssisələri fəaliyyət göstərir. Bələdiyyələr hazırlanmasmm da

183

əsası qoyulmuşdur. Dağ kəndlərində yaşayan əhalinin bir hissəsi

qoyun və keçi yetişdirilməsi ilə məşğuldurlar.

Malta: - Aralıq dənizinin mərkəzi hissəsində adalar qrupunu

tutan dövlətdir. O adalardan nisbətən böyükləri Malta, Qoso və

Kominodur. Əhali əsasən maltalılardan ibarət olub, dövlət dili

malta və ingilis dilləridir. Əhalinin əksər hissəsi katolikdirlər.

Maltanın əlverişli coğrafi mövqeyə malik olmasının

nəticəsidir ki, Malta bizim eraya qədər əvvəl karfagenlilər, sonra isə

romalılar tərəfindən zəbt edilmişdir. Yaxın orta əsrlərdə bu adalar

vandallar, sonra ostroqotlar, sonra isə Bizans imperiyası, ərəblər və

normanlar tərəfindən zəbt edilmişdir. 1530-cu ildə "müqəddəs

alman millətinin Roma imperiyası" İmperatoru V Karl Maltanı XII

əsrdə fələstində xaç gəzdirən ionitlərin ixtiyarına verir. Bunlar

Aralıq dənizi və onun sahillərini türklər, afrika piratlarından

müdafiə etməyə borclu idi.

Həmin dövrdən də ora Malta adlanmağa başlayır.

1800-cü ildə Malta İngilislərin əlinə keçir. Adalarda

möhkəmlənən İngiltərə oranı özünün hərbi-dəniz bazasına çevirir.

Malta 150 ildən ‘çox İngiltərənin müstəmləkəsi olaraq qalır.

1964-cü ildə o, birlik şəklində müstəqillik əldə edir, 1974- cü ildə isə

respublika elan edilir. Xarici siyasətdə Malta asılı olmayan və

bloklara qoşulmayan dövlət kimi çıxış edir.

Maltanın iqtisadiyyatında sənaye, xüsusilə yüngül və yeyinti

sənayesi əsas yer tutmaqla burada gəmiqayırma da təşəkkül

tapmışdır. İkinci yerdə xarici turizmidən gəlirlərdir (ildə 1 mln

turist qəbul edir), üçüncü yerdə kənd təsərrüfatı və balıq ovlanması

tutur.

Llxtenşteyn: - Avstriya və İsveçrə arasında Alp dağlarında

Reyn çaymm yuxarı vadisində yerləşmişdir. Re}^! çayı boyunca o,

25 km uzunluğu, 10 km eni olan ərazini tutmuşdur. Ərazinin relyefi

tam dağlıq xarakterlidir. Hətta Reyn sahili vadi dəniz səviyyəsindən

450 m yüksəklikdə yerləşir. Ən yüksək nöqtəsi Qrauşnitse dağıdır

ki, oÄun da hündürlüyü 2599 m çatır. Ölkə əhalisi mənşə e"tibarilə

avstriya və alman-isveç mənşəli olub alman dialektində danışırlar.

Fəhlələrin 36%-ni xaricilər təşkil edir. Əhalinin böyük çoxluğu

katolikdirlər. Lixtenşteyn

184

knyazlığı "müqəddəs alman millətinin Roma imperiyası" tərkibində

1719-cu ildə formalaşmışdır. Formal müstəqilliyi 1866- cı ildə almış

və birinci dünya müharibəsinin sonuna qədər Avstriya - Macarıstan

monarxiyası ilə sıx bağlı olmuşdur. 20-ci illərin əvvəllərindən İsveçrə

ilə gömrük ittifaqmda birləşmiş və həmçinin İsveçrə xaricdə

Lixtenşteyn diplomatik nümayəndəliyini təşkil edir.

Rəsmi pul vahidi ölkədə İsveç frankıdır.

Lixtenşteyn - konstitusiyah monarxiyadır. Dövlətin başçısı

knyazdır, hakimiyyət irsən verilir. 1990-cı ildə Lixtenşteyn BMT-yə

daxil olmuşdur. Ölkənin ordusu yoxdur.

İkinci dünya müharibəsinə kimi Lixtenşteyn geri qalmış aqrar

ölkəsi idi. Son onilliklərdə o, çiçəklənən ölkəyə çevrilmişdir. Onun

iqtisadiyyatında aparıcı rol qeyri istehsal sahələri: - ilk növbədə bank

fəaliyyəti və beynəlxalq turizm təşkil edir.

Son vaxtlar xarici turistlər arasında dağ xizək idmanı xüsusi

şöhrət tapmışdır. Maraqlıdır ki, ölkə gəlirinin 10%-ni poçt markaları

buraxmaq verir. 1984-cü ildə Suvorov markası buraxılmışdır ki,

İtaliya yürüşü zamanı o, bu ərazidən keçmişdir.

Lixtenşteynin kiçik əraziyə malik olmasına baxmayaraq

yüksək inkişaf etmiş sənayeyə malikdir. Özünün Alp dağlarındakı

yollar kəsişməsində yerləşən coğrafi mövqeyindən istifadə edən

Lixtenşteyn müasir yüksək keyfiyyətli məhsullar buraxılması üzrə

ixtisaslaşaraq, ixrac tə"yinatlı məhsullar hazırlayır. Hər şeydən əvvəl

bunlar maşınqayırma - dəzgahlar, cihazlar, ölçü apparatları, avtomat

avadanlıqlar, optika və sairdən ibarətdir. Ənənəvi məhsullar

içərisində yeyinti, toxuculuq, keramika, əczaçılıq, mebel xüsusi

seçilir. Burada dünyada ən nəhəng farfor diş və qoyma çənələr

düzəldən zavod fəaliyyət göstərir ki, o da öz məhsullarını onlarla

ölkələrə göndərir. 1933-cü ildə yaradılmış farfor fabrikinin nəzdində

filialları AFR, Fransa, İspaniya, İtaliya, Avstriya, İsveç, Kanada,

ABŞ-da fəaliyyət göstərir.

Kənd təsərrüfatında Lixtenşteynin aktiv əhalisinin 2-3%-i

məşğul olur. Əsas sahəsi südlük heyvandarlıqdır. Bitkiçilik əsasən

Reyn çayı vadisində cəmlənmişdir.

San-Marino respublikası - Apennin yarımadasmda hər

tərəfdən İtaliya ərazisi ilə əhatələnmiş dövlətdir. Onu Avropada

185

ən qədim dövlət sayırlar və çox uzun müddətdir ki, öz dövlət

quruluşunu dəyişmədən yaşayır. İlk dövlət əsasmm 1263-cü ildə

qoyulduğu müəyyən edilir.

Hazırda San-Marino parlament respublikasıdır. Ölkənin ali

qanunverici orqanı parlament Böyük Baş sovetdir. İcraedici

hakimiyyət iki kapitan - reqentin başçılıq etdiyi, hər yarım ildən

seçilən hökumətə məxsusdur. İclas zalında onlar iki yerli tacı- taxtla

çıxış edirlər və bütün onların qərarları yekdilliklə qəbul edilməlidir.

San-Marinonun ordusu 80 nəfərdən ibarətdir və onların hamısı

1860-cı ildə Böyük Britaniya kraliçası Viktoriyanın bağışladığı

tüfənglərlə silahlanmışlar. Bir neçə il bundan əvvəl respublika

BMT-də müşahidəçi statusu almışdır.

San-Marinonun iqtisadiyyatının əsasını turizm təşkil edir.

Ölkəyə ildə 3,5 mln turist gəlir və onlara xidmət milli gəlirin 1/3-ni

təşkil edir. Bu gəlirin 1/10 poçta markalarının buraxılması təşkil edir.

Nisbətən kiçik olan sənayeyə italyan kapitalı nəzarət. edir. Pul vahidi

lirədir. Əhali həmçinin əkinçilik və heyvandarlıqla, üzümçülük və

şərabçılıqla da məşğul olurlar.

Монако knyazlığı - Aralıq dənizinin çox gözəl mənzərəli

sahilində yerləşir. O sahil boyu 2,7 km uzunluqda, 180 m-dən 1050 m

enində məsafədə uzanır. Bununla belə onun 1/4-i dənizdən zəbt

edilmişdir. Faktiki olaraq bütün bu ərazi bir- birilə birləşmiş Monako

(mərkəz), Monte-Karlo və Kondamin şəhərlərindən ibarətdir.

Burada əhali dünyada ən sıx olan ərazidir (15 min nəfər hər Ikv km).

Yerli əhali (monoqaslar) İtalyan və fransızların qarışığından əmələ

gəlmişdir. Say etibarilə ölkədə fransızlar çoxluq təşkil edir.

Monako konstitusiyalı monarxiyadır. 1297-ci ildən Qri- maldi

knyaz nəsli tərəfindən idarə edilir. 1918-ci ildən Fransanın

himayəsindədir. ölkədə pul vahidi fransız frankıdır.

Monako Imyazlığı Avropa və həmçinin bütün dünyada

beynəlxalq turizm və əyləncə mərkəzi kimi tanınır. Turistlərə xidmət

məqsədi ilə çoxlu mehmanxana və əyləncə mərkəzləri tikilmişdir.

Onların içərisində XIX əsrin ortalarında Monte- Karloda tikilmiş

oyunlar evi (kazino) xüsusilə məşhurdur. Poçt markalarının

buraxılması yaxşı gəlir verir. Monako ərazisində dünyada məşhur

olan okeanoqrafiya muzeyi və institutu, həm-

186

çinin hidroqrafiya bürosu, turizm akademiyası və digər təşkilatlar

fəaliyyət göstərir.

Son zamanlar bu ölkənin "üzünü" müasir sənaye - elektron,

elektrotexnika, əczaçılıq* və s. müəyyən edir və bunlar hamısı ixraca

işləyirlər. Gəlirin müəyyən hissəsi maliyyə-bank fəaliyyətindəndir.

Knyazlığın ərazisində 800 beynəlxalq kompaniya və 50 bankın idarəsi

yerləşmişdir ki, onları güzəştli vergi rejimi cəlb etmişdir.

187

VIII FƏSİL

İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN ÖLKƏLƏRİN

İQTİSADİYYATININ ÜMUMİ CƏHƏTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ PROBLEMLƏRİ.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr yanmsisteminə dünya ölkələrinin

4/5-ü daxildir. Onlarda Yer kürəsi əhalisinin 80%-i yaşayır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi vəziyyəti, onlarm

problemləri bilavasitə bütün dünya insanlarmm böyük hissəsinə öz

tə”sirini göstərir. Bu yarımsistemə Yaponiya Cənubi Koreya və

İsraildən başqa bütün Asiya, CAJR.-dan başqa Afrika, həmçinin

Latın Amerikası ölkələri daxildir. Onları müxtəlif təbii şərait, sosial

və iqtisadi səviyyəsi xarakterizə edir. Bununla bərabər inkişaf

etməkdə olan ölkələri xüsusi dövlət qrupunda birləşdirən bir sıra

əlamətlər mövcuddur. Bu əlamətləri ümumi sosial, iqtisadi və tarixi

kökləri birləşdirir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əsas əlamətləri:

Bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrin müasir simasında

müstəmləkə və yarımmüstəmləkə dövrünün tarixi inkişaf təfsirləri

saxlanılmaqdadır. Bu ölkələrin əksəriyyəti milli azadlıqlarını

mübarizə vasitəsilə əldə etmişlər, tnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu

günə qədər məhsuldar qüvvələrin sənayeləşməyə qədərki və

sənayeləşdirmə tipi mövcuddur.

İsİütərəqqilik onlarda çox yavaş həyata keçirilir. Məhsuldar

qüvvələrin müxtəlifliyi Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində

sosial iqtisadi strukturu müəyyənləşdirmişdir.

Onların ümumi oxşar cəhətlərini qeyd edərkən hər şeydən

əvvəl onların müstəmləkə keçmişinin və onunla əlaqədar təsər-

rüfatm çoxsistemli olmasmı, əhali artımmın sür"ətli olmasını, həyat

səviyyəsinin aşağı olmasım, savadsızlığı qeyd edirlər.

188

Aqrar - mineral - xammalla ixtisaslaşmış iqtisadiyyat və buna

uyğun olaraq e"mal etmə sənayesinin zəif inkişafı, daxili bazarın

darısqallığı, dünya təsərrüfatına tabe olma yerləridir. Buna

baxmayaraq bu ölkələr müxtəlifdirlər.

İqtisadi sistemlərin seqmentasiyası əsasən istehsal formaları:

patriarxal və xırda əmtəəçilikdən inhisarçı və kooperativ

ictimai-iqtisadi sistemlər toplusu ilə təqdim olunur.

Müxtəlif sistemlər iki nisbi muxtariyyat - ən"ənəvi və müasir

təşkil edir. Ən"ənəvi sektorda əsasən kənd təsərrüfatında kapitalizmə

qədərki üsullarla məhsul almaq səviyyəsi uzun müddətdir ki,

saxlanılır.

1. Bu qrup ölkələrin böyük əksəriyyətində sosial-iqtisadi

inkişaf asılı xarakter daşıyır. Müstəmləkə dövlətlərində olduğu kimi

indi də bu ölkələr faydalı kapital qoyuluşu dairəsi, ucuz əmək və

xammal resurslarının mənbəyi kimi İEÖ-lərin bir növ əlavəsi kimi

təmsil olunurlar.

2. Bu qrup ölkələrin əksəriyyətində borc problemi getdikcə

kəskin xarakter alır. Onların borcu 1970-ci illərdən (75 mlrd dollar)

1990 ilə qədər (1300 mlrd dollar) 17 dəfədən çox artmışdır. Hazırda

formalaşan beynəlxalq əmək bölgüsü İEOÖ- lərin zərərinədir.

Onların əksəriyyəti əvvəlki kimi dünya bazarında ucuz xammalla

çıxış edirlər. Həm də dünya bazarında xammal və yanacağm qiyməti

aşağı düşdüyü halda hazır məhsulların qiyməti bahalaşır. Buna son

illər dollarm məzən- dəsinin qalxması və "üçüncü dünya"

dövlətlərinin milli valyutasının dollara görə alıcılıq qabiliyyətinin

aşağı düşməsi də tə"sir etmişdir. İEOÖ-lər öz borclarının ödənilməsi

üçün indi daha çox yerli məhsul satmaq məcburiyyəti qarşısmda

qalırlar.

Hazırda borc böhranının coğrafiyası getdikcə genişlənmişdir

və bütün İEOÖ-ləri əhatə etmişdir.

Cədvəl 13

90-cı illərin əvvəllərində bə"zi İEOÖ-lərin xarici borcu

Ölkələr Ümumi miqdarı

(mlrd, dol.)

əhalinin nəfərinə düşən

borj (dol.).

Braziliya 115 762

Meksika 105 1050

189

Argentina 49 1531

İndoneziya 43 215

Koreya respublikası 36 800

Hindistan 36 40

Venesuella 34 1700

Misir 33 600

Filinin 29 465

Türkiyə 24 440

Beynəlxalq valyuta fondu (BVF) və Qərbin iri həcmdə kredit

verən banklan belə vəziyyətin yaranmasının səbəbini İEOÖ-lərin

aldıqlan borcdan səmərəli istifadə etməmələri ilə izah edirlər. Lakin

borc böhranının yaranmasının başlıca səbəbi dünya təsərrüfatında

İEOÖ-lərin asılı vəziyyətindən və silahlanmaya cəlb olunmalanndan

irəli gəlir.

İEOÖ arasında bir neçə (Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qatar,

Bəhreyn, BƏƏ və s.) borc verən dövlətlər də mövcuddur. Onlar hətta

İEÖ-lərə də borc verirlər. Bu İEOÖ-lər arasında sosial-iqtisadi

inkişaf səviyyəsinə, adambaşına düşən gəlirin miqdanna görə olduqca

dərin fərqlərin mövcud olduğunu bir daha sübut edir.

3. Bu qrup ölkələrin böyük əksəriyyətində iqtisadiyyatın

inkişaf səviyyəsi təbii resurslann zənginliyi ilə əlaqədardır.

Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrində bir çox

sosial-iqtisadi problemlər məhz təbii resurslar hesabına həll edilir.

İqtisadi geriliyin aradan qaldıniması yanadıq və aclıq ilə mübarizə

üçün müvafiq ölkənin torpaq-bitki resurslanndan intensiv istifadə

edilir və valyuta mənbəyi kimi xammal hasilatı genişləndirilir.

4. İEOÖ-lərdə ətraf mühit problemləri daha kəskin xarakter

almış və özünün səciyyəvi əlamətlərinə malikdir.

Əvvələn, bu qeyd edildiyi kimi "çirkin istehsalın"

genişlənməsindən irəli gəlir. İkincisi, təbii resurslann düzgün istifadə

edilməməsindən meydana gəlir. Sənaye və kommunal-məişət

müəssisələrinin təmizləyici qurğularla təchiz edilməsinin qeyı*i-

qənaətbəxş olması ilə əlaqədardır. Həmçinin son illər tropik

190

meşələrin sür"ətlə qıniması nəticəsində təbii şəraitdə baş vermiş

dəyişiklərlə əlaqədardır.

5. İEOÖ-lərdə demoqrafik vəziyyət demək olar ki, bir- birinə

oxşardır, yə "ni onlar üçün əhalinin təkrar artımının ikinci tipi

xarakterikdir.

Ümumilikdə bu qrup ölkələrdə iqtisadiyyatın artım sürəti

təsərrüfat geriliyini aradan qaldırmaq üçün tələb olunan səviyyədən

azı iki dəfə aşağıdır. Bu ölkələrin əksəriyyətində əhalinin hələ də

sür"ətli artması (adətən 2-3%) belə vəziyyəti bir daha ağııiaşdınr. Bu

ölkələrin başlıca vəzifəsi olduqca yüksək doğum səviyyəsinin

mümkün qədər azaltmaqdan ibarətdir.

6. Bu qrup ölkələrin böyük əksəriyyətində şəhər əhalisinin

payı ümumdünya göstəricilərindən aşağıdır. Əhalinin cəmi 40%-i

şəhərlərdə yaşayır. Bu göstərici Latın Amerikası üçün 60, Afrika və

cənubi-şərqi Asiya üçün 30%-ə qədər, Cənubi Asiya üçün 25% təşkil

edir. Bu qrup ölkələrdə urbanizasiya prosesi sür"ətlə gedir. Bunu bir

daha BMT-nin ən yeni proqnozlan təsdiq edir və proqnozlara

müvafiq olaraq 2000-ci ildə dünyanın ən iri 30 aqlomerasiyasından

19-u inkişaf etməkdə olan ölkələrdə olacaqdır. Bunların arasında:

Mexiko (31 milyon), San-Paulu (26 milyon), Rio-de -Janeyro (19

milyon), Bombey, Kəlkəttə və Cakarta (hərəsində 17 mln nəfər),

Mədrəs (13 mln), Buenos-Ayres, Manila, Banqkonq, Kəraçi, Dehli və

Boqota (hər birində təxminən 12 mln nəfər) kimi iri mərkəzlər başlıca

yer tutacaqlar.

7. Müstəqillik illərində İEOÖ-nin təsərrüfatının sahəvi

strukturunda xeyli dəyişikliklər baş vermişdir. Bu qrup ölkələrdə

sənaye kənd təsərrüfatına nisbətən daha sür"ətlə inkişaf etmiş və

onlardan bir çoxu maddi ne"mətlər istehsalında birinci yerə

çıxmışdır. Lakin emaledici sənayenin strukturunda hasilat, yüngül və

yeyinti sənayesi üstünlük təşkil edir. Əksər ölkələrdə kənd təsərrüfatı

hələ də iqtisadiyyatın başlıca sahəsidir. Kənd təsərrüfatında bitkiçilik

üstün yer tutur. Kənd təsən*üfatında iki - istehlak və ixracat

bölmələri fərqlənir. İstehlak bölməsi yüz milyonlarla kiçik

təsəiTüfatlarla təşkil olunur.

191

ixracat bölməsi iri, yaxşı təşkil olunmuş təsərrüfatlarla təmsil

olunur. Bu təsərrüfatlar yaxşı torpaqlan tutur, muzdlu fəhlə

qüvvəsindən maşın, gübrə və suvarmadan istifadə edir.

Nəqliyyat da bu qrup ölkələrin çoxunda sənaye və kənd

təsərrüfatı kimi iqtisadiyyatın geri qalmış sahəsidir. Bir yaxud iki növ

nəqliyyatın üstünlüyü səciyyəvidir. Hindistan, Pakistan, Braziliya və

Argentinada dəmir yolu. Yaxın və Orta şərqdə boru kəməri, tropik

Afrikada çay nəqliyyatı üstünlük təşkil edir.

İEOÖ-də qeyri-maddi istehsal sahələrinin payı sür"ətlə

artır.

8. Bu qrup ölkələrdə təsərrüfatın ərazi strukturu, yə"ni

onun coğrafiyası hələ müstəmləkə yaxud yanmmüstəmləkə dövründə

formalaşmışdır. Əksər ölkələrdə ixracat əhəmiyyətli təbii resurslar və

ərazilər təsərrüfat cəhətdən daha yüksək dərəcədə mənimsənilmişdir.

Onlann iqtisadiyyat və siyasətində bir yaxud, maksimum iki-üç

başlıca bölgə və mərkəz hakim mövqe tutur.

İndi İEOÖ-lər inkişafın mürəkkəb mərhələsini keçirlər.

Onlann bir qrupu bərabər hüquqlu beynəlxalq iqtisadi qay- dälann

yaradılması uğrunda mübarizəni gücləndirmiş, siyasi və iqtisadi

müstəqilliyini möhkəmləndirmiş, öz əhalisinin sosial vəziyyətini xeyli

yaxşılaşdırmışdır. Digər ölkələr isə müstəmləkəçilikdən irs qalmış

geriliyin daha tez aradan qaldırmaq məqsədi ilə mühüm

sosial-iqtisadi islahatlar həyata keçirirlər.

İnkişafın həyata keçirilməsinin ən mühüm yolu ölkənin

sənayeləşdirilməsidir. Sənaye sahələrində müəyyən nailiyyətlər əldə

etmiş ölkələr onun köməyi ilə maddi istehsalın ikinci ən mühüm

sahəsi olan kənd təsərrüfatında "yaşıl inqilab" həyata keçirirlər.

Nəticədə Meksikada, Cənub və Cənub-Şərqi Asiyanın əksər

ölkələrində buğda və çəltiyin məhsuldarlığı iki-üç dəfə artmış,

əhalinin ərzaq məhsullarına tələbatı ödənilmişdir.

İqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə qruplar

Adətən "üçüncü" dünya ölkələrini tarixi - coği'afi regionlara

görə ayınrlar (Afrika, Latın Amerikası ölkələri. Yaxın və Orta Şərq

və s.). Belə bölgü İEOÖ-lərin iri regionlannın sosial- iqtisadi

inkişafının öyrənilməsinə imkan verir. Lakin bu

192

regionları diqqətlə öyrəndikdə mə"lum olur ki, coğrafi yaxınlığa

baxmayaraq, sosial-iqtisadi oxşarlıq cəhətdən onlann arasında dərin

fərqlər var (məsələn, Afnkada, Şimali Afrika ölkələri ilə Tropik

Afnka ölkələri, Cənub-Qərbi Asiyada Küveyt ilə Əfqanıstan, Cənubi

Asiyada Hindistan və Butan, cənub-şərqi Asiyada Myanma ilə

Sinqapur arasında və s.)- Buna görə də İEOÖ- lərin

qruplaşdınimasında onlann inkişaf səviyyəsini, təsərrüfatın sahə

strukturunu və başqa əlamətləri nəzərə almaq lazımdır. Belə yanaşma

bu ölkələrin müasir vəziyyətini, yaxın gələcəyini daha dəqiq əks

etdirir. Bu göstəricilərə görə "üçüncü dünya" ölkələrini 5 qrupa

ajnrmaq olar.

Birinci qrupa Latın Amerikası ölkələrindən Braziliya,

Argentina, Meteika, Çili, yeni sənayeləşdin imiş ölkələr (YSÖ) və

"kiçik əjdahalar" adlanan Sinqapur, Koreya Respublikası, Honqonq,

Tayvan aid edilir. Bu qrup ölkələr adambaşına düşən milli gəlirə,

təsərrüfatın müasir sahə strukturuna, e"maledici sənaye

məmulatlanmn ixracatına görə nisbətən yüksək səviyyəyə çatmışlar.

Onlar inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında aralıq

mövqe tuturlar. Tayvan və Sinqapur isə əksər göstəricilərə görə

İEÖ-lərə çatmış və hətta onlan ötüb keçmişdir.

İkinci qrupa - Türkiyə, Hindistan, Pakistan, ASEAN ölkələri

(Sinqapur və Bnmey istisna olmaqla) İran, KXDR və Uruqvay aid

edilir. Bu qrup ölkələrin əksəriyyəti iqtisadi inkişaf üçün böyük ərazi,

əmək və təbii resurs potensialına malikdir. Onlar beynəlxalq iqtisadi

əlaqələr sistemində görkəmli yer tuturlar. Lakin bu ölkələr əhalinin

adambaşına düşən məhsul istehsalına, təsərrüfatın strukturunda

müasir sahələrin xüsusi çəkisinə və iqtisadi inkişafı müəyyən edən

digər göstəricilərə görə hələ ki, geridə qalırlar.

Üçüncü qrupa zəngin təbii resurslara, xüsusilə neft və qaz

resurslarına malik olan ölkələr aid edilir (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ,

Küveyt, Qatar, Bəhreyn, Bruney, Venesuela, Liviya). Bu ölkələr neft

ixracatından əldə edilən dollarlar hesabına sür"ətlə inkişaf etmişlər.

Onlann çoxu yerli əhalinin sosial tə"minatına görə hətta lEÖ-ləri ötüb

keçmişdir. Bu ölkələr üçün olduqca böyük məbləğdə maliyyə

vəsaitinin toplanması, adambaşına düşən yüksək gəlir, əlverişli

iqtisadi coğrafi mövqeləri ilə

193

səciyyəvidir. Bu qrupa əhalinin adambaşına düşən yüksək gəliri ilə

fərqlənən Yamayka, Baham adalan, Fici və bir neçə başqa ölkəni də

aid etmək olar. Plantasiya turizm və başqa təsərrüfat sahələrini

inkişaf etdirən bu ölkələr beynəlxalq əmək bölgüsündə fəal çıxış;

edirlər. Bütün bunlann sayəsində də həmin ölkələr kapitalizmin orta

inkişaf səviyyəsinə çatmışlar. Birinci ikinci , və üçüncü qruplarda

TMK-lər (trans milli korparasiyalar) ilə sıx əlaqədə olan "yerli" iri

kapitalist inhisarlan yaranmışdır.

Dördüncü qrupa: sosial iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə

İEOÖ-lər arasında orta mövqe tutan əhalinin adambaşına illik gəliri

1000 dollardan artıq olmayan dövlətlər birləşirlər. Bu qrupa Şimali

Afrika ölkələri, Liberiya, Qana, Qvineya, Latın Amerikası

ölkələrinin əksəriyyəti, Asiyada Monqolustan, Vyetnam və s.

daxildir.

Beşinci qrupa: adambaşına 500 dollaradək milli gəliri olan

"kasıb ölkələr" daxildir. Bu BMT-nin siyahısında təsdiq edilmiş

40-dan artıq əsasən Afrika və Asiya ölkələrinin daxil olduğu ən

geridə qalmış ölkələrin qrupudur. Bu qı*upa Mali, Çad, Niger,

Mərkəzi Afrika Respublikası, Efiopiya, Somali, Ekvatorial Qvineya,

Malavi, Benin, Botsvana, Əfqanıstan, Banqladeş, Laos, Kampuçiya,

Nepal, Yəmən respublikası. Myanma və s. daxildir.

İRAN

Ümumi mə'Mumat: İran Cənub-Qərbi Asiyada ərazisinə görə

(1648 min kv km) böyük dövlət olub Türkiyə, Əfqanıstan, Pakistan,

İraq, Azərbaycan və Türkmənistanla həmsərhəddir. İran sərhədləri

şimaldan Xəzər dənizi, cənubdan İran və Oman körfəzlərinin suları

ilə yuyulur.

İran əhalisinin milli tərkibinin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. 66

mln nəfər əhalisinin (1996-cı il) 50%-i farslar, 20% Azərbaycanlılar,

9% kürdlər və digər millətlərdən ibarətdir.

İran (1906-1907 illərdə) qəbul edilmiş konstitusiyaya görə

konstitusiyalı monarxiya olmuş və dövlətin başında şah, -(eyni

zamanda) ali baş komandan dururdu. l978-ci ildə sosial-siyasi böhran

nəticəsində şah ölkəni tərk etməyə məcbur olmuş. 1978- ci ildə həmin

rejim dəyişdirilmişdir. İran kapitalist inkişaf yolunu seçmiş, inkişaf

etməkdə olan ölkələrə aid edilir.

194

iran neft ixracı nəticəsində küllü miqdarda gəlir əldə edir. Son

onillikdə təsərrüfatın inkişafında əsaslı sıçrayışlar əldə etmişdir.

Hazırda İran aqrar-sənaye ölkəsidir.

Təbiəti: İran Cənub-Qərbi Asiyada ən geniş İran yaylasını

tutur. İran yaylasının çox hissəsi 1000-2000 m hündürlükdə yerləşir.

Relyefinin əsas xüsusiyyəti çökəklik şəklində olmasıdır. Daxili İranın

şimal hissəsini yer üzərində ən həyat mövcud olmayan 400 km

uzunluğu 250 km enində olan Dəşti Kəvir səhrası tutur.

Şərqdə daha qızmar və quru Dəşti-Lüt səhrası uzanır.

İran faydalı qazıntılarla, xüsusilə neftlə çox zəngindir. Onun

kəşf edilmiş ehtiyatlan 8,9 mlrd t (12-13% kapitalist dünyası, Yaxın

və Orta Şərqin neft ehtiyatlannm 20%) olub Səudiyyə Ərəbistanı

Küveytdən sonra üçüncü yerdə durur. Böyük neft yataqlan ölkənin

cənub-qərb hissəsində: Neftsefid, Xeftgəl, Aqacari, Məscid -Təxti -

Süleyman və digər yeni neft rayonu İranın mərkəzi hissəsi Qumda

qeydə alınmışdır. Şimalda qrup neft mə"dənləri İran Azərbaycanı,

Xəzər dənizi sahillərində və Türkmən-Xorasan dağlan yamaclannda

yerləşir.

İranda həmçinin təbii qazın böyük ehtiyatlan (dünya

ehtiyatının 15%); Pazenanda, Aqacari yatağının yaxınlığında

yerləşir. Digər energetik ehtiyatlardan İran kömürlə zəngindir (5,5

mlrd t). Şimalda əsas yataqlan Şemşək, Abyek, Zirab və digərləridir.

Bu yerlərin kömürü yüksək koloriliyi ilə (7000- 8000 kal/kq qədər)

fərqlənir. Kömür həmçinin İran Azərbaycanı, Xorasanda, Kaşan,

İsfahan, həmçinin Girman rayonunda mövcuddur.

İran metallurgiyasının inkişafında Girman-Zərənd dəmir filizi

yataqlan böyük əhəmiyyətə malikdir. Dəmir filizinin sənaye

ehtiyatlan 1,2 mlrd t. təşkil edir. İranda dəmir filizinin ümumi

ehtiyatı 5 mlrd t hesablanır. Ölkədə həmçinin mis, marqans, xrom,

nikel, kobalt, volfram, molibden, qurğuşun, sink, qalay, civə, gümüş,

qızıl, platin və digər faydalı qazıntılarla da zəngindir. Son vaxtlar

uran və digər radioaktiv metallann olduğu müəyyən edilmişdir.

Qeyri-metal qazıntılardan ölkə ərazisində kükürd (Dəşti-Kəvir,

Kürdüstan), xörək duzu (ehtiyatları hesabsızdır) kalium və digər

duzlar, çoxlu

195

tikinti materiallan ehtiyatlan, üz daşlan (qranit, mərmər, yaşma), gil,

gips, əhəng daşlan və s. mövcuddur.

İran ərazisinin böyük hissəsinin iqlimi subtropik, cənubda

kontinental, Oman və İran körfəzi sahillərində tropikdir.

Tropik havası hədsiz quru və isti İran yaylası üstündə yayda

fasiləsiz formalaşır və temperatur +40, bəzən isə +50 -yə çatır. İran

ərazisində yağıntılar çox zəif düşür. Yağıntılann miqdan ildə 100-200

mm təşkil edir. Rütubətli yerlər ərazidə çox azdır. İranın şimalında

Xəzər dənizinin sahillərində ildə 1000-2000 mm yağıntı düşür.

İran su ehtiyatlan cəhətdən kasıbdır. Əksər çaylar az sulu və

müvəqqəti axına malikdirlər. Nisbətən böyük çaylan Araz, Atrek,

Sefidrud və Qarqandır. Yeganə gəmi hərəkətinə yararlı çay

Harundur. Ölkədə göllər çoxdur, ancaq onlar kiçik, axarsız və şor

suludurlar. Yeganə böyük gölü İran Azərbaycanı ərazisində 1275 m

yüksəklikdə 130 km uzunlu^nda və 30 km enində dərinliyi 5-6 m olan

Urmiya gölüdür. İran çaylan enerji resurslanndan kasıbdır. Ən çox

eneıji ehtiyatlanna malik olanı Arazdır ki, onun da üzərində

Naxçıvan MR ərazisində 1350 mln kub m su tutumu olan dəryaça və

44 min kVt gücündə SES tikilmişdir. Atrek çayının üzərində

Türkimənistanla müştərək SES və dəryaça. Diz çayı üzərində bənd

və 520 min kVt gücündə SES tikilmişdir.

Səth sulannın İran ərazisində lazımı qədər olmaması, yeraltı

sulardan istifadə edilməsinə ehtiyacı artınr.

Toı*paq örtüyü çox rəngarəngdir. Torpaqlann böyük bir

hissəsi şoranlaşmışdır. Boz torpaqlardan başlamış şabalıdı, qonur,

san torpaqlara qədər yayılmışdır.

Bitki örtüyü zəngindir, İran-Turan elementlərinə malik olan

6000 növ bitki mövcuddur. Meşələr çox azdır, ərazinin 1%- ni tutur.

Əhalisi: İran cənub-qərbi Asiyanın Əfqanistanla yanaşı ən

çoxmillətli dövlətidir. Burada 40-a qədər böyük və kiçik xalqlar,

qəbilə və etnik qruplar yaşayır. Əhalinin əsas hissəsi İran və türk

qrupuna aiddirlər. Birinciyə farslar, gilyanlar, mazanda- ranlılar,

kürdlər, lorlar, bəxtiyarlar, bəluclar, talışlar, cəmşidlər, əfqanlar,

taciklər aid edilir.

196

ikinciyə-azərbaycanlılar (23 mln nəfər), türkmənlər,

qaşqaylar, qacarlar, əfşarlar, şahsevənlər, qarapapaqlı, baharlılar,

aynalılar, nəfərilər, xorasanlar və digərləri aiddirlər. Digər

xalqlardan ərəblər, assurilər, ermənilər, gürcülər və s. yaşayırlar.

Farslar əsasən ölkənin mərkəzi və cənubi hissəsində və digər

rayonlarda (İran Azərbaycanından başqa) şəhər əhalisinin əsasını

təşkil edir.

Digər qrup Azərbaycanlılar ölkənin şimal-qərb zonasında

məskunlaşmışlar. Hazırda farslar və İran azərbaycanlıları milli

buijuaziyanı təşkil edir. Əsas dini e"tiqadlan islam dinidir. İranın

dövlət dili fars dilidir. İşlər, məktəb və ali təhsil ocaqlannda təhsil fars

dilində apanlır.

Son vaxtlar İran əhalisi sür"ətlə artır. 1956-cı ildə İranda

əhalinin miqdan 18,9 mln, 1977-ci ildə 34 mln, 1980-ci ildə 40 mln,

1992-ci ildə 60 mln, 1996-cı ildə 66 mln nəfərə çatmışdır. Deməli 40 il

ərzində əhalinin miqdan 47,1 mln nəfər artmışdır. Proqnozlara görə

İranın əhalisinin 2010 ildə 88 mln nəfər, 2020- ci ildə 104 mln nəfərə

çalacağı ^man edilir. Əhalinin artımı təbii artımın hesabına

olmuşdur. İranda kişilərin sayı qadınlara nisbətən yüksəkdir.

Əhalinin 52%-i şəhərlərdə yaşayır. Əhalinin sinfi tərkibi də dəyişir.

Fəhlələrin sayı artır, öz fəaliyyəti və kənd təsərrüfatı ilə məşğul

olanlann payı artır. İctimai-siyasi həyatda qadınlann rolu artmışdır.

Böyük şəhərləri Tehran, İsfahan, Məşhəd, Ah vaz, Təbriz,

Bəndər-Abbjıs, Şiraz və s.

Təsərrüfatı: Müasir İran iqtisadiyyatı üçün yanm-feodal

sosial-iqtisadi münasibətlərdən kapitalist münasibətlərinə və

aqrardan aqrar-sənaye ölkəsinə keçid xarakterdir. İranın hakim

dairələri ölkənin sənayeləşdirilməsi, çoxsahəli təsərrüfat yaratmaq,

15-20 ildən sonra ölkənin əsas daxili tələbatını ödəməklə, sənaye

məhsullannın əsas ixracatçısına çevrilməyi qarşılarına məqsəd

qoymuşlar.

70-ci illərin birinci yansından İran iqtisadiyyatı sürətlə inkişaf

edir. Artıq 1975-ci ildə ümumi daxili məhsulu 20,7 mlrd doll. təşkil

etməklə ildə 10%-dən çox artmağa başlamışdır. Ümumi daxili

məhsulda iqtisadiyyatın əsas sahələrinin payı kəskin dəyişmişdir.

1941-ci ildən sonra ÜDM-da kənd

197

təsərrüfatının payı azalmağa sənaye məhsullannkı isə artmağa

başlamışdır.

Ölkənin sənaye inkişafını kənd təsərrüfatında məşğul olan

əhalinin azalması da sübut edir.

İran iqtisadiyyatının inkişafı neftdən gələn böyük gəlirin

hesabına mümkün olmuşdur.

1973-cü ilin iyul a3anda İran özünün neft resurslarına tam

nəzarət etməyə nail olmuşdur. 70-ci illərdə dünyada yaranmış eneıji

böhranı ilə əlaqədar İran külli miqdarda valyuta almağa başlamış və

onun müəyyən hissəsi ölkə iqtisadiyyatının inkişafına

istiqamətləndirilmişdir. Gələcəkdə İran, çox güman, təbii qazın

satılmasından da nəzərə çarpacaq dərəcədə gəlir götürə bilər. Bu

sahədə dağ-mə"dən sənayesi də. böyük rol oynaya bilər.

1980-1988-ci illərdə İraqla müharibə ölkəni iqtisadi cəhətdən

çox sarsıtmışdır.

Neft-qaz sənayesi İran iqtisadiyyatının başlıca sahəsidir və

dövlətin valyuta gəlirinin 80%-ni verir. Bu sahə İran Milli Neft

Şirkətinə məxsusdur. Ölkənin cənubu, cənub-qərbi və şimal- qərbi

neft və qazla zəngindir. Ən böyük neft e"malı zavodlan Abadan və

Tehran sənaye rayonlanndadır. Neft-kimya sənayesi Abadan,

Bəndər-Xomeyni və Məşhəddə inkişaf etmişdir.

Metallurgiya yerli xammala əsaslanır. İsfahan şəhərində tam

dövriyyəli qara metallurgiya müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Əlvan

metallurgiya zavodlarında əsasən mis və alüminium istehsal edilir.

Maşınqayırma sənayesinin inkişafında AFR və Böyük

Britaniyaya məxsus şirkətlərin fəaliyyəti yüksəkdir.

Energetika sənayesinin inkişafı üçün ölkədə xammal bazasının

olmasına baxmayaraq, eneıji istehsalına görə İran Cənub-Qərbi

Asiya ölkələri içərisində axınncı yerlərdən birini tutur. Energetika

probleminin həlli məqsədilə tran hökumətinin xarici şirkətlərin

(AFR, Fransa və s.) fəaliyyəti ilə AES-nın inşasına meyli artmışdır.

İran və Azərbaycan arasında hərtərəfli əməkdaşlıq haqda

imzalanmış sazişdə hər iki ölkənin SES-ləri arasında gücləndirici

yardımçı stansiyanın tikilməsi, yeni elektrik xətlərinin çəkilməsi

nəzərdə tutulmuşdur.

198

Ən"ənəvi sahələrdən xalçaçılıq və sənətkarlıq xüsusilə seçilir.

Təbriz, Məşhəd, İsfahanda toxunan xalçalar, Şiraz, Tehran,

İsfahanda hazırlanan bəzək əşyalan dünya bazannda yüksək

qiymətləndirilir. Sənayenin səhəvi strukturu və inkişafının səciyyəsi

sübut edir ki, ölkə qısa müddət ərzində inkişaf etmiş dövlətə çevrilə

biterdi. Lakin mə"lum səbəblərdən iqtisadi və sosial proqramlar tam

həyata keçirilməmişdir.

Kənd təsərrüfatı: Xəzərsahili rayonlar istisna olmaqla ölkə

ərazisində aqrar istehsalın inkişafına tə"sir edən əsas təbii amil

quraqlıqdır. Bununla belə kənd təsərrüfatının inkişafı üçün təbii

şərait, zəmin vardır. Bu şərait ölkədə müxtəlif bitkilərin: düyü, çay,

yer fındığı, palma, meyvələr (banan, manqo), iydə, sitrus bitkiləri

yetişdirməyə imkan verir.

Taxıl bitkiləri altında becərilən torpaqlann 77%, istifadə edilir.

Onlann əsası olan buğda əkinləri isə becərilən toı*paq- lann çox

hissəsini (70%) tutur. Buğda və arpa hər yerdə əkilir. Əkilən ərazisi və

məhsul toplanışına görə üçüncü yeri çəltik əkinləri tutur. Çəltik

əsasən ölkənin suvan lan şimal ərazisində əkilir. Texniki bitkilərdən

İranda pambıq, şəkər çuğunduru, çay və tütün becərilir.

Heyvandarlıq olduqca ekstensiv xarakter daşıyır. Çünki

heyvanlar il boyu yerdə olan otlarla yemlənir. Qışda onlar vadilər və

düzən çöllərdə, yayda isə dağ yamaclannda otanhr. Heyvandarlığa

xəstəliklər, quraqlıq və şaxtalar güclü (mənfi və ya dağıdıcı) tə"sir

göstərir.

Hökumətin kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək haqqında

tədbirlərinə baxmayaraq ölkə əhalisini öz kənd təsərrüfatı məhsul lan

ilə tə"min etmək iqtidannda deyildir. Nəticədə İran hər il digər

ölkələrdən ərzaq məhsullan almağa məcburdur.

Nəqliyyatı: Uzun illər İran nəqliyyatı olmayan ölkə olmuşdur.

Burada heyvanla yük daşıma üstünlük təşkil etmişdir. Şosse yollan

XX əsrin əvvəlində çəkilməyə başlamışdır. Şosse yollannın uzunluğu

İkinci dünya müharibəsi dövründə artmağa başlamışdır. Ancaq

nəqliyyatın lazımı inkişafı son 20-25 il ərzində olmuşdur. Bunlar da

əsasən hərbi-strateji xarakter daşımışdır. Böyük magistral yollar

İranın mərkəzi Tehrandan keçir və bu ölkənin bütün rayonlan ilə

əlaqə yaradır. Avtomobil nəqliyyatı üstünlük təşkil etməklə onunla

daşınan yüklər dəmir

199

yoluna nisbətən 3 dəfə çoxdur. Böyük dəmir yollan (1394 km)

Bəndər-Şahpur (İran körfəzi), Bəndər -Şah (Xəzər dənizi) limanlannı

birləşdirir. Tehran-Yezd - Girman xətti, onun şaxəsi İsfahan,

Şərəfxan - Tatvan (Türkiyə), Girman-Zaxədan İranı Türkiyə və

Pakistanla birləşdirir. Tehran-Məşhəd xətti Əfqa- nstanın Herat

şəhərinə birləşdirilmişdir. Elektrikləşdirilmiş dəmir yolu

Təbriz-Culfadır, tranın dəmir yollannm uzunluğu 5 min km-dən

artıqdır.

Xarici iqtisadi əlaqələri: son 15 ildə əsaslı surətdə inkişaf

etmişdir. İranın xarici ticarəti 60-cı illərlə müqayisədə bir neçə dəfə

artmışdır. Xaricdən əsasən maşın və avadanlıq (təxminən İran

idxalının 24%), polad, metal mə"mulatlan (15%). Elektrotexnika

avadanlığı (10) tibbi və kimyəvi materiallar (8%) və s. alınır. İdxalın

75% ölkənin milli sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır.

İranın xaricə satdığı mallann dəyərinin 75%-i neftin payına

düşür. Digər ixrac mallanna xalçalar, pambıq, quru meyvələr, dəri və

yun, metal filizləri, kürü, sabun və yuyucu tozlar aiddir.

Xarici və daxili ticarətində İran dövləti aşağıdakı prinsipləri

nəzərdə tutur: İdxalda o mallan almaq lazımdır ki, yerli istehsalla

daxili tələbatı ödəmək mümkün deyildir; O mallann istehsalına

üstünlük verilir ki, onun müəyyən komponentləri ölkə daxilində

istehsal olunur; O ölkələrdən idxala icazə verir ki, o ölkələr də öz

növbəsində İran mallannı idxal etsinlər; Sənayenin o sahələrini

stimullaşdınr ki, yerli xammallardan istifadə edir və xarici valyutaya

qənaət edir; Yeni kapital qoyuluşu o sahələrə aynlır ki, xammal

yanmfabrikatlar və istehsal vasitələri və s. istehsal edir. O mallar ki,

hazırda İran idxalının böyük hissəsini təşkil edir.

HİNDİSTAN (HİNDİSTAN RESPUBLİKASI)

Ümumi m9”lumat: Hindistan Cənubi Asiyada çox nəhəng

Ölkədir. Hindistan federativ respublikadır - 22 ştatdan və 9 müttəfiq

ərazidən ibərətdir. Respublikanın ərazisi 3,28 mln kv km, əhalisi 952,1

mln nəfərdir (1996). ölkənin başçısı prezidentdir.

200

Qanunverici orqan iki palatadan-Xalq palatası (aşağı) və Ştatlar

soveti (yuxan) ibarət olan parlamentə məxsusdur. İcraedici

hakimiyyət prezidentin adından həyata keçirilən Nazirlər

Sovetidir. Mərkəzi şəhəri - Dehlidir.

Hindistan hökuməti bloklara qoşulmamaq və sülh, bütün

ölkələrlə əməkdaşlıq şəraitində yaşamaq siyasəti yeridir.

1947-ci ilin avqustunda İngilis müstəmləkəsinin əvəzinə

Cənubi Asiyada müstəqil dövlət Hindistan İttifaqı yaranır.

Təbiəti: Hindistan bir-birindən kəskin fərqlənən üç təbii

regiona bölünür: Himalay, Hind-Qanq düzənliyi, Dekan yaylası.

Hindistanın şimalında 2500 km uzunluğunda, 300 km enində

Himalay dağlan yüksəlir. Bu dünyanın ən böyük möhtəşəm dağlıq

ərazisidir. Onun ən aşağı pilləsi (900-1200 m)-dağətəyi ərazi

Sivalik dağlan adlanır.

İkinci pilləsi - Kiçik Himalay. Bu silsilə 3000-4000 m

yüksəklikdədir (zirvəsi 6000 m).

Bu nəhəng dağlann üçüncü pilləsi - bütün sistemin əsas

mərkəzini yüksək Himalay təşkil edir.

Bu geniş möhtəşəm dağlardan sonra kəskin fərqli Hind-

Qanq düzənliyi Ərəbistan dənizindən Benqal körfəzinə qədər

uzanmışdır. Onun əsas xüsusiyyəti dəniz səviyyəsindən cüzi yüksək

olmasıdır. Hind-Qanq düzənliyinin qərb kənannda Tar səhrası

yerləşir.

Hindistan yanmadası Hindistanın ən qədim ərazisidir.

Onun böyük hissəsini Qodavari çayından cənuba Dekan yaylası

tutur.

Hindistanın bütün ərazisi demək olar ki, tropik və

subekvatorial qurşaqda tipik musson iqlimində yerləşir. Bütün il

boyu iki tip hava kütləsi bir-birini əvəz edir. Yayda Hind

okeanından gələn rütubətli ekvatorial, qışda isə qurudan gələn

soyuq və quru hava axınları.

Faktiki olaraq il boyu üç fəsil: quru soyuq (noyabr-fevral),

.|uru-isti (mart-may), rütübətli - isti (iyun-oktyabr), aynlır. 3ə"zən

Hindistanın meteorologiya departamenti oktyabr-noyabr

lylarında cənub-qərb mussonlarının geri çəkilməsi vaxtım da ıralıq

fəsil kimi ayınr.

Qışın soyuq vaxtı Hindistanda ilin ən xoşa gələn vaxtıdır! 3u

vaxt ilin temperaturunun ən təzadlı dövrüdür. Şimalda orta

201

yanvar temperatur 10-12 arasında tərəddüd edir, gecələr isə -4- yə

qədər düşə bilir. Adanın cənubunda ampletuda fərqi 3-dən yuxan

qalxmır, olduqca istidir. Mədrəsdə yanvar ayında temperatur

38-yə qalxır. Hindlilər deyir ki, Mədrəsdə doqquz ay çox isti,

yerdə qalan üç ay isə isti keçir. Dağətəyi ərazilərdə tez-tez dolu

düşür.

Qış ayları Hindistanda adətən quru keçir, ancaq cənub-

qərbdə yağışlar davam edir. Şimal-qərbdə yağıntılar qışda yaya

nisbətən daha intensiv olur. Onlar siklonlann fəaliyyəti ilə

əlaqədardır.

Mart ayından başlayaraq havalar istiləşməyə başlayır.

Dekanın cənubunda o maksimuma 35-40-ə çatır. Rütubətli

musson dövrü şimal-qərbi Hindistandan başqa bütün ərazidə

kənd təsəiTÜfatı üçün əlverişlidir. Musson yağıntıları başlananda

bir çox bitkilər əkilməyə başlayır, o qurtaranda yığılır, arxasınca

quraqlıq bitkiləri əkilir.

Hindistan yaxşı hidroresurslara malikdir. İl ərzində ölkə

3700 kub km yağış sulan alır, onun yarısı okeana axır. Çayların

axınlan kəskin dəyişir, çünki onlar mussonlarla əlaqədardır.

Hindistanın əsas çayları - Qanq, "Ana Qanq" müqəddəs çay

sayılır, ona Camka və Brahmaputra qollan qoşulur.

Bitki örtüyü zəngin və müxtəlifdir. Ərazidə həmişəyaşıl

tropik meşələr, yarpağı tökülən meşələr, savannalar, alçaq meşə

və kolluqlar yanmsəhra səhra, bitkiləri, dağlarda isə şaquli

zonalhğın bütün spektrləri mövcuddur.

Hindistan torpaqlan növlərinə və məhsuldarlığına görə çox

müxtəlifdir.

Müxtəlif təbii sərvətlər içərisində Hindistanda faydalı

qazıntılar əsas əhəmiyyətə malikdir. Hindistanda nəhəng mika

ehtiyatlan vardır. O, xromun dünya ixracatçısıdır və eyni

zamanda marqans və dəmir filizi hasilatı və ehtiyatına, həmçinin

qrafit və berilliuma göı^ə dünyada qabaqcıl yer tutur. Dəniz sahili

boyunda qara qumların sənaye əhəmiyyətli ehtiyatlarına

malikdir. Titan hasilatına görə Hindistan kapitalist ölkələri

arasında ikinci yeri tutur. Bütün faydalı qazıntı yataqlarının əsas

ehtiyatlan ölkənin yarımada hissəsində yerləşir. Burada dəmir,

marqans, xromitlər, mis, nikel, kobalt, qurğuşun, sink, qızıl,

platin, uran, asbest, qrafit, maqnezumun metomorfogen yataqları

202

cəmlənmişdir. Sənaye üçün təbii sərvətlərin belə uyğun şəkildə

yerləşməsi ən əlverişli şərait hesab edilir.

Energetik faydalı qazıntılardan kömür ehtiyatına görə

Hindistan Asiyada (ÇXR sonra) ikinci yeri tutur. Bütün böyük

ehtiyatlar ölkənin şimal-şərq hissəsində yerləşir.

Hidroeneıji ehtiyallanndan lazımı qədər istifadə edilə bilmir.

Təbii resurslar ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı üçün

əlverişli şərait yaradır. Ərazinin 63% kənd təsərrüfatı istehsalı üçün

əlverişlidir. Termik resurslar ildə 4000-8000° təşkil edir ki, bu da ildə

iki-üç dəfə məhsul almağa imkan verir.

Əhalisi; Hindistan əhalisi özünün milli tərkibinin müxtəlifliyi

ilə fərqlənir. Hindistan dünyanın çox əhalisi olan ölkələrinin (ÇXR

sonra) ikincisidir. 1981-ci il əhalinin siyahıya- almasına görə

Hindistanda 684 mln əhali hesaba alınmışdır. Bu Afrika və Cənubi

Amerikanın bir yerdə əhalisindən çoxdur. 1996-cı ildə ölkə əhalisi

952,1 mln-a çatmışdır, bu o deməkdir ki, 15 ildə Hindistan əhalisi

278,1 mln nəfər artmışdır. Artıq 2000-ci ildə ölkə əhalisi 1 mlrd nəfəri

ötmüşdür.

Xarici miqrasiyalar əhalinin miqdarına çox az tə"sir göstərir.

Təkcə 1947-ci ildə Britaniya Hindistanının Hindistan ittifaqı və

Pakistana ayniması ilə əlaqədar, dini mənsəbinə görə ölkədə əhali

axını l^tləvi xarakter almışdır. Sonrakı illərdə ölkədə "beyinlərin

axını" xüsusən ABŞ və İngiltərəyə axını hiss olunmağa başlamışdır.

Bütün Asiya ölkələri kimi Hindistanda da kişilərin sayı

qadınlardan çoxdur. Hər 1000 nəfər kişiyə 935 nəfər qadın düşür.

İqtisadi aktiv əhali ölkə əhalisinin ümumi sayının 1/3-ni təşkil edir.

İşlək əhalinin 72% kənd təsərrüfatı, 10%-i sənayedə, 4%-i tikinti və

nəqliyyatda, 14% şəxsi fəaliyyətlə məşğuldurlar.

İqtisadi cəhətdən gerilik, sənayenin inkişaf etməməsi, əhalinin

sürətlə artması şəraiti ölkədə əhalinin işlə tə"min olunmasını

çətinləşdirir və ölkədə işsizlərin sayı çoxalır.

Şəhər əhalisinin miqdarına görə Hindistan dünyanın

dördüncü böyük ölkəsidir. Buna baxmayaraq bu ölkə zəif urba-

nizasiyalı ölkələr sırasına daxildir.

Təsərrüfatı: Hindistan - dünyanın nəhəng dövlətlərindən biri

olub, yer kürəsi ərazisinin 2,4%-ni, dünya əhalisinin 16,7%-

203

ni özündə cəmləşdirir. Ölkə çoxlu miqdarda mineral resurslara;

dəmir filizi, boksidlərin böyük ehtiyatına, marqans filizi, mika, mis,

volfram, sink, qalaylı-kobaltlı filizlər, qızıl, almazın əhəmiyyətli

ehtiyatlarına malikdir. Ancaq ölkənin məhsuldar qüvvələri zəif

inkişaf etmişdir. Ümum dünya məhsulunda Hindistanm payı 1,5%-ə

yaxın (müasir valyuta kursuna əsasən) təşkil edir. Hindistan dünyaya

düyünü, pambığı, şəkər qamışını, ev quşlannı, şahmatı, onluq sayma

sistemini kəşf etmiş və bəxş etmişdir.

Sənaye istehsalının mütləq həcminə görə Hindistan dünyanın

on böyük dövlətləri sırasında durur. Milli məhsulun əhalinin

adambaşına düşən səviyyəsinə görə o, 102-ci yerdə durur. Bu mütləq

və nisbi istehsal ölçülərinin ifadəli müqayisəsi müasir Hindistanda

əsaslı problemlər yaradır. Müstəqillik illərində iqtisadiyyatın sürətli

inkişafı nəticəsində sənaye istehsalı 3-4 dəfə, kənd təsərrüfatı

məhsullan buraxılışı demək olar ki, iki dəfə, milli gəlir iki dəfədən çox

artmışdır, müstəqillik illərində ölkənin əhalisi də iki dəfə artmışdır,

deməli adambaşına məhsul nəzərə çarpmaz dərəcədə artmışdır.

Bir sıra kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalına görə Hindistan

dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur: çay yığımında (dünya çay

istehsalının təxminən 1/3-i), şəkər qamışı (ümumi yığımın 1/5-i),

birinci, düyü, hind kəndiri, banan yığımında ikinci, pambıq, buğda

məhsuluna görə üçüncü yerdə durur. Hindistan kömür və dəmir filizi

hasilatına, sement e"malma görə birinci on ölkə sırasına çıxır. O,

elektrik eneıjisi istehsalı, polad əridilməsi, maşınqayırmanın əsas

sahələrinin inkişafı üzrə birinci 12-16 ölkələr sırasında durur. Ancaq

sənaye istehsalı məhsullannın adambaşına payına görə inkişaf etmiş

ölkələrdən çox geri qalır.

Hindistan dünya ticarətindəki nisbətən zəif iştirakı ilə inkişaf

etməkdə olan ölkələrdən fərqlənir. 1970-ci illərdə dünya ixracının

0,6%-i onun payına düşürdü. Hindistanın daxili ticarətinin həcmi on

dəfələrlə xarici ticarət dövriyyəsindən artıqdır. Bununla belə xarici

ticarət Hindistan üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. İdxalın hesabına

ölkənin neftə olan tələbatının 2/3-ü tə"min edilir. Sənayeləşdirilmənin

həyata keçirilməsi üçün ölkənin maşın və avadanlıqla tə"min

edilməsində xarici ticarət

204

böyük rol oynayır. O, gübrə çatışmamazlığını, sənaye üçün xammal

və materiallar, həmçinin ərzaq çatışmamazlığını aradan qaldırır.

Ölkədə xarici ticarət çatışmamazlığını ləğv etmək üçün böyük

qüvvə sərf edilir.

Hindistan - aqrar-sənaye ölkəsidir. Müstəmləkəçilikdən

iqtisadiyyatın strukturunu, tipik müstəmləkələrdə olduğu kimi, irsən

qəbul etmişdir. 1951-ci ildə kənd təsərrüfatında fəaliyyətdə olan

əhalinin 72%, sənayedə isə 11%-i cəmlənmişdir. Kiçik və kustar

istehsal üstünlük təşkil edirdi. Onlarda 11 mln nəfər, fabrik

sənayesində isə cəmi 3 mln nəfər çalışırdı. Əkinin üçdə ikisini taxıl

bitkiləri təşkil etməsinə baxmayaraq, həddindən artıq az

məhsuldarlığa malik olan kənd təsərrüfatı ölkənin ərzağa olan

tələbatını ödəmirdi. Bununla belə digər müstəmləkələrdən fərqli

olaraq Hindistanda müstəqilliyə qədər bir sıra inkişaf etmiş yüngül

və yeyinti sənayesi müəssisələri - Hind kəndiri, pambıq parça, şəkər,

tütün, gön-dəri, həmçinin dağ-mə"dən sənayesi (kömür, marqans və

dəmir filizi hasilatı) mövcud idi. Eyni zamanda sement, şüşə, kağız

istehsalı müəssisələri var idi. Ağır sənayenin əsas əlaqələndirici

sahələrinin olmaması və ya həddindən artıq zəif olması metallurgiya,

maşınqayırma, kimya, neft sənayesi, elektroenergetikada hiss

edilirdi. Hindistan iqtisadi cəhətdən Böyük Britaniya və digər

imperialist dövlətlərdən asılı idi.

Kəndlərdə mülkədarlar hakimlik edirdilər. Əhalinin 2%- ni

təşkil edən mülkədarlann əlində 70% torpaqlar cəmlənmişdi. Əsas

torpaqlar arendaya verilirdi. İqtisadiyyatda əsas rolu kiçik əmtəə

ukladı tuturdu. Kapitalizmin inkişafına görə Hindistan bir çox

müstəmləkələrdən yüksəkdə dururdu. Digər müstəmləkələr kimi,

xarici kapital güclü mövqe tuturdu. Kəndir sənayesi, çay tarlalannda,

xarici ticarətdə, dağ-mə"dən sənayesində onlann payı 40% təşkil

edirdi.

Müasir Hindistanın inkişafı - gerilik və dilənçiliyin aradan

qaldın İması üçün mübarizədən ibarət olmuşdur.

Müstəqillik illərində təsərrüfatın yüksək tərəqqisi və iqtisadi

müstəqilliyə malik olmaq üçün qabaqcıl rolu dövlət bölməsi

oynamışdır.

205

70-ci illərİTi sonlannda dövlət bölməsinə bütün kömür

hasilatı, elektrik stansiyalan gücünün 80%-i, bütün mis istehsalı, neft

emalının 75%-i, polad əridilməsinin 80%-i, dəzgahlar buraxılışı və

mineral gübrələr istehsalının 50%-i aid idi. Dəmir yollan, hava

nəqliyyatı, limanlar, rabitə müəssisələri, hərbi sənaye, qızıl hasilatı və

strateji xammallar hamısı dövlətin idarəçiliyində idi.

Təxminən 300-ə qədər dövlət müəssisəsi ölkə sənaye

istehsalının 40%-ə qədərini verir. Dağ-filiz sənayesi, bank və sığorta

işində dövlət sektorunun payı 70% təşkil edir. Xüsusi sektora bir çox

güzəştlərin verilməsinə baxmayaraq, dövlət sektoru öz üstünlüyünü

göstərir. Belə ki, ümumi sənaye inkişafı artımında dövlət sektoru

xüsusi sektorun artımından yüksəkdə durur. Beləliklə ölkənin iqtisadi

inkişafının əsas vasitələri dövlətin əlindədir. Həmin vasitələrdən

istifadə inkişaf haqqında plan-proqram tərtib etməklə apanlır.

Regional planlaşdırmada başlıca məsələ müstəmləkə inkişaf tipinə aid

olan regional sosial-iqtisadi disproporsiyanı aradan qaldırmaq və geri

qalmış regionlann iqtisadi inkişafına nail olmaqdır.

Müstəqillik dövründə şəxsi kapital sür"ətlə artmışdır.

Aksioner kompaniyalar tərəfindən verilən kapital 1947-ci ildəki 4,8

mlrd rupidən 1974-cü ildə 24,3 mlrd-a çatmışdır. Milli monopoliya

tezliklə artmış, Hindistanda qeyd olunmuş 30 böyük qrup 70%

ümumi aktivə nəzarət edir. Hindistanın kapitalı böyük şəhərlərdə və

nisbətən inkişaf etmiş regionlarda ; Bombey - Puna, Kəlkuttə, Dehli,

Mədrəs, Əhmədabad, Kanpur, Koyaputtra və digərlərində

cəmlənmişdir. Varlı ailələrə ayrı- ayrı müəssisələr deyil, hətta böyük

şəhərlər aiddir.

Xarici kapital pramidanın başında durmaqdan məhı*um

olmuşdur.

Müstəqil Hindistanın iqtisadiyyatının inkişafı dəqiq ifadə

olunmuş mərhələlərdə əks edilə bilər.

Birinci on illik sabitləşdirmə mərhələsinə aiddir. Siyasətin əsas

istiqaməti feodalizmin qalıqlannın aradan qaldırılmasına yönəldilir.

İkinci dövr - 50-ci illərin ortalanndan 60-cı illərin ortala- nna

olan vaxt-intensiv sənayeləşdirmə ilə seçilir. Bu dövrdə mövcud olan

istehsal münasibətlərinin yenidən qurulması xarici

206

kapitalın, sərbəst bazar qüvvələrinin məhdudlaşdınimasına

yönəldilmişdir.

60-cı illərin ortalarından olan dövrdə nəhəng sənaye, kənd

təsərrüfatı və kiçik istehsal arasında kəskin disproporsiyanın ləğv

edilməsi istiqamətində məqsədəyönlü qüvvə sərf edilmişdir.

70-cı illərin orialan - 80-ci lilərm sonunu nisbi balanslaş-

dılmış artım dövrü kimi qiymətləndirmək olar. Bu dövrün xarakter

xüsusiyyəti tələbin sənayenin ayn-ayrı sahələrinin, liətda bütün şəxsi

sektorun qarşısını alması ilə səciyyələnir.

Beşinci mərhələ - 90-cı illəri əhatə edir və iqtisadiyyatın

liberallaşdıniması ilə xarakterizə olunur.

Əlli illik dövr ərzində Hindistan aqrar ölkədən aqrar-

.sənayc ölkəsinə çevrilmişdir. Atom, elektron, aerokosmik kimi elm

tutumlu sahələr inkişaf etmişdir. Onun sənaye potensialı bir çox

sənaye ölkələrilə müqayisə edilə bilər. Ərzaq vəziyyəti

sabitləşdirilmişdir. Əhalinin hər adambaşına düşən istehsalı iki

dəfədən çox artmışdır. Rəsmi mə"lumatlara görə əhalinin içərisində

kasıblann payı 18,9%-ə qədər azalmışdır.

Hindistan iqtisadiyyatının irəliləməsinə baxmayaraq dünya

istehsalında ölkə xammal və baza sahələrilə seçilir. 90-cı illərin

orlalannda dünya üzrə yer findığımn 30%, çayın 28%, düyünün 21,

südün 11, şəkərin 10, buğdanın-10 və gübrə istehsalının 8.5‘/o-ni

Hindistanın payına düşür.

Hindistanın e"mal sənayesinin həcmi cənubi Koreyanın

70%, Çinin - 40, Yaponiyanın 6%-ni təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı: Müstəqil Hindistan üçün kənd təsərrüfatı

hazırda da böyük əhəmiyyətə malikdir. İşçi qüvvəsinin artıq olduğu

sənayeləşmə kənddən əhalinin axınını maraqlandıra bilməz.

Müstəqillik illərində kənd təsərrüfatı əhalisinin sayı »azalmamışdır,

onun payı 72% təşkil edir, mütləq ölçüyə görə onun sayı 1,5 dəfə

artmışdır. Dövlət kənd təsərrüfatının qalxması üçün gərgin əmək

sərf edir. Hindistan tarlalarında 350 min traktor, 3 mln elektrik

nasoslan işləyir. Suvarma sistemlərinin genişləndirilməsi, kənd

təsərrüfatına kapital qoyuluşunun artırılması, yüksək məhsuldar və

qiymətli sortlann tətbiqi əkin sahələrindən alman məhsuldarlığı son

on ildə iki dəfə artmışdır. Kənd təsərrüfatı əhalisinin 40%-i

torpaqsız və az torpaqlı

207

kəndlilərdir. Müstəqilliyin 50 ili ərzində taxıl bitkiləri yığımı iki

dəfədən çox artmışdır. Məhsuldarlıq və aqrotexniki səviyyə

Hindistanda dünya üzrə ən aşağı səviyyədədir. 70-ci illərdə ölkədə

hər bir hektara işlədilən gübrənin miqdan ABŞ-a nisbətən 10 dəfə,

Yaponiyadan isə 50 dəfə az, düyünün məhsuldarlığı 3 dəfə

Yaponiyadan az, buğda isə ABŞ-dan iki dəfə, pambıq isə 4,5 dəfə az

olmuşdur.

Hindistanda kənd təsərrüfatı bitkiçiliklə tam ifadə olunmuş

istiqamətdə inkişaf edir. Buna baxmayaraq ölkə dünyada baş

hesabına ən çox (230 mln iri buynuzlu, 120 mln qoyun və keçi)

heyvana malikdir. . Bununla belə heyvandarlıq ölkə təsərrüfatında

xüsusi rol oynamır, çünki heyvanlardan əkinçilikdə qoşqu kimi

istifadə edilir.

Ölkədə süd az içilir - onu adətən çayla istifadə edirlər. Tünd

çayla südü rəsmi görüşlər və qonaqlıqlarda verirlər. Əsasən camış

südü istifadə edirlər. Ətlik heyvandarlıq inkişaf etməmiş, çünki

əhalinin çoxu veqetariandır və dini e"tiqad heyvan kəsməyi

qadağan edir. Əsasən qoyun, keçi, toyuq ətindən istifadə edilir

(donuzçuluq bir sıra kiçik xalqlarda istifadə edilir). Ümumiyyətlə

heyvandarlıq məhsullarını az işlədirlər. Adambaşına ildə 42 1 süd,

1,5 kq ət, 3 yumurta düşür. Hindistan dünya bazanna sümük,

gön-dəri, qoyun dərisi, kobud tük (qıl) göndərir. Peyin əsas gübrə

və istilik almağın bir növü kimi istifadə edilir.

Hindistanda heyvandarlığın aşağı səviyj'ədə olmasının

səbəbi yemin çalışmamasıdır. Heyvandarlıqda zəif məhsuldarlığın

bir hissəsi balıqçılıq məhsullan ilə ödənilir. Hindistanda ildə 2,5

mln. t balıq ovlanır. Sahil boyu əhalisinin, xüsusilə Benqallann əsas

qidalanndan biri balıqdır. Dəniz məhsullan Şri- Lanka, Myanma,

ABŞ, Fransa, Böyük Britaniyaya göndərilir.

Hindistanın torpaq fondu özünün çox şumlanması ilə*

seçilir. Ərazinin yandan çoxu şumlanır, ölkə ərazisində praktik

cəhətdən bol istilik olduğu halda, bu ölkədə bir neçə dəfə məhsul

yetişdirmək mümkün olduğu halda ancaq əkin sahəsinin 1/5-də bir

dəfədən artıq əkilir.

Hindistan suvarma əkinçiliyində sahəsinə görə dünyada

birinci yeri tutur. Müstəqillik illərində ölkənin bütün his

208

sələrində güclü dövlət suvarma sistemləri tikilmişdir. Ölkədə 165 mln

hektar əkinaltı torpaqlann 85%-də ərzaq bitkiləri əkilir.

Yağlı bitkilər əksər hindlilər üçün əsas yağ mənbəidir. Onları

demək olar ölkənin bütün hər yerində yetişdirirlər. Buna

baxmayaraq hindistan bitki yağlannı kənardan almağa məcburdur.

Yağlı bitkilərin orta illik yığımı 10-12 mln ton olub onun 7 mln. tonu

yer fındığının (araxis) payına düşür. Bu məhsulun toplanılmasına

görə Hindistan dünyada birinci yeri tutur. Ölkənin müxtəlif

yerlərində küncüt, Cənubi-Qərbdə gənəgərçək bitkisi (ondan texniki

yağ alınır, eyni zamanda tibbdə də geniş istifadə edilir), xardal,

kəndir, raps yetişdirilir.

Hindistan dünyada şəkər qamışının ən nəhəng istehsalçısıdır.

Qanqa vadisi şəkər qamışının yetişdirildiyi qurşaqdır. Bu ölkə

dünyanın ən qabaqcıl pambıq yetişdirən dövlətlərindən biridir. Digər

lifli bitki hind kəndiridir. Ondan kəndir, xalça digər mə"mulatlar

hazırlanır.

Hindistan dünyanın üçüncü tütünçülük ölkəsidir (orta illik

yığım 0,4 mln t). Hindistan dünyanın ən güclü və nəhəng çay istehsal

edən ölkəsidir. Hindistan dünyaya ən çox ədviyyat məhsulları

göndərən ölkədir. Burada qara istiot, hil, qərənfil, zəncəfil ilə yanaşı

qırmızı tünd istiot xüsusi yer tutur.

Hindistan bütün meyvələri, xüsusilə tropik və subtropik zona

üçün xas olanlan yetişdirir. Banan, manqo yetişdirilməsi və

toplanmasında dünyada ikinci yeri tutur.

Sənayesi: Sənayenin sür"ətlə inkişaf etməsinə baxmayaraq,

dünya sənaye istehsalında Hindistanın payı çox aşağıdır (1,3%). Əgər

nəzərdən keçirsək ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya sənaye

istehsalındakı payı 8,7% təşkil edir, onda Hindistan inkişaf etməkdə

olan ölkələr arasında ən böyük sənaye ölkəsidir.

ölkə sənayesinə müxtəlif formalı istehsal - müasir nəhəng

dövlət fabrik-zavod müəssisələri, xarici monopolist kapital, xırda

sənətkarlıq müəssisələri-sahələri daxildir. Mə"lumdur ki, ağır

sənayeni yaratmaq, əmək məhsuldarlığını möhkəmlətmək,

təsərrüfatın digər sahələrinin moderinləşdirilməsi üçün energetikanın

qabaqcıl inkişafı tə"min olunmalıdır, ölkənin energetik balansında

enerjinin qeyri-sənaye növləri üstünlük təşkil edir - məişətdə eneıjinin

(əsasən yemək hazırlamaq üçün) təxminən

209

hamısı oduna, təzək və kənd təsərrüfatı məhsullannm tul- lantılanna

əsaslanır. Ölkə digər energetik resurslara nisbətən kömürlə daha

yaxşı tə"min olunmuşdur və onun hasilatının artırılmasına əsaslı

qüvvə sərf edir. Müstəqillik illərində ölkədə kömür hasilatı üç dəfə

artınlaraq 100 mln. tonu ötmüşdür. Təsərrüfatın fəaliyyəti və

yerləşdirilməsinə kömür sənayesinin şimal-şərqi Hindistanda

yerləşməsi, əldə edilən kömürün 2/3 - nin həmin hövzədən hasil

edilməsi nəticəsində, onun ölkənin digər rayonlanna daşınması

yerləşməyə təsir göstərir. Dəmir yolu ilə daşınan bütün yüklərin

1/4-nin kömür təşkil edir.

Neft sənayesi az zəhmətlə sür'’ətlə inkişaf edir. Bununla belə

neft məhsullanna olan tələbat daha sür"ətlə artır, ona görə ölkə bu

tələbatı idxalın hesabına ödəməli olur. Neft dövlət neft e"mah

zavodlarında e”mal edilir. Böyük liman şəhərlərində; - Bombey,

Vişakxapatnam, Koçç, Mədrəs, Xaldi-neft e"malı zavodlan fəaliyyət

göstərir.

Müstəqillik illərində Hindistan elektroenergetika sahəsində də

müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. Elektrik stansiyalannın gücünün

60% İES, 36% SES və 4% AES payına düşür. Hindistan atom

enerjisindən istifadə edən doqquzuncu dövlətdir. Ölkədə üç AES

fəaliyyət göstərir.

Hindistan lazımı qədər və müxtəlif mineral-xammal bazasına

malikdir. Ancaq bu ehtiyatlar bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələrdən

fərqlənir. O ölkələrdə dağ-mə''dən sənayesi "ixrac istiqamətlidir",

Hindistanda o, əsasən daxili bazar üçün işləyir. Onun ən"ənəvi ixrac

mallan - mika və marqans filizləridir. Müstəqillik illərində dəmir filizi

hasilatı xüsusi sür"ətlə artmışdır. Hasil edilmiş filizin 60%-i ölkə

ixracına sərf edilir.

Bununla belə müasir sənayenin artan tələbatını tə"min

etməyən xammal, neft, əlvan metallar (alüminium istisna olmaqla),

kükürd çatışmamazlığını idxal vasitƏvSİlə ödəyir. O da bu sahələrin

liman şəhərlərində yerləşdirilməsini tələb edir.

Bir sıra sahələr - metallurgiyanın bir sıra sahələri,

maşınqayırma, kimya müstəqillik illərində yeni inkişaf etdirilir.

Hindistanda avtomobil, traktor, motosiklet, motorollar

buraxan 30 zavod işləyir. Maşınqayırma ölkənin toxuculuq, şəkər,

velosiped, tikiş maşınlan, bir sıra dəzgah növlərinə və sair sahələrə

olan tələbatını tam tə"min edir. "Müstəqil

210

istehsalçılar" və muzdlu işçilərin əlində ən"ənəvi sənaye sahələrində,

çalışanlann pambıq parça 80%-ni, yeyinti 70, tütün 82, gön-dəri

97%-ni təşkil edir.

Nəqliyyatı: Hindistan dünyanın ən böyük dəmir yollan

dövlətidir. Dəmir yollannın çoxu dar relslidir. Əsas dəmir yolları

limanlan bir-biri ilə və daxili rayonlarla birləşdirir. Dəmir yolu ilə

daşınan yüklərin əsasını kömür, dəmir filizi, digər dağ-mə"dən

məhsullan təşkil edir. Hazır sənaye məhsullan içərisində çox daşınan

sement, qara metallurgiya, həmçinin taxıl və mineral gübrələrdir. Yük

daşımalann 75%-i, sərnişin daşımaların yarısı dəmir yolunun payına

düşür.

Müstəqillik illəri ərzində avtomobil yollannın uzunluğu üç dəfə

artmışdır. Yollann az hissəsi bərk örtüklü, 3/4-ü isə torpaq yollardır.

Yağışlı vaxtlarda getmək çətindir, kənd əhalisi məhsullannı

yaxınlıqdakı bazarlara camış arabalan ilə daşıyırlar. İldə arabalar

vasitəsilə 200 mln ton yük daşınır. Bununla belə yük və sərnişin

daşımada avtomobil yollannın rolu artır.

Avtomobil yollarında hərəkət vergi ilədir. Bir maşın işlədiyi

ştatın ərazisindən digərinə keçdikdə vergi vermək lazım gəlir. Yollar

yerli ştatlann əlindədir.

Hindistan dəniz ölkəsidir. Ölkənin xarici ticarət yük

dövriyyəsinin böyük hissəsini yerinə yetirir. Dəniz yük dövriyyəsinin

90%-ni səkkiz əsas liman yerinə yetirir. Onlardan böyükləri -

Bombey, Kəlküttə, Xuqli, Xaldin, Vişakxapatnam, Mədrəs, Koçç və s.

Hava nəqliyyatında da xeyli irəliləmələr baş vermişdir. Sənaye

rayonlarında boıu kəmər nəqliyyatı və kanat yollardan istifadə edilir.

Xarici iqtisadi əlaqələri: Müstəqillik illərində Hindista^ nın

xarici ticarət əlaqələri dinamik və struktur e"tibarilə inkişaf etmişdir.

Xarici əlaqələrin coğrafiyası da genişlənmişdir. İdxal həmişə ixracı

üstələyir. Bu da idxal edilən neft və neft məhsullarının qiymətinin

artması ilə əlaqədardır. İdxalda ikinci yeri maşın və avadanlıqlar,

qara və əlvan metallar, ərzaq məhsulları, kimyəvi məhsullar, mineral

gübrələr tutur. İxracda ən"ənəvi məhsullarla yanaşı - kənd təsərrüfatı

e"malı məhsullan (hind kəndiri məhsulu, çay, pambıq parça

məhsullan, dəri və gön məhsullan), kustar məhsulları, getdikcə ağır

sənaye

. 211 ^ ^

məhsullan da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin kimya

məhsullan, dəmir filizi və konsentratlan, dəniz məhsullan da ixracı

geniş yer tutur.

Xarici iqtisadi əlaqələrin elementlərindən biri beynəlxalq

turizmidir. Ölkəyə müəyyən qədər xarici valyuta gəliri gətirir. Xarici

turistlərin sayı son on beş ildə sürətlə artmışdır. Ölkəyə gələn

turistlərin çox hissəsi Qərbi Avropa və Şimali Amerikadandır.

PAKİSTAN (Pakistan İslam Respublikası)

Pakistan - Cənubi Asiyada dövlətdir. Şimalını Hindiquş

dağlannın qollan tutur, cənubda ərazi Ərəbistan dənizinin sulan ilə

yuyulur.

Pakistanın ərazisi - 806,5 min kv km, əhalisi 129,3 mln. nəfər

(1996-cı il), mərkəzi şəhəri İslamabaddır.

Pakistan federativ respublikadır, dörd vilayətdən: - Pən- cab,

Sinda, Belucistan və İslamabad federal mərkəz ərazisindən ibarətdir.

Təbiəti: Pakistan təbiətini fərqləndirən cəhət onun iqliminin

qumluğudur. Bitki örtüyünə görə ölkənin hər yerində kserofil bitki

növləri üstünlük təşkil edir. Bununla belə tipik səhra bitkiləri kiçik

ərazilərdə yayılmışdır. Ərazinin əsas hissəsi seyrək meşələr və

kolluqlarla örtülmüşdür. Arid xüsusiyyət təkcə Hindistan

düzənliyində deyil, oradan şimala uzanmış dağ silşilələrində də

müşahidə edilir. Şaquli zonahlıq ancaq dağların şimal-şərq

hissəsində hiss edilir. Bu hissədə rütubətli musson küləkləri altında

sıx iynə və enliyarpaqlı meşələr əmələ gəlmişdir.

Çox minilliklərdən bəri Pakistan təbiəti insanlann təbiətə

təsirini hiss edir. Bu dəyişikliyə daha çox mə"mz qalan hidroşəbəkə,

bitki örtüyü və torpaq örtüyü olmuşdur. Əksər çaylann suyu

tamamilə suvarma üçün istifadə edilir. Sün'*i salınmış kanallar təkcə

vadiləri deyil, düzənlik əraziləri də tutur.

Uzun müddətli torpaqlann işlənilməsi nəticəsində torpaqlar

mədəniləşdirilmiş, yeni antropogen landşaftlar, yaşıl tarla, bağlar

salmışlar. Bununla belə insanlann təbiətə mənfi

212

tə"sirləri də olmuşdur. Kəud təsərrüfatı torpaqlannda şorəkət- ləşmə

və bataqlaşma prosesləri getmişdir. Meşə və bitki örtüyünün məhv

edilməsi eroziya prosesini gücləndirmişdir.

Hind ovalığı dəniz səviyyəsindən 200 m aşağıda 1200 km

uzunluğu və 550 km enində olan bir ərazini tutur (Txal səhrası).

İrriqasiya bu qeyri-məhsuldar torpaqlann əkinçilikdə istifadə

üçün mənimsənilən rayona çevirmişdir.

Hind düzənliyində ümumilikdə iqlim özünün kontinen- tallığı

və hər yerdə qumluğu ilə xarakterizə edilir. Soyuq fəsildə aşağı

temperatur, uzun sürən aydın hava minimal sutkalıq ampletuda

xarakterikdir. Pakistanda ən aşağı temperatur 2180 m yüksəklikdə

Kalatda (-21,3), qeydə alınmışdır, şübhəsiz ki, daha yüksəkliyə

qalxdıqca hava daha da soyuqlaşır. Qar qatının uzun müddətli örtülü

olması 2000 m-dən başlayır. Dağlardakı qar örtüyü ölkə çaylannın

qidalanması üçün əhəmiyyətlidir. Qışda yağıntılann miqdan 250 mm-

dən yuxan olmur. Yaz tez başlayır və uzun sürmür. Artıq fevralda

istilər başlayır, ağaclar çiçəklənir, apreldə qum isti havalar başlayır,

bitkilər yanır, tyunda rütubətli mussonlardan qabaq istilik özünün

maksimumuna çatır. Hər yerdə dəniz kənan sahil istisna olmaqla

tempratur 32-yə çatır. Şimalı Sinddə daha isti olur (iyunda orta

temperatur 36) mütləq temperatur 52 qeydə alınır. Bunu dünyanın ən

isti nöqtələrinə aid elmək olar. Mussonlam başlaması ilə temperatur

bir qədər düşür, rütubətlilik artır.

Pakistanın bütün çaylan Hind çayı sisteminə daxil olub

Ərəbistan dənizinə tökülür. Yayda iki-iki ay yanm çaylar artıq su

axımına malik olurlar, o da ki, sərfəsiz dənizə axır. Hind çayı avqust

ayında 20 km enində genişlənir, qışda 0,5 km-ə qədər daralır.

liidroeneıji resurslan ölkənin şimalında dağlıq hissədə

cəmlənməklə 20 mln kVt təşkil edir.

Əhalisi: Rəsmi Pakistan statistikası ölkənin milli tərkibi

haqqında mə"lumat vermir. Dilçilərin mə"lumatlanna əsasən ölkədə

12 dildə danışırlar (ingilis, fars, ərəb dillərindən başqa). Əhalinin

99%-i beş dildə: - pəncab (61% əhali), puştu (16%-ə yaxın). Sindi

(12%-ə yaxın), urdu (8%) və baluç (2%) danışırlar.

Britaniya Hindistanının iki yerə: - Hindistan və Pakistana

bölünməsi çoxlu miqrasiyalarla müşayət olunmuşdur və bu da

213

əhalinin dini tərkibinə tə"sir göstərmişdir. Əgər bölgüyə qədər indiki

sərhədlər daxilində müsəlmanlar əhalinin 79%-ni təşkil edirdisə,

hazırda 97%-ni təşkil edir. İslamın iki istiqaməti sünni və şiyələr

ölkədə təmsil olunur. Onlann 90%-ni sünnilər təşkil edir.

Pakistanın əhalisi sür"ətlə artır. Anadan olanlarla ölənlərin

əmsalı hər 1000 nəfərə 44 və 15 nisbətindədir, orta illik artım 3%

təşkil edir. Bütün Asiya ölkələri kimi Pakistanda da kişi əhalisi

qadınlardan üstünlük təşkil edir. Ölkədə əhalinin orta sıxlığı hər bir

kv. km-də 160 nəfər təşkil edir.

İqtisadiyyatın aqrar xarakterli olmasından asılı olaraq əmək

qabiliyyətli əhalinin yandan çoxu kənd yerlərində kənd təsərrüfatı ilə

məşğuldurlar. Pəncab və Sind ovahqlannda əhali digər regionlara

nisbətən iki dəfə sıxdır. Əhalinin 30%-i şəhərlərdə yaşayır.

Təsərrüfatı: Pakistan iqtisadiyyatı az məhsuldar kənd

təsərrüfatını müstəmləkəçilikdən ^iras qəbul etmişdir. Sənaye demək

olar ki, yox dərəcəsindədir. Əsas sahələr - bank işi, sığorta, xarici

ticarətdə əsas yerlər ingilis kapitalının əlindədir.

Müstəqillik illərində müəyyən müvəffəqiyyətlərə nail

olunmuşdur. Birinci növbədə iqtisadiyyatın yüksəlməsi, müasir

sənaye üçün əsasın yaradılması və mövcud inlfastrukturun

möhkəmlənməsi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Bu işin ancaq

başlanğıcıdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının tərəqqisi Pakistan

iqtisadiyyatının ehtiyacını ödəmək üçün hələ lazımı səviyyədə

deyildir. 50-ci illərin islahatlan kənd qolçomaqlarının hakimliyinə

cüz"i toxunmuş, kəndlilər torpaq azlığından əziyyət çəkirlər. Ancaq

1972-ci ildə qəbul edilmiş qanuna görə bir ailənin ixtiyannda 60

hektar suvanlan və ya 120 ha dəmyə torpaq ola bilər. Həmin dövrdə

dövlət tabeçiliyində olub istifadə edilməyən, istifadəyə yararlı

torpaqlar da kəndlilər arasında bölüşdürülmüşdür. 70-ci illərdə bir

sıra vacib sahələrin sənaye, ticarət, banklar və sığorta

kompaniyalannın milliləşdirilməsi həyata keçirilmiş, dövlətin qanşıq

iqtisadiyyatın inkişafına yönəldilmiş siyasəti nəticəsində şəxsi

sahibkarlığa üstünlük verməklə dövlət sektorunun payı artmışdır.

Kənd təsərrüfatı: Pakistanda kənd təsərrüfatında istifadə

edilən torpaqlann sahəsi 20 mln ha və ya ərazinin 25%-ni təşkil

214

edir. Onun 15 mln ha-ı hər il əkilir, yerdə qalan hissə isə boş dincə

qoyulur, daha doğrusu suvarma üçün şərait olmadığından boş qalır.

Otlaqlar 16 mln ha təşkil edir, onlann məhsuldarlığı çox aşağıdır.

Pakistanda belə bir söhbət var ki, "torpaq balalamır, su balalayır".

Doğurdanda ölkənin bir sıra vilayətlərində, məsələn Sinddə - əkinçilik

suvarmasız mümkün deyil, digərlərində böyük risk ilə əlaqədardır və

çox aşağı məhsul alınır. Əkilən ərazilərin təxminən 70%-i suvanlır.

Hind və Belucislan çaylan hövzəsində hələ qədimdən irriqasiya işləri

apanlmasma başlanılmışdır. Himalay dağlannm ətəklərində qrunt

sulan üzdə olduğu üçün həmin ərazilərdə quyular vasitəsilə suvarma

apanlır. Ancaq Pəncabda 4 mln hektar xam torpaq

mənimsənilmişdir.

Hələ müstəmləkəçilik dövründə Hind çayı üzərində qüvvəli

irriqasiya sistemi yaradılmışdır. Sukkur suvarma sistemi 2 mln. ha

ərazini suvarmağa imkan verir. Müstəqil Pakistanda Hind çayı

üzərində böyük irriqasiya sistemləri - Tarbəla, Kələ- bağ, Tuansa,

Qudu və s. tikilib istifadəyə verilmişdir. Bundan əlavə quyular

vasitəsilə suvarma geniş yayılmışdır. Onlann 100 mini dövlət, 6 mini

sahibkarlanndır, su nasos vasitəsilə vurulur. Suvarma kanallannın

xidmət etdiyi ərazilərdə şorakətləşmə və bataqlıqlaşma prosesləri

gedir. Belə proseslər nəticəsində ölkədə 50 min ha torpaq dövriyyədən

çıxır.

Əkinaltı torpaqlar Pakistanda ən"ənəvi surətdə əsasən ölkənin

daxili tələbini ödəmək üçün ərzaq məhsullan əldə etmək məqsədilə

istifadə edilir.

Əkilən torpaqlann 70%-i taxıl bitkilərinə, 10% paxlalılara

aynimışdır. Texniki bitkilər şumlanan ərazilərin 20®/o-ni təşkil edir.

İldə iki dəfə məhsul almaq imkanı olduğuna görə ümumi əkin

sahəsi təmiz əkin sahəsindən 10-20% artıq olur.

Yay mövsümünün (XariO əsas bitkiləri: pambıq, düyü, şəkər

qamışı, qarğıdalı; payız (rabi) fəslinin bitkiləri nisbətən az istilik

sevən buğda, arpa, yağlı bitkilərdir. Buğda əkin sahələrinin 35%-ni

tutmaqla ölkənin hər yerində əkilir. Əsas geniş yayıldığı rayonlar

Pəncab vadisinin suvanlan Feysəlabad və Saxival vilayətləridir.

Buğda ölkənin daxili tələbatını ödəmək üçündür.

215

Pakistan kənd təsərrüfatının taxıl bitkilərinə

istiqamətlənməsinə baxmayaraq ölkə artmaqda olan əhalisini ərzaqla

tə"min etmək iqtidannda deyildir.

Pakistanda pambıq çoxdan əkilir, ölkənin əsas pambıqçılıq

rayonlan Pəncabın düzən Celam və Satlec rayonlandır. Digər

pambıqçılıq rayonu Hind çayının sol sahili Sinddədir. Pambıq əkinləri

altında əkin sahələrinin 13%-i istifadə edilir. Milli pambıq parça

sənayesinin inkişafı xarici idxalın azalmasına səbəb olmuşdur.

Şəkər qamışı Peşavar çökəkliyində və Hind düzənliyində

cəmlənmişdir. Ölkə ərazisində bağçılıq da geniş yer tutur, burada

ərik, tut, manqo, nanngi və digər meyvələr geniş surətdə yetişdirilir.

Pakistanda heyvandarlıq aşağı məhsuldarlığı ilə xarakterizə

edilir. Ən çox qoşqu heyvanları saxlanır. Əsas südlük heyvan kimi -

camışdan istifadə edilir. Qoyunçuluq, xüsusilə quyruqlu qoyunlar

yetişdirilməsinə fikir verilir. Qoyunçuluq köçəri və yanm köçəri

şəkildə inkişaf etdirilir. Pakistanda dəvəçilik də inkişaf etdirilir.

Dəvələrdən çöl işlərində istifadə edilir.

Sənayesi: Pakistan sənayesi "təmiz yerdə" yaradılmışdır.

Çünki 1947-ci ildə ərazinin bölüşdürülməsi zamanı burada Britaniya

Hindistanının 10%-dən az sənaye müəssisəsi qalmış, onlann içərisində

iri müasir tipli zavod olmamışdır. Müstəqillik dövründə ölkənin

müəyyən qədər sənayeləşdirilməsinə nail olunmuşdur. Fabrik zavod

sənayesi iqtisadiyyatın ən dinamik sahəsi olmuşdur. Birinci növbədə

yüngül, toxuculuq və yeyinti sənayesi inkişaf etdirilmişdir.

Xüsusi nəzərə çarpan pambıq parça istehsalının artımıdır.

1947-ci ildə Pakistanda cəmi 7 pambıq parça fabriki olduğu halda

hazırda onlann sayı 150-yə yaxındır. Pakistan pambıq lifləri ixrac

edən nəhəng dövlətdir. Pambıq parça müəssisələri Kəraçi və Pəncab

kimi iri şəhərlərdə cəmlənmişdir. Həmin qayda üzrə də yun sənayesi

yerləşdirilmişdir.

Şəkər sənayesi sahələri xammala meyl göstərir. Çoxlu ət- yağ,

unüyütmə düyütəmizləmə, meyvə e"mah müəssisələri münasib

bitkilərin yayıldığı rayonlarda yerləşməklə bə"zən ildə bir neçə ay

fəaliyyət göstərirlər.

. 216

Pakistan sənayesinin inkişafını ləngidən energetik bazasının

zəifliyi, həmçinin mineral resurslann kəşfiyyatının məhdudluğudur.

Təbii qazın hasil edilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Təbii qaz Suda

(ildə 5 mlrd, kub m-dən çox) çıxanlır. Ölkədə 9 qaz yatağı müəyyən

edilmişdir. Sudan təbii qaz kəmər vasitəsilə Sind, Karaçi və Pəncoba

ötürülür. Ölkənin özünün nefti (Duxliyan, Coyamairdə, Potvar

platosunda) 500 min ton təşkil edir. Neft təmizləmə Kəraçidə

yaradılmaqla idxala əsaslanır. Bir sıra vilayətlərdə Pəncabda,

Belucistanda kömür hasil (1,3 mln t.) edilir. Bu kömür kokslaşdırma

üçün yararlı deyildir.

Müstəmləkə dövründən ölkəyə 65 min kVt energetika qüvvəsi

qalmışdır. Ölkə müstəqillik illərində energetikanın inkişafı üçün

böyük qüvvə sərf etmişdir. 1980-ci ildə bütün sahələrin gücü 3500 min

kVt çox təşkil etmişdir. Bunun əksəri təbii qaz və su ilə işləyən

elektrik stansiyalanmn payına düşür. I^akistanda 125 min kvt gücü

olan ilk atom elektrik stansiyası Kəraçidə 1971-ci ildə işə salınmışdır.

Hasil edilən faydalı qazıntılardan, qədimdən işlənilməsinə başlanılmış

xromitləri (ildə 20 min t yaxın) göstərmək olar. Pakistanda praktiki

cəhətdən tükənməyən daş duz yataqlan 1500 kv. km ərazini əhatə

etməklə illik hasilatı 400 min t təşkil edir.

Sement sənayesinin inkişafı üçün gibs, əhəng və yüksək

keyfiyyətli qum ehtiyatlarına malikdir. Dağ ətəyi Pəncabda doqquz

sement zavodu yerləşdirilmişdir.

Ağır sənaye sahələrindən, nisbətən öz inkişafı ilə, kimya

sənayesi fərqlənir. Mineral gübrələr istehsalı, xüsusilə azot gübrəsi

böyük əhəmiyyətə malikdir. Su qazı əsasında işləyən ən böyük zavod

Multanda fəaliyyət göstərir.

Metal e"malı və maşınqayırma sənaye.si kiçik müəssisələrdən

ibarət olub xaricdən gətirilən ehtiyat hissələri əsasında müxtəlif

istehlak mallan hazırlanması ilə məşğul olurlar. Ölkə üçün Kəraçi

gəmiqayırma Laxor dəzgahqayırma, Vax silah zavodu, Land və

Taksildəki maşınqayırma zavodları böyük əhəmiyyətə malikdirlər.

Ölkədə mövcud olan kiçik həcmli metallurgiya tələbatı ödəmir.

Ona görə də Kəraçi yaxınlığında tikilən və ildə 1,1 mln

217

Cədvəl 14 Asiyanın "yeni sənaye ölkələri"ində daxili ümumi məhsulun artım

sür"əti aizlə. ölkələr 1980-1990-cj

IJJərdə ortü hesabla

1993-cü U 1994-cü U

Cənubi Koreva 9,9 6.4 7.6 Tavvan 8.3 6,7 6.9 Hon-Konq 7,1 5.4 5.5 Sinqapur 6,3 6.0 6,1

Malavziva ____ 5J _______ 7,6 ____ L5

YSÖ İqtisadi modelinin əsas cəhətləri

Həmin ölkələrin iqtisadi inkişafını təhlil etdikcə xarakterik

cəhətlər aydınlığı ilə özünü binizə verir. Məsələn, Cənubi- Şərqi

Asiya dövlətləri sırasından Sinqapur 1995-ci ildə "sə- nayecə inkişaf

etmiş" ölkə statusu almışdır. Bu adı İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf

Təşkilatı rəsmi olaraq təltif etmişdir.

Son üç onillikdə Sinqapurdakı iqtisadi və siyasi sabitlik ona

imkan vermişdir ki, hər nəfərə düşən ümumi milli məhsulun həcminə

görə ən qabaqcıl ölkələr sırasına çıxsın. Ölkənin sənayesinin artım

sür"əti ildə 8,4%-ə bərabər olmuşdur ki, bu da əhalinin həyat

səviyyəsinin orta hesabla 7 dəfə artmasına səbəb olmuşdur. Hər

nəfərin orta illik gəliri 1995-ci ildə 22,3 min dollar təşkil etmişdir.

Həmin ölkələrin iqtisadi inkişaf modelini təhlil etməkdə ilk növbədə

daxili və xarici amillər araşdırılır. Bu iki qrup amilin obyektiv

xarakteri hər bir dövlətin balanslaşdırılmış, çevik siyasəti ilə

tamamlanır. İlk növbədə bu ölkələrin inkişafında xarici iqtisadi

amillərin xüsusiyyətlərinə nəzər salaq.

Dünya təcrübəsindən mə"lum olur ki, hər bir ölkə beynəlxalq

iqtisadi əməkdaşlığa qoşulduqda ilk növbədə xarici investisiyanın

cəlb edilməsinə və xarici ticarətin artmasına stimul yaradır. Bu

zaman bu ölkələr öz iqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri apanr,

hər bir özəkdə - vəsilədə texnoloji dəyişiklik edir, daha elm tutumlu

məhsul istehsalına keçirlər.

222

Xaricdən gələn gəlir hesabına daha perspektivli, gəlirli sahələr

modernləşdirilir. İnkişaf etmiş ölkələr - ABŞ, Almniya, Yaponiya

məhz həmin yolu keçmişlər.

Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığa ABŞ xammal, buğda,

pambıq, mis, kömür, qara metal, kimya məhsullan ixracı ilə

başlamışdır. AFR 50-ci illərdə kömür, qara metal, kimya məhsulları

ixracı ilə, Yaponiya - toxuculuq məhsulları, metal, kimya məhsullan

ilə başlamışdır.

6Ü-C1 illərdə Şərqi Asiyanın və Latın Amerikasının bəzi

ölkələri - "yeni sənaye ölkələri" belə yol seçmişlər. Bunlann hamısı

iqtisadi artımın xarici amilindən (xarici mənbədən) fəal istifadə

etməyə başlamışdır. Bu mənbələrə hər şeydən əvvəl sənayecə inkişaf

etmiş ölkələrdən xarici kapitalın, texnika və texnologiyanın cəlb

olunmasını aid etmək olar.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında YSÖ-nin ayrılması

səbəblərini araşdırdıqda aydın olur ki, bu ölkələr hər şeydən əvvəl

inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi və siyasi maraq dairəsində olmuşlar.

Məsələn Tayvan və Cənubi Koreya üzərində ABŞ-ın siyasi marağı

güclüdür. Bu Şərqi Asiya ölkələrinə "Kommunist təsiri "nə qarşı

olan bir hərəkət idi. Bu ölkələrə hər cürə iqtisadi yardım hərbi

kömək göstərilirdi. Məsələn, Tayvana 1,5 mlrd dollar yardım

edilmişdir. 1950-1965-ci illərdə ABŞ-ın Tayvana etdiyi yardım cəmi

investisiyanın 34%-nə bərabər idi. O cümlədən infrastrukturaya

qoyulan investisiyanın 74%, kənd təsərrüfatına qoyulanın 59% və

sənayeyə qoyulanın 13% ABŞ- ın payına düşürdü. Bütün bunlar

Tayvanın iqtisadi inkişafına böyük təkan vermişlər. YSÖ-nin müasir

iqtisadi quruluşunun formalaşmasında birbaşa investisiyanın böyük

rolu olmuşdur.

80-ci illərin birinci yansında YSÖ iqtisadiyyatına cəlb edilən

birbaşa investisiya bütünlükdə inkişaf etməkdə olan ölkələrə qoyulan

birbaşa kapital qoyuluşunun 42%-nə bərabər olmuşdur. İnkişaf

etmiş ölkələrdən ən çox ABŞ həmin ölkələrlə bu cür sahibkarlıq

xarakterli kapital qoymuşdur. Bu tipli kapital qoyuluşu xaricə olan

cəmi kapital qoyuluşunun 10%-ni təşkil etmişdir. Həmin ölkələrə

birbaşa investisiyanın həcminə görə Yaponiya ikinci yerdə durur, ..

YSÖ sənayeləşməsində" yə ixrac edilən məhsullann rəqabət

qabiliyyətinin artmaŞind Yaponiya investisiyasının

IX FƏSİL

'YENİ SƏNAYE ÖLKƏLƏRİ"NİN

ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

XX əsrin 60-80-ci illərindən inkişaf etməkdə olan ölkələrin

ümumi quruluşunda qlobal dəyişikliklər baş verir. Onlann

cərgəsindən "yeni sənaye ölkələri" seçilib aynlıb. YSÖ özündə

bütövlükdə xalq təsərrüfatında və sosial-iqtisadi quruluşunda köklü

dəyişiklər olmuşdur. YSÖ bir çox cəhətlərinə görə bütünlükdə inkişaf

etməkdə olan ölkələrdən və eləcə də inkişaf etmiş sənaye ölkələrindən

fərqlənirlər. Latın Amerikasının və Asiyanın YSÖ inkişafını təhlil

etdikdə bu xarakterik cəhətlər daha aydın gözə çarpır.

Latın Amerikası ölkələrindəki YSÖ-nun rolunu azaltmadan

qeyd etmək olar ki, Asiyanın YSÖ adlanan Cənubi Koreya, T ay van,

Hon-Konq, Sinqapur azad olmuş bir çox dövlətlər üçün nümunə ola

bilər. Burada istər xalq təsərrüfatının daxili inkişaf dinamikası və

istərsə də xarici iqtisadi nüfuz dairəsi münasibətlərinin genişlənməsi

təcrübəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Mə"lumdur ki, YSÖ sırasına Asiyanın "dörd əjdaha" adlanan

Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Hon-Konq və Latın

Amerikasında Argentina, Braziliya, Meksikanı aid edirlər. Burada

YSÖ anlayışının işlədilməsi sənayenin yeni növü mə "nasında deyil,

iqtisadi inkişaf baxımından yeni olmasını nəzərdə tutur.

Göstərilən YSÖ inkişaf etməkdə olan ölkələr içərisindən

inkişaf etmiş ilk dalğa, ilk nəsildir.

Dünya təsərrüfat sisteminin formalaşması, iqtisadi

münasibətlərin beynəlmiləlləşməsi geridə qalmış digər ölkələrin də

inkişafına zəmin yaradır. Belə ki, hazırda ikinci nəsil kimi:

Malayziya, Tailand, Hindistan, Çili;

Üçüncü nəsi kimi: - Kipr, Tunis, Türkiyə və İndoneziya;

Dördüncü nəsi kimi: - Filippin və Çinin cənuh əyalətlərinin

YSÖ kimi inkişafını qeyd etmək olar.

220

Nəticədə "yeni sənayeçilik" zonalan meydana gəlir. İqtisadi

artım qütbü yaranır, digər regionlara tə"sir edən yeni qüvvələr baş

verir. Aydındır ki, ayn-ayn dövlətlərin bu kimi YSÖ

adlandınimasının əsasında böyük iqtisadi göstəricilər dayanır.

Burada BMT-nin metodikası ilə aşağıdakı göstəricilər əsas götürülür.

- Hər nəfərə düşən ümumi daxili məhsulun həcmi;

- Həmin məhsulun orta illik artım sür"əti;

- Ümumi daxili məhsulda e"mal sənayesinin xüsusi çəkisi. Bu

20%-dən artıq olmalıdır.

- İxrac edilmiş sənaye məhsulunun həcmi və ümumi ixracda

onun xüsusi çəkisi;

- Xaricə birbaşa investisiyanın həcmi.

Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu göstəricilər üzrə YSÖ

inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqlənməklə yanaşı, hətta bə"zən

inkişaf etmiş ölkələri də qabaqlayırlar. Məsələn Tayvan 1952-1993-cü

illərdə özünün ümumi daxili məhsulunu 170 dəfə artırmışdı (Həmin

müddətdə əhalisi 2,5 dəfə artmışdır). Xarici ticarət dövriyyəsi - 534,6

dəfə çoxalmışdır. Orta illik iqtisadi artım 8,7%, infilyasiya səviyyəsi

3,6% olmuşdur. Sosial artım göstəricilərinə görə Tayvan dünyanın ən

qabaqcıl ölkələri sırasındadır. Hər nəfərə düşən milli məhsulun həcmi

12 min dollara bərabərdir. Bununla yanaşı l960-1990-cı illərdə

bütünlükdə Asiya regionu ölkələrinin iqtisadi inkişafı 5%, Avropa

ölkələrinki, isə 2% təşkil etmişdir. Tayvan ilə yanaşı 90-cı illərdə

iqtisadi artım Cənubi Koreyada 8%, Sinqapurda 8%, Malayziyada

9%-dən artıq olmuşdur. Aydındır ki, bütün bunlar əhalinin həyat

səviyyəsinin artmasında öz əksini tapmış olur. Belə ki, 1960-1990-cı

illərdə bu ölkələrdə hər nəfərə düşən illik gəlir 4 dəfə artmışdır.

Beynəlxalq ekspertlərin proqnozlanna görə Şərqi Asiya

ümumi milli məhsulun həcmi baxımından 2010-cu ilədək Qərbi

Avropanı, 2020-ci üdək isə Şimali Amerikanı ötüb keçəcəkdir.

221

t polad əridə biləcək metallurgiya zavodunun tikilməsi milli

iqtisadiyyat üçün olduqca böyük əhəmiyyətə malikdir.

Kənd yerlərində izafi işçi qüvvəsinin saxlanılmasına kustar

sənətkarlıq şərait yaradır və bir çox hallarda kustar sənətkarlıq

məhsullan fabrik məhsullan ilə rəqabətə davam gətirirlər.

Onlann hazırladığı idman mallan (tennis raketləri, xokkey

klyuşkalan, sport koslan) bıçaqlar və cərrahiyyə avadanlığı

Vəzirabad və Siyalkotdan ixraca göndərilir.

Nəqliyyatı: Daxili yükdaşımalann həyata keçirilməsində

həlledici mövqe dəmir yol nəqliyyatına aiddir. Çaylar gəmiçilikdə

istifadə edilmir, avtomobil maşınlan, xüsusilə yük avtomobillərinin

parklan hələ çox böyük deyildir.

Dəmir yollannın istismar edilən uzunluğu dar yollar da daxil

olmaqla 8,8 min km təşkil edir. Əsas magistral Hind hövzəsində

yerləşməklə ticarət və sənaye mərkəzlərini Kəraçi ilə birləşdirir.

Daşınan yüklər arasında əsas yeri kənd təsərrüfat məhsulları,

yanacaq və tikinti materiallan tutur. Bütün şosse yollan (35 min km

uzunluğunda) dəmir yollan ilə paralel olaraq çəkilmişdir. Bu da

avtomobil və dəmir yollan arasında rəqabət yaradır. Bununla belə

avtomobil yollan kənd rayonlannın tələbatına cavab vermir. Torpaq

yollar pis vəziyyətdədirlər, yağışda onlarda hərəkət çətinləşir, bəzən

də mümkün olmur. Kənd yollannda əvvəlki kimi, kəndli arabalan

hakimlik edir. Şəhər küçələrində avtomobillərlə yanaşı iki təkərli

faytonlar hərəkət edir. Şəhərlər arasında isə avtobuslar onlan

sıxışdırmışlar.

Pakistan dəniz nəqliyyatı xaricdən alınan köhnə gəmilərdən

ibarətdir. Dəniz yük daşımalannın 3/4-ü xarici gəmilər vasitəsilə

həyata keçirilir. Kəraçi limanının yük dövriyyəsi arasıkəsilmədən

artır, ona görə ikinci dəniz limanının tikilməsi nəzərdə tutulur.

Kəraçi eyni zamanda böyük be)oıəlxalq təyyarə limanıdır.

Oradan hava xətləri Avropaya cənub-şərqi və Şərqi Asiyaya və

Avstraliyaya gedir.

Yüksək səviyyədə təchiz olunmuş Kəraçi ağır təyyarə meydanı

reaktiv təyyarələri qəbul edə bilir.

218

Xarici iqtisadi əlaqələr: Müstəmləkə dövründə Pakistanın bir

sıra kənd təsərrüfatı sahələri aydın ixrac üçün ixtisaslaşmışdır.

Müstəqillik dövründə ixrac strukturu dünya bazanna bir sıra sənaye

məhsullann çıxaniması ilə əlaqədar zənginləşdirilmişdir. Keçmiş

iqtisadi əlaqələrinin zəifləməsi Pakistanı dünya bazannda yeni tərəf

müqabilləri axtarmağa (xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr

içərisində) məcbur etmişdir.

Pakistandan xaricə əsasən pambıq, pambıq saplan, parça,

düyü, dəri, balıq, xalçalar və yun göndərilir.

Pakistan sənaye istehsalına lazım olan istehsal mallan idxal

edilir. Ölkədə ixrac üçün buğda, digər ərzaq mallan, neft və neft

məhsullan kimya məhsullan istehsal edilir. Xarici ticarət balansı

həmişə defisitlə başa çatır. Ona görə idxalın müəyyən hissəsi xarici

borc və subsidlərin hesabına həyata keçirilir.

Pakistanın ticarət tərəf müqabilləri ABŞ, Böyük Britaniya,

Yaponiya, AFR, ÇXR, Rusiyadır. Son vaxtlar Yaxın və Orta Şərq

ölkələri ilə əlaqələr çox genişlənmişdir.

219

böyük rolu vardır. Məhz bu birbaşa investisiyalar bu ölkələrin e"mal

sənayesi məhsullan ixracının artmasına güclü təsir etmişdir. Təkcə

1982-l985-ci illərdə bu birbaşa investisiyalar Tayvanda 2 dəfə,

Hon-Konqda 6 % artmışdır. Həmin dövrdə Yaponiya kapitalının

köməkliyi ilə böyük istehsalat bazası formalaşmışdır ki, bu da həmin

ölkələrin yüksək keyfiyyətli hazır mə"mulat ixrac etməsinə əsas

yaratmışdır. 80-ci illərdən başlayaraq Cənubi Koreyada Yaponiya

investisiyası cəmi xarici investisiyanın yansından çoxunu təşkil edirdi.

Ona görə də orada dəzgah, elektrik avadanlıqları, dəniz gəmiləri və s.

istehsalı üzrə kompleks yaradılmışdır.

Asiyanın YSÖ üçün xarici kapitalın əsasən e"mal sənayesinə

və xammal sahələrinə yönəldilməsi xarakterik idi.

Latın Amerikasının YSÖ-də isə ticarətə, xidmət sahəsinə və

e”mal sənayesinə daha çox kapital aynlırdı. Həmin ölkələrə xarici

xüsusi kapitalın müdaxiləsi o dərəcəyə çatdırılıbdır ki, faktiki olaraq

iqtisadiyyatın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada xarici kapital olmavSin.

Aşağıda Latın Amerikası və Asiyanın YSÖ bazarına kapital

qoyuluşunun gəlirliyi %-lə göstərilmişdir (1993).

Cədvəl 16

Argentina 57.96 Cənubi Koreya 26,03 Braziliya 83.5 Tayyan 103.98 Meksika 39.87 Tailand 121.27 Cili 38.92 Filippin 165,18 İndoneziya 78,67

Yuxandakı göstəricilərdən aydın görünür ki, Asiyanın YSÖ-də

investisiyanın gəlirlilik dərəcəsi Latın Amerikası ölkələrini xeyli

qabaqlayır. 60-cı illərin axırlannda dünya təsərrüfatının inkişaf

vəziyyəti elə xarakter almışdı İd, transmilli korporasiyalann strateji

inkişafı ilə üst-üstə düşürdü, Asiya regionu ölkələrinə transmilli

korporasiyalann cəlb edilməsi aşağıdakı şərtlərlə daha çox bağlıdır.

l.YSÖ-nin əlverişli coğrafi vəziyyəti bu ölkələrin demək olar hamısı

dünya təsərrüfatının mərkəzi - ABŞ və Y aponiyaya

224

yaxın, dünya ticarəti iqtisadi əlaqələrinin kəsişdiyi yerdə yerləşir.

2. Bütün YSÖ-də mütləqiyyət siyasi rejimi formalaşmışdı.

Onlar inkişaf etmiş ölkələrə xeyirxahlıqla baxırdılar, çünki həmin

ölkələrdə siyasi sabitlik tə"min edilmişdi, demokratik və siyasi

dəyişikliklər iqtisadi islahatlann xeyrinə yönəldilmişdi. Xarici

investorlara yüksək təhlükəsizlik tə"minatı verilirdi.

3. Asiyanın YSÖ əhalisində qeyri iqtisadi amil olsa da

əməksevərlik, çalışqanlıq, intizamhhq, qənaətcillik cəhətləri də böyük

rola malikdir.

Asiya və Latın Amerikasının YSÖ modelləri arasındakı

özünəməxsus yarışlarda məhz bu göstərilən amillər həlledici rola

malikdirlər. Bu modellərin mahiyyəti nədən ibarətdir?

Birinci model milli iqtisadiyyatın inkişafında əsasən xarici

bazara üstünlük verir.

İkinci modeldə isə xaricdən alınan məhsullan əvəz edən

məhsul istehsalının artmasını nəzərdə tutur.

Birinci model ilə keçən əsrin axırlannda ABŞ, 2-ci dünya

müharibəsindən sonra Qərbi Avropa ölkələri, Yaponiya və nəhayət

Asiyanın YSÖ irəliləmişlər.

İkinci model isə əsasən Latın Amerikasının YSÖ xasdır.

Dünya təcrübəsindən mə"lumdur ki, xaricdən alınan

məhsullann əvəz edilməsi üçün istehsalın təşkili strategiyası bəzi

inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi tərəqqisində böyük rol

oynamışdır.

ASİYANIN YENİ SƏNAYE ÖLKƏLƏRİ

Asiyada "Yeni sənaye ölkələrinin" meydana gəlməsi o qədər

əhəmiyyətlidir və müasir dövrün qeyri adi təzahürüdür ki, ona geniş

ədəbiyyatlar həsr edilmişdir. Bu yaxın vaxtlara qədər belə ərazilərə

və ölkələrə dörd "Asiya pələngini" - Koreya respublikası, Sinqa.pur,

Honkonq və Tayvan aid edilirdi. İndi onları tez-tez YSÖ-nin "birinci

dalğası" adlandınrlar. "İkinci dalğa" ölkələrinə Malaziya, Tayland,

Filippin və onlara yaxınlaşan İndoneziyanı aid edirlər.

Həqiqətən son üç onillikdə dörd "Asiya pələngləri" gerilikdən

yüksək inkişaf səviyyəsinə həqiqi sıçrayış həyata

225

keçirmişdir. Bu sıçrayış dünyada UDM ən yüksək inkişaf tempi

nəticəsində əldə edilmişdir. Bu ildə təxminən 10% təşkil etmişdir,

ancaq son zamanlar nisbətən aşağı düşmüşdür. Belə inkişaf tempi

nəticəsində 1994-cü ildə UDM Koreya respublikasında 415 mlrd

dollara qədər (dünyada 15-ci yer, ondan əvvəldə isə Avstraliya,

Niderland, Belçika, Səudiyyə Ərəbistanı və bir çoxlan), Tayvanda isə

225 mlrd dollara qədər təşkil etmişdir. Bu ölkələrin daha nəzərə

çarpan göstəriciləri nin UDM həcminə görə adambaşına düşən

miqdardır. Bu Honkonqda və Sinqapurda 14-15 min dollar, Tayvan

və Koreya respublikasında 10-11 min dollar olmuşdur. Eyni zamanda

dördlərin dünya ixra- cındakı payı Yaponiyanınkinə yaxınlaşaraq

təxminən 10% təşkil etmişdir.

Hələ 50-ci illərin sonu 60-cı illərin başlanğıcında bu ölkələrdə

meydana gələn hakim dairələr istehsalın, sosial sahələrin və xarici

iqtisadi əlaqələrdə yeni struktur dəyişikləri həyata keçirməklə

iqtisadiyyatın keyfiyyət irəliləmələrinin həyata keçirməyi məsləhət

görmüşlər. Yenidən qurmanın mərkəzi həlqəsi kimi sənayeləşdirmə

çıxış etmişdir. Ancaq onun həyata keçirilməsi klassik Avropa və

amerikan modeli ilə deyil, birdəfəlik ETT-nin yeni nailiyyətlərinə

əsaslanmaqla həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Beləliklə istiqamət

istehsal vasitələri istehsalının yüksək artımına, birinci növbədə xarici

bazara meyi Hənmiş yüksək texnoloji sahələrin yaradılmasına

yönəldilir. Eyni zamanda nisbətən yüksək kapital tutumlu və lazımı

qədər ixtisaslaşdınlmış əməyə meyl edən sahələrin inkişaf etdirilməsi

nəzərdə tutulur. Əyər söhbət bu və ya digər tipli modellərdən gedərsə

"Asiya pələngləri" üçün hər şeydən əvvəl Yapon modeli daha

uyğundur. Ona görə deyirlər ki, onlar Yaponiyanın arxasınca "duma

qatan" kimi hərəkət edirlər.

Bu ölkələrin inkişafı üçün nəzərdə tutulan strateji inkişafı

həyata keçirərkən, çox da yaxşı təbii sərvətlərə malik olmayan bu

ölkələr, özlərinin küllü miqdarda əmək ehtiyatlanna istinad etmişlər.

Bu ehtiyatlar isə yüksək təbii artım hesabına daim çoxalır. Burada

daxili sosial-iqtisadi faktor kimi ucuz işçi qüvvəsi, eyni zamanda

yüksək əmək intizamı və fəhlə əməyinin möhkəm ixtisaslaşması çıxış

etmişdir.

226

Buraya bu dörd ölkənin hər birinin iqtisadi-coğrafi mövqei

Hindistan və Çin, Çin və Yaponiya, Yaponiya və Avstraliya ilə vacib

dəniz və hava yollannın kəsişməsində yerləşməsi, digər tərəfdən Asiya

Sakit okean regionu istiqamətində əlaqə sərhədlərində yerləşmələrini

də əlavə etmək lazımdır.

Daxili xarakterli faktoru xüsusi qeyd etmək lazımdır - O elm

və təhsildir. Bütün YSÖ ümumi orta təhsilə keçmiş, orta məktəbi

hamı üçün əlçatar etmiş, ümumi və ixtisas təhsilin səviyyəsini müasir

standartlar səviyyəsinə qaldırmışlar. Təhsil bütün dövlət problemləri

arasında üstünlüyə malik olması əmək ehtiyatlannm "keyfiyyətini"

dəyişdirən "ümumi təhsil partlayışını" yaratmışdır. ABŞ və Qərbi

Avropa ölkələrində oxuyan tələbələr, əmək haqqı almalarına

baxmayaraq öz ölkələrinə qayıdırlar. Əlavə edək ki, bu dörd ölkədə

NİOKR-a xərclər UDM 1-2%-ni təşkil edir. Bu da onlan digər inkişaf

etməkdə olan ölkələrdən yüksəkdə saxlamaqla Qərbi Avropa

ölkələrinə yaxınlaşır. Qərb təcrübəsini qəbul edərək, həmçinin onlar

sənaye və elmi (texnoloji) park və texnopolislər yaratmaq yolu ilə

gedirlər.

YSÖ əsas iqtisadi strategiyalarından biri xarici kapitalın cəlb

edilməsi meyli olub və qalmaqdadır. Bu məqsədlə ölkələr bir sıra

məhdudiyyətləri zəiflətməyə, bəzi hallarda xarici filial və qızlıq

kompaniyalannm fəaliyyətlərini milli firmalar üçün qəbul edilmiş

rejimə yaxınlaşdınhr. Bu siyasətdə 70-80-ci illərdə sərbəst iqtisadi və

ya ixrac zonası - yaradılması xüsusi yer tutur. Bu ərazilərdə xarici

sahibkarlar inzibati və maliyyə xarakterli üstünlüklərdən istifadə

edirlər ki, burada aşağı tariflərlə lazımı infrastrüktura təqdim edilir

və həmkarların fəaliyyəti məhdudlaşdınlır.

Bununla YSÖ-nin iqtisadi strategiyasının digər tərəfi sıx

bağlıdır. Dünya üzrə inkişaf etmək təkcə istehsalda deyil, ixrac

olunan istehsalın inkişafına nail olmaq lazımdır ki, dünya

iqtisadiyyatının inkişafını və əməyin beynəlxalq coğrafi bölgüsünü

təmin elsin. 80-ci illərin sonunda dörd "birinci dalğa" YSÖ-nin bütün

inkişaf etməkdə olan ölkələr içərisində sənaye ixracının həcmi 55%,

maşın və avadanlıq ixracında isə 60% təşkil edirdi.

Eyni zamanda Cənubi Koreya və Tayvan ixracının 1/3,

Sinqapur və Honkonqun isə ixracının 1/4 ABŞ payına düşürdü.

227

Vaxt keçdikcə bu dörd ölkənin əsas "vizit kartoçkası"

eloktron sənayesi olmağa başlamışdır. Ancaq 80-ci illərdə bu

ölkələrdən elektrik hesablama texnikasının ixracı artaraq ildə 12

mlrd dollara çatmışdır. Həmin dövr ərzində dünya ixracatında həmin

texnikanın xüsusi çəkisi 3%-dən 15%-ə çatmışdır. Artıq 80-ci illərin

ikinci yansında elektronika ixracında "dörd" pələng birinci on ölkə

cərgəsinə qalxmışlar, təkcə elmi-texniki tərəqqidə tanınmış

liderlərdən ABŞ, Yaponiya, AFR, Böyük Britaniya və Fransadan,

məişət texnikasından isə təkcə Niderlandan geri qalmışlar. Məişət

texnikası ixrac edən ölkələr arasında onlar 3-6-cı yerləri tuturlar.

Bunu da əlavə etmək lazımdır "dörd"lük ölkələri dünya

bazarına həmçinin avtomobillər, elektrik avadanlığı, dəniz gəmiləri,

dəzgahlar silah növləri və digər bir sıra texniki mürəkkəb

maşınqayırma məhsulu növləri ilə çıxmağa başlamışlar. Onlar

bazarda öz mövqelərini bir çox kimya və yüngül sənaye məhsullan ilə

də möhkəmlətməyə nail olmuşlar.

YSÖ-nin daha ətraflı iqtisadi inkişaf möcüzələrinə Koreya

respublikası və Sinqapurun timsalında baxmaq olar.

1945-ci ildə Yaponiya işğalından azad olduqdan sonra Koreya

geri qalmış aqrar ölkə idi. Onun strukturunda UDM 40%-i kənd

təsərrüfatının 15%-i isə sənayenin payına düşürdü. Əhalinin

adambaşına illik gəliri, hətda 60-cı illərin başlanqıcında 80 dollar

səviyyəsində idi. Əhalinin əksər hissəsi savadsız idi. Ticarət balansı

çox böyük defisitlə aparılırdı.

50-ci illərdə daha radikal yenidən qurmaya başlamazdan əvvəl

ölkədə vacib hazırlıq işləri həyata keçirilir. Bura aqrar islah atı an aid

etmək olar, torpaqlar onu becərənlərin şəxsi əmlakına verilir.

Həmçinin savadsızlığın ləğv edilməsi həyata keçirilir. Ona görə milli

ənənələrdən istifadə edilir. Konfusiya elminə əsasən Koreyalılar

savada böyük hörmətlə yanaşırlar və müəllimi ilahiləşdirirlər. Artıq

60-cı illərin əvvəllərində hər bir koreyalı yazmağı, oxumağı və

saymağı bacanrdı.

Əsas dəyişikliklər isə 1962-ci ildən başlayır, bu vaxt iqtisadi

islahatlara başlanır. Onda hökumət iqtisadi inkişafı planlaşdırmağa

başlayır. Bununla belə birinci və ikinci beşillik (1962-1966 və

1967-1971-ci illər) əsas yüngül və qanşıq sənaye sahələrindən ixracın

hazırlanmasına diqqəti cəmləyir.

228

Ona görə də 60-cı illərdə ölkənin ixracında ucuz parçalar, parik,

rezin altlıqlı ayaqqabı üstünlük təşkil edirdi.

70-ci illərdən başlayaraq üçüncü (1972-1976) və dördüncü

(1977-1981) beşilliklər həyata keçirilməyə başlayır və burada əsas

diqqət ağır sənayenin, xüsusilə maşınqayırma, kimya və

metallurgiya, eynilə də infrastrukturun genişlənməsinə yönəldilir. Bu

dövrdə neft emalı və neft kimyası sahəsində nəhəng proyektlər həyata

keçirilməyə başlayır. Əvvəl super tankerlərin istehsalına əsaslanan

maşınqayırma, sonra daha mürəkkəb gəmilər - balkerlər,

konsteynerdaşıyan, yandırılmış qazları daşıyan gəmilər istehsalına

başlayır. Ölkə Asiya qitəsində Yaponiyadan sonra polad istehsalında

ikinci yerə çıxır.

80-ci illərdə (1982-1986) beşinci və (1987-1991) altıncı

beşilliklər yerinə yetirilməyə başlanır, ağır sənayenin inkişaf

etdirilməsi xətti həyata keçirilməsi davam etdirilir. Ölkənin energetik

bazası (hər şeydən əvvəl atom energetikasının inkişafı hesabına)

möhkəmlənir. Birinci Koreya AES 1978-ci ildə fəaliyyətə başlayır.

Artıq altıncı beşilliyin sonunda ölkədə eneıji- nin 1/2-dən artığını

istehsal edən 11 atom reaktoru fəaliyyət göstərirdi. Sıfirdan başlanan

avtomobil sənayesi böyük inkişafa malik olur, 1993-cü ildə artıq 2,3

mln avtomobil, o cümlədən 1,8 mln minik avtomobili buraxılır.

Bütün bu beşilliklər ərzində daha dinamik şəkildə yüksək

texnoloji sahələr elektronika sənayesi inkişaf etmiş^dir. Əvvəlcə

lampalı radioqəbuledicilərin, tranzistorlar, diaodlar, ağ-qara

televizorlar, sonra maqnetefon, rəngli televizorlar, kompyuterlər,

mikrosxemlər, daha sonra videomaqnitefonlar, lazar videopro-

irovatempri, mikrovolna peçləri, nəhayət fərdi EHM-n hazırlanması

mənimsənilir. 1992-ci ildə Koreya respublikası istehsalın həcmi və

ixracat məhsuluna görə elektron sənayesində dünyada altıncı yerə

çıxır.

Ölkədə 1992-ci ildə 2,5 mln ağ-qara və 15,5 mln rəngli

televizor, 10 mln videomaqnitofon və 2,6 mln fərdi EHM

buraxılmışdır. Videomaqnitofon və rəngli televizorlann ixracına görə

ancaq Yaponiyadan geri qalır.

229

CƏNUBİ KOREYA

Koreya Asiyanın şərq kənannda bütün Koreya yanma- dasınm

və ona yaxın olan 3 minə qədər kiçik adalan əhatə edir. Onun ərazisi -

220,8 min kv km, o cümlədən 6 min kv km-i adalann payına düşür.

Şimaldan cənuba onun ərazisi 800 km, şərqdən qərbə - 354 km

məsafədə uzanır.

Şimaldan Koreya Çin xalq respublikası və Rusiya Federasiyası

ilə həmsərhəddir. Quru sərhəddinin uzunluğu 1,4 min km, onun 16,5

km Rusiya Federasiyası ilədir. Dəniz sərhəddinin uzunluğu 8,7

km-dir. Şərqdə o Yapon, qərbdə Sarı dəniz, cənubda Koreya

boğazının sulan ilə yuyulur.

Koreya qədim, zəngin mədəniyyəti olan özünəməxsus ölkədir.

Koreya yaxın keçmişdə 1948-ci ilin avqustunda iki hissəyə KXDR və

Cənubi Koreyaya bölünmüşdür. Onların sərhəddi 38 paraleldir.

KXDR ərazisi 121,2 min kv km, əhalisi isə 18 mln nəfərdir.

Mərkəzi şəhəri Pxenyandır. Cənubi Koreyanın ərazisi 99,2 min kv

km, əhalisi isə 44,9 mln nəfərdir (1995 il).

İnzibati nöqteyi nəzərdən ölkə mərkəzi tabeçilikdə olan əyalət

və şəhərlərdən ibarətdir. Böyük şəhərləri - Seul və Pusandır.

Təbiəti: Koreya dağlıq ölkədir və dağlar ərazinin 80%-ni

əhatə edir. Dağlan Koreyada Şimali Koreya və Şərqi Koreya dağlanna

aynhr. Şimali Koreya dağlan 1500 m yüksəklikdə yatmış, bəzən

yüksəkliklər 2000 m çatır. Yapon dənizi sahilləri ilə 400 km məsafədə

uzanın Xamqyen dağlan xüsusilə seçilir. Onun tirələri 1500 m aşağı

düşmür, bəzi yerlərdə 2300 m və yüksəyə çatır. Koreya ərazisinin çox

hissəsinin dağlarla örtülü olmasına baxmayaraq ovalıqlar ərazinin

1/4-ni tutur. Düzənliklər dağ sıralan arasında dəniz kənannda

yerləşmişdir.

Koreya aşağı enliklərdə yerləşməklə üç tərəfdən dəniz

hövzələri ilə əhatə edilmişdir. İqlim ölkənin çox hissəsində mülayim və

nisbətən kəskindir. Bu Asiya materikinin şərq kənarlannda atmosfer

dövranının özünəməxsusluğu və hava axınlannm fəsillərlə

dəyişməsidir. Qış və yay mussonları atmosfer dövranının əsas tərkib

hissəsini təşkil edir və Koreyada iqlimin musson xarakterini müəyyən

edir.

230

Cənubi Koreyada mart ayı qar yağmasının sonuncu ayı

olduğu halda, şimalda yaz bir qədər gec başlanır.

Koreya ərazisinin əksər hissəsi istilik resurslan ilə lazımı qədər

tə"min olunur. Belə ki, aktiv temperaturun miqdan istilik sevən

çəltik, pambıq, yer fındığı (araxis), küncüt və s. yetişdirilməsinə

imkan verir.

Koreyanın müxtəlif hissələrində yağmtılann miqdan 600

mm-dən 1500 mm-ə kimi tərəddüd edir. Yağıntılar cənubi Koreyada

şimala nisbətən çox düşür. Koreyada illik yağmtılann 65%-i üç yay

aylannda düşür. Koreya səthi sulan ilə çox zəngindir. Ölkə çaylannda

əsas axınlar yayın dörd ayında (illik axının 50-65%) baş verir. Koreya

çoxlu şaxələnmiş çay şəbəkəsinə malikdir, ancaq çaylar çox

qısadırlar. Burada çaylar dağlardan başlayır, ona görə yuxarı

hissələrində çox sür"ətli, aşağı axınlannda isə sür"ətləri azalır.

Hidroeneıji mənbəyi kimi çaylardan geniş istifadə edilir.

Koreya bitki və torpaq örtüyünün zənginliyi ilə seçilir.

Koreyanın florasında üç mindən artıq növ vardır. Şamın 8 növü,

palıdın 22, söyüdün 38, yabanı gilənann 41 növü vardır. Koreyada

floranın çox növləri üçüncü dövrdən dəyişilmədən saxlanılmışdır.

Əhalisi: - Koreyalılar Şərqi Asiyanın qədim xalqların- dandır.

Milli tərkibinə görə yeknəsəqdirlər, koreyalılar əhalinin böyük

əksəriyyətini təşkil edir. Əhali içərisində kiçik etnoqrafik qruplar

mövcuddur. Əhali bir dildə - koreya dilində danışırlar. Koreya dili

linqivistik sistemləşdirmədə ayrıca qalıb, ancaq son zamanlar onu

altay dili ailəsinə aid edirlər.

Əhalinin təbii artımı 1000 nəfərə 27 adam təşkil edir. Əhalinin

sıxlığı hər bir kv km-də 452 nəfər təşkil edir (1995 il).

Cənubi Koreyanın əhalisi əvvəllər kəndlərdə yaşayırdılar.

Şəhər əhalisinin miqdan 1960-cı ildəki 7 mln-dan 198()-ci ildə 20

mln-a çatmışdır. Cənubi Koreyada insanlann orta ömürlüyü kişilər

67,7, qadınlar üçün 75,7 yaş təşkil edir.

Əhalinin ümumtəhsil hazırlığı kəskin dəyişmişdir. 1960-cı

ildən məcburi ibtidai təhsil həyata keçirilməyə başlanmışdır. 1990-cı

ilin əvvəllərində məktəb yaşhlann 90% ibtidai təhsilə - 39%-i orta

təhsilə cəlb edilmişdir. 60-80-ci illərdəki iqtisadi artımın əsas amili

əmək ehtiyatlan olmuşdur.

231

Təsərrüfatı: - Cənubi Koreya sonuncu yüzilliyin ikinci

yansında özündə Şərqi Asiyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinin

iqtisadi inkişaf dinamizmini təcəssüm etdirirdi. Bununla belə

müəyyən qədər təbii ehtiyatlan olmayan ölkə Ümumi Dünya

Məhsulunun 2%-ni istehsal edir. Bu ölkədə təsərrüfatın

sənayeləşdirilməsi həyata keçirilmiş və onun strukturunda köklü

dəyişikliklər apanimışdır. Cənubi Koreya orta inkişal' səviyyəsi olan

ölkələr sırasına daxil olmuşdur.

Cənubi Koreyanın iqtisadiyyatında dövlət - inhisarçı kapitalı

hakimlik edir. Ölkədə təsərrüfatın inkişafı xarici inhisarın xüsusilə

amerikan və yapon mənafeyinə tabedir. Xarici kapitalın gətirilməsi

müxtəlif formalarda, onlann içərisində birbaşa investisiya xüsusi yer

tutmaqla həyata keçirilir. Cənubi Koreyada 1962-1980-ci illərdə işə

salınmış bütün istehsal fondlannın 4/5 xarici kapital qoyuluşu

əsasında həyata keçirilmişdir. Son illər milli gəlir ildə 5,7% artır. Hər

adam başına Ümumi Milli məhsul 6790 dollar təşkil edir (1995 il).

Xarici maliyə inhisarlannın əsas istehsal vasitələrinin əldə

edilməsində iştirak etməsi əldə edilən əlavə məhsulun yansına

yiyələnməyə imkan verir.

Cənubi Koreyanın dünya təsərrüfatındakı keyfiyyət

dəyişikləri və təkcə bir nəslin gözünün qarşısında yaranmışdır.

Cənubi Koreya - Koreyanın yapon müstəmləkəçiliyindən azad

edilmiş və ikinci dünya müharibəsindən sonra ayrı qalmışlar. 50-ci

illərin ortalannda iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə o geri qalmış

ölkələr sırasında sayılırdı. Ümumi Daxili Məhsul adambaşına 100

dollan ötmürdü.

Onda məqsəd qoyuldu ki, iqtisadiyyatda müstəqilliyə nail

olmaq. Bu şəxsi təşəbbüs həvəsləndirmə, dövlət aparatının tə"siri ilə

bazar iqtisadiyyatının prinsiplərini tətbiq etməklə həyata keçirilirdi.

Mövcud qayda ideoloji nəzəriyyə "iqtisadi yanşda kommunizm

üzərində qələbə" əsasında apanhrdı.

İqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsini qaldırmaq üçün bütün

inkişaf etməkdə olan ölkələrin istifadə etdiyi ən"ənəvi vasitələr

Cənubi Koreyaya uyğun gəlmirdi. O, ixrac gəlirini artırmaq üçün

lazımı xammal ehtiyatlama malik deyildir. Yeganə çıxış yolu e"mal

sənayesinin inkişaf etdirməsi idi.

232

Sənayeləşdirməni həyata keçinnək üçün mövcud sahələrin

yenidən qurulması, kapital tutumlu yeni istehsal sahələrinin əsasım

qoymaq, sənaye infrastrukturunu genişləndirmək və

moderniləşdirmək lazım idi. Ona görə sənayeləş- dirmə prosesi 60-cı

illərdən ixrac inkişaf modeli ilə müşayət olunur. Xarici bazara ilk yol

açmaq toxuculuq və ayaqqabı sənayesinə verilir, tdxal istiqamətli

inkişaf modelinə keçilməsinin səbəbi isə əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin

olmaması və valuta vasitələrinin çatışmaması olmuşdur. Mövcud

vəziyyətin meydana gəlməsinin səbəbi ondan ibarətdir ki, daxili

istehsalın inkişaf etdirmək üçün istehlak mallanna olan ehtiyacım hər

il idxal etməklə ödəmək lazım gəlmişdir.

Əgər xarici bazara əmək tutumlu mallar göndərə bilərsə, hər

bir inkişaf etməkdə olan ölkə öz sənayesini inkişaf etdirə və yüksək

iqtisadi artım saxlaya bilər.

Praktiki cəhətdən bir neçə inkişaf etməkdə olan ölkə bunu

həyata keçirmişdir. Cənubi Koreya üçün bu bacanq siyasi səbəblərlə -

o sosializmə qarşı ABŞ əlində silah idi. ABŞ və Yaponiya onu lazımı

satış bazan ilə təchiz etmişdir.

Sənayesi: Xarici dövlət inhisarçı kapitalının apardığı iqtisadi

siyasət, sahibkarlıq sahəsi kimi, böyük miqdarda qazanc əldə etməyi

tə"min edən və əsas kapitala qoyulan xərclərin qazanılması üçün

sənayenin inkişafına xüsusi fikir verirlər.

Cənubi Koreyada beş ildə (1976-1980 illərdə) sənaye

istehsalının həcmi 2 dəfə artmışdır. Bununla belə son illərdə sənayenin

yüksək inkişaf tempi onun sahəvi strukturundakı disproporsiyanı

ləğv etmir. O çoxillik müstəmləkə siyasətinin ölkəni sün"i yarıya

bölünməsi nəticəsidir. Öz növbəsində özünün xammal və əmək

ehtiyatlanndan səmərəli istifadə etməyə mane olur. Sənaye

müəssisələrinin çox hissəsi sahil zonasında yerləşir.

Daxili bazann darlığından Cənubi Koreya sənaye mal- lannı

əsasən ixrac üçün hazırlayır. Satış bazarı uğrunda mübarizədə

Cənub-Şərqi Asiyada və Yaxın Şərqdə əsas yer toxuculuq sənayesi

kimi ən"ənəvi sahəyə əsas yer ayrılır. Toxuculuq fabriklərində

hazırda emal sənayesində çalışanlann 1/3 işləyir. Təkcə bu sahə

ümumi sənaye istehsalının 1/4 verir.

233

Cənubi Koreya yanacaq qazıntılanndan nisbətən kasıbdır.

Daş kömürün mə"lum ehtiyatlan 1 mlrd t. az olduğu hesablanır

(adambaşına hesablayanda bu ehtiyat axınncı yerlərdən birində

durur). Daş kömürün işlənilən yataqlan Cənubi Koreyanın

şimal-şərqində cəmlənmişdir. Sənaye əhəmiyyəti olan neft və təbii

qaz yataqlan hələ müşahidə edilməmişdir.

Ölkənin yanacaq-energetika balansında son illərdə xarici

neftin payı nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır. Xarici kapitalın cəlb

edilməsi nəticəsində Şərq və Cənub dəniz sahili şəhərlərdə

neftayırma zavodlan tikilmişdir. Bu müəssisələr Cənubi Koreya

dövlət kompaniyasının mülkiyyətidir, əslində isə fəaliyyətə okeanın o

biri sahilindəki sahibkarlar tam nəzarət edir.

Elektrik enerjisi əsasən xaricdən gətirilən duru yanacağa, bir

hissədə öz kömürünə əsaslanır. Elektrik stansiyalannın müəyyən

edilmiş gücünün 80% istilik elektrik stansiyalannın payına düşür.

Cənubi Koreya yanmadada olan hidroresurslannın 25%-dən texniki

cəhətdən istifadə imkanına malikdir.

Strateji xammala olan ehtiyacın artması ilə əlaqədar Cənubi

Koreyada mineral qazıntı ehtiyatlanmn axtarıb aşkara çıxan İması

tələb olunur. Burada dünya şöhrəti tapmış volfram yataqları

(Seuldan cənub şərqdə) cənubun təkində həmçinin monasit və torium

ehtiyatları, həmçinin lazımı qədər qurğuşun - sink filizləri aşkar

edilmişdir. Cənubda kəşf edilmiş dəmir filizi yataqlan çox da böyük

deyildir. Qara metallurgiya istehsalı tamamilə xarici xammaldan

asılıdır. Əsas metallurgiya kombinatı xarici borclar əsasında liman

şəhəri Ploxanda tikilmişdir. Cənubi Koreyada istehsal olunan qara

metal həcminin 2/3 bu kombinatın payına düşür. İkinci kombinatın

da Vxoxanda yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Həmin kombinatın

hazırladığı məhsulun 1/5-i ixraca gedir. İnçxonda xarici metal

qınntılan əsasında işləyən zavod yenidən qurulmuşdur.

Əlvan metallurgiya (qurğuşun, sink, mis, nadir metallar)

Çanxanda, yaxın vaxtlarda Ulsanda alminiüm zavodu işə salınmışdır.

Əlvan metallurgiyanın məhsullannm əsas hissəsi xaricə göndərilir.

Maşınqayırmada da digər sahələrdə olduğu kimi xarici

kapitalın iştirakı böyükdür. Çoxlu maşınqayırma zavodları

234

tikilmişdir. Ancaq onlann çoxu xaricdən gətirilən hissələr əsasında

quraşdırma zavodları Seul, Pusan, Ulsanda, radioelek- tron zavodu

Seul, Pusanda yerləşdirilmişdir. Bunlardan başqa toxuculuq

maşınlan zavodu, gəmiqayırma zavodu Ulsanda, dəmir yolu

avadanlığı Seul, Pusan, İnçxonda fəaliyyət göstərirlər.

Sənayenin yeni cavan sahələrindən biri birbaşa xarici

tirmalann və xarici borclann hesabına yaradılmış neft-kimya

sənayesi sahəsidir ki, o da tamamilə gətirilmə neft əsasında işləyir

(Ulsan və Yosu sahil şəhərlərində).

Tikinti sənayesinə amerikan və alman kapitalı tə"sir edir.

Sahibkarlar burada bir neçə sement zavodu tikib işə salmışlar.

Yeyinti sənayesində unüyütmə, çörəkbişirmə, tütün, və balıq

e"malı sənaye sahələri üstünlük təşkil edir. Onlardan tütün və balıq

e"malı sənayesi öz xammalı əsasında fəaliyyət göstərirlər. Cənubi

Koreya sahillərində ölkənin 40 min böyük və xırda motorlu

donanması balıq ovlayır. Bu məqsədlə yaxşı təchiz olunmuş Yaponiya

gəmilərindən də məharətlə istifadə edilir.

Kənd təsərrüfatı: Cənubi Koreyanın sür"ətlə sənayeləşməsinə

baxmayaraq, hələliyə o aqrar-sənaye ölkəsi kimi qalmaqdadır.

Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, kənd təsərrüfatı ölkəsindən

yüngül və ağır sənayeyə əsaslanan mütərəqqi ən”ənəyə malik ölkəyə

çevrilmişdir.

Cənubi Koreyanın kənd təsərrüfatı qarşısında duran problem

işçi qüvvəsinin getdikcə çatışmaması və şəhərə miqrasiya axınının

arasıkəsilmədən artması.

1949-cu ildə ölkədə torpaq islahatının keçirilməsi kəndlilərə

torpaq sahəsi almaq imkanı verdi. Ancaq'torpaq haqqı o qədər

yüksək qoyuldu ki, torpağı yenə də muzdlu əməkdən istifadə edən

sahibkarlar ala bildi. Beləliklə, kəndli ailələrinə çox az torpaq sahəsi

(0,1 ha) düşür ki, orada da onlar satış üçün məhsul hazırlaya

bilmirlər.Torpaq əllə işlənilir, kənd təsərrüfat texnikası ancaq böyük

fermer təsərrüfatlannda vardır.

Kənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaqlar 2,3 mln hektar

ölkə ərazisinin 25%-ni təşkil edir. Əsas becərilən torpaqlar qərb və

cənub sahil düzənliklərində yerləşir. Kənd təsərrüfatı torpaqlanmn

çox hissəsi (1,3 mln ha-sı) suvänlır. Suvarılan torpaqlarda əsasən

çəltik əkilir. Suvanimanın əsas

235

mənbəyi torpaq bəndlərdən ibarət kiçik su ambarlandır. Sıx

irriqasiya sistemləri qərb və cənub əyalətlərinin ovalıq

hissələrindədir. Cənubi Koreyada əkilən çəltiyin 80%-i həmin

ərazilərdən toplanır. Dəmyə torpaqlardan ildə iki dəfə məhsul alınır.

Taxıl balansında ikinci yeri tutan arpa cənub əyalətlərində

yetişdirilir. Taxıl bitkilərindən ümumi yığım həcminin (9 mln t) 75%

düyü, 20%-i arpanın payına düşür. Hazırda Cənubi Koreya taxıla

olan tələbatını ödəyə bilmir və ildə 1,5 mln ton taxıl ABŞ-dan gətirir.

Qədim dövrlərdən Koreyanın cənub əyalətlərində texniki

bitkilər: pambıq, tütün, çətənə, rami (isti ölkələrdə bitən lifli bitki)

yetişdirilir.

Nəqliyyatı: Sərnişin və yük daşımalan Cənubi Koreyada

dəmir yolu ilə həyata keçirilir. Dəmir yollannın istismar uzunluğu 5

min km-dən artıqdır. Son vaxtlar strateji əhəmiyyəti olan - Seul,

Tedjon- Tequ - Pusan magistral əsaslı şəkildə modemi- ləşdiri

imişdir.

Yaponlar 50-ci illərdə Koreyanın təbii sərvətlərini əldə etmək

üçün ölkədə çoxşaxəli şosse yollan salmışdır. Onların uzunluğu on

min kilometrlərlə hesablanır.

Kabotaj və beynəlxalq yük daşımalarda dəniz nəqliyyatına

geniş yer verilir. Cənubi Koreya 16 dəniz limanına malikdir. Yük

dövriyyəsinə görəə Ulsan birinci. Pusan ikinci, İnçxon üçüncü yeri

tutur.

Xarici iqtisadi əlaqelər: Cənubi Koreyanın təsərrüfatının

inkişafında onun xarici iqtisadi əlaqələri, xüsusilə xarici ticarətin

genişlənməsi böyük rol oynamışdır.

Cənubi Koreya çox ölkələrlə ticarət aparır, onlann içərisində

xarici ticarət əlaqələrində Yaponiya, ABŞ və AFR qabaqcıl rol

oynayır. Cənubi Koreyanın xarici ticarət balansı mənfi saldoya

malikdir.

Kənd təsərrüfatının aşağı düşməsilə əlaqədar ümumi idxalda

ərzaq məhsullannın həcmi getdikcə artır. Əsas gətirilmə məhsulları -

pambıq lifləri, taxıl, bir çox istehlak mallanndan ibarətdir.

60-80-ci illərdə xarici ticarətin tempi ümumi daxili məhsulun

tempindən 1,5-4,0 dəfə üstün olmuşdur. Belə ki, 60-cı illərdə ixracın

orta artımı 33,4%, 70-ci ildə 39,8%, 80-ci ildə

236

14,5, 1990-1994-cü illərdə - 10% təşkil etmişdir. Xarici ticarətin

sür"ətli artımı bir sıra amil və şəraitin, o cümlədən ölkənin idxal

potensialının formalaşması və genişlənməsi haqqında xarici ticarət

siyasətinin tə"siridir.

Xarici ticarət dövriyyəsinin yüksək tempi Cənubi Koreyanın

dünya bazanndakı əhəmiyyətini artınr. Dünya idxalında onun payı

1962-ci ildəki 0,04%-dən, 1980-ci ildə 1,1, I990-cı ildə 1,9, 1996-cı ildə

2,4%-ə artmışdır.

Cənubi Koreya kapitalist ölkələrinə böyük miqdarda mineral

xammal, xüsusilə yüksək tələbata malik olan strateji əhəmiyyətli

materiallar göndərir.

Son vaxtlarda ixracın ümumi həcmində e"mal sənayesi

məhsullannın - parça, trikotaj məmulatı, radioelektron sənayesi

məhsulları artmışdır.

Xarici ticarətin strukturunda əsaslı dəyişikliklər getmişdir.

Xaricə göndərilən əmtəənin strukturunda material tutumlu və elm

tutumlu sahələrin məhsullannın payı xeyli artınimış və əmək

tutumlular isə azaldılmışdır.

70-ci illərin ikinci yarısından ölkədə ağır sənayenin inkişafı

ona xarici bazara müxtəlif növ maşın və avadanlıqla çıxmağa imkan

verdi. İxrac üçün daha perspektivli e''mal sənayesi məhsulu elektron

və elektrotexnika məhsullan olmuşdur. Belə ki, 1976-1990-cı illərdə

ixracda Cənubi Koreya televizor- lan 1,3 dən 2,4%-ə,

radioqəbuledicilər, kasetli maqnitefonlar 1,25-dən -2,1%-ə, uzaq

məsafəli rabitə avadanlığı 1,7-dən -3%- ə, təşkilat texnikasının payı

-0,5-dən 4,15% artınimışdır.

Bir sıra mallar üzrə Cənubi Koreya kompaniyalan dünya

bazarında 1992-ci ildə (toxuculuq əşyaları 70%. paltar -5,2, gəmilər

15, fərdi kompyuterlər - 1,3%) möhkəm mövqe tutmuşlar.

İdxal mallannın strukturunda əsas yeri sənaye təchizatı,

xammal və ərzaq məhsulları tutur. Sənaye materiallan və yanacağın

41% və əsaslı mallann 25%-ni reeksportlaşdınr (xaricdən alınan

mallann yenidən satışı).

Xammal və yanacaq idxalın yansını təşkil edir. Şalban, daş

kömür, dəmir filizi, pambıq, qarğıdalı, neft gətirilməsində Cənubi

Koreya da dünya idxalçılan içərisində iki-dördüncü yerdə çıxış edir.

237

Cənubi Koreya kompaniyalan xaricdən bir sıra əhəmiyyətli

xüsusi avadanlıq və yüksək mürəkkəb maşınlar alır. Xarici maşın və

avadanlıq alışının həcmi l980-1995-ci illərdə 10 dəfə artmış və idxalın

ümumi həcmində 37% təşkil edir. İdxalın hesabına ölkənin sənaye

avadanlığına olan tələbatının 50% tə"min edilir.

SİNQAPUR (Sinqapur respublikası)

Sinqapur - Cənub-Şərqi Asiyada ən kiçik ölkədir. Şəhər-

dövlət 0,6 min kv km əraziyə, 2,3 mln. nəfər əhaliyə malikdir.

Sinqapur Hind okeanı ilə Sakit okeanı birləşdirən Malakka

boğazının cənub hissəsində yerləşir. O, şimalda Malayziya cənubda

İndoneziya ilə həmsərhəddir. Avropadan Uzaq Şərqə, Yaponiya,

Çin, Filippindən Avstraliyaya və cənubi və cənub- şərqi Asiyaya

gedən yollar Sinqapurda birləşirlər (kəsişir).

Hazırda Sinqapur dünyanın ən iri limanlanndan biridir.

Özünün yük dövriyyəsi və texniki təchizatına görə o Rotterdam,

Nyu-York və Yokoqamadan sonra dördüncü yerdə durur. Liman

tikintiləri və dəniz (dok) bir neçə kilometr uzanır. 30 dəniz körpüsü

dənizin içərisinə hərəkət etdirilmişdir. Kənar reyd zamanı eyni

vaxtda Sinqapur 100 gəmini qəbul etmək imkanına malikdir. Hər il

Sinqapur limanı dünyanın müxtəlif ölkələrindən 40 minə qədər

gəmini qəbul edir. Sinqapurdan həmçinin müxtəlif (kontinentlərdən

gələn) transkontinental təyyarə xətləri keçir. Sinqapuııın beynəlxalq

təyyarə limanı hər il 3 mln sərnişinə xidmət edir. Kiçik ada ölkəsinə

onun qeyri-adi çoxüzlülüyü xüsusi gözəllik verir. Ultramüasir

binalar, keçmiş əsrin monumental tikliləri, indus xramlan, budda

mə"bədləri, məscidlər; müxtəlif dildə danışan şəhər küçələrindəki

insan izdihamı, dünyanın uzaq ekzotik yerlərindən gəlmiş mallar

bunlar hamısı müasir Sinqapurun görünüşüdür.

Sinqapurlular öz ölkələrini "Ministyur Asiya", "Kosmopolit

şəhəri" adlandınrlar. Onun məskunlan içərisində bütün irq və

millətlərin nümayəndələrinə rast gəlmək olar. Sinqapurun əsas

əhalisini çinlilər, malaylar və hindlilər təşkil edir. Dünyanın siyasi

xəritəsində Sinqapur müstəqil dövlət kimi

238

yaxınlarda meydana gəlmişdir. O 1965-ci ildə Kiçik Asiya

federasiyasından aynidıqdan sonra yaradılmışdır. Sinqapur - buıjua

parlament respublikasıdır. Bir palatadan ibarət parlament 5 il

müddətinə seçilir. 60-cı illərin sonlanndan parlamentdə yerlərin

çoxunu tutan qabaqcıl siyasi partiya Xalq hərəkatı partiyasıdır. Bu

siyasi partiya əsasən çin buijuaziyasından təşkil olunmuş yerli

təşkilatdır.

Təbiəti: Sinqapur - hamar düzən adadır. Onun şimal-qərb

sahili əvvəllər bataqlıq olmuşdur. Sonradan o hissə qurudulmuş və

orada tikinti işləri apanlmışdır. Təkcə adanın mərkəzi hissəsi çox

yüksək olmayan təpəliklərlə örtülüdür. Adanın yüksək nöqtəsi

Bukittimax (qalaylı) dağıdır və hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 177

metr təşkil edir.

Sinqapurun iqlimi isti və rütubətlidir. Ada ekvatordan cəmisi

130 km şimalda yerləşir. Yanvann orta temperaturu 26, iyul ayının

isə 27 təşkil edir. Maksimal gündüz temperaturu 36 təşkil edir.

Gecələr nisbətən sərin olur, ancaq bununla belə +20 -dən aşağı

düşmür.

Sinqapurda quru və yağışlı fəsil arasında xüsusi sərhəd

yoxdur. Yağışlar bütün il boyu düşür (2500 mm-yə yaxın). Ancaq

noyabr ayından yanvara şimal-şərq mussonlan əsməyə başlayır, o

vaxtı yağışlann miqdan artır. Dekabr ən rütubətli ay hesab edilir. Ən

günəşli isə iyul ayıdır.

Sinqapur çayı ölkədə böyük əhəmiyyətə malikdir və o

Sinqapur şəhərini iki hissəyə bölür. Onun uzunluğu çox da uzun

olmayıb cəmi 15 km-dir. Adada içməli suyun ehtiyatı yoxdur. İçməli

su Malaziyadan idxal olunur. Hər il çox kilometrlik boru kəməri ilə

ölkəyə 30 mln kub m. içməli su nəql olunur. Bu da Sinqapura on

minlərlə dollara başa gəlir.

Ada Asiyanın elə tropik hissəsində yerləşir ki, bura zəngin

ekzotik təbiəti, müxtəlif heyvanat və bitki aləmi ilə fərqlənən bir

diyardır. Bununla yanaşı sənayenin sür”ətli inkişafı, urbanizasiya,

əhalinin artımı Sinqapurun təbii zənginliklərinə hədsiz ziyan

vurmuşdur. Meşə massivləri tamamilə məhv edilib, tropik bitkilərin

bir çox növləri sıradan çıxmış və vaxtilə adada yaşayan heyvanlar

məhv edilmişdir. Hazırda ölkə ərazisində mövcud olan təbii flora və

fauna dövlətin nəzarəti altında qorunur. Ölkə ərazisində yeganə

tropik meşələrin qalıqlannm,

239

nəhəng ağaclann təbii şəkildə saxlanıldığı, qorunduğu yer -

Bukittimax dağıdır. Bura Sinqapurun böyük dövlət qoruğudur. Digər

qoruq toxunulmamış manqo bitkiləri ilə örtülmüş bataqlıq sahə

adanın şimal sahillərində yerləşir.

Sinqapurun mərkəzi hissəsindəki gölün ətrafında yerləşən

cavan meşələr də dövlət tərəfindən qorunur.

Botaniklər adada 2 min növdən artıq yabanı və mədəni

bitkilərin olduğunu hesablayır. Həddindən artıq ayıdöşəyi və

bambukun müxtəlif növləri vardır. Park və bağlarda çoxlu miqdarda,

çox müxtəlif rənglərdə olan səhləb çiçəkləri insanı heyrətə gətirir.

Sinqapur dünyada səhləb çiçəklərinin ixracatçısı sayılır. Yerli

bağbanlar bu gözəl incə tropik bitkisinin yüzdən çox müxtəlif

növlərini yetişdirirlər. Səhləb çiçəyi ölkənin gerbində də öz əksini

tapmışdır. Bu bitki sinqapurlulann milli çiçəyidir, gözəl cənub

ölkəsinin simvoludur. Sinqapura gələn qonaqlara bu gözəl

çiçəklərdən qonaqpərvərlik timsalı, könül şadlığı əlaməti kimi onun

adamlan hədiyyə verirlər. Bu çiçək kasıb, həm də varlılam evlərini

bəzəyirlər.

Sinqapur faunası özünün quş növlərinin bolluğu ilə

səciyyəvidir. Ölkədə meymunlar da yaşayır. Adada çoxlu ilan,

kərtənkələ və tısbağalar yaşayır. Sinqapurun dəniz sahilləri balıqlarla

da zəngindir.

Əhalisi: Keçən əsrin əvvəllərində Sinqapurda ingilislərin

yerləşdiyi vaxtda adanın əhalisi bir neçə yüzdən ibarət idi Sonradan

şəhərin nəhəng beynəlxalq limana çevrilərək sür"ətlə böyüməsi və

inkişafı ilə yanaşı əhali də sür"ətlə artmağa başlamışdır. Sinqapura -

ucuz işçi qüvvəsinin axını başlayır. Çin, Hindistan, Malayziya,

İndoneziyadan minlərlə kasıb limanda iş tapmaq və xidmət

göstərmək arzusu ilə ölkəyə gəlmişlər. 1850-ci ildə Sinqapurda 50 min

əhali yaşayırdı. Şəhərin əhalisi hər 25 ildə iki dəfə artmağa başlayır.

1901-ci ildən 1911-ci ilə kimi əhali 35yo artaraq 300 min nəfərə çatır.

İkinci Dünya müharibəsinə qədər əhalinin 76%-i çinlilər, 15%-i

malaylar, indoneziyalılar, 7%-i cənubi Asiyadan, xüsusilə

Hindistandan gələnlər təşkil edirdi. Ölkədə həmçinin Filip- pinlər,

ərəblər, ingilislər və digər Avropa millətlərinin nümayəndələri

yaşayırlar. Sinqapurda Avroasiya metisləri də çoxdur. Pulau Brani

kimi çox kiçik adada dəniz adamlan da yaşayırlar.

240

Bunlar balıqçılar, mərcan ovlayanlar, Malayi və Sinqapurun

aboriqenləridir.

Malaziyadakı kimi Sinqapur çinliləri də əsasən cənubi Çindən

gələnlərdir. Sinqapurdakı malaylann Malayziyadan gələn malaylar

arasında heç bir fərq yoxdur. Eyni dildə danışır, dini eliqad və

mədəniyyətləri eynidir,

Alabəzək Sinqapur əhalisi müxtəlif dillərdə danışır. Mövcud

fəaliyyətdə olan konstitusiyaya görə dövlət dili malay dilidir.

Məmçinin ingilis, çin, mamil dilləri rəsmi dillər sayılır.

Sinqapurun özünə məxsus inkişafı - şəhər dövlət ticarət

mərkəzi və dəniz limanı kimi əhalinin sinti tərkibində öz əksini

göstərmişdir. Digər Asiya ölkələrindən fərqli olaraq bu ölkənin əhalisi

arasında kəndlilər azdır. Bunlar əsasən malaylar və çinlilərdir ki,

şəhər ətrafı qəsəbələrdə yaşamaqla şəhər əhalisini tərəvəz, meyvə, ət,

quşla tə"min edirlər. Sinqapurda digər Cənub və Cənub-Şərqi Asiya

ölkələrinə xas olan əhali içərisində tarla işçiləri yoxdur. Bunun əksinə

fəhlə sinfi və buıjuaziya nisbətən çoxsaylı və güclüdür.

Sinqapurda fəhlə sinfi çoxmillətlidir. Onlann sıralannda ən

çox çinlər, malaylar və hindlilərdir. Onlar sənaye, nəqliyyat, limanda,

ticarət xidməti və maliyyə işlərində işləyirlər. Sinqapur

buıjuaziyasının özəyini çinlilər təşkil edir. Ona görə bə"zən

Sinqapuru "çin millionerlərinin şəhəri" adlandınrlar. Orta və aşağı

burjuaziyanın içərisində digər millətlərində nümayəndələri vardır,

ancaq yenə də üstünlük çinlilərindir.

Sinqapurda dörd din - konfusianlıq, buddizm, islam və

induizm fəaliyyət göstərir.

Təbiidir ki, şəhər - dövlətdə əhalinin çox böyük hissəsi şəhər

əhalisidir. Sinqapur Cənub-Şərqi Asiyada ən böyük şəhər, dünyada

isə ən çox sıx əhaliyə (hər bir kv km-də 3800 nəfərə) malik olan

şəhərlərdən biridir.

Bu günkü Sinqapurun mənzərəsində çoxlu yeni tikintilərin

olduğu nəzərə çarpır. Son illər Sinqapurlular yeni torpaq sahələri

əldə etmək üçün dənizə hücuma keçmişlər. Dəniz sahillərinə torpaq

tökməklə qurudulur və sonra tikililər altında istifadə edilir.

241

Təsərrüfatı: Sinqapur siyasi azadlıq əldə etdikdən sonra,

onun qarşısında çətin bir problem durmuşdur ki, o da iqtisadi

müstəqilliyə nail olmaqdan ibarətdir.

Azad Sinqapur müstəmləkə keçmişindən miras olaraq vasitəçi

ticarət və xidmətə əsaslanan bir tərəfli iqtisadiyyatı saxlamışdır.

Qeyri-adi coğrafi mövqeyi xammal ehtiyatı ilə zəngin olan

ölkələrə yaxınlığı, regionun mərkəzində yerləşməsi, keçmiş əsrdən

reeksport ticarətində Sinqapurun inhisarçı mövqe tutmasına imkan

vermişdir. Sinqapur limanında apanlan ixrac- idxal əməliyyatlan

indinin özündə də yüksək gəlir gətirir və milli gəlirin əsas

mənbələrindən biri hesab edilir.

Lakin vasitəçilik ticarəti, onun yaxşı gəlir gətirməsinə

baxmayaraq, iqtisadi sabitliyi tə"min edə bilməz. Çünki o, dünya

bazannin konyunkturu, beynəlxalq aləmdə siyasi vəziyyətdən

asılıdır. Ona görə siyasi müstəqillik əldə etdikdən sonra Sinqapur

hökuməti müstəqil milli iqtisadiyyatın əsası olan ölkənin

sənayeləşdirilməsi, özünün sənaye bazasının yaradılması siyasətini

həyata keçirməyə başladı.

İqtisadi inkişafın ümumi göstəricilərinə görə Sinqapur

müstəqillik illəri ərzində bir çox Asiya ölkələrini geridə qoymuşdur.

Cənubi-Şərqi Asiyada iqtisadi inkişaf tempinə (son onillikdə onlar

13-14% təşkil edir) və adambaşına ümumi milli məhsula görə birinci

yeri tutur.

Sənayeləşmə Sinqapur iqtisadiyyatının tezliklə inkişafını

tə"min etmişdir. Sinqapurda Cənub-Şərqi Asiyada ən nəhəng sənaye

kompleksi tikilmişdir. Bu adanın cənub-qərb hissəsində bataqlıq

ərazinin yerində tikilmiş Djuronq sənaye mərkəzi peyk şəhərdir.

60-cı illərin ortalannda burada zavod korpusları meydana gəlməyə

başlamışdır. Hazırda Djuronqda 400 artıq müəssisə, sərbəst xüsusi

limanı, tərsanə qayran yer (VerO, məskunlaşmış yaşayış evləri

vardır. Djuronqda ən böyük müəssisələrdən biri metallurgiya

zavodudur. O metal qınntıları əsasında işləyir ki, onun da bir hissəsi

qonşu ölkələrdən gətirilir. Keçmiş illərdə zavodun məhsullannm

40%-i İndoneziya və digər cənub-şərqi Asiya ölkələrinə ixrac

edilmişdir. Son vaxtlar sənayedə baş verən səs küylə əlaqədar onun

məhsullan ölkə daxilində istifadə edilir.

242

indi neft e"malı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Neft İndoneziya və

Y axın Şərq ölkələrindən (Küveyt, Səudiyyə Ərəbistanı, İran)

gətirilir. İldə 50 mln t. neft emal edə bilən beş nəhəng beynəlxalq

inhisarın Sinqapurda zavodlan vardır. Djuronqda həmçinin elektrik

avadanlığı və elektron apparatlan istehsalı, kimya zavodu,

farmoseptik, toxuculuq, trikotaj fabrikləri fəaliyyət göstərir. Bütün

müəssisələr kiçikdirlər. Ən böyüklərində fəhlələrin sayı - 500, orta

həcmli müəssisələrdə 100- 150 nəfər çalışır.

Sənayenin coşğun inkişafı ölkədə bütün iqtisadiyyatın

strukturunun yenidən qurulması ilə müşayət edilir. İqtisadiyyatın

yenidən istiqamətləndirilməsi ağırlıq mərkəzi xidmət və reeksportdan

e"mal sənayesinə gətirməkdir. Əsas üstünlük dəqiq maşınqayırma,

elektron, elektrotexnika və optik müəssisələrin tikilməsinə verilir.

Sinqapurda kosmik tədqiqatlar üçün yeni aparaturalar

istehsal edilir. E"maletmə sənayesində çoxmillətli xarici

kompaniyalar qabaqcıl rol oynayır.

Onlan nəqliyyat xərclərini azaltmağa imkan verən yaxın qonşu

ölkələrdəki böyük xammal ehtiyatları, dövlət tərəfindən yaradılmış

maksimum əlverişli investisiya mühiti və ucuz işçi qüvvəsi cəlb edir.

Sinqapurda fəhlə əməyi Yaponiyadan ucuzdur. Sinqapur

fəhləsi Yapon fəhləsindən 3 dəfə, amerikan fəhləsindən 10 dəfə az

əmək haqqı alır. Ona görə də ağır əmək tələb edən əməliyyatlar

burada ən gəlirli hesab edilir.

Bütün bunlar xarici kapitalın Sinqapur iqtisadiyyatına

axmasına imkanat yaradır. Xaricilərə məxsus olan müəssisələr e"mal

sənayesindəki müəssisələrin 1/4-ni təşkil edir. Djuronqda fabrik və

zavodlann çox hissəsi (tam və müəyyən hissə) xarici monopoliyalara -

amerika, yaponiya, avstraliya aiddir.

Sinqapur kapitalist inkişaf yolu ilə gedən cavan inkişaf edən

ölkələr sırasına daxildir. Ona görə iqtisadi və sosial tədbirlər kimi

sənayeləşdirmədə kapitalist yolu ilə həyata keçirilir. Sinqapurda

lazımı qədər yerli maliyyə, ticarət və sənaye burjuaziyası

toplanmışdır, ancaq iqtisadiyyatda həlledici mövqe xarici

monopoliyanındır.

243

Bu asılılığı aradan qaldırmaq üçün hökumət lisenziyalar

vasitəsilə və digər üsullarla ölkənin iqtisadi həyatına qarışmaqla

xarici kompaniyalann fəaliyyətini tənzimləməyə çalışır. Baxmayaraq

sənaye istehsalına qoyulan investisiyanın 3/4 şəxsi kapitala aiddir.

Dövlət investisiyası əsasən tikintiyə istiqamətlənir. Eyni zamanda

dövlətə aid olan bir neçə kompaniya və bir neçə qanşıq dövlət

müəssisəsi yaradılmışdır ki, orada dövlət iştirak edir. Son illər ölkə

iqtisadiyyatında gedən yenidənqurma xarici ticarətin strukturunda

dəyişikliklərlə müşayət edilir. Əgər 50-ci illərin ortalannda xarici

ticarət dövriyyəsinin 80% reeksport əməliyyatına aid idisə, 70-ci

illərin ortalannda onun payı 20% azalmışdır. Eyni zamanda ixracda

hazır mə"mulatlann payı artmışdır. Bunlar Sinqapur xarici

ticarətinin coğrafi istiqamətini dəyişmişdir.

Hazırkı vaxtda Sinqapur xarici iqtisadi əlaqələrini tamamilə

kapitalist ölkələrinə istiqamətləndirir. Sinqapurun hakim dairələri

başa düşürlər ki, bütün ölkələrlə bərabər hüquqlu əməkdaşlığı

genişləndirmədən həqiqi müstəqilliyə nail olmaq olmaz.

Sinqapur Cənub-Şərqi Asiyada nəinki ticarət, həmçinin

nəhəng maliyə mərkəzidir. Burada beynəlxalq bank və maliyyə

korporasiyalannın filiallan yerləşir.

Kənd təsərrüfatı: Sinqapurun iqtisadiyyatında kənd

təsərrüfatı çox cüz"i əhəmiyyətə malikdir. Keçmiş əsrdə, hələki

şəhərin ərazisi tikilməmişdi, ada kauçuk, koks palması, ədviyyat

tarlalan ilə örtülü idi. Sonradan şəhər genişləndikcə, əhalisi artdıqca

həmin tarlalar yox olmağa başladı. Hazırda Sinqapurda kənd

rayonlan yoxdur. Şəhər ətrafı qəsəbələrdə kiçik torpaq sahəsi olan

kəndlilər tərəvəz, meyvə yetişdirib şəhərlilərə satırlar. Çinli kəndlərdə

donuzçuluq, malaylarda ev quşçuluğu inkişaf etdirilir. Bunlar əmtəə

dəyəri olan yeganə kənd təsərrüfatı sahələridir. Kənd təsərrüfatının

zəif inkişaf etdiyindən çoxlu miqdarda ərzaq məhsullan xaricdən

gətirilir. Sinqapurun xarici kapitalist bazan ilə yaxın əlaqəsi kapitalist

dünyasındakı böhran ölkənin daxili iqtisadi vəziyyətinə də tə"sir

göstərə bilir.

Mədəni həyatda da dörd dil xidmət edir: Çin, ingilis, malay və

tamil. Bütün nəşriyyat materialları bu dillərdə çıxır

244

və radio-televiziya verilişləri apanlır. UNESKO-nun mə"lu- matiTia

görə cənub-şərqi Asiyada qəzet oxunuşunda Sinqapur əhalisi ən

yüksəkdir. Təhsil sahəsində də müəyyən müvəf- ləqiyyətlərə nail

olmuşlar. Adanın 10-20 yaşa kimi bütün vətəndaşları savadlıdır.

Sinqapurda ibtidai, orta təhsil, ondan sonra iki il hazırlıq ali məktəbə

girənlər üçün universitetlər, institut və kolleclər fəaliyyət göstərir.

Məktəblərin əksəriyyəti dövlətindir.

Texniki-ixtisas təhsilə xüsusi diqqət verirlər, ölkədə iki dövlət

Universiteti var və onlarda 5 min tələbə oxuyur.

BRAZİLİYA (BRAZİLİYA FEDERATİV RESPUBLİKASI)

Braziliya ərazisi və əhalisinin miqdanna görə dünyanın böyük

dövlətlərindən biridir. Onun ərazisi 8,5 mln kv km, əhalisi 163 mln

nəfərdir (1996 il). Cənubi Amerikanın ərazisini tutmaqla Cənubi

Amerikanın ölkələrinin hamısı ilə (Ekvador və Çilidən başqa)

həmsərhəddir. Ölkənin quru sərhəddinin uzunluğu 16,5 min km-dir.

Şimal-şərq, şərq və cənub-şərqdən Braziliya Atlantik okeanın sulan

ilə yuyulur (sahil xəttinin uzunluğu 7408 km). Bir sıra adalar da onun

ərazisinə daxildir. Digər Latın Amerikası ölkələrindən fərqli olaraq

Braziliyanın tarixi inkişafı başqa olmuşdur. Əksər portuqaliya

müstəmləkələri kimi azadlıq müharibəsi (1810-1826-cı illərdə)

nəticəsində müstəqillik əldə etmişlər. Müstəqillik qazman kimi

respublika e"lan olunmaqla quldarlığı ləğv etmişlər. Braziliya 1822-ci

ildə Portuqaliyadan müstəqil olmasını e"lan etsə də quldarlığı XIX

əsrin 80-ci illərinə kimi saxlamış və monarxiya dövləti kimi qalmaqda

idi. 1930-cu ildə silahlı çevriliş ölkənin sosial-iqtisadi və siyasi

inkişafında həlledici dönüş oldu. Sonradan, xüsusilə ikinci dünya

müharibəsindən sonra Braziliya digər latın amerikan dövlətlərinə

nisbətən daha sür"ətlə inkişal' etmişdir. Hazırki vaxtda Braziliya ən

nəhəng Latın Amerikası ölkəsidir, təkcə ərazi və əhalisinə görə yox,

sənaye (dünyada 8- ci yer) və kənd təsənüfatı istehsalı həcminə və

xarici ticarət dövriyyəsinin miqdarına görə Latın Amerikası ölkələri

arasında

245

özünün nəhəng iqtisadi potensialına görə seçilir. Braziliya 22 ştat, 4

federal ərazi və federal vilayətdən ibarət federativ respublikadır. Ştat

və Femandu-di - Noronyadan ərazilərdən başqa ərazi bələdiyyələrə

bölünür. Dövlətin başçısı - 6 il müddətinə seçilmiş prezidentdir.

Qanunvericilik hakimiyyəti iki palatadan: deputatlar yə

federal senatdan ibarət Milli Konqres tərəfindən həyata keçirilir.

Bununla belə prezident konqreslə məsləhətləşmədən qanunlar

vermək, ştatların idarəetmə işlərinə müdaxilə etmək, ölkədə

fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək və digər səlahiyyətlərə malikdir.

18 yaşına çatmış bütün vətəndaşlar savadsızlar və hərbi

xidmətdə olan əskərlərdən başqa, seçgi hüququna malikdir.

Dövlət dili portuqal, dindarlan isə katolikdir.

Təbiəti: Böyük əraziyə malik olan Braziliyada iki əsas təbii

vilayət: Monoton ekvatorial meşəli düzənlik Şimali

Amazon və tropik landşalta malik Braziliya yaylası aynlır.

Qazıntıları da başqadır: - Qərbdə Madeyranın ağzında çökmə

suxurlan altında neA (Nova-Olinda), .lavarininin aşağı axınında

qonur kömür, şərqdə-Qvian yaylasında marqans filizləri (Serra-du

-Naviu) və boksitlərlə zəngindir. İqlim də müxtəlifdir. O, bütün

yerlərdə istidir, orta aylıq temperatur 24- 28 dərəcədir, İllik

3000-3500 mm yağıntı ilə ölkənin qərbi daim rütubətlidir. Şərqdə

avqust - oktyabr aylannda Braziliya yaylasından quru passatlar

gəldiyi vaxtda yağıntıların miqdan ay ərzində 40 mm-ə düşür, ancaq

aprel ayında 10 dəfə artıq yağıntı düşür. Yağıntılann illik miqdan

2000 mm, Amazon çayının ağzında isə yenə artaraq 3000 mm çatır.

Qərbi Amazonun düzənlik çaylan öz yataqlannı

dərinləşdirərək sahilləri yuyaraq axırlar. Çaylar çoxlu miqdarda

bulanıq çöküntülər apanrlar. Amazonun özü Braziliyada möhtəşəm

bulanıq çaydır. Onun çoxlu qollan olmaqla, çox da enlidir (200 km),

bir sahilindən digərini görmək olmur. Dəniz qabarmalan zamanı

dəniz suyu çay yuxan 1400 km kimi qalxır. Onun deltası 100 min kv

km olub dünyada ən böyükdür. Qabarma zamanı bütün çay sahili

meşələr su altında qalırlar. Yuxan sularla örtülməyən hissəsi çox sıx

meşələrlə örtülmüşdür. Bu meşələrdə nəhəng şirə, yağ, zülallarla

zəngin ağac

246

növləri vardır. Braziliyanın tropik meşələri özlərinin növ müxtəlifliyi

və onlardan alınan məhsulların çoxluğuna görə çox əhəmiyyətlidirlər.

Braziliya Amazonunda 4000 növdən artıq ağac vardır, ancaq

Avropada onlann miqdan 2000 yaxındır.

Braziliya meşələri özünəməxsus zəngin və təkrar olunmaz

heyvanlar aləminə məxsusdur.

Braziliya yaylası faydalı qazıntılann miqdan və zənginliyinə

görə dünyanın unikal rayonlanndan biridir. Dəmir filizinə malik

nəhəng ehtiyatları, bérillium, niobium, pyezokvarslar, əqiq (Aqat)

mineralları ilə zəngindir.

Şimal yamaca Şinqu - Tokantinsa, Serra-dus Karajas çaylan

arasında dəmir filizi yataqlan məşhurdur. Braziliyanın ’’dəmir

ürəyi” adlandınlan Minas-.lerays ştatının mərkəzi hissəsi ölkənin əsas

dəmirli kvarsitləri olan (tərkibində 60% filizi olan) İtabir və İtabiritu

yataqlannm mərkəzi yerləşir. Bununla qonşuluqda dəmir filizi və

nikel yataqlan vardır.

Yaylanın qərbində Paraqvay yaxınlığında Urukun dəmir filizi

və marqans yataqlan vardır. Nikel yataqlan yaylanın mərkəzi

hissəsində böyük ehtiyatlara (Nikelandiya yatağı) malikdir. Həmin

yerdə tərkibində 55% filiz olan dəmir yataqlan və bu dəmir yataqlan

üçbucağında gözəl boksit yataqları mövcuddur. Şimal və

cənub-şərqdə zəngin bérillium, dağ - billuru, tantal, torium, mika,

uran, bismut, titan, vollramın zəngin ehtiyatları mövcuddur. Eynilə

də nadir niobium, tantal, titan, sirkonium, radiaktiv uran

(.lakobində) torium, seyrək elementlər və fosforitlərin ehtiyatlanna

malikdir.

Bir sıra rayonlarda qızıl, almaz, digər qiymətli daşlar,

zümrüd, sapfir, ametist, berilla, süleyman daşı (qranad), akva-

marinlərin ehtiyatlan vardır. Parana yaylasının lavalan altında aqat,

qalay və digər elementlər aşkar edilmişdir. Ölkənin bir sıra rayonlan

hələ yaxşı və tam öyrənilməmişdir. Hər il yeni-yeni yataqlar

aşkarlanır.

San-Fransisku çayının ağzından cənuba ölkə üçün vacib

əhəmiyyəti olan neft və qaz ehtiyatlan, daş və qonur kömür yataqlan

vardır.

Əhalisi: Braziliya əhalisinin etnik tərkibi olduqca müxtəlifdir.

Burada Hindular, zəncilər, ağlar əhəmiyyətli miqdarda millətlər

qanşiğı olan əhali yaşayır. Bununla belə ölkənin bütün

247

rayonlannda əhali eyni deyildir. Braziliyanın şimalı və qərbində

hindular və portuqal hindu qanşiğı olan metislər,şimal-şərqdə afrika

etnik nəsli, cənubda isə avropalılar üstünlük təşkil edirlər. Təmiz

evropeoid tipi Braziliyada nisbətən çox azdır. Bunlar avropa

immiqrantlan - portuqallar, italyanlar, almanlar, polyaklardır ki,

ölkənin cənubunda böyük şəhərlərdə yaşayırlar.

Braziliya əhalisinin 90%-i portuqal dilində danışırlar. Bütün

Avropa və Asiyadan gələn immiqrantlar portuqal dilindən sərbəst

istifadə edirlər.

Braziliyada əhalinin 90%-nin katolik olmasına baxmayaraq

kilsə iki yerə ayrılır "ağlar" və "qaralar". Ölkədə katolik kilsələri

böyük tə"sir gücünə malikdir.

Braziliya əhalisi bir-birindən antropoloji xüsusiyyətləri, dil,

dini mənsubiyyəti, mədəniyyəti, eyni zamanda sosial- iqtisadi

strukturu ilə fərqlənirlər. Yerli əhali sayılan hindular - indiki vaxtda

da kənd təsərrüfatı və qanşıq peşə sahələrində çalışırlar. Braziliyada

hindulann taleyi həmişə faciəli olmuşdur. Onlar avropalılar

tərəfindən sıxışdınlaraq, hazırda onların sayı nəzərə çarpacaq

dərəcədə azalmışdır.

Braziliyada Mulatlann da (afrika - portuqal mənşəli əhali)

vəziyyəti zəncilər kimi acınacaqlıdır. Ancaq Braziliyada zənci

mənşəliyi nə qədər az olarsa, o adamların sosial-iqtisadi inkişafı daha

çox mümkündür. Əgər bunların içərisində varhlan varsa artıq onlara

ağlar kimi münasibət göstərilir, mulatlığı unudulur.

Avropa (almanlar, polyaklar, italyanlar) və Asiya (çinlilər,

yaponlar) qrupundan olan immiqrantlar ölkənin milli-ictimai

həyatına cəlb edilmişlər.

Əhalisinin miqdarına görə Braziliya dünyada beşinci, Latın

Amerikasında birinci yeri tutur. Hazırki artım tempini saxlamaqla

ölkə əhalisinin 2020-ci ildə 194 mln nəfər olacağı proqnozlaşdınlır.

Son dövrlərdə Braziliyada əhalinin artımın yeganə mənbəyi əhalinin

təbii artımı olmuşdur. Xarici miqrasiyalar XX əsrin birinci otuz

illiyində öz əhəmiyyətini itiiTnişdir. Hazırki vaxtda Braziliyaya ABŞ,

AFR, İtaliya, Çili, Argentina, Portuqaliya və digər ölkələrdən ildə

10-11 min im- miqrant gəlir.

Braziliyada əhalinin təbii artımının yüksək olması ölkə üçün

xarakter olan erkən kəbinlər, ən"ənəvi çoxuşaqlılıqla

248

əlaqədar hesab edilə bilər. Bura əhalinin mədəni səviyyəsinin aşağı

olması, son vaxtlar ölümün azalmasını da əlavə etmək lazımdır.

Ölkə əhalisinin yansı 20 yaşlı gənclərdən təşkil edilmişdir. 50

yaşdan yuxan əhali 10% təşkil edir. İqtisadi aktiv əhalinin

strukturunda sənayedə məşğul olanlann sayı üstünlük təşkil edir,

sonrakı yeri xidmət sahələri təşkil edir. Ölkə əhalisinin yandan az

hissəsi kəndlərdə yaşayırlar və onlann şəhərə axını davam edir.

Sənayenin müasir sahələrinin inkişafı əhalinin peşə tərkibinin

yaxşılaşdınimasının əhəmiyyətini artırmışdır. Braziliya üçün bu çox

vacibdir, çünkü əhalinin ümumitəhsil səviyyəsi olduqca aşağıdır.

Elmi-texniki potensial müasir tələbatdan geri qalır. Elmi,

mühəndis və texniki resurslan tamamilə qeyri qənaətbəxşdir. İqtisadi

aktiv əhalinin içərisində elmi-texniki kadrlann payı 0,4% təşkil etdiyi

halda, ABŞ-da 2,7%, AFR 2% təşkil edir.

Ölkədə daxili miqrasiyalar geniş yer tutur. Braziliya

paytaxtının ölkənin içərilərinə köçürülməsi 1891-ci ildən

konstitusiyada nəzərdə tutulmuşdur. l922-ci ildə Braziliya yaylasında

"Gələcək federal vilayət" xəritələrdə işarələnir. Yalnız 1956-cı ildə

onun tikilməsi haqqında qərar qəbul edilir.

Təsərrüfatı: Braziliya Latın Amerikasında nəhəng dövlət

olmaqla 30-dan artıq mineral resurs növlərinə malikdir. Ölkə dünya

üzrə ÜDM 2%-ə qədərini istehsal edir. Cənubi Amerika sənaye

potensialının 2/3, elmi-texniki potensialın yandan çoxu Braziliyanın

payına düşür. Braziliyanın ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) həcmi

ÇXR yansını təşkil etdiyi halda, Hindistanınkmdan iki dəfə,

Rusiyadan isə 1,7 dəfə artıqdır.

Bir çox sosial-iqtisadi göstəricilərə görə Braziliya inkişaf

etməkdə olan ölkələrə aid olsa da onların içərisində xüsusi yer tutur.

Yüksək iqtisadi potensiala, iqtisadi inkişafa malik olmaqla o, yeni

sənaye ölkələri sırasına daxil olur.

50 il ərzində Braziliya orta inkişaf səviyyəsinə çatmışdır.

1950-1995-ci illər ərzində (ÜDM) ümumi daxili məhsul 11,4 dəfə

artmışdır, bu da ildə orta hesabla 6% təşkil edir. Göstərilən inkişaf

tempi əhali artımını qabaqlamışdır və o da adambaşına ümumi

məhsul istehsalının 2,5 dəfə artmasına imkan vermişdir.

249

ölkə əhalinin hər nəfərinə ümumi daxili məhsula görə sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən 7,8 dəfə geri qalır, inkişaf etməkdə

olan ölkələrdən isə 2,3 dəfə artıqdır.

Sənayesi: Braziliya sənayesinin inkişafını bir neçə dövrlərə

bölmək olar. 1930-cu illərə kimi xarici mallann rəqabətinə görə

səciyyələnir. Xarici inhisarlar kapitalı əsasən dağ-mədən və

energetika sənayesinə qoyurdular. 1924-1933-cü illərin iqtisadi

böhranı ölkədə xarici mallann rəqabətini kəskin şəkildə zəiflətmiş və

kənd təsərrüfatı mallanmn ixracı azaldılmışdır. Bu şəraitdə yerli

kapital kənd təsərrüfatı xam məhsulunun istifadəsi üçün müəssisələr

yaratmağa başlayır. İkinci dünya müharibəsi dövründə xaricin geniş

istehlak mallanmn yerli istehsal mallan ilə əvəz olunması haqqındakı

ölkə siyasəti sənayenin gələcək inkişafına kömək etmişdir. Bütün

bunlar yüngül və yeyinti sənayesinin inkişafına təkan vermişdir. Öz

növbəsində xarici kapital Braziliyanın daxili bazannı əldə etmək

üçün e"mal sənayesinə müdaxilə edir. 50-ci illərdən başlayaraq

Braziliyada uzun müddətli istifadə əşyalan; avtomobillər,

soyuducular, televizor və radio apparatlan istehsalına başlanılır.

60-cı illərdən xarici kapitalın tə"siri ilə dəzgahqayırma, ener- getik

maşınqayırması, gəmiqayırma sahələri yaradılır. Braziliya sənaye

strukturunda əsas rol e"mal sənayesi oynayır və onun payı 75%

təşkil edir. Əsas fikir istehsal vasitələri istehsalına verilir. Braziliya

sənayesi müəyyən irəliləyiş əldə etdikdən sonra lazımı qədər daxili

bazara malik olmadığı üçün, xarici bazara çıxmağa cəhd göstərir.

Sənaye mallan ixracının strukturunun yansını xammalın ilk

e"mal məhsullan tutur. Ancaq getdikcə burada maşınlar, avadanlıq,

alətlər, kimya və əczaçılıq mallan üstünlük təşkil edir.

Bir çox mineral qazıntıların ehtiyatına görə Braziliya dünyada

qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Marqans filizləri və piroxlor

ehtiyatlanna görə Braziliya kapitalist ölkələri içərisində ikinci,

boksitə görə birinci yeri tutur. Dəmir filizi ehtiyatlan 45 mlrd t

artıqdır.

Böyük filiz ehtiyatlanna baxmayaraq Braziliya dağ- mə"dən

sənayesi daxili tələbatı ödəyə bilmir. Sahə kompaniyası aksiyalannın

yandan çoxu xarici kapitala aiddir. Hazırda

250

Braziliyada 55 mineral hasil edilir, onlarm çıxaniması və daşınması

üçün xarici kapital maraqlıdır. Metal filizlərindən dəmir və marqans

hasil edilir. Dəmir filizi məhsullan istehsalı 100 mln t çatır, onun 60

mln tonu ixraca gedir.

Braziliya boksitlər, qalay, mis, qurğuşun, sink, nikel ehtiyatlan

ilə zəngindir. Əlvan metal filizlərinin çıxarılmasına ABŞ, Kanada,

Fransa, Böyük Britaniya, Niderland, İsveçrə inhisarlan nəzarət edir.

Braziliya dünya bazanna, xüsusən ABŞ-na strateji məhsullar:

Niobium, bérillium, tantal, sirkonlu filiz, kristallik kvarslar, mikalar

göndərən əsas ölkədir. Hazırda radioaktiv uran tərkibli mineralların,

qızıl, almaz, fosfatlar, qiymətli daşlar hasilatı artır.

Daş kömür hasilatı artır. İstismar edilən neft ehtiyatlan

şimal-şərqdə Rekonkavu vilayətində, Seıjipi və Alaqoas ştatla- nnda

yerləşmişdir. Ölkənin neftə olan ehtiyacı, İraq, Misir, Kolumbiyadan

gətirilən neftlə ödənilir.

Son illərdə energetika sahəsində müəyyən müvəffəqiyyətlər

olmasına baxmayaraq, hələ də aşağı səviyyədədir. Adambaşına bütün

eneıji növlərinin istehlakına görə orta ümumdünya səviyyəsindən

ölkə 2 dəfə geri qalır.

İlk mənbələrdən eneıji istehsalının cəmində neft və qazın payı

57%, hidroenerji 36%, digər mənbələr 7% təşkil edir. Braziliyanın

hidroeneıji ehtiyatlannm 119 mln kvt olduğu hesablanır. 1981-ci ildə

birinci atom elektrik stansiyası istifadəyə verilmiş və hərəsinin gücü 1

mln kvt olan daha 8 AES tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. İllik elektrik

eneıjisi 126 mlrd kVt s təşkil edir.

E"mal sənayesinin strukturu xeyli dəyişdirilmişdir. Braziliya

dünya bazannda inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələrə hazır

və yanmfabrikat məhsullar ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir.

Braziliyanın qara metallurgiyası dəmir filizinə olan ehtiyacını

tam ödəyir, ancaq koksun bir hissəsi idxal edilir. Əlvan metallurgiya

öz xammalı ilə tam təmin olunur. Nisbətən inkişaf edən alüminium

istehsalıdır. Ona ABŞ, Kanada kapitalı nəzarət edir.

251

Maşınqayırma Braziliya sənayesinin yeni sahələrindən biridir.

Nəqliyyat maşınqayırması xüsusi yer tutur. Burada Almaniya, ABŞ,

İtaliya kompaniyalannın filiallan fəaliyyət göstərir.

Lokamativqayırmaya da xarici kapital nəzarət edir.

Braziliyanın 17 gəmiqayıran tərsanəsi vardır. Bunlara

Yaponiya, Niderland və Almaniya kapitalı nəzarət edir. Son vaxtlar

Braziliya dünyanın böyük gəmiqayırma ölkəsinə çevrilmişdir.

Elektrotexnika ölkədə böyük əhəmiyyətə malikdir. 60-cı illərin

ortalanndan Braziliyada ağır elektrik avadanlığı (generatorlar,

transformatorlar, sənaye müzənikləri) istehsalının əsası

qoyulmuşdur.

Kimya sənayesi Braziliya sənayesinin ən dinamik sahəsidir.

Braziliya kaustik soda, müxtəlif turşular, rəngləyicilər, azot və fosfor

gübrələri, sintetik liflər, plastik kütlələr, partlayıcı maddələr istehsal

edir. Neft e"malı ilə əlaqədar, yüksək templə neft-kimya sənayesi

inkişaf edir.

Yeyinti və toxuculuq sənayesində milli şəxsi kapital üstünlük

təşkil edir. Pambıq parça istehsalı toxuculuq sənayesi məhsulunun

2/3-ni, ixracın isə müəyyən hissəsini təşkil edir.

Yeyinti sənayesinin bir sıra sahələri: şəkər, ət, yağ piy və tütün

idxalla işləyir.

Kənd təsərrüfatı: Braziliya kənd təsərrüfatında iqtisadi aktiv

əhalinin 40%-i çalışır. Kənd təsərrüfatı ümumi milli məhsulun

12%-ni verir. İqtisadiyyatın əsas sahələrində kənd təsəiTÜfatı öz

yerini məhsulun dəyərinə görə sənayeyə vermiş, ancaq beynəlxalq

əmək bölgüsündə Braziliya əvvəlki kimi kənd təsəiTÜfat mallannm

ixracatçısıdır. 1977-ci ildə kənd təsərrüfatı məhsullannın ixracına

görə Braziliya dünyada ikinci yerə çıxmışdır (ABŞ-dan sonra).

Hökumət kənd təsərrüfatının səviyyəsini qaldınnaq üçün

intensivləşdirmə, sənayeləşdirmə, əkinçilikdə yeni yüksək məhsuldar

sortların tətbiqi və yeni texnikanın tətbiqi, həmçinin buğda və ixraca

gedən bitki əkinləri sahəsinin (soya, qarğıdalı, şəkər qamışı, paxla)

genişləndirilməsindən istifadə edir.

Ölkədə əkilən torpaqlar torpaq fondunun 12%-ni təşkil edir.

Torpaq fondunun yansı əkilən torpaqlann isə 18% böyük

təsərrüfatların (hər biri 1000 ha) əlindədir. Aqrotexnikanın

252

səviyyəsi çox aşağıdır: təxminən bütün təsərrüfatın 3/4 əl

əməyi tətbiq edilir, ancaq təsərrüfatın 2%-də kənd təsərrüfatı

maşınlanndan istifadə edilir.

Braziliya kənd təsərrüfatının apancı sahəsini bitkiçilik tutur,

kənd təsərrüfatı istehsalı dəyərinin 3/5 onun payına düşür. İxrac

əhəmiyyətli altı bitkinin - kofe, kakao, paxla, pambıq, şəkər qamışı və

soyanın payına əkin sahələrinin 32% və bitkiçilik məhsullan

dəyərinin 37% düşür.

Dünya kofe istehsalının kəskin enməsinə baxmayaraq,

Braziliya dünyada birinci yeri tutur (1940-cı ilə qədər 60%, 1995 ildə

33%).

Kakao istehsalına görə Braziliya dünyada ikinci (Qanadan

sonra) yerdə durur.

Pambıq və şəkər qamışı ölkənin qədim tarla bitkiləridir. Şəkər

qamışı yığımına görə Braziliya dünyada birinci yeri tutur. Şəkər

istehsalı ölkədə artım ən"ənəsindədir, daxili tələbat isə son illər

dəyişməz bir səviyyədədir. Braziliya şəkər qamışından çəkilmiş etil

spirtinin nəhəng istehsalçısıdır. Ölkədə minik avtomobilləri

mühərriklərinin spirtlə işləməyə keçməsi üçün proqram

hazırlanmışdır. Duru yanacaqdan çətinlik çəkən ölkə üçün yeganə

çıxış yoludur.

Əsas ixrac bitkisi olan düyü - bir sıra ştatlarda əkilir.

Braziliya sizal yığımında dünyada ikinci yeri tutur

(Tanzaniyadan sonra) və bütün məhsul xaricə göndərilir. Banan və

naringi toplanmasında da dünyada birinci yeri tutur. Ölkənin

cənubunda tütünçülük və üzümçülük inkişaf etdirilmişdir.

Braziliyada əkin sahələrinin yansını əsas ərzaq məhsullan - qarğıdalı,

lobya, maniok (kökündən un hazırlanan bitki) buğda, arpa, vələmir

ölkənin hər yerində yetişdirilir. Özünün taxıl bitkiləri daxili tələbatı

ödəmir, ona görə hər il istehlak edilən buğdanın 60%-i kənardan

gətirilir.

Heyvandarlıq kənd təsərrüfatı məhsullannın 2/5-ni verir və

ətlik istiqaməti üstünlük təşkil edir. Bir sıra heyvandarlıq məhsulları

(ət, yun, gön və dəri) xaricə göndərilir.

Braziliyanın 60% meşələrlə örtülüdür. Qiymətli ağac

cinslərinə görə ölkə dünyada birinci yeri tutur.

Balıq ovu ildə 800-900 min ton təşkil edir.

253

Nəqliyyatı: Braziliya nəqliyyatının əsas xüsusiyyətlərindən

biri, yüklərin 80%-nii) avtomobil yollan ilə daşınmasıdır. Hazırda

Braziliyada 84 min km şosse yollan tikilmiş və onlarda 7 mln maşın

hərəkət edir.

Dəmir yollannın uzunluğu 30,8 min km, o cümlədən 2,6 min

km elektrikləşdirilmişdir. İlin bütün dövrlərində çaylarda gəmilərin

hərəkəti üçün 31 min km su yolu vardır. Atlantik okeanı sahəllərində

kabotaj daşımalan üçün əlverişli imkanlar vardır. Braziliya gəmi

tərsanəsi 4,6 mln t. tonnajı olan 700 gəmidən ibarətdir. Xarici

əlaqələrdə çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Nəhəng dəniz limanlan -

Tubaran, San-Sebastyan, Rio-de-Janeyro, Santus, Portu-Aleqri və s.

Yükdaşımalannın 90%-i onlann payına düşür.

Ölkədə 27 daxili və 6 beynəlxalq təyyarə limanlan vardır.

Boru kəmər nəqliyyatı zəif inkişaf etmişdir.

Xarici iqtisadi əlaqələri: Braziliya iqtisadiyyatının xarakter

xüsusiyyəti onun dünya təsərrüfatındakı əlaqələrinin süri'ətlə

inkişafıdır. Onlann içərisində aparıcı yeri xarici ticarət tutur. Dünya

ixracının 0,8%-i Braziliyanın payına düşür (1995-1996 illər). Bu

göstərici 70-ci illərə uyğun gəlir, 80 -ci illərin səviyyəsindən (1%)

aşağıdır. Braziliya iqtisadiyyatı xarici ticarətdən xeyli asılıdır. İdxal

ölkənin milli gəlirinin 10-12%-ni təşkil edir. Bununla belə ixrac

gəlirləri ödəmə balansına çatmır. 1992-ci ildə ölkənin xarici borcu

121110 mln dol. təşkil etmişdir.

Xarici ticarətin strukturunda hazır məhsullann, yeni qeyri-

ən”ənəvi xammal və ərzaq məhsullannın xüsusi çəkisinin artması

aydın surətdə hiss edilir. Eynilə ixracın tərkibində ən"ənəvi

mallann-kofe, kakao, tropik meyvələrin xüsusi çəkisi azalmışdır.

İdxalda maşın, dəzgahlar və digər sənaye avadanlığı, sənaye

xammalı və yanmfabrikatların payı xeyli artmışdır.

Xarici ticarətin coğrafiyasında da xeyli dəyişiklər baş

vermişdir. Yenə də xarici ticarət dövriyyəsində ABŞ qabaqcıl yer

tutur. ABŞ-ın xarici ticarətdəki Ciddə rəqibləri Avropa iqtisadi

birliyi və Yaponiyadır.

Braziliyanın xarici ticarət və xarici iqtisadi əlaqələrlə

əlaqədar olan hakim dairələri öz siyasi və iqtisadi planlarını

254

Latın Amerikasının və digər kontinentlərin, xüsusilə Afrikanın

ekspansiyalan ilə əlaqələndirirlər.

Cədvəl 18

ölkələr

1950 1950 1960 1970 1980 1990

1993 1960 1970 1980 1990 1993

Braziliya 10.2 2,1 7,2 21.8 5,1 7,2

Latın Amerikası 8,8 JA ___ _5,0 ___ 20.8 Ai ____ 2,8

İxracın strukturunda əhəmiyyətli dəyişikliklər 70 illərdə

olmuşdur. E"mal sənayesi məhsullannın payı ildə 38,1%-ə qədər

artmışdır. Əvvəllər isə o, 15,1% xammaldan ibarət olmuşdur. İxracın

tərkibində maşın və alətlərin miqdan artmışdır. Bir qrup mallann

ixracına görə kofe - 17%, soya- lobya, nanngi şirəsi Braziliya

qabaqcıl mövqe tutur. Uzun müddətdir ki, o, dəmir filizi (30%),

dəmir ərintiləri, ayaqqabı, həmçinin polad, yem, daxili yanacaq

mühərriklərinin nəhəng ixracatçısı kimi çıxış edir.

TÜRKİYƏ

Ümumi mə"lumat: Türkiyə - dünyanın iki qitəsində Av- гора

və Asiya yerləşən çox nadir ölkələrindəndir. Əsas hissəsi Asiyadadır

(ərazinin 97%-i tutur). Asiyada yerləşdiyi üçün Türkiyəni Asiyanın

Yaxın və ORta şərq ölkələrinə aid edirlər. Avropa hissəsi Balkan

yarımadasında ən kənar nöqtəni təşkil edir və o hissə Frakiya

adlanır.

Türkiyənin əsas coğrafi xüsusiyyəti Avropa və Asiyanı, Qara

dəniz ölkələrini Aralıq dənizi ilə birləşdirən yolların kəsişməsində

yerləşməsidir. Mərmərə dənizinə birləşən su sistemləri, Bosfor və

Dardanel boğazlan Qara dənizi Dünya okeanı ilə birləşdirən əsas

beynəlxalq yollar hesab edilir. Avropanın Asiyanın bir çox ölkələri ilə

birləşdirən dəmir və şosse yollan magistrallan Türkiyədən keçir.

255

Türkiyə Şimalda Qara, qərbdə Egey, cənubdan Aralıq

dənizlərinin sulan ilə yuyulur. Özünün yerləşmə xüsusiyyətinə görə

Türkiyə enlik istiqamətində uzanmış düzbucaqlıya oxşamaqla

qərbdən şərqə 1600, şamaldan cənuba 550 km məsafədə uzanmışdır.

Türkiyənin ərazisi 780 min kv km, əhalisi 63,4 mln nəfərdir

(1996 il). Türkiyə respublikasının mərkəzi Ankaradır.

Türkiyə Bolqariya (240 km), Yunanıstan (206 km), Suriya

(822 km), İraq (331 km), İran (499 km), Ermənistanla (268 km)

həmsərhəddir. Azərbaycan respublikası ilə 11 km məsafədə

(Naxçıvan MR ərazisində) həmsərhəddir.

Türkiyə - buıjua parlament respublikasıdır.

1961-ci il konstitusiyasına görə (birinci konstitusiya 1924- cü

üdə qəbul edilmişdir) bütün qanunvericilik hakimiyyəti 5 il

müddətinə seçilmiş Türkiyənin bir palatadan ibarət olan Böyük

Millət Məclisinə mənsubdur. Dövlətin başçısı - 7 ilə parlament

tərəfindən seçilmiş prezidentdir. Hökumətin başçısı prezident

tərəfindən tə"yin edilən baş nazirdir.

İnzibati cəhətdən ölkə 75 vilayətə onlar da öz növbəsində illərə

və bucaqlara bölünür. Ən kiçik inzibati bölgü muxtarlıqdır. Buraya

bir-iki hətta bir neçə kiçik kənd daxil ola bilər.

Əsas tarixi hadisələr: Türkiyənin əsas hissəsi yerləşən Kiçik

Asiya yarımadası insan mədəniyyətinin qədim məskənlərindən

biridir. Burada qazıntılar vasitəsilə üzə çıxanlan neolit dövrünün

tikintiləri böyük şöhrət qazanmışdır.

E.ə.II minillikdən bizim eraya qədər Kiçik Asiya bir- birini

əvəz edən Şərqin Qədim quldarlıq dövlətlərinin Hett çarlığı, Midiya,

İran Əhmənilər, Makedoniyalı İsgəndər, Roma imperiyasının

tərkibinə daxil olmuşdur. Bizim eradan əvvəl lÜ- XI əsrə kimi bura

Bizans imperiyasının bölgələrindən biri olmuşdur.

Artıq XI əsrdə yanmadaya türk köçəri Oğuz qəbilələri daxil

olur və burada güclü Səlcuq dövlətini yaradırlar. Türk qəbilələrinin

şərqdən qərbə köçmələri XII əsrdə monqol yürüşlərinə qədər davam

etmişdir. Monqollann güclü zərbələri nəticəsində Səlcuq dövləti

knyazlıqlara parçalanır. Bunlann içərisində XIII-XIV əsrlərdə daha

seçiləni Osmanlı knyazlığı idi. XIV-XVI əsrlərdə knyazlığın

müvəffəqiyyətli yürüşləri

256

nəticəsində böyük Osmanlı imperiyası yaradılır. Onun tərkibinə

Kiçik Asiya, Balkan yanmadalan, Cənub-Qərbi Asiya və Şimali

Afrikanın ərəb ölkələri daxil idi. Osmanlı knyazlığı, sultanlığa

çevrilir, onunla birlikdə bütün dünya müsəlmanlanmn dini başçısına

xəlifəyə çevrilir.

Birinci dünya müharibəsində Antantanın əleyhinə Almaniya

tərəfində vuruşan Türkiyə sultanlığı məğlub olur və parçalanır. Buna

baxmayaraq türk xalqı silahlanaraq 1919-1922- ci illərdə milli

azadlıq mübarizəsinə qalxır. Bu mübarizənin idioloqlan və

təşkilatçılan hərbi dairələrin və ziyalılann nümayəndələri olmaqla

ona rəhbərlik onların içərisindən çıxmış bacanqlı hərbi rəhbər

Mustafa Kamal edir. O, 1934-cü ildə "ata-türk" - Atatürk

familiyasını qəbul edir.

1923-cü ildə Lozanna sülh müqaviləsinə əsasən Antanta

dövlətləri Türkiyənin ərazi bütövlüyü və müstəqilliyini tanımağa

məcbur olurlar. 29 oktyabr 1923-cü ildə Ankarada yüz bir top yaylım

atəşi səslənir. Beləliklə yeni mərkəz dünyaya yeni respublikanın

yarandığını xəbər verdi. Həmin gün Türkiyənin milli bayramı e"lan

edilir.

Türkiyə hərbi - siyasi təşkilatlan NATO üzvüdür, ərazisində

xarici hərbi bazalar yerləşdirilmişdir.

Təbiəti: İlk növbədə Türkiyədə dağlar və yaylalann çox olması

diqqəti cəlb edir. Ölkənin parçalanması burada şaqulu təbii landşaf

zonalarının, yaranmasına (yabanı və mədəni bitkilər) səbəb olur.

Türkiyədə yüksək, parçalanmış dərin dərələr, qarlı zirvələr,

həmişəyaşıl dəniz kənarı düzənliklər bir-birini tamamlayır.

Relyefinin xarakterinə görə Türkiyə dağlıq ölkədir. Onun

dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1000 m-dir. Bütün ərazi Kiçik

Asiya yaylası ilə örtülmüş, kənar Pont və Tavr dağları seçilir.

Bunların arasında Anadolu yaylası yerləşir. Pont dağla- nnın orta

hündürlüyü 2500 m-dir. Şərq hissəsində o, 3931 m-ə, qərbdə isə

alçalaraq 900 m təşkil edir.

Aralıq dənizi boyu Tavr dağlan uzanmışdır. O da üç hissədən

Qərb, Mərkəz və Şərqi Tavrdan ibarətdir.

Türkiyənin təbii resurslan hələ tam öyrənilməmişdir. Bununla

belə burada müxtəlif faydalı qazıntılara rast gəlinir.

257

ölkənin təkində daş və qonur kömür, neft, müxtəlif filiz qazıntılan,

dəmir, qurğuşun, sink, marqans, civə, sürmə, molibden ehtiyatlan

yatmışdır. Xrom filizlərinin ehtiyatına görə Türkiyə ikinci yerdə

durur. Burada zəngin volffam, yüzə qədər mis yataqlan məlumdur.

Qeyri-metal qazıntılardan selitra, kükürd, mərmər, xörək dum

yataqlan mə"lumdur. Tuz gölü bütün Türkiyəni duzla tə"min edir.

Türkiyənin ərazisi subtropik iqlim qurşağında yerləşir.

Relyefin hədsiz parçalanması, hava kütlələrinin mürəkkəb

sirkulyasiyası iqlim rayonlannın müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur.

Türkiyənin Qara dəniz sahili yağıntılann nisbətən bərabər

paylanması ilə fərqlənən yüksək rütubətli mülayim isti iqlimi ilə

xarakterizə edilir. Sahildə yanvann orta temperaturu +5+7, iyulda

+22-24-dir. Yüksək Pont dağlan Qara dəniz sahillərini və ölkənin

daxili rayonlannı qışda soyuq hava kütlələrinin təsirindən qoruyur.

Qara dəniz isə soyuq şimal küləklərini yumşaldır.

Yüksək Pont dağlannın tə"siri ilə Qara dəniz sahili daha çox

miqdarda yağıntıya malikdir. Dəniz kənan şərq sahilə ildə 2500 mm

yağıntı düşür. Sahilin qərb hissələrində yağıntılann miqdan 700-800

mm-ə qədər azalır. Pont dağlannın cənub yamadan qumluğu ilə

fərqlənir. Şimal yamadan ölkədə hakim olan şimal-qərb küləklərinin

tə"siri ilə çoxlu yağıntılara malikdir.

Egey dənizinin geniş sahil zolağı və Aralıq dənizinin tamamilə

dar sahil boyu özünün tipik isti qum yayı və isti yağıntılı qışı ilə

xarakterikdir. Adəndə ən isti ayın (iyul-avqust) temperatum +28, ən

soyuq (yanvar-fevral) ayının temperaturu +10 çatır. Şərqin daha

dağlıq hissəsinin yayı sərin, qışda don- malara mə"mz qalır. Egey

dənizi sahillərində illik yağıntılann miqdarı 500-800 mm; Tavnn qərb

hissələrində 1000-1500 mm çatır.

Şimal-Qərbi Anadolu isti Mərmərə dənizinin tə"siri

nəticəsində çox əlverişli hava şəraitinə malikdir. İstambul və ətrafı

şəhər əhalisinin sevimli istirahət yerləridir. Şərqi Anadolunun iqlimi

isə sərtdir.

Türkiyənin ərazisi. Anadolu yaylası istisna olmaqla, sıx çay

şəbəkəsi ilə örtülüdür. Bütün çaylar, çoxlu şəlalələrə malik

258

olmaqla, dağ xarakterlidir və gəmiçilik üçün əlverişli deyildir.

Hidroeneıji ehtiyatlan yüksəkdir, hələlik zəif istifadə edilir. Səth

sulannm bir qismindən suvarma üçün istifadə edilir.

Türkiyə dağİanndan cənub-qərbi Asiyanın nəhəng Fərat və

Dəclə çaylan başlanğıclarım götürürlər.

Torpaqlannın əksəri (80%) dağ torpaqlan olub az məhsuldar,

nazik qatildir. Ona görə adda-budda seçmə yolu ilə əkilir, əsasən

otlaq kimi istifadə edilir.

Türkiyənin florasında 6700 növ cəmlənir, bunlar əsasən

mürəkkəbçiçəklilər, paxlalılar və xaççiçəklilər ailələrinin

nümayəndələrindən ibarətdir. Bunların 1/3-i Türkiyə üçün ende-

mikdir. Bitki örtüyü iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişilir. Ponti

dağlan sıx enliyarpaqlı palıd, fistıq, vələs, digər meşələrlə

örtülmüşdür- Dağlann yuxan hissələri iynəyarpaqlı meşələrlə

örtülmüşdür, onlardan yuxan isə alp çəmənlikləridir. Bununla belə

Anadolu yaylasında sün"i suvarma nəticəsində yüksək buğda və arpa

məhsulu almaq mümkündür. Ona görə də Daxili Anadolu

Türkiyənin əsas taxılçılıq rayonudur. Bundan əlavə burada gözəl qış

və yay otlaqlan mövcuddur. Bu otlaqlar da iri buynuzlu heyvanlar,

qoyun və məşhur anqor keçilərinin yem bazasını təşkil edir.

Əhalisi: Türkiyənin əhalisi 63,4 mln (1995) nəfər olmaqla

əhalinin orta sıxlığı hər 1 kv km-də 81 nəfər təşkil edir. Əhalinin

80%-ə yaxını türk, 17%-i kürdlərdən ibarətdir. Türk dili rəsmi

dövlət dilidir. Bundan başqa kürd və həmçinin ərəb dili də

yayılmışdır. Hakim din - islamdır (müsəlmanlar, əsasən sünnilər

əhalinin 99%-ni təşkil edir). Təbii artım - 25,33 nəfər, ölüm - 5, 6

nəfər (hər 1000 nəfərə 1995) təşkil edir. Orta ömür uzunluğu: kişilər

69 yaş, qadınlar 74 yaş (1995) təşkil edir.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyənin əhalisi təbii

artım hesabına 2,5 dəfədən çox artmışdır. Əhalinin 50%- dən çoxunu

20 yaşa qədər cavanlar təşkil edir. Qadınlara nisbətən kişilər say

e"tibarilə üstünlük təşkil edirlər. Bu nəhəng əmək ehtiyatlan kənddə

özlərinə iş yeri tapa bilmir, 60-70-ci illərdə kəndlərdən əhalinin

şəhərə güclü axını başlamışdır və nəticədə urbanizasiya prosesi

güclənmişdir. Şəhər əhalisi bütün əhalinin 50%-ni təşkil edir.

Türkiyədə mövcud olan 24 mln əmək qabiliyyətli əhalinin 44%-i

kənd təsərrüfatında, 41%-i

259

xidmət sahəsində, 15%-i sənayedə çalışırlar. Böyük şəhərləri İstanbul

və Ankaradır.

İstanbul (əhalisi 14 mln nəfərə yaxındır). Türkiyənin birinci

nəqliyyat, sənaye (istehsalın 1/4-dən artığı) maliyyə, ticarət və mədəni

mərkəzidir. Dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri kimi məşhurdur.

İstanbul ətrafında şəhər aqlomerasiyası durmadan artır.

1923-cü ildən Türkiyənin mərkəzi şəhərinə çevrilmiş

Ankaranın əhalisi 50 dəfədən çox artmış, 2,5 mln ötmüşdür.

Ankaranın böyük bir hissəsi köhnə şəhər kimi dar küçələr, gildən

tikilən evlərlə doludur. Şəhərin ətrafında "gecəqondular*' daha çox

nəzərə çarpır ki, bunlar da kəndlərdən gələn əhalinin hesabmadır.

Hər kv. km əhalinin sıxlığı 60 nəfərdir. Dəniz kənarı rayonlannda,

xüsusən qərbdə sıxlıq içərilərə nisbətən 2-5 dəfə artıqdır.

Miqrasiyalann qərbə axını əhalinin ərazi üzrə yerləşməsindəki

qeyri-bərabərliyi yaradır. Əhalinin şərqdən qərbə urbanizasiya

prosesinin güclənməsi inkişafın qeyri-bərabər regionallaşmasını

yaradır. Qərb rayonları inkişaf edir, şərq rayonları isə çox geri qalır.

Türkiyədə yaşayış məntəqələrinin aşağıdakı tipləri

mövcuddur. 2 min əhalisi olan yaşayış məntəqəsi kənd: 2-10 min

əhalisi olan fəhlə qəsəbəsi, əgər belə qəsəbə vilayət mərkə- zidirsə 0

şəhərə bərabər sayılır. 10 mindən yuxan əhalisi olan məntəqə şəhər

sayılır.

Təsərrüfatı: əsas göstəricilərə əsasən Türkiyə inkişaf

etməkdə olan ölkələrə aiddir. Ancaq bir sıra xüsusiyyətlərinə görə

onlann əksəriyyətindən seçilir. Türkiyə heç vaxt müstəmləkə

olmamışdır. Ancaq yanmmüstəmləkə kimi imperialist dövlətlərdən

müəyyən asılıhqlan olmuşdur.

1923-cü ildə ölkədə respublika quruluşu qurulduqdan sonra,

hökumət bu asılılığın və feodal geriliyin aradan qal- dınlması üçün

var qüvvəsini sərf etmişdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələr arasında

Türkiyə birinci olaraq ağır sənayeni, nəqliyyat, rabitə, banklar və s.

sahələri milliləşdirmişdir. İqtisadiyyatda dövlət sektorunu

yaratmışdır. Bununla belə şəxsi kapitalın əlində bütün sənayenin

2/3-i yüngül və eynilə də yeyinti sənayesinin əsas hissəsi

cəmlənmişdir.

260

30-cu illərdə etatürkçülük Türkiyə hökumətinin vacib iqtisadi

siyasət prinsipi olmuşdur. Yeni müasir zavod və fabriklərin, şaxta və

yataqlann, dəmir yol və şosse yollan tikilməsi, bank və digər

kredit-maliyyə institutlannın əsası qoyulur, dövlət kənd təsənüfaiı

sahələrinə və xarici ticarətə qanşmağa başlayır. Bu illərdə apanimış

etatizmi tədbirlərinin siyahısı çoxdur. İndi bütün dəmir yol

nəqliyyatı, rabitə vasitələri, dəniz nəqliyyatının 50%, kredit-bank

sisteminin 75%-i, e"mal sənayesinin 1/3, hasil etmə sənayesinin

75%-i, praktiki cəhətdən bütün elektrik stansiyalan dövlətin əlində

cəmlənmişdir.

Türkiyə iqtisadi inkişaf planı və sənayeləşdirməyə tez

başlamışdır.

Müasir Türkiyə - Aqrar - yeni inkişaf etməkdə olan sənaye

ölkəsidir. 1970-ci ildə Ciddə iqtisadi böhran nəticəsində ölkədə güclü

sosial gərginlik yaranır. 1971-ci ildə hakimiyyəti hərbiçilər ələ alır,

ictimai təhlükəsizlik hökuməti yaradırlar. 1980-ci ildə növbəti

sosial-siyasi böhran nəticəsində hərbiçilər hakimiyyəti ələ alırlar.

1983-cü ildən mülki hökumət hakimiyyətə qayıtmış, indi də davam

edir.

1980-ci ildən Türkiyə sənayesinin daxili dövriyyə məhsu-

lundakı (DDM) payı kənd təsərrüfatını üstələyir. Buna baxmayaraq

kənd təsərrüfatında iqtisadi aktiv əhalinin 3/5 çalışır. Türkiyə inkişaf

etməkdə olan ölkələr içərisində bir sıra sənaye məhsullan,

dağ-mə"dən (kömür, xromit, mis, sürmə), metallurgiya, neft,

toxuculuq, yeyinti, tikinti və kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalında

görkəmli yerlərdən birini tutur. Kənd təsərrüfatında (ÜMM 18%)

tütün, pambıq, taxıl bitkiləri, zeytun, paxlalılar, sitrus bitkiləri, şəkər

çuğunduru yetişdirilir. Heyvandarlıq da yaxşı inkişaf etmişdir.

Türkiyənin nisbətən tez sənaye- ləşdirilməsinə baxmayaraq, iqtisadi

cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkə olaraq qalır.

1930-cu illərdə başlanılmış bir sıra radikal sosial-iqtisadi

dəyişikliklər tamamlanmışdır. Kəndlərdə mülkədar hakimiyyəti ilə

yanaşı yeni fermer təsərrüfatlan da hökm sürür. Kasıblar və

ortabablar şəhərlərə axışırlar. Ölkədə kütləvi işsizlik hökm sürür.

Türkiyə təsərrüfatının əsas xüsusiyyəti Qərbi Avropa

ölkələrinin iqtisadiyyatlan ilə sıx əlaqəsindədir. Ən əsası isə

261

"ümumi bazar ölkələri" ilə olan əlaqədir ki, həmin ölkələrdə 1

mln-dan artıq türk vətəndaşlan çalışırlar.

Sənayedə Türkiyə kömür (əsasən qonur), qara və əlvan metal

filizləri, kimyəvi xammallar hasilatında xüsusi nəzərə çarpacaq

mövqe tutur. Energetika, xüsusilə elektrik enerjisi istehsalında geri

qalır. Əsas eneıji mənbəi xaricdən gətirilən neft və neft məhsullan

əsasında işləyən İES-dır. Son vaxtlar nəhəng SES-nm tikilməsinə

baxmayaraq (o cümlədən, 1970 ildə Fərat çayı üzərində tikilən SES

1,2 mln kVt gücündə) onlar elektrik eneıjisinin 1/3-ni istehsal edirlər.

Ölkədə öz xammal bazası hesabına qara və əlvan metallurgiya

sənayesi yaradılmışdır. Ən böyük metallurgiya kombinatı

İskəndərunda və alüminium kombinatı isə Seyid-Şəhirdə

yaradılmışdır.

Maşınqayırma, xaricdən gətirilən ehtiyat hissələri əsasında

avtomobil, traktor, elektrotexnika avadanlığı və elektronika,

həmçinin gəmiqayırma, vaqonqayırma və s. istehsalı yüksək sürətlə

inkişaf etdirilir.

Kimya sənayesi əsasən mineral gübrələr və məişət avadanlığı

buraxır.

Toxuculuq sənayesi, xüsusən pambıq parça sahəsi əsaslı

surətdə inkişaf etdirilir. 30-cu illərdə Kayseridə və Nazillidə

toxuculuq kombinatlan tikilib istifadəyə verilmişdir. Sonradan yeni

müəssisələr də tikilmişdir.

Yeyinti və ərzaq sənayesində əsasən birinci növbədə

unüyütmə, tərəvəz meyvə konservi, şəkər, tütün və digər müəssisələr

fəaliyyət göstərirlər.

Kənd təsərrüfatı: - məhsullan dəyərinin 2/3-ni bitkiçilik

verir. Burada taxılçılıq təsərrüfatına üstünlük verilir. Ölkənin

mərkəzi rayonlannda buğda əkilməsinə diqqət verilir. Texniki

bitkilər bütün əkinlərin 1/7-ni təşkil edir. Onlar əsasən sahil

rayonlannda, suvanlan torpaqlann geniş yayıldığı ərazilərdə

becərilir. Onlann istehsalı intensiv xarakterə malik olması və yüksək

əmtəəlik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Pambıq, tütün (ən

keyfiyyətli Şərq sortlan), əncir, sitrus bitkiləri, qoz, xaş-xaş (opium)

və s. ölkənin əsas ixracını təşkil edir.

Türkiyə iri buynuzlu və davar heyvandarlığa malikdir (50

mln qoyun). Anadolu və Ermənistan yaylasının quru-daşlı

262

çınqıllı ərazilərində heyvandarlıq aşağı səviyyədədir. Ərazinin

mərkəzi hissələrində Anqor keçiləri saxlanır ki, onlar gözəl yunu ilə

məşhurdurlar. Onlardan istehsal olunan yunun satışında (ixracında)

Türkiyə ikinci yeri tutur.

Nəqliyyat - Türkiyə nəqliyyatı zəif inkişaf etmişdir (xüsusilə

dəmir yolu). Dəmir yollan əsasən bir xətlidir, köhnə tipli

paravozlardan istifadə edilir. Dəmir yollannın ümumi uzunluğu 8401

km-dir. Bir çox daxili rayonlann öz aralarında və sahil rayonlan ilə

əlaqələri zəifdir. Dəniz donanmasının tonnajı ölkənin tələbatına

uyğun deyildir. Ən böyük limanlan İzmit, İskəndərun, Zonquldak,

Mersini, Stambul, Samsun, Trabzondur.

ikinci dünya müharibəsindən sonra avtomobil nəqliyyatı

sür"ətlə inkişaf edir. Hazırda avtomobil nəqliyyatı yük daşımalarının

4/5-nü həyata keçirir. Ən çox isə beynəlxalq turizm və tranzit

yükdaşımalann sür"ətlə inkişafı ilə əlaqədardır. Avtomobil yollannın

uzunluğu 49615 km təşkil edir.

Xarici iqtisadi əlaqələri: - əsas istiqaməti "Ümumi bazar"

iqtisadiyyatı ölkələrinə yönəldilmişdir. Burada məqsəd Türkiyənin

tədricən buraya qoşulması, birləşməsi onun bərabər hüquqlu ölkə

kimi çıxış etməsidir. Eynilə də onun xarici iqtisadi əlaqələrində ABŞ,

MDB ölkələri (60-cı illərdən sonra), o cümlədən hazırda Azərbaycan

respublikası ilə olan əlaqələr geniş və həm də xüsusi yer tutur.

Türkiyənin ixracının əsasını kənd təsərrüfatı məhsullan, sənaye

xammalları, idxalında isə əsas yeri müxtəlif maşınlar, avadanlıq,

nəqliyyat vasitələri tutur.

263

X FƏSİL

İRAN KÖRFƏZİ OPEK ÖLKƏLƏRİNİN

İQTİSADİYYATININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Hamıya mə"lumdur ki, İran körfəzi ölkələrinin

iqtisadiyyatında neft təsərrüfatı nə qədər böyük əhəmiyyətə

malikdir. Bunu demək kifayətdir ki, Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt və

İrandan ixraca daxil olan neftin payı 90-95% təşkil edir. Üstəlik İraq,

Qatar və BƏƏ ilə birlikdə bu hətta 95-100% təşkil edir. Neft

dollannın axını sayəsində bu ölkələr nisbətən qısa bir müddət ərzində

öz iqtisadiyyatlannı yenidən qurmağın öhdəsindən gəlmiş və əhalinin

adambaşına yüksək gəlirini (BƏƏ və Qatarda - 27 min dollar və

dünyada birinci yer) təmin etmişlər. Xüsusən neft zənginlikləri İran

körfəzi ölkələrinin Asiyanın və bütövlükdə dünya xəritəsində

geopolitik mövqeyini müəyyən edir.

Neft geologiyası sahəsindəki mütəxəssislər ilk ehtiyat

mənbələrinin həcminə görə neft yataqlarını beş qrupa: kiçik (10 mln

t-a qədər), orta (10-50), böyük (50-100), nəhəng (500-1000) və unikal

(1 mlrd t-dan artıq) ayırırlar. Tanınmış neft - geoloqlannın

göstəricilərinə görə 80-ci illərin əvvəllərində mə”lum olan 25 min neft

yatağının yalnız 45 (0,18%) unikal və nəhəng qruplanna aid

edilmişdir. Onlann ümumi ehtiyaldakı payı 80% artıq təşkil edir.

Belə yataqlarla zəngin olan neft Yaxın və Orta Şərq regionunda

cəmlənmişdir. Ona görə də neft ehtiyatına görə bu region heç bir

müsabiqəsiz dünyada birinci yeri tutur. Bu region daxilində isə

birinci yeri İran körfəzi neftli- qazlı hövzəsi tutur.

Burada neftli-qazlı qat 1500-3000 m dərinlikdə yerləşir. İran

körfəzi hövzəsinin nəhəng və unikal yataqlan aşağıdakı cədvəldə

verilir. Aydın olur ki, onlar ən çox Səudiyyə Ərəbistanı, İran, İraq,

Küveyt, BƏƏ və Qatarda cəmlənmişdir.

264

Cədvəl 17. İran körfəzi hövzəsindəki nəhəng və unikal neft yataqları

Yataq Ölkə Ehtiyatın miqdarı

mlrd t

Ha var Səudiyyə Ərəbistanı 11,9

AAa-Cari İran 10,0

Bövük Burqan Küveyt 9.3

Səfanivə Səudiyyə Ərəbistanı 3,5

Kirkuk İraq . _ 3,0

Rumaylə İraq 2.8

Rəudatavn Küveyt . 2,0

Abkayk Səudiyyə Ərəbistanı _ _ 1,6

1 leçsaran İran _ _ 1,5

Marun İran 1,4

Firevdun-Mərcan İran. Səudiyyə Ərəbistanı 1,3

Əh vaz İran _ .. 1,2

Katü' Səudiyyə Ərəbistanı 1,2

Ihbi-Hökumə İran .. . 1,1

Zubayr İraq .. 1,0

Damman Səudiyyə Ərəbistanı 0.8

Berri Səudiyyə Ərəbistanı 0.8

Hüseyniyə Səudiyyə Ərəbistanı 0.8

Abu-Xadriyə Səudiyyə Ərəbistanı 0.8

Vofra Küveyt _ . 0.7

Murban BƏƏ 0.6

Dühan İran 0,6

Məsç id-Süleyman İran 0,5

Bu-Xəza Bəə 0,5

Ilavar neft yatağı təkcə Yaxın və Orta Şərqdə deyil, dünyada

ən böyük yataq hesab edilir. Bura geofiziki üsullar ilə 1949-cu ildə

açılmışdır və 250 km uzunluğu, 15-25 km enində ərazidə 1,5-3 km

dərinlikdə zəngin neft yatağı olduğu aşkar edilmişdir. Bir sıra illərdə

burada neft hasilatı 100 mln tondan artıq olmuşdur. Bütün istismar

dövründə isə bura neçə milyard ton neft vermişdir.

265

Avropa və amerikan bazarlannda oturur. 1974-cü ildə Səudiyyə

Ərəbistanı Yaponiyaya 5 il müddətinə bir mlrd doll. borc vermişdir.

Digər borc 10 il müddətinə 750 mln doll. Beynəlxalq inkişaf və

yenidənqurma bankına verilmişdir. 1976-cı ildə Səudiyyə Ərəbistanı

xarici ölkələrə (əsasən sənaye cəhətdən inkişaf etmiş kapitalist

ölkələrinə) 50 mlrd doll.investisiya qoymuşdur.

Kənd təsərrüfatı: İqtisadiyyatda geridə qalan sahə kənd

təsərrüfatı sektorudur. Hazırki vaxta qədər özünün primitiv

təsərrüfat formasını saxlamışdır. Bununla belə kənd təsərrüfatı

ölkənin iqtisadi həyatında mühüm rol oynayır. Əhalinin yaşayışı

üçün lazım olan vəsaitin 3/4-nə qədəri kənd təsərrüfatından alınır.

Ümumi ictimai məhsulun 6%-i kənd təsərrüfatının payına düşür.

Son vaxtlar hökumət iqtisadiyyata çoxsahəli xarakter vermək

istəyir ki, bununla da neftdən tam asılılığı aradan götürmək nəzərdə

tutulur. Ancaq yenə də əvvəlki kimi xarici kapitala istinad edilir. Belə

ki, ölkədə 1962-ci ildə Petromin dövlət kompaniyası yaradıb. Onun

məqsədi milli neft sənayesinin inkişaf etdirilməsi, xarici

kompaniyalar üzərində nəzarət, təbii resurslann öyrənilməsi və

onlann istismarından ibarətdir. Petromin vasitəsilə hökumət nəhəng

sənaye tikintisi layihələrində iştirak edir. Bu dövlət kompaniyasında

kapital qoyuluşunun yandan çoxu xarici və yerli şəxsi kapitalın

payına düşür.

1970-1975-ci illərdə ölkənin iqtisadi inkişafı planı milli

sənayenin yeni sahələrinin, nəhəng irriqasiya qurğularının, kənd

təsərrüfat mərkəzlərinin, infrasturuktur inkişafına şərait

yaratmışdır. Özünün zəngin resurslan və iqtisadi inkişafın potensial

imkanlarından istifadə etməklə Səudiyyə Ərəbistanı regionda inkişaf

etmiş ölkələrdən biri olmağa cəhd edir.

1975-ci ildə kənd təsərrüfatı ölkənin ərzağa olan tələbinin

ancaq 40% ödədiyi halda burada əhalinin 75% məşğul olurdu.

Becərilən torpaqlann miqdan 460 min ha, daha doğrusu ölkə

ərazisinin 2%-ni təşkil edir. Bununla belə təxmini hesablamalara

görə kənd təsərrüfatında istifadə edilə biləcək torpaqlar ölkə

ərazisinin 15%-ni təşkil edir (32 mln ha yaxın).

270

Əsas kənd təsərrüfat rayonlan dəniz sahili Asira yaylası və

Tixam vadisindö yerləşmişdir. Bu ərazilərdə yağışlı illərdə 1000 mm

yağıntı düşür və becərilən torpaqlann 60% burada yerləşir. Digər

rayonlarda suvarmasız becərmə mümkün deyildir.

Səudiyyə Ərəbistanında torpağın üç əsas mülkiyyət forması:

şəxsi mülkiyyət (mülk) torpaqlan, köçəri və yanmköçəri tayfaların

torpaqlan (dira), dövlət torpaqlan (bayt al-mal) mövcuddur.

Torpaqlann əsas hissəsi padşah ailəsi, müsəlman ruhani rəhbərliyi

nəslinə məxsusdur. Becərilən torpaqlann 60% icarəyə verilir. Ən

geniş icarə forması iqtisadi yardarlıqdan (icarə haqqı məhsul ilə

ödənilən torpaq icarəsi) istifadə edilir. Kənd təsvənüfat fəhlələrinin

əməyi və maşınlardan istifadə edən təsərrüfatlann sayı azdır.

Son illər Səudiyyə Ərəbistanında kənd təsərrüfat istehsalının

artması ən"ənəsi müşahidə edilir. Bu artma mənimsənilmiş sahələrin

gübrələr və yeni aqrotexniki metodlann nəhəng suvarma və drenaj

sistemlərinin, bədlər, artezian quyularının qazılması ilə istifadənin

intensivləşdirilməsi hesabına həyata ke(^irilir. Səudiyyə Ərəbistanı

şəraitində torpaqlann kənd təsərrüfatında istifadə edilməsi

vəziyyətinə gətirilməsi üçün, hədsiz qüvvə, güclü kapital qoyuluşu

tələb olunur. Ona görə dövlət bir sıra bəndlərin və kənd təsərrüfatı

təcrübə fermala- nnın tikilməsini öz üzərinə götürmüşdür.

Kənd təsərrüfatı bankı ölkədə kənd təsərrüfatının inkişafı

üçün müəyyən qədər kredit buraxır.

Əl-Xasa və Cizandakı suvarma kompleksləri Səudiyyə

Ərəbistanının inkişafı üçün qabaqcıl obyektlərdir. Burada suvarma

kanallan şəbəkəsinin tikilməsi 20 min ha yeni torpaqlann

mənimsənilməsinə səbəb olmuşdur. Eyni zamanda bu ərazilərdə

qumlann hərəkətinin saxlanılması sahəsində də xeyli işlər

görülmüşdür. 1970-ci ildə Cizan vadisində 316 m uzunluğu və

hündürlüyü 35 m olan bəndin tikilməsi orada 8 min ha torpağı

suvarmaq üçün su toplamağa imkan verir. Ana şəhərində suvarma

sistemləri ilə eni 350 m, hündürlüyü 33 m olan bənd tikilmişdir. Kiçik

bəndlər Deray, Xareymala və Müğəmmədə istismara verilmişdir.

Yağış sulan və yeraltı sulann istifadə

271

neft mədənləri və neft borulan səhra landşaftının üzvülərinə

çevrilmişlər.

Səudiyyə Ərəbistanı - mütləq teokratik monarxiyadır.

Dövlətin başında - qanunvericilik və icra hakimiyyətini öz əlində

birləşdirən padşah (kral) durur. O, eyni zamanda dövlətin dini

rəhbəridir. İnzibati cəhətdən ölkə dörd əyalətə: Həc, Hicaz, Əsir və

Şərq əyalətinə bölünür.

Təbiəti: Səthi quruluşuna görə Ərəbistan qərb tərəfindən

nisbətən qalxmış geniş yayladır. Yüksəklik 400-dən 1000 m arasında

dəyişir. Relyefinə görə Səudiyyə Ərəbistan, bir neçə rayona: Tixam,

Hicaz dağları və Əsir, daxili səhra yaylası və şərqi sahil Əl-Xas

ovalığına bölünür.

Səudiyyə Ərəbistanı isti səhra iqlimi zonasında yerləşir.

Ölkənin müxtəlif vilayətlərində iqlimin oxşar olmasına baxmayaraq,

bir sıra rayonlarda iqlim özünəməxsus xüsusiy/ət daşıyır.

Qırmızı dənizin sahilləri - Tixama (isti ölkə) dünyatın isti və

bürlrälü yerlərindən biridir. Burada heç vaxt temperatur+15° aşağı

düşmür və +45° kimi qalxır. İstilər o qədər güclü ohr ki, sahildə

suyun hərarəti +29° çatır. Daxili rayonlann iqlimi quruluğu və

kontinentallığı ilə səciyyələnir. Bu rayonlarda aava quru olur, havada

rütubət olmur. İyul ayının orta temperaturu +30, yanvarda +10 təşkil

edir. Bu yerlər üçün temperatur və rütubətə tə"sir edən vacib faktor

qorxulu isti şərq küləkləri - səmumdur. Bu küləklər tufan qaldınr

temperatur +50 çatır.

Yağışlann Səudiyyə Ərəbistanı üçün böyük əhəmiy;/əti vardır,

ölkədə şirin sulu göl və axar çaylar yoxdur. Ona ğ^rə ölkədə yeraltı

sulann böyük əhəmiyyəti vardır.

Səudiyyə Ərəbistanının təki faydalı qazıntılarla zəngindir.

Neftin kəşf edilmiş yataqlan 20 mlrd t yaxındır və o, 125 ilə çata bilər.

Neft nisbətən dayazda (1300-3000 m dərinlikdə) yerləşməklə, növ

müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Tərkibində kükürd az olan neft keyfiyyətli

sayılır və böyük tələbata malikdir. Neftlə yanaşı küllü miqdarda təbii

qaz ehtiyatlanna malikdir. Onun ehtiyatı 1780 mlrd kub m təşkil

edir. Son zamanlar lazımı qədər dəmir və mis filizi yataqlan Xuma və

Cabel- farasan (Ciddədən təxminən 140 km şimala), Boyadda

(Ciddədən 25 km cənub- şərqə), El-Eyes (ölkənin şimalında) aşkar

edilmişdir. Mis

268

həmçinin Kuruqda (Ciddə yaxınlığında) olduğu

müəyyənləşdirilmişdir.

Əhalisi: 19,4 mln nəfərlik əhalisi olan Səudiyyə Ərəbistanı -

köçəri və yanmköçəri ölkədir. Oturaq əhali şəhərlərdə və vadilərdə

cəmlənmişdir, 60-ci illərin əvvəlində 24%-ə yaxın olmuşdur. İqtisadi

aktiv əhalinin 60%-i kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur. Əhalinin orta

sıxlığı hər kv. km-ə 11 nəfər təşkil edir. Əhalinin illik artımı 2% təşkil

edir. Əhalinin çox hissəsi ərəblərdir. Ərəb olmayan əhalinin əsas

hissəsi Tropik Afrikadan gətirilən qullann nəsillərindəndir. Ərəb

olmayan əhalinin digər hissəsi İran, Türkiyə, Pakistan, İndoneziya və

digər müsəlman ölkələrindən gələn insanlardır. Onlar əsasən

şəhərlərdə məskunlaşmışdırlar. Bir sıra immiqrantlar Səudiyyə

Ərəbistanına zəvvarlar kimi gəlib qalanlardır. Bir sıra immiqrantlar

ölkədə nell sənayesinin inkişafı ilə əlaqədardır. Dövlət dili ərəb

dilidir.

Təsərrüfatı: Səudiyyə Ərəbistanı - zəif inkişaf etmiş əkinçilik -

heyvandarlıq ölkəsidir. Onun iqtisadi geriliyi - ölkədə feodal və

patriarxal irsi münasibətlərin qalıqlan, xarici inhisarçılardan

aslılığının hökm sürməsinin nəticəsidir. Sənayenin yeganə böyük

sahəsi neft hasilatı və neft e"malı sənayesidir. Ona da son vaxtlara

kimi nəhəng amerika konsorsiumu "Arabien amerikan oyl

kompanii" (ARAMKO) nəzarət edirdi.

Səudiyyə Ərəbistanının iqtisadiyyatı tamamilə neftdən gələn

ödəmələrdən asılı olub dövlət gəlirinin 85%-ni təşkil edir. İxracın

99%-i, ümumi milli məhsulun 53%-i neftin üzərinə

Səudiyyə Ərəbistanı 1977-ci ildə 453 mln t neft hasil etmişdir.

Bu da ildə 27-30 mlrd dollar təşkil edir. Neftdən gələn gəlirlərin

kəskin şəkildə artması ilə əlaqədar gəliri istifadə edə bilmir. Neftdən

gələn gəlirin hamısını Səudiyyə Ərəbistanı istifadə etmək imkanında

deyildir. Gəlirin bir hissəsi ölkə infrastrukturunun və bir sıra

müəssisələrin inkişafına, digər hissəsini başqa ərəb ölkələrinə kredit

verməyə sərf edilir. Bundan əlavə Səudiyyə Ərəbistanı müəyyən

qədər vəsaiti qərb kompaniyalanndan aksiya almaq yolu ilə onlann

iqtisadiyyatlarına və "neft dollarını" Qərbi Avropa və ABŞ

banklarına yerləşdirir. Ona görə də neft gəlirlərinin müəyyən hissəsi

269

Ağa-Cari yatağı 1937-ci ildə aşkar edilmiş, 1948-ci ildən isə

istismara başlanılmışdır. Bu yatağın da uzunluğu 50 km, eni isə 6-7

km olub neft burada 1,3-3,1 km dərinliklərdə yerləşir. İstismar

müddəti ərzində burada 1,5 mlrd t hasil edilmişdir.

Böyük-Burhan yatağı (El-Burhan) 1938-ci ildə aşkar edilmiş

və 1946-cı ildən istismara başlanılmışdır. Bu da geniş, 40 km

uzunluğu və 12-15 km eni olan əraziyə malikdir. Ən məhsuldar qatlar

1,1-1,6 km dərinlikdə yerləşir. İstismar müddəti ərzində burada 2,5-3

mlrd t neft hasil edilmişdir.

Səfaniya yatağı 1953-cü ildə açılmışdır. Onun uzunluğu 60

km, eni 20 km-dir. Məhsuldar qatın orta dərinliyi 1,5-2 km təşkil

edir. Digər yataqlardan fərqli olaraq Səfaniya yatağı əsasən İran

körfəzinin şelf zonasında yerləşməklə dünyada ən böyük dəniz yatağı

hesab edilir. İlk neft ehtiyatına görə Səfaniya yatağı Şimal dənizinin

bütün yataqlarından çoxdur.

Kirkuk yatağı İraqın şimalında, İraq Kürdüstanında yerləşir,

1927-ci ildə aşkar edilmişdir. Yataq 100 km uzunluğa və 5 km enində

ərazini əhatə edir.

İran körfəzi hövzəsi dünyada təkcə nəhəng yataqlannın olması

ilə deyil, eyni zamanda neftin keyfiyyətinə (nisbətən yüngül və az

kükürdlüdür), neft quyulannın debitinin həcminə görə də seçilir. Ona

görə də onlann çoxu fantanlıdır. Onlann orta məhsuldarlığı Səudiyyə

Ərəbistanı, İran, İraq, Küveytdə sutka ərzində 800 t təşkil edir. Orta

dünya göstəricisi isə sutka ərzində 3 t təşkil edir. Havar və Böyük

Burhan yataqlannda orta sutkalıq debit 700-800 t, bəzi hallarda isə

1500-2000 t təşkil edir. Bu cəhətdən dünya "rekordçusu" Ağa-Cari

yatağıdır ki, burada bir çox quyular sutka ərzində 3-5 min t, bəzən isə

10 min t neft verir. Belə halda hesablamaq çətin deyildir ki, bir min

quyu sutkalıq 1 t debitlə il ərzində 365 min t neft- vermək

qabiliyyətinə malikdir.

Bu xüsusiyyətlə neftin çıxanimasına məsrəflərin aşağı olması

aydınlaşır. Belə ki. Səudiyyə Ərəbistanında 1 t neftin əldə edilməsinə

4-dən 7 dollara qədər sərf olunduğu halda ABŞ-da 60-dan 80 dollara.

Şimal dənizində 75-dən 100 dollar təşkil edir.

Beləliklə də dünyada neftin maya dəyəri bu hövzədə ən

aşağıdır.

266

Statistik göstəricilərdən aydın olur ki, 1985-1990-cı illər

ərzində dünyada kəşf edilmiş neft ehtiyatlan 80-100-dən 150 mlrd

tona kimi artmışdır. Burada da əsas artım İran körfəzi ölkələrinin

payına olmuşdur. Bu da öz növbəsində neftlə tə"min olunmanın

vaxtını 90-cı illərdə İran, Küveyt və BƏƏ 100 ilə və daha çox.

Səudiyyə Ərəbistanında 86 il artıraraq ümumdünya göstəricisindən

iki dəfə artıq təşkil etmişdir. Yeni açılmış yataqlar içərisində

nəhəngləri də vardır. İranda (Cənubi fars şelf zonasında nəhəng

yataqlann kəşfi) yeni nəhəng qaz yataqlannm kəşf edilməsilə əlaqədar

təbii qaz ehtiyatlan da nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır. Belə

şəraitdə İran daxili tələbatı artırmaqla, qaz hasilatını iki dəfə

artırmaq nəzərdə tutur. Hətta magistral qaz kəmərləri ilə təbii qazın

Türkiyə, Azərbaycan, Ermənistan, Qara dəniz sahili boyunca Qərbi

Avropaya nəql edilməsi nəzərdə tutulur. Ukrayna artıq ildə 25 mlrd

m3 qaz almaq haqda İranla müqavilə bağlamışdır. Ermənistan da

oradan 7 mlrd m3 təbii qaz almağı nəzərdə tutmuşdur. İrandan 5400

km uzunluğunda təbii qaz kəmərinin Pakistan və Hindistana

çəkilməsinə baxılır.

İranın 2000-ci ilin sonuna kimi təbii qaz ixracına görə

Rusiyadan sonra ikinci yerə çıxacağı nəzərdə tutulur.

SƏUDİYYƏ ƏRƏBİSTANI (SƏUDİYYƏ ƏRƏBİSTANI KRALLIĞI)

Səudiyyə Ərəbistanı Ərəbistan yanmadasımn 2/3-ni, Qırmızı

dəniz və İran körfəzində bir sıra əraziləri əhatə edir (2150 min kv

km). Səudiyyə Ərəbistanı şimaldan İordaniya, İraq, Küveyt; cənub və

cənub şərqdən Yəmən Ərəb respublikası, YXDR, Oman, Birləşmiş

Ərəb Əmirliyi və Qatarla həmsərhəddir. Qərbdə ölkənin ərazisi

Qırmızı dəniz, şərqdə - İran körfəzi sulan ilə yuyulur. Əhalinin sayı

19,4 mln nəfər (1996 il), əsas əhalisi ərəblərdir. Mərkəzi şəhəri Ər

Riyaddır.

Səudiyyə Ərəbistanı mö"cüzəli, ziddiyyətli, təzadlı ölkədir.

Köçərilərin səhrada patınarxal həyatı və oazislərdə əkinçiliklə məşğul

olmaları, şəhərlərdə çox qədim binalarla yanaşı ultramüasir binalar,

avtomobil və təyyarələr Məkkə ziyarətinə gedən müsəlman

zəvvarlann adi hərəkət vasitəsidir. Səhradakı

267

edilməsilə yanaşı dəniz suyunun şirinləşdirilməsi sahəsində də iş

apanlır.

Səudiyyə Ərəbistanında becərilən əsas kənd təsərrüfat

bitkiləri xurma, buğda, arpa, qarğıdalı, dan və kalışdır. Xurmanın

yetişdirildiyi rayonlar: El-Xasa, Hicaz və Asirdir. Xurmanın burada

70-ə qədər növü vardır. Hər il orta hesabla 250 min t xurma yığılır.

Xurma istehsalı sahəsində Səudiyyə Ərəbistanı (İraq, BƏƏ və

İrandan sonra) dünyada dördüncü yerdə durur. Bağçılıq Əl-Xasa,

Ət-Taif və Asir rayonlannda inkişaf etməklə nanngi, limon, ərik,

şaftalı, alma, armud, püstə, nar, əncir, banan və ü^m yetişdirilir.

Ölkə iqtisadiyyatında köçəri və yanmköçəri heyvandarlıq

böyük əhəmiyyətə malikdir. Səudiyyə Ərəbistanında dəvəçilik yaxşı

inkişaf, etdirilir və bu ölkə "dəvəçiliyin anası" adlanır.

Heyvandarlıqda qoyunçuluq üstün yer tutur. Dağlıq ərazilərdə

keçilərə daha üstünlük verilir. Ərəb atlan dünyada şöhrət

qazanmışlar. Burada Əl-Qasım, Həcc rayonlannda minik atları

yetişdirilir.

Səudiyyə Ərəbistanı ət idxal edən ölkədən ixrac edən Ölkəyə

çevrilmişdir.

Ölkə iqtisadiyyatında nisbətən daha inkişaf etmiş sahə neft

hasilatı və neft e"mab olub ölkənin ümumi milli məhsulunun çox

hissəsini verir. Dövlətin xarici neft inhisarçıları üzərində nəzarəti

böyük miqyas alır. Bununla əlaqədar Səudiyyə Ərəbistanı hökuməti

ilə öz neft payının 80%-ni neft kom- paniyalanna satmaq haqda

razılığa gəlinmişdir. Yerdə qalan neft PETROMİN vasitəsilə realizə

edilməlidir.

Neft hasilatına görə Səudiyyə Ərəbistanı dünyada dördüncü

yerdə və ixracına görə isə birinci yerdə durur. Səudiyyə

Ərəbistanında 14 yataqda .neft çıxarılır. ARAMKO kompaniyasının

neft kəmərlərinin uzunluğu 3 min km təşkil edir. Hasil edilmiş neft

kəmər vasitəsik^ Ras-Tannura limanına (daşınma üçün) çatdınhr.

Limanda yerlə.'^ən neft təmizləmə zavoduna (18,4 mln t gücündə),

sonra Man ama (Bəhreyn) neftayırma zavoduna, "toplayn" neft

kəməri ilə 1720 km Abkaykdan Sayda limanına (Livan) axıdılır.

272

Hasil etmə sənayesinin digər sahələri zəif inkişaf etmişdir.

Qırmızı dəniz sahillərində gips ehtiyatlan işlənilir. Cizan şəhəri

ətrafılannda daş duz çıxanhr.

Milli e"mal sənayesinin yaradılmasında ilk addımlar 40-cı ildə

atılmışdır. Bu əsasən ARAMKO kompaniyası vasitəsilə həyata

keçirilmişdir. Əsas qabaqcıl sahələrdən biri toxuculuq sənayesidir.

Bu istehsal sahələrinin əsas mərkəzləri Ciddə və Ət-Taif (Hicaz)

şəhərləridir. Ölkədə geniş miqyasda dəri və dulusçuluq istehsalı,

balıqçılıq gəmiləri, mirvari istehsalı və s. əsası qoyulmuşdur. Son illər

fabrik-zavod müəssisələri nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır.

Yaşayış və yol tikintisinin artması ilə ölkədə tikinti materiallan

istehsalı artmışdır (sement, şüşə).

Ciddədə ildə 45 min t gücündə olan nəhəng polad prokatı

zavodu fəaliyyət göstərir. Amerikan kompaniyalanna məxsus

avtomobil quraşdırma, elektrik kabelləri, avtomobil

akkumulyatorları, kimyəvi gübrələr və plastik kütlələr zavodlan

fəaliyyət göstərir. Sürtgü yağlan zavodu və kükürd istehsalı zavodu

Abkayk və Ciddədə fəaliyyət göstərir.

Yüngül sənayenin ilk müəssisələri meydana gəlmişdir.

Onların içərisində Ər-Riyadda tomat pastası, Ciddədə meyvə-

tərəvəz konserv zavodu, yağ-piy zavodu və Məkkədə qənnadı fabriki

fəaliyyət göstərirlər.

Böyük şəhərlər və neft mədənləri sənayesi rayonlannda qaz və

mazutla işləyən elektrik stansiyalan tikilmişdir.

Nəqliyyat kommunikasiyası Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkə

üçün olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla belə ölkədə bir tək

xətli dəmir yolu ölkənin mərkəzi Ər-Riyad şəhərini Əl-Xufuf vadisi

vasitəsilə İran körfəzindəki Damam limanı və neft sənayesi mərkəzi

Dəhranla birləşdirir. Bu 594 km uzunluğunda olan dəmir yolu

1951-ci ildə ARAMKO tərəfindən tikilmişdir. Əsas magistraldan

Əl-Xərc(35 km), Hicaz (740 km) Səudiyyə Ərəbistanının insan

yaşamayan səhralan ilə (463 km) İordaniya ilə birləşdirir. Ölkənin

Şərqində 1950-ci ildən neft sənayesinin coşğun inkişafı ilə əlaqədar

neft mə"dənlərini öz aralarında və İran körfəzindəki limanlarla

birləşdirən, eyni zamanda şərq əyalətlərini mərkəzi şəhər Ər-Riyadla

və qonşu ölkələrin şəhərləri: Küveyt, İraq, İordaniya ilə birləşdirən

şosse

273

yolu sürətlə tikilməyə başlamışdır. Transərəbistan neft kəməri

boyunca Səudiyyə Ərəbistanını Aralıq dənizi ölkələri Suriya və

Livanla birləşdirən şosse yolu uzanır. Qərb əyaləti Hicaza müsəlman

zəwarlannın gəlməsi bu ərazidə şosse yolunun çəkilməsini

stimullaşdırdı. Burada Ciddə-Məkkə (72 km), Cid- də-Mədinə (425

km), Ət-Taif-Məkkə (89 km) asfaltlaşdınlmış yollar çəkilmişdir.

Asfaltlaşdınlmış yollann uzunluğu 13 min km-dən artıqdır.

Avtomobil parklannda 200 mindən artıq maşın vardır.

Ölkədə bir sıra neft kəmərləri: (1720 km) Abkaydan Livanın

Sayda limanına (ildə 30 mln t. neft vurur), Dəhrandan Əl- Xubar və

Ras-Tənurə həmçinin Bəhreyn adasına neft kəmərləri çəkilmişdir.

Neft buraxma qabiliyyəti 50 mln t. olan Qırmızı dənizin

Yanbu limanına 1200 km uzunluğunda neft kəməri çəkilmişdir.

Səudiyyə Ərəbistanın xarici aləmlə əlaqələri əsasən dəniz yolu

ilə həyata keçirilir. Ölkənin böyük liman şəhəri Qırmızı dənizdə

yerləşən Ciddədir (yük dövriyyəsi 1,9 mln t.). Bu liman vasitəsilə

Məkkə və Mədinəyə gələn zəwarlann axını və idxalın çox hissəsi

həyata keçirilir. İran körfəzi sahilində böyük liman Dammam (yük

dövriyyəsi 1,6 mln t.) Ras-Tənurə və Mina-Saud vasitəsilə əsasən ölkə

nefti ixrac edilir. Xarici ticarət daşımalan əsasən xarici gəmiçilik

kompaniyalan vasitəsilə həyata keçirilir.

1946-cı ildə "Saudi Arabien eyrlaynz" aviokompaniyası

yaradılmışdır. Yaxın Şərqdə ən böyük hava xətti olan aviokom-

paniya Ər-Riyadı. Yaxın və Orta Şərqlə birləşdirir. Ölkədə üç

beynəlxalq təyyarə limanı: Dəhran (ABŞ keçmiş hərbi-hava

bazası, 1962 ilə mülki təyyarə limanına çevrilmişdir), Ciddədə və

Ər-Riyadda. Təyyarə limanlan həmçinin Mədinə və Ət- Taifdə də

vardır.

Xarici ticarət ölkənin iqtisadi həyatında olduqca mühüm rol

oynayır. İxracın əsas məhsulu - neft və neft məhsullandır. Həmçinin

nar, xurma, quru balıq, xam dəri, pambıq ixrac edilir. İxracın böyük

hissəsini Yaponiya, Böyük Britaniya, ABŞ, İtaliya, Niderland, AFR,

Fransaya göndərir. Ölkənin Ərəb ölkələrinə ixracının payı 6,4 %

təşkil edir. Əksinə isə maşınlar, elektrik avadanlığı, nəqliyyat

avadanlığı, ərzaq məhsullan,

274

tikinti materiallan, toxuculuq və tikili paltar, kimyəvi mallar idxal

edir. Sənaye avadanlığı gömrük vergisindən azad edilir. Xarici

məhsullann tə"minatçısı ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa,

AFR, Livan, Avstraliyadır. Ölkə aktiv xarici ticarət saldosuna

malikdir. İxrac 3-4 dəfə idxaldan üstünlük təşkil edir.

275

XI FƏSİL

ŞƏRQİ AVROPA ÖLKƏLƏRİNİN

İQTİSADİYYATI

Şərqi Avropa ərazi təsərrüfat strukturu t.M.Maerqoyz,

P.M.Alampiyev, N.V.Alisov, E.B.Valev, V.B.Maksakovsk, Y.V.İliniç,

N.S.Mironenkonun əsərlərində xarakterizə edilmişdir. Bu strukturun

iki əsas xüsusiyyətinin olduğunu söyləmək olar.

Birincisi - 50-80-ci illərdəki yüksək sənayeləşmə tempi Şərqi

Avropanın dünyanın sənayeləşmiş subregionlanndan birinə

çevirmişdir. Onun ərazi-təsərrüfat strukturunu sənaye ra- yonlan və

qovşaqlan, qüvvəli nəqliyyat magistral və yanmma- gistrallan kimi

əsas düyün elementləri müəyyənləşdirir. Şərqi Avropanın səkkiz

ölkəsində E.B.Valev tərəfindən hər birində lOO-dən 300 minə və

bəzən 1 mln nəfər çalışan 40 sənaye rayonu və 200 sənaye qovşağı

aynimışdır. Bu qovşaqlann çoxu münasib rayonlann tərkibinə daxil

olur, rayonlar isə öz növbəsində sənaye qurşaqlan əmələ gətirir.

ikincisi - Buijua quruluşundan Şərqi Avropa ölkələri üçün

geniş zəif inkişaf etmiş aqrar rayonlar və ona münasib əhali cəmlənən

geniş ərazi miras qalmışdır. Bunlara ilk növbədə Polşa voevodluğu,

Slovakiya, Moldova, Rumıniyada Dobruca, Olteniya, Dunayboyu və

Qara dəniz sahili, Bolqanstanın Ro- doisk və Pirinsk vilayətləri,

Bosniya, Herseqovina, Makedoniya, Çernoqoriya və Yuqoslaviyada

Kosova aid edilir.

Buna görə Şərqi Avropa ölkələrində regional siyasət bütün

müharibədən sonrakı dövrdə iki əsas məqsəd daşıyırdı.

l)Köhnə sənaye rayonlannın rekonversiya edilməsi. 2)ge- ri

qalmış aqrar rayonlann yüksəldilməsi və sosial-iqtisadi inkişaf

səviyyələrini bərabərləşdirmək. Köhnə sənaye tipli 21 rayon vardır.

Onlann istiqamətləri müxtəlifdir. Belə ki. Yuxan Sile- ziya, Krakov,

Şimal - Moravek və Xunedoarareşinski rayonlan əsas istehsal

sahələrinin ixtisaslaşmasına görə maşınqayırma və

276

kimya sənayesinin inkişafı ilə kömür-metallurgiya, Aşağı- Dunay,

Sofiya-Pemik və Orta-Bosniya - metallurgiya maşınqayırma profilinə

aid edilir. Sonra böyük qrup qonur kömür, energetika, aliminium

sənayesi ilə, maşınqayırma ilə (Şimal- Qərb, Dunay sahili və Orta

Dunantul), qara metallurgiya, maşınqayırma və kimya sənayesi ilə

şimali Karpatqabağı rayon Qərbi-Moldava rayonunu neft-qaz, kimya

və toxuculuq sənayesinə aid etmək olar. Budapeşt, Orta-Munten,

Belqrad və Orta Xorvat rayonlannı neft-kimya ilə maşınqayırma və

toxuculuq sənayesinə, Mərkəzi Transelvaniya maşınqayırma kimya

profilli rayona aid edilir. Nəhayət Lodz, Orta-Çexiya, Şimali

Sloveniya rayonlan maşınqayırma və toxculuq profilli rayonlan

sırasına aiddir.

Müharibədən sonrakı dövr ərzində bütün bu rayonlar

rekonstruksiyaya mə''ruz qalmışlar. Bu istehsalın yuxan

mərtəbəsində "qeyri istehsal sfera"sının inkişafında, təbiətin

mühafizəsinə aid tədbirlərdə öz əksini tapmışdır və s. Digər tərəfdən

bu proses tamamlanmamışdır.

Bunlar hamısı planlaşdırmanın səhvi, vəsaitin çatış- maması,

eyni zamanda təsərrüfatın ümumi ərazi xüsusiyyətləri və s.

əlaqədardır. Ola bilsin ki, bu xüsusiyyətlər kömür metallurgiya və

toxuculuq daha doğrusu "klassik" köhnə sənaye rayonlannda əyani

surətdə təzahür edir. Biz buna Polşanın Yuxarı Sileziya - Krakov və

Lodz rayonlan timsalında baxacağıq.

Yuxarı Sleziya sənaye rayonu Polşanın qədim nəhəng kömür -

metallurgiya mərkəzi olmaqla iki yüz ildən artıqdır ki, mövcuddur.

Burada 7,7 min kv.km ərazidə 4 mln nəfərdən artıq əhali yaşayır,

onlardan 850 min nəfərdən çoxu, 1 mindən artıq müəssisəsi olan

sənaye sahələrində çalışırlar. Onlann içərisində 60 nəhəng şaxta

otmaqla bütün ölkənin daş kömürə olan tələbatının 97%-ni ödəyir.

Ümumi Polşa polad ərintisinin 60%- ni verən 10 metallurgiya zavod

və kombinatı, kömürlə işləyən güclü İES (40%), sink və qurğuşun

əridən zavodlar (100%), metal tutumlu maşınqayırma, kimya və

sənayenin digər sahələri burada yerləşir.

Ərazi cəhətdən Yuxan-Sileziya polimərkəz aqlomerasiya təşkil

edir və şərqdə JCrakov sənaye qovşağına qovuşur.

277

Planlı iqtisadiyyatın mövcud olduğu dörd onillik ərzində

Yuxan Sileziyada böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Kömür sənayesi

cənub-qərbə, Rıbnik rayonuna doğru hərəkət etmiş və əsas şaxtalar

tikintisi də burada apanlmışdr.

Krakovda "Nova-Xuta" və "Dombrov" ~ Qumiçdə "Ka-

tovitse" kimi iki nəhəng metallurgiya kombinatı tikilməklə

maşınqayırma güclü yeniləşməyə mə"ruz qalmışdır.

Rurda olduğu kimi Yuxan Sileziyada da avtomobilqayırma

(Taxı), neft e"mah sahələri meydana gəlmişdir. Rayonların

planlaşdın İmasına dair nə qədər planlar qəbul edilmişsə onların

hamısı tam yerinə yetirilməmişdir.

Ağır sənayenin ərazi üzrə sıx cəmlənməsi burada çox

yüksəkdir, elm tutumlu sənaye sahələri hələ inkişaf tapmamışdır.

ətraf mühütin çirklənməsi isə nonnadan çox yüksəkdir.

Lodzu çox vaxt Polşanın toxuculuq mərkəzi "Polşa İvanovu və

ya "Polşa Mançesteri" adlandınrlar. Həqiqətən toxuculuq

sənayesində çalışanların sayına görə (120 min) bütün Avropada

birinci yeri tutur. Bu bir şəhər üçün bir profilli ixtisaslaşmaya görə

nadir nümunədir. Müharibədən əvvəlki illərdə Lodzda aktiv əhalinin

80-85% toxuculuq sahəsində çalışırdı. Ona görə də müharibədən

sonrakı illərdə burada yeni toxuculuq fabriki tikilməmişdir, bütün

qüvvə köhnə fabriklərin yenidən qurulmasına sərf edilmişdir.

Nəticədə 80-ci illərin sonunda bu sahədə çahşanlann payı 45%-ə

enmişdir. Şəhərdə isə yeni toxuculuq və digər maşınqayırma,

elektrotexnika, kimya müəssisələri meydana gəlmişdir. Ümumilikdə

sənayenin əhəmiyyəti azalmış, təhsilin rolu artmışdır. 1945-ci ildə

Universitet və digər qeyri-istehsal sahələri açılmışdır. Lodz

aqlomerasiyasının əhalisi 1,5 mln nəfərə qədər artmışdır. Bununla

belə Lodz Polşanın digər böyük şəhərlərinə nisbətən çox yavaş inkişaf

edir və bir çox məsələlər həll edilməmiş qalır. Burada əhalinin təbii

artımı aşağıdır, əhali içərisində yaşlı adamların sayı çoxdur.

Qadınlann ictimai əməkdə payı yüksəkdir. İqtisadi struktur

köhnəlmiş şəkildə qalmaqdadır. Atmosfer və suyun çirklənməsi

hədsiz yüksəkdir. Lodz ölkənin mərkəzində yerləşdiyi üçün belə

guman etmək olardı ki, onun inkişafına müsbət tə"sir göstərməlidir.

Lodzda yaşayan polşa coğrafi Ludvik Straşeviç göstərir ki, bu şəhər

"regional mərkəz rolunu

278

oynaya bilmir, çünki o, Varşava və digər mərkəzi şəhərlərdən yaxın

məsafədə yerləşir. Onun çıxış yolu Varşava ilə birlikdə iki qütbülü

böyük demoqrafik, istehsal və xidmət potensialına malik bir

kompleks yaratmaqdır.

Təxminən belə "fərdi plan" yaxın və uzaq gələcək üçün Şərqi

Avropanın böyük depresiyaya uğramış köhnə sənaye rayonlannın

böyük şəhərlərinə də aiddir.

Bu subregionun aqrar zəif inkişaf etmiş rayonlanndan

danışanda iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Onlardan birincisi ondar

ibarətdir ki, belə rayonların iki tipini ayırd etmək lazımdır.

Bunlardan biri əhalisi sıx olan, torpaq və su resurslan ilə zəngin olan

düzən rayonlar. İkincisi isə kənd təsərrüfatı üçün lazımı qədər

imkanat olmayan dağlıq rayonlardır. Digər tərəfdən düzən

rayonlarda kənd təsərrüfatının inkişafının dayağı e"mal sənayesi,

hidroenergetika, meliorasiyadır, dağlıq rayonlarda isə hasiledici

sənaye və baza sahələridir.

50-80-ci illərdə geri qalmış rayonlann yüksəldilməsi üçün

bütün Şərqi Avropada dövlətləri səviyyəsində siyasət apanl- mışdır.

Bununla belə onlar lazımı əmək ehtiyatlannın olmasına, zəngin

hidroeneıji və mineral, hərdən də həmin rayonlann torpaq - iqlim

resurslanna əsaslanmışlar. Ona misal olaraq Polşanın

Radom-Kelesko - Lyubmen rayonlannı, Slovakiyanın Povajki

rayonunu, Rumıniyanın Oltenski rayonunu, Bolqans- tanın

Yantarskiy və Şərqi - Mariskiy rayonlannı, Serbiyanın

Voyevodinskiy rayonlannı göstərmək olar. Bütün hallarda əsas

əhəmiyyətli rolu nəqliyyat-coğrafi mövqeyi oynamışdır. Nəticədə

Şərqi Avropanın geri qalmış rayonlarının yüksəldilməsində

məhsuldai qüvvələr nəzərə çarpacaq dərəcədə şərqə hərəkət etmişdir.

Ancaq mövcud regional siyasətin tə"sir istiqaməti eyni

olmamışdır. Onun daha müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi nümunəsi

Çexoslovakiyadır. Əgər ikinci dünya müharibəsinə qədər

ümumdövlət sənaye istehsalında Slovakiyanın payı cəmisi 7% təşkil

edirdisə, 80-ci illərdə onun payı 30% çatmışdır. Slovakiya

müharibədən əvvəlki dövrdə bütün ölkənin istehsal etdiyi sənaye

məhsulundan dörd dəfə artıq məhsul buraxmağa başlamışdır.

Bununla əlaqədar televizorlar, radioqəbuledicilər,

279

soyuducu texnikası, EHM, lokomotiv, podşipnik, alüminium, sintetik

liflər istehsalı kimi sahələrə üstünlük vermişdir.

Bu siyasətin az müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə keçmiş

Yuqoslaviyanı göstərmək olar. Federal hökumətin kreditləşdirmə

sə"ylərinə baxmayaraq, inkişafin sür"ətlənməsi mümkün olmamış

respublikalar, muxtar vilayətlər lazımı qədər inkişaf etdirilə

bilməmişdir. Onlann iqtisadi və sosial səviyyələrinin

bərabərləşdirilməsi aydın şəkildə qeyri-qənaətbəxş olmuşdur. Bu

birinci növbədə muxtar Kosovaya aiddir. Təbiidir ki, Şərqi Avropa

ölkələrində 90-cı illərdən başlayaraq regional siyasətə yenidən

baxılmağa başlanılmışdır.

POLŞA

Polşanın ərazisi olduqca yığcamdır. Şimaldan cənuba 650 km,

şərqdən qərbə 690 km uzanan ərazinin böyüklüyü 313 min kv

km-dir. Avropa ərazisinin 6,5%-ni təşkil edir. Ərazisinə görə

Ukrayna,Fransa, İspaniya, İsveç, Finlandiya və Norveçdən geri qalır.

Polşa Ukrayna, Belarusiya, Çexiya, Slovakiya, AFR ilə

həmsərhəddir. Onun sərhədləri cənubdan dağlar, qərbdən və

şərqdən çaylar, şimaldan Baltik dənizinin sahillərindən keçir. Polşa

öz mövqeyindən enlik və uzunluq istiqamətində transavropa yollan

və 500 km-lik sahil xəttindən isə Dünya okeanına çıxmaq üçün

istifadə edir.

Avropada mərkəzi mövqe tutur. Bu əlamətlər də regionun

tranzit nəqliyyat əhəmiyyətini artırmışdır. Dövlət quruluşuna görə

unitar respublikadır.

Təbiəti: Polşanın təbii şəraitini onun qərbi və şərqi

Avropanın kəsişdiyi ərazidə yerləşməsi müəyyən edir. Polşanın

ərazisi düzənlikdir. Ərazinin dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 173

m olduğu halda ümumilikdə Avropanınki isə 320 m təşkil edir. Səthi

quruluşunun belə hamar olması, ərazinin qədimdən kənd

təsərrüfatında mənimsənilməsinə görə təkcə Danimarka və

Macanstandan geri qalır. Geniş Polşa düzənliyi ölkənin nəqliyyat

şəbəkəsinin inkişafına səbəb olmuşdur. Baltik dənizi ilə olan sahil

xətti az parçalanmışdır və gəmiçilik üçün az əlverişlidir. Polşa

ərazisində enlik qurşaqlan nəzərə çarpır.

280

Şimalda bu sahilboyu ərazi düzənlikdir. Odradan Buq çayına qədər

uzanan düzənlik mərkəzi, cənubdan keçən yüksəklik qurşağı, cənub

kənar isə Çexiya sərhəddi ilə dağlıq qurşaq uzanır. Bunlar onu

göstərir ki. Baltik dənizindən cənuba doğru Polşanın ərazisi tədricən

yüksəlir.

Polşa düzənliyi torf, boz kömür, kvars qumlan, tikinti

materiallan ilə zəngindir və onlar açıq yolla istismar edilir. Burada

daş duzun, neft və təbii qazın olduğu aşkar edilmişdir. Cavan Karpat

dağlan faydalı qazıntılarla bir o qədər də zəngin deyildir. Burada çox

zəngin olmayan neft və qaz ehtiyatlan tapılmışdır. Karpat ətəklərində

50-ci illərdə təbii kükürdün nəhəng ehtiyatlan müəyyən edilmişdir.

Müxtəlif faydalı qazıntılar Sudet dağlan və Polşanın cənub yüksək

ərazisində tapılmışdır. Burada tikinti materiallan, qranit, qneys,

bazalt, porfıritlər və kömürlə zəngindir. Yuxan Sleziya yüksəkliyində

daş kömürün böyük yataqlan vardır. Mis və təbii kükürd

ehtiyatlanna görə Polşa dünyada qabaqcıl yerlərdən birini, boz

kömür, daş kömür, daş duz, qurğuşun, sink filizləri və tikinti

materiallanna görə Avropada birinci yeri tutur.

Polşa mülayim kontinental hava kütləsi axınında yerləşir.

Qərbdə yumşaq dəniz iqlimindən, şərqdə nisbətən kontinental iqlimə

keçid təşkil edir. Dəyişkən iqlim özünü bir ilin o biri ilə

oxşamamasından da göstərir. İllik orta yağıntılann miqdarı 600- 700

mm-dir. Quraqlıq Polşada təsadüfü hallarda baş verir. Polşanın aqro

iqlim şəraitini orta əlverişli hesab etmək olar. Bitkilər vegetasiya

dövründə aldığı istiliyin miqdan (2400-2850 kkal.) - buğda, arpa,

vələmir, kartof, şəkər çuğunduru, kətan və s. yetişmələri üçün kifayət

edir. Əsas su arteriyası Visla və Odra çaylan olub, onlar da

başlanqığlannı cənub dağlıq ərazilərdən götürürlər. Çayların su

rejimi dəyişkəndir. Yazda daşqınlar baş verir, yayda isə çaylarda

suyun səviyyəsi düşür. Çaylann düzənlik xarakteri hidroenerji

cəhətdən istifadəni zəiflədir. Polşa ərazisi torpaq ehtiyatlan ilə

zəngindir. Mövcud kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin

yandan çoxunun suvarmaya ehtiyacı vardır.

Polşa meşə sərvətləri ilə də zəngindir. Təəssüf ki, vaxtilə

burada mövcud olan fıstıq və palıd meşələri öz əvvəlki şöhrətini

itirmişdir. Müharibədən sonrakı illərdə onlann bərpası üçün

281

xeyli işlər görülmüşdür. Meşələrin ərazisi genişləndirilmişdir.

Ölkədə təbiətin mühafizəsi sahəsində də xeyli işlər görülmüş və

görülür.

Əhalisi: Polşa əhalinin tərkibi e"tibarilə yekcinsdir. Əhalinin

98% polyaklardır. Yerdə qalan hissəsi - beloruslar, ukrainlər,

litvalılar, ruslar, yəhudi, tatarlar və digərlərindən ibarətdir.

Dövlət dili polyak dilidir. İkinci dünya müharibəsindən sonra

əhalinin əsaslı yerdəyişmələri baş vermişdir. Polyaklann əksəri

katolikdirlər. Son onilliklərdə Polşada demoqrafik situasiya bir neçə

dəfə dəyişmişdir. Bunun səbəbi ikinci dünya müharibəsi, faşist

Almaniyasının məğlubiyyətindən sonra sərhədlərin dəyişməsi və

Polşanın müharibədən sonrakı inkişafı olmuşdur. Müharibədən

əvvəl Polşanın əhalisi 35 mln, 1946-cı ildə isə əhalinin sayı 24 mln

nəfər təşkil etmişdir. Müharibə təkcə əhalinin sayını azaltmamışdır,

əhalinin cinsi tərkibində kişilərin sayının olduqca azalmasına səbəb

olmuşdur. 1946- 1950-ci illər arasında ölkə əhalisi yalnız 1 mln nəfər

artmışdır. 1950-1960-cı illər arasında ölkə əhalisi 5 mln nəfər

artmışdır. Bu hər il 500 min əhali artımı deməkdir. Həmin artım

ancaq yüksək təbii artımın hesabına olmuşdur. Göstərilən dövr

ərzində ölüm hadisələri də 2 dəfə azalmışdır.

1960-1970-ci illərdə təbii artım aşağı düşmüşdür. Bu ilk

növbədə dövlətin demoqrafik siyasəti ilə əlaqədar olmuşdur. Kəbin

yaşı kişilər üçün 18-dən 21 yaşa artmlmışdır. 70-ci illərdə artıq

əhalinin təbii artımı tənzimlənmiş, hər 1000 nəfər əhaliyə artım 8-10

adam düşür. Təkcə 1978-ci ildə Polşa əhalisi müharibədən əvvəlki

səviyyəyə (35 mln nəfərə) çatmışdır. Əhali artımı onun yerləşməsinə

də tə"sir etmişdir. Ölkə əhalisinin orta sıxlığı hər kv km 112 nəfər

təşkil edir.

Şəhər əhalisinin payı 60% təşkil edir. Digər ölkələrdə olduğu

kimi Polşada da bu şəhər əhalisinin özünün təbii artımı, kənddən

şəhərə miqrasiyası və yeni şəhərlərin yaranması, köhnə şəhərlərin

genişlənməsi hesabına baş verir. Əhalisi 1 mln-dan artıq olan

şəhərlərin sayı 33-dür. Şəhər aqlomerasiyalannm sayına görə Polşa

şərqi Avropada birinci yeri tutur.

Polşada 45 min kənd yaşayış məntəqəsi mövcuddur.

282

Təsərrüfatı: Müasir Polşa - dünyanın ən dinamik inkişaf edən

ölkələrindəndir. Sənaye istehsalında müharibədən əvvəlki səviyyəni

1948-ci ildə ötmüşdür. 1975-ci ildə o səviyyəni 25 dəfə ötüb keçmişdir.

Müasir Polşa dünya sənaye məhsulunun 2,2%-ni, kənd

təsərrüfatının isə 2%-ni istehsal edir. Polşa daş kömür, qonur kömür,

kükürd, hasilatı, polad, mis və sink əridilməsinə, elektrik eneıjisi

kükürd turşusu, sement istehsalı, dəmir yol vaqonlan, yük

avtomobilləri, metal e"malı dəzgahları, traktor, gübrələr

buraxılmasına, çovdar, kartof, vələmir, şəkər çuğunduru, rapsın

ümumi yığımına, donuzlann sayı, süd, ət, yumurta istehsalına, dəmir

yollannda yük dövriyyəsinə görə dünyanın qabaqcıl 10 ölkəsi

sırasında durur.

Bir sıra sənaye məhsullan və kənd təsərrüfatı

məhsullannın adambaşına göstəricilərinə görə Polşa orta, dünya

səviyyəsindən artıqdır. Polşada sənaye xüsusilə sür"ətlə inkişaf edir,

nəticədə milli gəlirdə onun payı 50%-dən artıqdır. Polşa dağ-mə"dən

sənayesinə görə Avropada xüsusilə seçilir. Ölkədə ümumi həcmi 600

mln t olan 50 növ mineral xammal çıxanlır. BMT-nın statistikasına

görə orta hesabla 1 kv km ərazidən çıxanlan mineral xammala görə

Polşa dünyada Böyük Britaniya və AFR sonra üçüncü yerdə durur.

Polşanın e"maledici sənayesində güclü struktur dəyişiklikləri

baş vermişdir. Hazırda ölkə buxar turbinləri, kömür kombaynları,

traktorlar, dəniz gəmiləri, elektrovozlar, eksko- vatorlar, podşipniklər

buraxır ki, bunlar müharibədən sonrakı illərdə inkişaf etdirilməyə

başlanılmışdır.

ölkədə hazırda 20 min sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Son

vaxtlar ölkə intensiv inkişaf yoluna xüsusi diqqət verir. Bununla

yanaşı geri qalmış şərq, cənub-şərq və şimal rayonlannın inkişafının

qaldırılması siyasəti irəli sürülür. Belə siyasət bir neçə amilə əsaslanır.

Artıq əmək ehtiyatlan, təbii ehtiyatlar istifadə edilməsi. Bu resurslann

işlənilməsi yeni sənaye mərkəzlərinin meydana gəlməsinə səbəb

olmuşdur.

Sənayesi; Polşanın xalq təsərrüfatı möhkəm energetik bazaya

əsaslanır. Ümumi yanacaq ehtiyatı və hasilatına görə Polşa Avropada

qabaqcıl yer tutur. Eyni sözləri elektrik eneıjisi istehsalı üçün də

demək olar. Adambaşına energetik xammal

283

hasilatına (5,5 t şərti yanacaq) görə bütün Avropa ölkələrindən

irəlidədir. Polşada yanacaq-energetik sənayesinin strukturu bir

tərəflidir, səbəbi isə Polşanın düzən çaylarının HES-in tikintisində

istifadə edilməsinin əlverişsiz olması, torf, neft ehtiyatlannın

olmaması və qaz ehtiyatlannın az olmasıdır. Deməli ölkə

energetikasımn əsasını yenə də kömür təşkil edir. Daş kömürün (160

mlrd t.) və qonur kömür (40 mlrd t.) ehtiyatı və hasilatına görə Polşa

dünyada birinci yerlərdən birini tutur. Adambaşına hasilatına görə

bütün dünya ölkələrindən irəlidədir, ancaq illik ixracına görə

ABŞ-dan geri qalır.

Polşa üçün dağ-geoloji şərait olduqca münasibdir. Bu üdə 3-4

mln t, son illərdə isə 6 mln t. kömür çıxaran şaxtalar tikilməsinə

imkan verir. Digər tərəfdən belə toplanma mexanizasiya və

avtomatlaşdırmanın tətbiqinə şərait yaradır. Polşada bəlkə də

dünyada ilk dəfə avtomatlaşdınimış şaxta "Yan" tikilmişdir. Yeni

tikilmiş şaxtalardan daxili və xarici bazann ehtiyacı olan kokslaşan

kömür çıxanlır. Energetik kömür yandınlaraq elektrik eneıjisinə

çevrilir. Hazırda kömürdən sintetik maye yanacaq alınır. Boz kömür

Polşada ancaq açıq üsulla və ancaq elektrik eneıjisi üçün çıxanlır.

Energetik siyasətdə Polşa ölkə kömürünə üstünlük verməklə

eneıjibalansını neft və qazdan istifadə edərək tənzimləmək istəyir.

Polşa neftə olan tələbatını Rusiyadan idxal etməklə tə"min edir. Qaza

olan tələbatını əsasən öz ölkəsi hesabına, bir az hissədə Rusiya

federasiyasından alır. Polşada energetikanın gələcəyi atom elektrik

stansiyalannın tikilməsi ilə əlaqədardır. Əsas çətinlik energetik

resurslann ölkənin cənub hissəsindəki Yuxan - Sileziya daş kömür

hövzəsində yerləşməsidir. Burada da ölkənin bütün kömür hasilatı

cəmlənmişdir. Ölkənin neft və qaz mə"dənləri Karpat və Karpatın

ətəklərində yerləşir. Burada da Visla və Odra çaylan axır ki, onlann

üzərində hidroelektrik stansiyalannın tikilməsi üçün yaxşı şərait

yardır.

Polşanın qara metallurgiyasının inkişafı nəzərə çarpandır.

Polad əridilməsi 1950-ci illərdəki 2,5 mln t-dan 1980-ci ildə 22

mln t-a çatdınimışdır. Aşkar edilmiş dəmir filizi ehtiyatlan bir o qədər

də deyildir. Dəmir filizinə olan ehtiyacın bir hissəsini Polşa Rusiya

federasiyasından, İsveç və digər

284

inkişaf etməkdə olan ölkələrdən alır. Metallurgiyanın Yuxan-

Soleziyada yerləşdirilməsi bu kiçik ərazidə su və atmosferin

çirklənməsinə səbəb olur. Ona görə də yeni metallurgiya kombinatı

Krakovda tikilmişdir. Bu ərazi Yuxan Sleziyadan daş kömürün

gətirilməsi üçün dəmir yoluna və Rusiyaya yaxınlığı nəzərə

alınmışdır. Hazırda həmin kombinat Avropada ən böyük qara

metallurgiya müəssisəsidir ki, ildə 9-10 mln t. polad əridir.

Belə təsəvvür vardır ki, bu yüksək sür"ətlə artan tələbatı

ödəməyə qadir deyildir. Ona görə də ona bənzər daha bir müəssisə -

kombinat '‘Kotovitsa"da tikilmişdir. Həmin kombinat 1972-ci ilin

aprelində tikilməyə başlamış, 1976-cı ilin axınna tam gücü ilə işləməyə

başlamışdır. Ən nəhəng domna, oksigen konveyerləri bu

kombinatdadır. Bütün bunlar ən sonuncu texnika və sənaye estetikası

əsasında tərtib edilmişdir.

Yuxan Sileziyada belə nəhəng yeni müəssisələrin tikilməsi

onlarla az rentabelli domna və marten sobalannın tə"yin- atını

deyişməklə onlarda legirlənmiş polad, polad təbəqələr, boru

istehsalına imkan vermişdir. Bunlar üçün xammal "Ko- tovitsa"

kombinatından alınacaq ki, bu da iqtisadi cəhətdən çox effektlidir.

Polşa əlvan metallurgiya polimetal, mis və alüminium istehsalı

ilə də təmsil olunur.

Polimetal filizləri Yuxan Sileziya, Sudet, Sventokşisk

dağlannda Polşa dövlətinin meydana gəldiyi illərdən hasil edilir.

Onun əsas dirçəlişi isə XIX əsrdən başlamış və əsas hasilatı sink

olmağa başlamışdır. Polşa polimetal sinkinin əsas istehsalçısı və

ixracatçısı rolunu saxlayır.

Son vaxtlar mis sənayesində də belə rola malik olmuşdur. Bu

Aşağı Sileziyada açıq mis filiz yatağının açılması ilə əlaqədardır.

Burada qatlann qalınlığı çox, tərkibindəki metal isə zəngindir. Mis

filizi ehtiyatına görə Polşa dünyada altıncı yerdə durur. Eyni

zamanda bu filizlərin tərkibində çoxlu əlvan metal komponentləri:

gümüş, qurğuşun, nikel, kobalt, vanädium və sel en vardır.

Qurğuşun - sink və mis sənayesindən fərqli olaraq 60-cı illərdə

yaradılmış alüminium sənayesi əsasən Macanstandan gətirilən

xammala əsaslanır.

285

Maşınqayırma Polşa sənayesinin əsas sahələrindəndir. O,

sənayenin maşınlara olan əsas istehlakını ödəməklə, kənd təsərrüfatı

və tikintini traktor və digər mexanizmlərlə, tikinti və yol maşınlan,

nəqliyyatı hərəkət maşınlan, əhalini isə kütləvi istehlak avadanlığı ilə

tə"min edir.

Polşanın elektrik stansiyalan əsasən özünün buxar qazanlan

və trubageneratorlan ilə tə"min olunur. Kömür şax- talannda Polşa

kömür kombaynlan, maşınqayırma zavodlannda proqramla idarə

olunan avtomat dəzgahlar , avtomat dəzgah xətləri, toxuduq

fabriklərində, toxuculuq və əyirmə dəzgahlan, tarlalarda ölkənin

kombaynlan işləyirlər.

Polşa sulfat turşusu, şəkər, maya zavodlan, ağac liflər VE ağac

yonqası plitələri istehsalı üçün kompleks avadanlıqla

ixtisaslaşmışdır. Belə avadanlıqlar dünyanın bir sıra ölkələrine

Böyük Britaniyaya, Fransa, Rusiyaya göndərilir. Elektror sənayesi

də yaxşı inkişaf tapmışdır.

Nəqliyyat maşınqayırmasının Polşada qədim ənənəs vardır.

Əvvəllər dəmir yollan üçün həkət sostavlan istehsa etdiyi halda

hazırda ölkə yük və sərnişin vaqonlannın, elek trovoz və

teplovozlann istehsalçısı və ixracatçısıdır. Avtomobi və gəmiqayırma

sahələri isə ancaq müharibədən sonrakı illərdi inkişafa başlamışdır.

Hazırda Polşada avtomobil istehsalının bir neçə modellər

"Varşava”, "Sirena”, "Staram”, "Fiat" , yanm yük avtofurqonlaı

".Tuk", mikroavtobuslar "San", "Elç", "Nısa" avtokranlan

avtorefrijeratorlar, səhiyyə, sanitar maşınlan istehsal edilir.

Gəmiqayırmanın əsası Polşada müharibədən əvvəl qo yulsa

da Qdan gəmiqayırma zavodu müharibə dövrü məh edilmiş və yalnız

1948-ci ildə Qdanskda 2,5 min ton yü götürrhə qabiliyyəti olan ilk

kömürdaşıyan suya buraxılmışdır. ( vaxtlar ölkə yüzlərlə dəniz

gəmiləri qayırmışdır və onlann yü götürmə qabiliyyəti daima

artınlmışdır və 1976-cı ildə 120 mi ton yükgötürmə qabiliyyəti olan

gəmi hazırlanmışdır. Düny gəmiqayırmasının 2%-i Polşanın payına

düşür. İldə istehsj edilən gəmilərin tonnajına görə 10-12 yerdə durur.

Polşa Yaponiya ilə yanaşı balıq ovlayan gəmilərin qayrı

masında dünyada qabaqcıl yer tutur. Burada balıq ovu üçü

traulerlər, üzən balıq zavodlan hazırlanır ki, bunlar bir neçə a

286

dənizdə qalmaqla kütləvi konvserv, dondurulmuş balıq, balıq unu,

yağı, duzlanmış balıq istehsalı üçün yararlıdırlar. Polşa

gəmiqayırmasının müəyyən hissəsi ixrac üçün icarəyə

götürülmüşdür. Polşa gəmilərini Çexiya, Kuba, Norveç, AFR, İsveç,

Niderland, ABŞ və bir sıra inkişaf etməkdə olan ölkələr çox həvəslə

alırlar.

Polşanın təyyarəqayırma sənayesi olduqca gözəl

ixtisaslaşmışdır. Ölkə kənd təsərrüfatı, idman, tədris-məşq

təyyarələri, yüngül vertalyotlar və s. istehsal edir. Polşa

maşınqayıranlannın istehsal etdiyi maşınlara insanlann gündəlik

həyatlarında hər gün rast gəlmək olar. Bunlar telefon aparaltan,

radioqəbuledicilər, maqnitofonlar, televizor və s. ibarətdir.

Su idmanını sevənlər Polşa baydarka və yaxtalannı çox yaxşı

tanıyırlar.

Maşınqayırmanın nəhəng mərkəzləri Varşava, Poznan,

Vroslav, Lodz, Krakov, Bıdqoş, Qdansk və s.

Ölkədə kimya sənayesi çox sür"ətlə inkişaf etmişdir. Əsas

kimya kükürd, turşusu, soda, xlor, azot gübrələri istehsalı sahələri

Yuxan Sleziyada daş kömür bazası əsasında koks və kokslaşmış qaza

istinad edir. Tamobjeqdə dünyada nəhəng özüyaranan kükürd yatağı

təməlində dağ-kimya kombinatı yaradılmış və tərkibində kükürd

hasilatı, saflaşdırma fabriki, kükürd turşusu və superfosfat zavodlan

fəaliyyət göstərir. Kükürd turşusu istehsalına görə Polşa ABŞ və

Kanadadan sonra dünyada üçüncü, ixracına görə isə ikinci yerə

çıxmışdır.

Son illərdə üzvü sintez sənayesinə xüsusi diqqət yetirilir. Ölkə

zavodlan plastik kütlələr, sintetik liflər, sintetik kauçuk, yuyucu

vasitələr və sair istehsalına yiyələnmişlər.

Polşa kimya istehsalının ümumi həcminə görə dünyada 10-cu

yerə çıxmışdır. Üzvü sintezin bir sıra sahələri ilə ixtisaslaşan Polşa

yüksək nailiyyətlərə nail olmuşdur. Bu əczaçılıq pereaparatlan,

fotokimya, parça boyalan, yuyucu vasitələr, laklar, rənglər,

parfümeriya - kosmetik mə"mulatlar "Pollen", "Uroda", "Eva",

"Lexiya" və s. ixtisaslaşdınimış firmalarda istehsal edilir.

Sənaye və yaşayış binalannm sür"ətlə tikilməsi tikinti

materiallan sənayesinin inkişafına səbəb olmuşdur.

287

ölkənin en"ənəvi toxuculuq sənaye sahəsi - pambıq, yun, ipək,

kətan parça istehsah yaxşı inkişaf etdirilmişdir.

Kənd təsərrüfatı: Milli gəlirdə kənd təsərrüfatının payının

azalmasına baxmayaraq, bu sahə getdikcə inkişaf edir və ölkə

iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rola malikdir. Əkin sahələrinin

miqdanna görə Polşa Avropada Fransadan geri qalır. Eyni zamanda

Polşa heyvandarlığın inkişafı üçün münasib şəraitə malikdir. Ölkədə

əsas dörd taxıl bitkisi - sahəsi və məhsuldarlığına görə birinci yeri

çovdar, ikinci yeri buğda tutmaqla iləil onun əkin sahəsi artınlır.

Arpa əkinləri də geniş yayılmışdır. Arpadan Polşada pivə bişirmədə

geniş istifadə edilir və xaricə ixrac edilir.

Payızlıq buğda və arpa ilə yanaşı bütün ərazidə şəkər

çuğunduru əkinləri yayılmışdır. Şəkər çuğunduru yığımına görə

Polşa dünyada Rusiya, ABŞ, Fransa, AFR-dan sonra beşinci yerdə

durur. Digər texniki bitkilərdən kətan, raps və tütün yetişdirilir.

Polşa dünyanın ən "kartoflu" və "kələmli" ölkəsidir və

ölkənin hər yerində yetişdirilir. Heyvandarlıq da Polşada qabaqcıl

sahələrdən biri olmaqla - ətlik-salalıq, bekonçuluq üzrə ixtisaslaşmış

donuzçuluq, südlük-ətlik istiqamətli heyvandarlıq, quşçuluq, ançılıq

və bir sıra dağlıq ərazilərdə qoyunçuluq əsas yer tuturlar.

Polşa bir sıra ölkələrlə heyvandarlıq məhsullan vetçina,

bekon, yağ, toyuq, həmçinin canlı mal-qara, o cümlədən cins

heyvanlar ixrac edir. Polşa zavodlannda yetişdirilən ərəb atları

idman məqsədi ilə xaricə ixrac edilir.

Kənd təsərrüfatının müəyyən qədər intensivləşdirilməsinə

baxmayaraq ildə bir neçə mln ton taxıl və yem xaricdən idxal edir.

Polşada kənd təsərrüfatından alınan məhsulun böyük bir

hissəsini tək təsərrüfatlar verir ki, onlann sayı ölkədə 3,5 mln- dan

artıqdır.

Nəqliyyatı: - Polşa nəqliyyatının baş istiqaməti ölkənin vahid

nəqliyyat sisteminin inkişafıdır. Onun əsasını keçmişdə və indi dəmir

yolu şəbəkəsi təşkil edir. O, dəmir yolu şəbəkəsinin qərb və şərq

arasındakı sıxlıq fərqinin aradan qaldıniması sahəsində xeyli iş

görülmüşdür. O cümlədən bir sıra rayonlann

288

sənayeləşdirilməsi və inkişafının yüksəlməsi o rayonlara yeni dəmir

yollanmn çəkilməsi ilə nəticələnmişdir. Keçmiş yollann yenidən

qurulmasına da böyük diqqət verilmişdir. Dəmir yollannm bir hissəsi

elektrikləşdirilmişdir və onlar yük daşımalannın 2/3-ni tə'min edir.

Tamamilə yeni nəqliyyat həlqəsi olan neft və qaz kəmərləri

meydana gəlmişdir.

Xarici ticarət və tranzit yükdaşımalara xidmət göstərən

ölkənin dəniz nəqliyyatı tamamilə yenidən qurulmuşdur. Son

vaxtlara kimi avtomobil və çay nəqliyyatı sahəsi nisbətən geri qaldığı

halda hazırda avtomobillərlə yük daşımalan dəmir yolu ilə rəqabət

apanr. Odra və Visla çaylannda apanlan yenidənqurma işləri çay

nəqliyyatının inkişafına da yaxşı ümidlər verir.

Xarici ticarət - iqtisadiyyatın güzgüsüdür. Ölkə təsərrüfatının

yenidən qurulmasını əks etdirir. Polşanın ixrac və idxalında əsas yeri

maşınlar və avadanlıqlar tutur ki, hər iki halda onun payı 2/5-ni təşkil

edir. Xarici ticarətdə sonrakı yeri - yanacaq, xammal və materiallar

tutur. Sonra isə xalq istehlakı sənayesi mallan, kənd təsərrüfatı

xammallan və ərzaq gəlir.

Xarici iqtisadi əlaqələr ticarətlə məhdudlaşmır. O, elmi-

texniki əməkdaşlıqda, birgə tikintilər, xalq təsərrüfatı obyektlərinin

maliyyələşdirilməsində də aktiv iştirak edir. O eyni zamanda

"görünməz ixracdan" - Polşa gəmilərinin fraxtı, xarici gəmilərin ölkə

limanlannda bunkiıiəşdirilməsi, tikinti quraşdırma xidmətlərindən

gəlir əldə edir.

289

XII FƏSİL MÜSTƏQİL DÖVLƏTLƏR BİRLİYİ ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİYYATI

RUSİYA FEDERASİYASI

Ümumi me"lumat: Rusiya federasiyası sahəsmin böyük-

lüyünə, əhalisinin sayına və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə keçmiş

SSRİ respublikalan içərisində birinci yeri tutur. Onun tərkibinə 16

muxtar respublika, 5 muxtar vilayət, 10 milli mahal, 6 diyar və 49

vilayət daxildir. Təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətlərinə görə

respublikanın ərazisi 11 iri iqtisadi rayona ayrılır. Ərazisinin

böyüklüyünə görə (17,1 mln kv km) Rusiya federasiyası dünyada

birinci, əhalisinin sayma görə isə Çin, Hindistan, ABŞ, İndoneziya və

Braziliyadan sonra altıncı (150 mln nəfər) yeri tutur (1996-cı il).

Təbii şəraiti və təbii ehtiyatlan: Rusiya federasiyasının səth

quruluşu çox müxtəlifdir. Onun qərb hissəsi əsasən düzənlik, şərq

hissəsi dağlıq sahələrdir. Ərazinin 70%-ə qədərini düzənlik sahələr

təşkil edir. Respublika ərazisinin mürəkkəb relyef quruluşu onun

təsərrüfat inkişafina da əsaslı təsir göstərir.

Ərazi mürəkkəb geoloji quruluşa malikdir. Kəşf edilən

istifadəyə verilmiş faydalı qazıntı sərvətləri də müxtəlifdir. RF- nın

ərazisi neft (Şimali Qafqaz, Volqaboyu, Ural, Uxta-Peçora, Qərbi

Sibir, Uzaq Şərq) təbii qaz (Volqaboyu Ural, Şimali Qafqaz, Şimal,

Qərbi Sibir, Şərqi Sibir və Uzaq Şərq), dəmir filizi (Mərkəzi

Qaratorpaq, Şimal, Ural, Qərbi-Sibir, Şərqi Sibir, Uzaq Şərq) və

polimetal filizləri (mis, sink, qurğuşun, qalay, nikel, molibden,

manqan, civə), az tapılan, qiymətli və nadir metallar (qızıl, platin,

almaz və s.) inşaat materialları və kimya xammal ehtiyatlan ilə

zəngindir.

Respublikanın ərazisi su enerjisi ehtiyatlan və meşə ehtiyatlan

ilə də zəngindir.

290

Rusiya federasiyasının yalnız Ural rayonunda 1000-dən çox

qiymətli mineral yataqlan tapılıb istifadəyə verilmişdir. Qərbi Sibir,

Şərqi Sibir və Uzaq Şərq kimi keçmişdə az öyrənilmiş və zəif

mənimsənilmiş, sürgün yerləri sayılan bu ərazilər indi özünün

qiymətli xəzinələri ilə şöhrət tapmışdır. MDB-də aşkar edilmiş təbii

qaz ehtiyatlannm mühüm bir hissəsi sənaye əhəmiyyətli dəmir filizi,

neft, torf, qızıl, almaz, apatit və kalium duzu ehtiyatlan RF-nın

payına düşür. Göstərilən sərvətlərin çox hissəsindən sənaye

məqsədləri üçün istifadə edilir.

İqlimi çox mürəkkəbdir. Qara dəniz sahəlindəki rütubətli

subtropik iqlimdən tutmuş, Verxoyansk dağlıq sahəsindəki

(Oymyakon dərəsində mənfi 71 dir) ən soyuq iqlimə qədər təsadüf

edilir. RF-nın şimalında daimi donuşluq, qar və buzlaq sahələri ilə

örtülü tundra, kontinental iqlimli orta tayqa, cənubda Xəzərsahili

yanmsəhra, tayqa ilə yanmsəhralar arasında çöl zonasının münbit

qaratorpaqh əraziləri, cənuba və şərqə getdikcə yüksək dağlıq iqlim

tipləri ilə xarakterizə olunur. Respublikanın geniş bir hissəsi

mülayim iqlim qurşağında yerləşir. Ərazidə yağıntılar qeyri-bərabər

paylanmışdır. RF-nın Şimali Qafqaz rayonunun Qara dəniz sahilində

yağıntılann miqdan 1500-2000 mm olduğu halda. Xəzərin

sahillərində 150- 250 mm. Mərkəz, Mərkəzi Qaratorpaq, Orta Volqa

boyu. Orta Ural, Şimal-Qərb rayonunun cənubu. Qərbi Sibirin çöl

hissəsində 600-700 mm. Uzaq Şərqin musson küləklərinin tə"siri

altındakı cənub-şərq hissəsində isə 1000 mm-dir. Tundrada,

Yakutiya MR-nın cənubunda. Maqadan vilayəti və Xəzərin

sahəllərində qismən az yağıntı düşür. Buna səbəb şərqə getdikcə

Atlantik okeanı tə"sirinin azalmasıdır.

Rusiya Federasiyasının ərazisi zəngin hidroqrafik şəbəkəyə

malikdir. Burada uzunluğu 10 km-dən çox olan çaylann miqdan 120

minə qədərdir. Həmin çaylann ümumi uzunluğu 2,3 milyon km-dir

ki, onun da 400 min km-i gəmiçilik üçün yararlıdır. Ərazinin cənub

rayonlanndakı çaylanndan suvarmada geniş istifadə edilir. RF

ərazisində 2 milyon suyu şirin və duzlu olan göllər vardır. Onlardan

ən böyükləri Ladoqa, Oneqa, Baykal və başqalannı göstərmək olar.

RF-nın çaylan və göllərinin gəmiçilik, balıqçılıq, täxta-şalban axıtma,

su enerjisi

,' ’ 291

və s. əhəmiyyəti vardır. Onlardan həmçinin şirin su mənbələri kimi

sənayedə, kənd təsərrüfatında və məişətdə geniş istifadə olunur.

Rusiya Federasiyasının ərazisi şimaldan cənuba doğru tundra,

meşə tundra, meşə, meşə-çöl, çöl, yanmsəhra zonala- nna, subtropik

və yüksək dağlıq zonalara aynlır. Bunların içərisində meşə zonası

daha geniş (ərazinin 43%-ni) yer tutur.

Respublikanın torpaq və bitki örtüyü də müxtəlifdir. Şimalda

tundra, tayqa zonalannda küllü və bataqlıq torpaqlar, çöl zonasında

qara və qonur torpaqlar, dağlıq və dağətəyi hissələrdə şabalıdı

torpaqlar və şaquli zonalılıq qanununa uyğun olaraq bir sıra başqa

torpaq növləri yayılmışdır. Aşağı Don, Volqaboyunun cənubu və

Zabaykalye üçün şabalıdı və qonur torpaqlara malik quru çöllər

səciyyəvidir.

Əhalisi və əmək ehtiyatları: RF-nın ərazisində əhalinin

məskunlaşmasının və təbii artımının bir sıra fərqləri mövcuddur,

Burada əhalinin sayı orta səviyyədə artmış, şərq rayon- lannda isə bu

artım təbii sərvətlərdən güclü istifadə olunması, xam və dincə

qoyulmuş torpaqlann istifadəyə verilməsi ilə də bağlı olmuşdur.

1979-cu il siyahıyaalma mə"lumatlanna əsasən RF-da 137,6 mln

nəfər əhali var idisə, 1986-cı il mə”lumatına görə 144 mln-dan çox,

1996-cı ildə isə 150 mln nəfər əhali olduğu qeydə alınmışdır.

Respublikada əhalinin artımı həm təbii və həm də mexaniki olaraq

başqa MDB ölkələrindən köçürülənlər hesabına olmuşdur.

Respublikada əhalinin milli tərkibi çox müxtəlifdir. Burada rus

xalqının məskunlaşması tarixi çox qədimdir. Ruslar əhalinin 82,6

faizini təşkil edir. Dövlət dili rus dilidir. Ruslardan başqa RF-da

100-ə qədər millət və xalq yaşayır. RF-ın ayn-ayn hissələrində

qeyri-bərabər iqtisadi inkişaf, müxtəlif təbii şərait xüsusiyyətləri

əhalinin məskunlaşmasına və sıxlığına tə"sir göstərmişdir.

Ərazi üzrə əhalinin orta sıxlığı müxtəlifdir. Hər kv km-də orta

sıxlıq 9 nəfərdən çox olub. Mərkəz rayonlarda 58,6 nəfər (o cümlədən

Moskva vilayətində 295 nəfər). Mərkəzi Qartoıpaq rayonunda 46,2

nəfərdir. Şərq rayonlannda əhali xeyli seyrək yerləşmişdir. Uralda

hər kv km-də əhalinin orta sıxlığı 25,4 nəfər. Qərbi Sibirdə - 5,8

nəfər. Şərqi Sibirdə - 2 nəfərə qədər və Uzaq Şərqdə isə 1 nəfər təşkil

edir. Yakutiya MR və

292

Maqadan vilayətində əhalinin orta sıxlığı çox aşağı olub, hər 10 kv

km-ə 2-3 nəfər düşür. Əhalinin belə qeyri bərabər paylanması

məhsuldar qüvvələrin ərazidə bərabər inkişafına mənfi tə"sir

göstərir.

Respublikada gözlənilən ömür uzunluğu kişilər 58,0, qadınlar

72,0 yaş təşkil edir (1995 il). Hər 1000-ə doğulmuş uşağa düşən uşaq

ölümü (1995 il) 18,1 nəfərdir.

Respublikada müharibədən sonrakı illərdə sənayenin sür"ətlə

inkişafı şəhər əhalisinin də artmasına səbəb olmuş, köhnə şəhərlər

böyümüş və yeni şəhərlər əmələ gəlmişdir. 1913-cü ildə RF-nın

hazırkı ərazisində əhalinin yalnız 17%-i şəhər və qəsəbələrdə

yaşayırdısa, 1975-ci ildə 6,7%-i, 1980-ci ildə 70%-i və 1986-cı ilin

axınnda 73%-i şəhər və qəsəbələrdə yaşayırdı. Respublikanın şimal

və şərq rayonlannda əhalinin 85- 90%-i şəhərlərdə yaşayır. Yeni-yeni

təbii sərvətlərin mənimsənilməsi (xüsusilə BAM-ın ətrafında), yeni

şəhər və qəsəbələrin yaradılması şəhər əhalisinin artmasına səbəb

olmuşdur. Belə şəhərlərdən Komsomolsk, Bratsk, Anqarsk, Miass,

Naxodka, Urenqoy, Nijneanqarek, Zeleneqrad, Ust-Kut və bir sıra

başqalarını göstərmək olar. Hazırda Moskva, Sankt-Peterburq,

Nijni-Novqorod, Samara, Novosibirsk, Çelyabinsk, Omsk, Kazan,

Perm, Volqoqrad, Rostov-Don və Ufa kimi şəhərlərin əhalisi

milyondan çoxdur.

Əmək ehtiyatlan ilə tə"min olunma dərəcəsinə görə iqtisadi

rayonlar arasında bir sıra əsaslı fərqlər mövcuddur. Ümumiyyətlə,

respublikanın qərb rayonlan işçi qüvvəsi ilə yaxşı tə"min olunduğu

halda, şərq rayonlannda işçi qüvvəsinə tələbat hiss olunur. Ona görə

də şərq rayonlannda işçi qüvvəsinə tələbatı az olan müəssisələrin

tikilməsi ilə yanaşı, mexanikləşdirmə, avtomatlaşdırma və

elektrikləşdirməyə xüsusi diqqət yetirilir. Respublikada fəhlə və

qulluqçulann orta illik miqdarı 65 mln nəfərə qədərdir, bunun da

55%-ni qadınlar təşkil edir.

İqtisadiyyatı: Rusiya Federasiyasının geniş ərazisinin çox

müxtəlif təbii şəraiti və iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri, ixtisaslaşmış

çox sahəli təsərrüfat ərazi əmək bölgüsünə görə bir-biri ilə

əlaqələndirilmiş iri iqtisadi rayonlann formalaşmasını müəyyən edir.

RF çoxsahəli mə"dən və e"maledici sənaye

293

sahələri inkişaf etdiyi kimi, kənd təsərrüfatında və nəqliyyatda da

çoxsahəlilik mövcuddur.

Ta qədimdən RF ərazisində Ural, Mərkəz və Peterburq kimi

sənaye rayonlannın mövcud olmasına baxmayaraq, Rusiya sənaye

istehsalının inkişafına görə bir sıra ölkələrdən xeyli geridə qalırdı.

Məhsuldar qüvvələr qeyri bərabər yerləşdirilmişdi. Mövcud sənaye

sahələri içərisində istehlak mallan istehsalı sahələri üstünlük təşkil

edirdi. Metal e"malı və maşınqayırma sənayesi ümumi sənaye

məhsulunun yalnız 11%-ni verirdi. Kənd təsərrüfatı istehsalının

texniki səviyyəsi və məhsuldarlığı çox aşağı idi.

Sovet hakimiyyəti illərində RF-də sənaye istehsalı, xüsusilə

ağır sənaye sahələri və kənd təsərrüfatı istehsalı texniki - tərəqqi

(elektrikləşdirmə, kimyalaşdırma və mexa- nikləşdirmə) əsasında

tamamilə yenidən qurulmuş və kollektivləşdirilmişdir. Hazırda

respublikada sənaye məhsullan istehsalında metal emalı və

maşınqayırma birinci yerdə (24 %- ə qədər) elektroenergetika ikinci

(17%-ə qədər), yanacaq sənayesi üçüncü (12 %-ə qədər), kimya

sənayesi dördüncü (9,5%-ə qədər) və qara metallurgiya sənayesi

(9%-ə yaxın) beşinci yerdə gedir. Yeyinti, yüngül, neft-kimya və meşə

sənaye sahələri də respublikanın iqtisadiyyatında əsaslı yer tutur.

Xüsusilə yeyinti sənayesi daha geniş profilli olub, respublika

ərazisində yaxşı inkişaf etmişdir. RF-də sənayenin inkişafı əsasən

yerli xammala və qismən də gətirmə xammala istinad edir.

RF güclü neft-qaz sənayesi inkişaf etmişdir. İnqilabdan qabaq

Rusiyada neft-qaz yalnız şimali Qafqazda çıxanhrdı. 1913-cü ildə

burada cəmi 1,3 mln ton neft çıxanimışdır. İkinci dünya

müharibəsindən sonra yeni neft qaz yataqlan tapılıb istifadəyə

verilmişdir. Neft hasilatı 1970-ci ildə 284,8 mln ton, 1975-ci ildə 411,

1982-ci ildə 500 mln tona yaxın olmuşdur. 2000-ci ildə neft hasilatı

MDB məkanında çıxanlan neftin 85%- ni təşkil etmişdir. Hazırda

neft Rusiya Federasiyasının Volqa- boyu, Ural, Qərbi Sibir, Şimali

Qafqaz, Şimal Qərb və Uzaq Şərq rayonlanndan çıxanlır. Vaxtilə

Rusiya başqa rayonlardan xüsusilə Azərbaycandan neft alırdı. İndi

özü dünyanın bir sıra ölkələrinə neft ixrac edir.

294

Müharibə illərindən başlayaraq RF-ı ərazisində təbii qaz

çıxanhr. Hazırda respublikada təbii qazdan sənayedə və məişətdə

geniş istifadə olunur. Burada bir sıra yeni qaz yataqlan istifadəyə

verilmişdir. Təbii qaza olan tələbatı ödəməkdən ötrü Orta Asiya və

Ukraynadan da RF iri qaz kəmərləri çəkilmişdir. İndi Şimali Qafqaz,

Volqaboyu, Qərbi Sibir, qismən də Şimal və Şərqi Sibir

rayonlanndan təbii qaz çıxanhr.

Qərbi Sibirin Urenqoy və başqa təbii qaz yataqlanndan

Avropanın bir sıra ölkələrinə də (AFR, Fransaya, İtaliyaya,

Ukraynaya, Belarusiyaya və s.) qaz kəmərləri çəkilmişdir.

Rusiya Federasiyasının yanacaq-energetika sərvətləri

içərisində kömürün də rolu böyükdür. Dünya kömür ehtiyat- lannın

yanya qədəri Rusiya Federasiyasının payına düşür. Burada kömürün

bir çox növləri - daş kömür, qonur kömür, antrasit kömürü və bir

sıra başqa növləri mövcuddur. Respublika ərazisində tapılıb

istifadəyə verilən və hələ istifadə olunmayan kömür ehtiyatlannın çox

hissəsi Şərq rayonlannda (Qərbi Sibir, Şərqi Sibir və Uzaq Şərqdə)

cəmlənmişdir. Lakin kömürə olan təsərrüfat tələbləri Qərb

rayonlannda daha çoxdur. Baykal- Amur magistralının çəkilişi ilə

əlaqədar olaraq burada bir sıra yeni kömür yataqlan tapılmış və

istifadəsinə başlanılmışdır. Kömür çıxanimasının potensial imkanları

ildən ilə artır. Belə ki, 1946-cı ildə RF-da 72,8 mln. ton kömür

çıxanidığı halda, 1975- ci ildə 375 mln. tona qədər və 1979-cu ildə isə

395 mln. ton kömür çıxanimışdır. Hazırda kömür çıxaniması

nisbətən aşağı düşmüşdür.

Yuxanda göstərilən yanacaq növlərinin və digər energetika

sərvətlərinin bazasında Rusiya Federasiyasında çox güclü

elektroenergetika sahəsi yaradılmışdır. Kömür, neft, təbii qaz, torf və

yanar şistlərdən istifadə etməklə respublikanın ərazisində bir sıra

nəhəng istilik elektrik stansiyalan, su eneıjisi əsasında isə SES-lər

tikilib istifadəyə verilmişdir. Burada həmçinin hidrotermik

stansiyalar, atom yanacağı ilə işləyən AES- lər, qabarma - çəkilmə

hadisələri əsasında bir sıra qurğular və elektrik stansiyalan tikilib

istifadəyə verilmişdir. Rusiya Federasiyasında elektrik eneıjisinin

istehsalı ildən-ilə artır. Respublikada 1975-ci ildə 639,9 mlrd. kVt. s

elektrik enerjisi

295

istehsal olunmuşdursa, 1979-cu ildə 767 mlrd kvt s, 1985-ci ildə isə

962 milyard kilovat saat elektrik enerjisi istehsal edilmişdir.

Dünyanın ən iri su elektrik stansiyalanndan olan Bralsk SES-i

(Anqara çayı üzərində), Krasnoyarsk və Sayan Şuşenskoye kimi

SES-lər (Yenisey çayı üzərində), Volqa çayı üzərində tikilən bir neçə

SES-ı RF ərazisindədir.

Rusiya Federasiyasında zəngin dəmir filizi yataqlan və

yanacaq - energetika sərvətlərinə əsaslanan güclü qara metallurgiya

sənayesi yaradılmışdır. Burada tarixən şöhrət tapmış Ural və Ural

-Kuznetsk kombinatı (UKK), müharibədən sonrakı illərdə sür"ətlə

inkişaf etməkdə olan KMA (Kursk maqnit anomaliyası), qara

metallurgiya bazaları, Mərkəz və Şimal iqtisadi rayonlannda tikilib

istifadəyə verilən bir sıra qara metallurgiya mərkəzləri fəaliyyət

göstərməkdədir. Hazırda Qərbi Sibir, Şərqi Sibir, Rusiya

Federasiyası ərazisində üçüncü metallurgiya rayonu və BAM-ın

ətrafında istifadəyə verilmiş metallurgiya mərkəzləri istifadəyə

verilmişdir.

Mərkəzi Qaratorpaq iqtisadi rayonunda Lipetsk, Mərkəz

rayonunda - Tula, Şimal iqtisadi rayonunda Çeropovets və s. kimi

yeni metallurgiya, mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Yalnız Maqnitoqorsk

metallurgiya kombinatında istehsal olunan çuğunun miqdan 1913-cü

ildə bütün Rusiyada istehsal edilən çuğundan (4,2 mln t.) 1,2 dəfə

çoxdur, 1975-ci ildə Rusiya Federasiyasında 52,2 mln t. çuğun və 79,9

mln t. polad əridilmişdirsə, 1982-ci ildə burada 61,2 mln t. çuğun,

87,6 mln. t. polad əridilmişdir. Qara metallurgiyanın inkişafı

respublikada maşınqayırma, kimya və inşaat materiallan sənaye

sahələrinin də sür"ətli inkişafına səbəb olmuşdur. Rusiya

Federasiyasında qara metallurgiya sənayesi ilə yanaşı əlvan

metallurgiyada inkişaf etmişdir. Rusiya Federasiyasının ərazisi əlvan

və az tapılan qiymətli metallann zəngin xammal ehtiyatlarına

malikdir.

Rusiya Federasiyasında inkişaf etmiş güclü sənaye

sahələrindən biri də maşınqayııma sənayesidir. Respublikanın ayn-

ayn rayonlan maşınqayırmanın müxtəlif növləri üzrə

ixtisaslaşdırılmışdır.

İnqilaba qədər bütün maşınqayırmanın 50%-i, o cümlədən

energetika maşınqayırmasının 75%-i Moskva və Sankt-Peter-

296

burqda yerləşirdi. İnqilabdan sonrakı həmin mərkəzlər ölkədə

sənaye istehsalının əsas bazalanna çevrildi. Lakin maşınqayırma

müəssisələri tikintisinin yeni rayonlara və mərkəzlərə doğru

irəliləməsi nəticəsində Moskva və Sankt-Peterburqun xüsusi çəkisi

bir qədər azalmışdır. Maşınqayırmanın yeni mərkəzləri olan Nijni -

Novqorod, Sverdlovsk, Çelyabinsk, Samara, Perm, Novosibirsk,

Krasnoyarsk, Saratov, Volqaqrad, Ulyanovsk, Voronej, Rostov,

Bryansk, Omsk, Tomsk, Nijni- Tagil və b. sür"ətlə inkişaf edir.

Həmin şəhərlər energetika, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və bir sıra

digər maşınqayırma növləri üzrə ixtisaslaşdınimışdır. Texniki

tərəqqini sür"ətləndirən ən mürəkkəb maşın və cihazlann

istehsalının iri mərkəzləri, birinci növbədə Sankt-Peterburq, Mərkəz

iqtisadi rayonu, Ural və Volqaboyu rayonlandır. Maşınqayırma

sənayesi şərq rayonlanna doğru irəliləməkdədir.

İnqilaba qədər Rusiyada kimya sənayesi zəif inkişaf etmişdi.

Sosializm quruculuğu illərində RF-in kimya sənayesi yenidən

qurulmuş və inkişaf etdirilmişdir. 1913-cü ilə nisbətən 1975-ci ildə

kimya sənayesi 700 dəfə və 1985-ci ildə isə 1500 dəfədən çox inkişaf

etmiş və yeni sahələrlə tamamlanmışdır. Kimya sənayesinin mühüm

sahələrindən - mineral gübrələr istehsalını (azot, fosforit və kalium),

sintetik kauçuk, plastik kütlələr, sün"i liflər, kimyəvi boyalar, yuyucu

maddələr, sün"i xəz və sün"i dəri istehsalını, turşular və

zərərvericilər üçün zəhərli kimyəvi maddələr istehsalam və bir sıra

başqalannı göstərmək olar.

Respublika ərazisində kimya sənayesinin inkişafı üçün çox

geniş xammal ehtiyatları vardır. Kimya sənayesi əsasən neft- qaz,

kömür, meşə sərvətləri, müxtəlif duzlarla zəngin olan Şimali Qafqaz,

Qərbi Sibir, Ural, Volqaboyu, Şimal-Qərb və Mərkəz kimi

rayonlarda daha sür"ətlə inkişaf edir. 1975-ci ildə Rusiya

Federasiyasında 10,5 mln ton mineral gübrə istehsal olunmuşdursa

1985-ci ildə onun istehsalı 178 mln tona çatdınlmışdır. Kimya

sənayesi məhsullan getdikcə artınhr.

Rusiya Federasiyasında meşə və sellüloz - kağız sənaye

sahələri də çox geniş inkişaf etmişdir. Meşə və sellüloza kağız

sənayesinin inkişafına və məhsul istehsalına görə MDB dövlətləri

içərisində birinci yeri tutur. Bu sahədə Şimal Qərb,

297

Ural və Sibir rayonlannda əldə olunmuş nailiyyətlər daha böyükdür.

Meşə sellüloz sənayesinin inkişafı üçün RF-da geniş imkanlar vardır.

Onun müəssisələri getdikcə şərq rayonlanna meyl edir.

Respublikada inşaat materiallan istehsalı - kərpic kirəmit,

şifer, beton mə"mulatı, mərmər, şüşə, plastik kütlə materiallan və i.a.

daha da inkişaf etməkdədir. Bu materiallara tələbatın artması, eyni

zamanda məhsul istehsalının da artmasına və onun yeni

müəssisələrinin şərq rayonlanna doğru yönəldilməsinə səbəb olur.

Rusiya Federasiyası ərazisində inkişaf etmiş köhnə sənaye

sahələrindən biri də yüngül sənayedir. Hələ inqilabdan əvvəl

Rusiyada toxuculuq, gön-ayaqqabı sənayeləri inkişaf etmişdi. Sovet

hakimiyyəti illərində həmin sahələr daha da inkişaf etdirilmiş, yeni

rayonlara, xüsusilə xammal rayonlanna doğru irəliləmişdir. Pambıq

parça sənayesi gətirmə xammal əsasında Mərkəz və Şimal Qərb

rayonlannda çox inkişaf etdirilmişdirsə, indi respublikanın bir çox

başqa rayonlannda da toxuculuq və gön ayaqqabı istehsalı inkişaf

etdirilmişdi.

Kənd təsərrüfatı: istehsalına əsaslanan aqrar-sənaye

kompleksi RF ərazi-istehsal kompleksinin inkişafı və

formalaşmasında çox mühüm rol oynayır. Respublikada yeni texnika

ilə silahlanmış aqrar-sənaye kompleksi müəssisələri iri ət

kombinatlan, yağ-ayran, şəkər, konserv, çörək, şərab-spirt və sairə

istehsal sahələri müəssisələri kətan Kamenin, Smolensk, Kostroma

və Yaroslavl vilayətlərində, çətənə Oryol, tənbəki Ryazan, Tombov,

şəkər çuğunduru şəkər istehsalı Kursk, Belqorod, Voronej, Tula,

Oryol, Ryazan, şəkər sənayesinin yeni mərkəzləri Şimali Qafqaz,

cənubi Ural, Qərbi Sibir (Altay diyan) və Uzaq Şərqdə (Primorye

diyan) yaradılmışdır. Kartof RF-nın bütün rayonlannda əkilir və

ondan ərzaq məhsulu, yem, spirt, kraxmal alınması və başqa texniki

məqsədlər üçün istifadə olunur.

Nəqliyyatı: Rusiya Federasiyasında yaradılan möhkəm

transkontinental nəqliyyat sistemi RF ərazisi və ondan kənarla

iqtisadi əlaqələrin saxlanılmasında çox böyük rol oynayır.

Rusiya Federasiyasının nəqliyyat sistemində dəmir yol

nəqliyyatı xüsusi yer tutmaqla yük-səmişin daşımalarının

298

yandan çoxu onun payına düşür. Dəmir yolu daş kömür və koks,

qara metallar, neft və neft məhsullan, müxtəlif filizlər, meşə və onun

e"mal materiallarının, taxıl, mineral tikinti materiallannm

daşınmasında xüsusi rol oynayır. 80-ci illər RF dəmir yollanmn geniş

miqyaslı tikintisi və sür"ətli texniki cəhətdən yenidən təchiz edilməsi

dövrü olmuşdur. Əsas diqqət mərkəzində duran Baykal-Amur

magistralının tikilməsidir. Cənubi Yakutiyanın ölkənin digər

rayonlan ilə əlaqəsini genişləndirmək üçün Bam- Tında Berkakit

dəmir yolu tikilmişdir.

Qərbi Sibirin neft-qaz hasilatı rayonlan üçün Tümenlə əlaqə

böyük əhəmiyyətə malikdir. Çətin şəraitdə tikilən Tümen-Surqut

magistralı yeni yataqlann mənimsənilməsini sür"ətləndirdi.

Surqutdan Urenqoya dəmir yolu da çəkilmişdir.

Çoxlu dənizlərin sulan ilə sahilləri yuyulan RF üçün dəniz

nəqliyyatı çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Dəniz nəqliyyatı

donanması sistematik olaraq universal və tərkibcə xüsusiləş- dirilmiş,

texniki və iqtisadi xarakteristikalı gəmilərlə tə"min edilir. Neft, filiz,

kömür, meşə materiallan, tez xarab olan yüklər və konteynerlərin

daşınması üçün xüsusiləşdirilmiş gəmilərin sayı gündən-günə

artınlır.

Sankt-Peterburq və Naxodkadakı limanlar da böyük

konteynerlərin yenidən işlənilməsi üçün məntəqələr avadanlıqla

təchiz edilmişdir. Şimal dənizlərində Naviqasiya dövrünün uzatmaq

üçün "Lenin" atom buzqıranı və digərləri imkan yaratmışlar.

80-ci illərdə Vladivostok, Manin, Murmansk və digər

limanlann ötrücülük qabiliyyətləri artmlmışdır. Uzaq Şərqdə

Vrangel buxtasında dərin sulu böyük Vostoçnıy limanı tikilib

istifadəyə verilmişdir.

Rusiya Federasiyasında şaxələnmiş daxili su nəqliyyatı

şəbəkəsi üstünlüyə malik olmaqla ildən-ilə genişlənir. Respublikanın

şərq rayonlan üçün onun əhəmiyyəti daha böyükdür. Çünki bu

regionda yeni mənimsənilən rayonlardan kütləvi yüklərin daşınması

üçün dəmir və avtomobil yollarının zəif inkişaf etdiyinə görə

meridional istiqamətdə çay şəbəkələri lazımı qədər köməyə gəlir.

Rusiya çaylan vasitəsilə neft və neft məhsulları, meşə, mineral və

tikinti materiallan və digər yüklər

299

daşmır. Çaylar və su dəryaçalan vasitəsilə ildə 100 mln artıq sərnişin

daşınır.

Avtomobil nəqliyyatı daha çox kütləviləşir. Rusiya

Federasiyasında bərk örtüklü yollann uzunluğu 450 min km-ə çatır.

Avtobus nəqliyyatı daha çox inkişafa mə‘'ruz qalmışdır. Rusiya

Federasiyasında ümumi uzunluğu 1,4 mln km çox olan 10 mindən çox

avtobus xətti fəaliyyət göstərir. Şəhərlərarası avtobuslar ildə 600

mln-dan çox sərnişin daşıyır.

UKRANYA RESPUBLİKASI

Omumi m9"lumat: Ukrayna - ohalisinin sayına və istehsal

etdiyi məhsulun həcminə görə yeni xarici ölkələr sırasında nəhəng

dövlətdir.

Ukrayna qərbdə Polşa, Çexiya, Slovakiya, cənub-qərbdən

Macarıstan, Rumıniya, şimaldan Belorusiya, şimal-şərqdən Rusiya

Federasiyası, cənub-qərbdən Moldava respublikası ilə həmsərhəddir.

Ərazisi 604 min kv km, əhalisi 5 mln. nəfər təşkil edir. Mərkəzi

şəhəri Kiyevdir.

Təsərrüfatın və insanlann həyatı üçün əlverişli şəraitə malik

olan Ukrayna, yaxşı iqtisadi-coğrafi mövqeyə malikdir.

Respublikanın cənubu Qara və Azov dənizinin sulan ilə

yuyulur. Orada olan Odessa, İliçevsk, Nikolayev, .Tdanov limanlan

vasitəsilə xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri həyata keçirir.

Ukrayna ərazisindən dəmir və avtomobil magistrallan, neft və

qaz kəmərləri, güclü elektrik xətləri keçir ki, bu da xarici ölkələrlə

iqtisadi inteqrasiyalar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

İnzibati-ərazi cəhətdən 25 vilayətə və 3 iqtisadi rayona

bölünmüşdür.

Təbiəti: Ukrayna təbiətinin müəyyənləşdirici xüsusiyyəti

Şərqi Avropa düzənliyində geniş mülayim coğrafi qurşaqda

yerləşmişdir. Relyefi geoloji quruluşuna görə ərazinin 70%-i

düzənlik, 25%-i yüksəklik, 5%-i dağlar təşkil edir.

Ukrayna ərazisinin təki müxtəlif faydalı qazıntılarla

zəngindir. Ukrayna xüsusən daş kömür, marqans və dəmir fıliz-

300

ləri ilə yanar təbii qazlar, kaolin, qrafit, ozokerit, kalium duzlan,

külçə şəkilli təbii kükürdlə zəngindir.

Daş kömür Donetsk və Lvov-Volın hövzəsində, qonur kömür -

Dneprepetrovskidə yayılmışdır. Neft və qaz yataqlan qərbdə

(Karpatonu), şərqdə (Dnepr çökəkliyində) yayılmışdır. Podolski

yüksəkliyində yanar şistlər yerləşmişdir. Əsas dəmir filizi yataqlan

Krivoy-Roq və Azov - Qaradəniz dəmir filizi vilayətindədir. Dnepr

sahili hövzədə nəhəng marqans yataqlan mövcuddur.

Ukrayna qrafit, çöl şpatlan, flyuorit, maqnezit, talk, kükürd,

fosforitlər, daş duz, gips, anhidridlər, gilli süxurlarla zəngindir.

Karbonatİı çöküntü suxurlan (təbaşir, mergel), çöküntü ovuntu

çöküntüləri (qumlar), maqmatik və metamorfik süxurlar (qranitlər,

labradoritlər, diabazlar, qneys, mərmər, şistlər, əhəng daşlan)

müxtəlif qumlar geniş yayılmışdır. Yeraltı şirin sulara, perspektivli

geotermal su ehtiyatlarına malikdir.

Ukraynanın iqlimi mülayim kontinental, qərbdə rütubətli,

cənubda quru çöl, Krım dağlıq hissəsində Aralıq dənizi iqlimi

hakimdir. Əsas yağıntılan atlantik mənşəli siklonlar gətirir. İllik

yağıntıların miqdan şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində 600 mm

və 300 mm arasında azalır. Karpatlarda ildə 1500 mm, Krım

dağlannda isə 1000 mm yağıntı düşür.

Ərazinin əsas hissəsində payız sentyabr, Knmın cənub

sahillərində isə oktyabrda başlayır.

Ukrayna əkinçilik, yüksək məhsuldar heyvandarlıq, sənaye və

mülkü tikintilərin apaniması, insanlann həyat fəaliyyəti və

istirahətləri üçün əlverişlidir.

Ukrayna ərazisində 71 min böyük və kiçik çay vardır.

Düzənlik hissədə böyük çaylar Dnepr, Dnestr, Cənubi Buq, Dunaydır.

Dnepr uzunluğuna görə Avropada üçüncü çaydır. Onun vadisində

Kaxovsk, Dneprovsk, Dneprodjerzinski, Kre- mençuq, Kanevsk,

Kiyev kimi kaskad və dəryaçalar yaradılmışdır. Ukraynada çoxlu

göllər də mövcuddurlar.

Çay və göllərin sulanndan Ukraynanın su təchizatı və suvarma

işləri üçün istifadə edilir. Hidroresurlar ildə 45 mlrd kVt təşkil edir.

301

Ukraynanın düzənlik hissəsinin əkinçilik cəhətdən yaxşı

mənimsənilmişdir. Ukrayna respublikasının 15%-dən artıq ərazisi

meşələrlə örtülüdür.

Respublika təbii ehtiyatlarla zəngindir. Əhalinin artımı, xalq

təsərrüfatının inkişafi, torpaq resurslanndan səmərəli istifadəsi üçün

stimul yaradır. Kənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaqlann sahəsi

42,7 mln ha, o cümlədən şumlanan torpaqlar 34,4 mln ha təşkil edir.

İstirahətin təşkili üçün Ukrayna gözəl təbii resurslara

malikdir.

Əhalisi: Ukrayna respublikası MDB-də əhalisinin sayına görə

(Rusiya Federasiyasından sonra) ikinci yeri tutur. Onun əhalisi

1996-cı ilin əvvəlinə 51 mln nəfər olmuşdur. 51 milyonluq respublika

əhalisi müxtəlif etnik tərkibə malikdir. Ölkədə əhalinin 75%

ukraynalılar, 21% ruslar, 1,3 yəhudilər, 0,8 beloruslär, 0,6

moldovan, 0,5 polyak və bolqarlar, 1,6% digər millətlərin

nümayəndələri təşkil edir.

Ukraynalılar slavyan xalqlan içərisində sayca ruslardan sonra

ikinci xalqdır.

Ukrayna dilini Özünün ana dili hesab edənlər 93,5%,

ukraynalılar isə əhalinin 84,7%-ni təşkil edir. Ukraynada təhsili rus,

moldova, macar və polyak dillərində apanlan məktəblər fəaliyyət

göstərir.

Ukrayna əhalisinin sayına ikinci dünya müharibəsi çox tə"sir

göstərmişdir. Faşistlər tərəfindən 3,3 mln dinc əhali qətlə yetirilmiş,

2,1 mln nəfər faşist qullanna çevrilmiş və vətənlərindən didərgin

salınmışdır. Müharibədən əvvəlki səviyyənin bərpası üçün çox illər

lazım olmuşdur. Bununla belə hazırda əhalinin illik təbii artımının

azalması müşahidə edilir. 1966-1970-ci illərdə bu göstərici 6,9,

1980-ci illərdə 3,4 nəfər təşkil etmişdir (əhalinin hər 1000 nəfərinə).

Ölkə əhalisinin 67%-i şəhərlərdə yaşayır. Hazırda respublikada

1300-ə qədər şəhər və qəsəbə vardır. Beş şəhərin (Kiyev, Xarkov,

Lvov, Odessa, Dnepropetrovsk) əhalisi milyondan artıqdır. Əhalinin

yandan çoxunu iqtisadi aktiv insanlar təşkil edir. Onlann 75,6%- i

maddi istehsal, 24,4% qeyri-istehsal sferasında çalışırlar. Əhalinin

orta sıxlığı hər bir kv km-ə 85 nəfərdir. Gözlənilən ömür uzunluğu

kişilər 62,8, qadınlar 73,2 yaş təşkil edir (1994

302

il). Respublika daxili miqrasiyalar şəhər əhalisinin sayının artması ilə

əlaqədardır. Respublikadan kənara gedənlərin çoxu Rusiya

Federasiyası və Qazaxıstan respublikasınadır. 1897- 1916-cı illərdə

çoxlu ukraynalılar Sibir və Uzaq Şərqə, eyni zamanda ABŞ və

Kanadaya köçmüşlər.

Təsərrüfatı: - Ukrayna iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, yüksək

sənayeləşmiş, çoxsahəli mexanikləşdirilmiş kənd təsərrüfatına,

maddi istehsalın digər sahələri, elm və mədəniyyətə malik olan

dövlətdir.

Ukraynanın müasir xalq təsərrüfatı strukturunda milli gəliri

yaradan sahələrin rolunu müəyyən etmək olar. Onun tərkibində

sənaye 48%, kənd təsərrüfatı 23%-ə yaxın, tikinti - 9%, nəqliyyat -

5%, digər sahələr 15% təşkil edir.

Hazırki vaxtda Ukrayna sənayesi tərkibində müasir

sənayenin bütün sahələrini təmsil edən hərtərəfli inkişaf etmiş

kompleksi xatırladır. Sənayenin strukturunda yeni istehsal sahələri

yaranmış və inkişaf etmişdir. İstehsal vasitələri istehsalının ("A

qrupu") həcmi ardıcıl surətdə artırılmış, uyğun surətdə istehlak

mallannm istehsalı ("B qrupu") azalmışdır.

Ukraynada sənayenin yeni sahələri: traktorqayırma, dəz-

gahqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika, turbin istehsalı, təyyarə,

avtomobil, gübrələr istehsalı, sintetik liflər, ferroərinti, alüminium,

pambıq parça, kətan, konserv, tikinti sənayesi və digər yaradılmışdır.

Maşınqayırma xüsusi sür"ətlə inkişaf etməklə, yeyinti

sənayesinin strukturuna daxil olmuşdur,

Ukrayna sənayesinin müasir struktur xarakteri - ağır

sənayenin böyük xüsusi çəkiyə: xüsusilə qara metallurgiya,

maşınqayırma və yanacaq (əsasən kömür) malik olmasıdır. Onlar

sənaye məhsullannın 47%-ni verməklə, sənaye- istehsal sahələrində

işləyənlərin 57%-i orada təmsil olunur.

Sənaye strukturunda yeyinti sənayesi görkəmli yer tutur.

Şəkər istehsalında Ukraynanın rolu böyükdür. Sənaye

işçilərinin 13%-ni təmsil edən yüngül sənaye respublika əhalisinin

tələbatını əsasən tə"min edir.

Ukraynanın xalq təsərrüfatı tərkibində kömür, qaz və elektrik

enerjisi sahələri olan güclü yanacaq-energetika kompleksinə

əsaslanır. Ümumi yanacaq hasilatında əsas yeri kömür sənayesi

303

(Respublika yanacaq hasilatının 2/3) tutur. Daş kömür əsas iki

yataqda Donetsk və Lvov-Volınskidə cəmlənmişdir. İldə 200 mln t

kömür çıxarılır bunun təqribən 50%-i kokslaşan kömürdür. Boz

kömür yerli məqsədlər üçün Aleksandriya şəhəri rayonunda çıxanlır.

Qaz sənayesinin əsas rayonu Xarkov vilayətindəki Şebe- linsk

yatağıdır. Müharibədən sonra açılmışdır: Oradan Şebe- linka -

Dneprepstrovsk - Krivoy - Roq - Odessa qaz kəməri, oradan onun

qollan Zaporojye, Nikopol, Nikolayev, Xerson; Şebelinka-Belqorod -

Kursk - Bryansk - Moskva qaz kəmərləri fəaliyyət göstərir.

Müharibədən sonrakı illərdə Daşava - Lvov; Daşava - Kiyev;

Rudki - Minsk - Vilnyus - Riqa qaz kəmərləri çəkilmişdir.

Qaza olan tələbatın artması, onun yerli ehtiyatının

məhdudluğu ilə əlaqədar Ukrayna Rusiya Federasiyasının şərq

rayonlanndan qaz alır.

Neft sənayesinin respublika iqtisadiyyatındakı rolu aşağıdır.

Karpatqabağı ərazidən (Dolina, Borislav) neft çoxdan çıxanlır. İkinci

neft hasilatı rayonu - Dnepr sahili düzənlikdir. Əsas yataqlan

Çemiqov, Poltava, Sum və Xarkov vilayətləridir.

Respublikada güclü elektroenergetika yaradılmışdır. 1913 ilə

nisbətən elektrik eneıjisi istehsalı 400 dəfə artmışdır. Çoxlu nəhəng

istilik və hidroelektrik stansiyalan; (xüsusən Donetsk - Dneprboyu

rayonda) tikilmişdir. Elektrik eneıjisinin çox hissəsini istilik elektrik

stansiyalan hasil edir. 1981-ci ildə 231 mlrd kVts elektrik enerjisi

istehsal edilmişdir. Respublikada bir sıra AES tikilib istifadəyə

verilmişdir. Çemobil AES-də baş vermiş qəza nəticəsində respublika

ərazisində ekoloji vəziyyət kəskin surətdə pisləşmişdir. İndi

radiasiyanın tə"sirini azaldan müxtəlif tədbirlər görülür.

Ukraynada güclü metallurgiya sənayesi yaradılmışdır.

Kömür, dəmir filizi və manqan resurslannm Donbas və Dneprboyu

kimi yaxın ərazidə toplanması bu kompleksin inkişafına ideal şərait

yaratmışdır. Qara metallurgiyanın üç mərkəzi - Dnepryanı, Donetsk

və Azov sahili vardır.

Ümumi məhsulun həcminə və orada çahşanlann sayına görə

maşınqayırma nəhəng sahədir. Ən çox metallurgiya, dağ-

304

mə"dən, energetik və kimya avadanlıqları, teplovoz, magistral yük

vaqonlan, çay və dəniz gəmiləri, yük və minik maşmlan, avtobuslar,

metalkəsən dəzgahlar, traktor, qarğıdalı yağı, şəkər çuğunduru yığan

maşınlar və digər istehsalı sahələri inkişaf etdirilmişdir. Sənayedə

müasir sahələr, elektrotexnika, dəqiq maşınqayırma,

avtomatlaşdırma vasitələri istehsalı da xüsusi yer tutur.

Ukrayna sənaye kompleksinin əsas və vacib sahələrindən biri

də kimya sənayesidir. Koks və soda istehsalı xüsusi yer tutur.

Bundan əlavə respublikada kiyəvi liflər, plastik kütlələr,

avtomobil şinləri, azot, fosfor, lak-boyalar istehsal olunur.

Yeyinti sənayesi respublikada əsasən şəkər, yağ-piy,

meyvə-tərəvəz konservi, şərabçılıq sahələri ilə təmsil olunur.

Ukraynanın bütün rayonlannda yerli materiallara əsaslanan

güclü tikinti sənayesi yaradılmışdır. Respublika iqtisadiyatmda meşə

tədarükü, mişar materiallan, ağac işləmə sənayesi sahələri də xüsusi

əhəmiyyətə malikdir.

Kənd təsərrüfatı: Ukıaynanın mülayim isti iqlimdə yerləşməsi,

kənd əhalisinin yüksək sıxlığa malik olması, kənd təsərrüfatı

məhsullan e''mah sənayesinin yaradılması, münasib iqtisadi-coğrafi

mövqeyi burada hərtərəfli kənd təsərrüfatının inkişafına zəmin

yaratmışdır.

Respublikada tərkibinə kənd təsərrüfatı, sənaye, kənd

təsərrüfat məhsullannın emalı, onlara lazım olan maşınlann istehsalı,

avadanlıq, digər istehsal vasitələri, bir sıra yardımçı istehsal,

ixtisaslaşdınimış nəqliyyat, tədarükü birləşdirən güclü aqrar sənaye

kompleksi yaradılmışdır.

Ukraynada bitkiçilik və həm də heyvandarlıq yüksək

səviyyədə inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatı istehsalında olan torpaq

fonduna görə Rusiya Federasiyası və Qazaxıstandan sonra MDB

ölkələri arasında üçüncü yerdə durur.

Əgər keçmişdə əkinlərin 90%-i taxıl bitkiləri altında istifadə

edilirdisə, hazırda isə yansı istifadə edilir. Bu da yem və texniki bitki

əkinlərinin sahəsinin artıniması ilə əlaqədardır. Taxıl bitkiləri

sahələrinin azaldılması taxıl istehsalını azaltmamışdır. Hazırda

taxılçılıq strukturunda payızlıq buğda əsas yer tutur. Qarğıdalı

əkinlərinin sahəsi xeyli genişləndirilmişdir.

305

Агра, qarabaşağ, paxlalı bitki əkinləri də xüsusi yer tutur. Şəkər

çuğunduru əkinləri 6 dəfədən çox artmlmışdır. Texniki bitkilər

kompleksində lifli bitkilər kətan, kəndir əkinləri də mühüm yer

tutur. Respublikada kartofçuluq və tərəvəzçilik özünəməxsus yer

tutur. Tərəvəzçilik böyük şəhərlərin ətrafında genişləndirilmişdir.

Bitkiçilikdə bağçılıq və üzümçülük görkəmli yer tutur, bu əhalinin

təzə meyvə ilə, konserv sənayesini xammalla tə"min edir.

Bitkiçilikdə məhsuldarlığın artınlması əkinçilik

mədəniyyətinin yüksəldilməsi, üzvü və mineral gübrələrin

istifadəsinin genişlənməsi, kənd təsərrüfatında yeni sortlann tətbiqi

nəticəsində mümkün olmuşdur. Suvanlan torpaqlann sahəsi 2 mln

hektar artmlmışdır. Bu torpaqlarda tərəvəz, çəltik, buğda, yem

bitkiləri yetişdirilir.

Heyvandarlıqda əsas sahə iri buynuzlu heyvanlar təşkil edir

və ölkənin hər yerində geniş yayılmışdır. Şəhərətrafı ərazilərdə

südlük heyvandarlıq, Karpat və meşə-çöl zonasında ətlik-südlük

heyvandarlıq inkişaf etdirilir. Donuzçuluq meşə-çöl və çöl zonasında,

yem bol olan ərazilərdə, yeyinti tullantıları olan ərazilərdə

yayılmışdır. Zərif yunlu, ətlik-yunluq qoyun- çuluq çöl zonası və

Karpatlarda, Polesyedə kobud yunlu qoyun- çuluq inkişaf etdirilir.

Quşçuluğun sənaye əsasında inkişafı diqqətə layiqdir.

Nəqliyyat: Xüsusi xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malik olub,

bütün nəqliyyat növlərinə malikdir. Respublikada təsərrüfat

sahələrinin sür"ətli inkişafı yük dövriyyəsinin artması ilə müşahidə

edilir.

Boru kəmər nəqliyyatında yük dövriyyəsi daha yüksək templə

inkişaf edir. 1970-1980-ci illər ərzində yük dövriyyəsi

4.6 dəfə artmışdır. Yük dövriyyəsinin tempinə görə ikinci yerdə çay

nəqliyyatı, üçüncü yerdə - avtomobil nəqliyyatı durur. Dəmir

yolunda yük dövriyyəsi nisbətən aşağıdır, 0,2% təşkil edir. Ancaq

buna baxmayaraq (dəmir yollannın ümumi uzunluğu

22.6 min km-dir) dəmir yolu əvvəlki kimi yükdaşımalarda mühüm

rol oynayır. Müxtəlif nəqliyyat növlərinin sərnişin daşımalardakı

rolu böyükdür. Burada üstünlük avtomobil- dəmir yolu - dəniz - çay

və hava nəqliyyatı təşkil edir. Nəqliyyatın inkişafı, yenidən qurulması

və texniki təchizatı sahəsində böyük

306

işlər görülür. Hazırda dəmir yollannm 35%-i elek- trikləşdirilmişdir.

Yük daşımalarda dəniz nəqliyyatı böyük rol oynamaqla, böyük və

kiçik kabotajlan yerinə yetirir. Dəniz nəqliyyatının yaxşılaşdıniması

üçün böyük işlər görülür. Odessa limanının genişləndirilməsi ilə

yanaşı yeni nəhəng lliçevsk limanı tikilmişdir. Nikolayev limanı

rayonunda yeni Dnep- robuqskiy dəniz limanı fəaliyyətə başlamış.

Odessa yaxınlığında cənub limanı fəaliyyət göstərməklə, lliçevsk -

Vama (Bolqariya) beynəlxalq dəniz bərəsi yaradılmışdır.

Ukrayna özünün qonşu ölkələri, xüsusilə MDB ölkələri, eynilə

də dünyanın digər ölkələri ilə beynəlxalq əlaqələr saxlayır. İpək yolu

ölkələrinə daxil olan 39 ölkədən biri də Ukrayna respublikasıdır.

QAZAXISTAN RESPUBLİKASI

Ümumi mə”lumat: - Qazaxıstan respublikası Rusiya

respublikasının cənub-qərbində Ural dağlannm ətəyindən Tyan-

Şana, Xəzər dənizindən Qərbi Sibir düzənliyinə qədər uzanmış geniş

ərazini əhatə edir. Şərqdə Qazaxıstan Çin Xalq Respublikası,

cənubda Qırqizıstan, Özbəkistan və Türkmənistan respublikalan ilə

həmsərhəddir. Ərazisinin böyüklüyünə görə Qazaxıstan MDB

ölkələri içərisində (217,3 min kv km) ikinci yeri tutur (1998-ci il).

Mərkəzi şəhəri Astanadır.

Bu günkü Qazaxıstan iqtisadi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş

sənaye və kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Respublikada minlərlə qabaqcıl

texnika ilə təchiz edilmiş birinci dərəcəli müəssisələr tikilmişdir.

Nəhəng sənaye mərkəzləri, ərazi- istehsal kompleksləri yaranmış və

geniş nəqliyyat əlaqələri sistemi inkişaf etmişdir.

Təbiəti: Qazaxıstan dedikdə gözümüzün qarşısında geniş

çöllər və qızılı əkin zəmiləri canlanır. Çöllərdən cənubda yerləşən

yanmsəhra və səhralar daha geniş ərazilər tuturlar. Ərazinin yalnız

10%-i yüksək dağlıq əraziyə düşür (Altay, Cunqar Alatausu,

Tyan-Şan).

Respublikada çöl, yanmsəhra və səhralann geniş olması onun

Avrasiya materikinin dərinliyində, mülayim qurşağın cənub

enliklərində yerləşməsilə əlaqədardır.

302 .

Qazaxıstan respublikası təbii sərvətlərlə çox zəngin olan

ölkədir. Zənginliklər - müxtəlif faydalı qazıntılar, xam torpaqlar, çöl,

yanmsəhra, səhra və dağ-çəmən zonalannın təbii yem ehtiyatlandır.

Respublikanın çöl və səhra düzənlikləri hələ qədimlərdən

köçəri heyvandarlıq üçün istifadə edilmişdir. Dağlıq maneələrin

olmadığı düzən relyef Qazaxıstanda məskunlaşan insanlann Rusiya,

Orta Asiya, Sibirlə iqtisadi və mədəni əlaqələrin yaranmasına əlverişli

şərait yaratmışdır. Hazırda bu ərazilərdən məşhur Türksib və

Transsibir magistrallan keçir.

Respublika ərazisinin təki faydalı qazıntılarla zəngindir.

Mərkəzi Qazaxıstan ərazisində nəhəng mis, qurğuşun, sink, nadir

metallar, kömür, dəmir və marqans filiz yataqlan cəmlənmişdir.

Məşhur Cezqazqan mis filizi yatağı MDB ölkələri içərisində

ehtiyatına görə birinci yerdə durur. Kounrad, Sayak, Bozşakul mis

yataqlanda məşhurdur,

Karakanda daş kömür hövzəsi (Donbas və Kuzbasdan sonra)

üçüncü yeri tutur. Digər nəhəng boz kömür hövzəsi Ekibastuz - açıq

üsulla işləndiyi üçün daha ucuz başa gəlir. Onun bazası əsasında da

Pavlodar - Ekibastuz yanacaq-energetik kompleksi yaradılmışdır.

Qazaxıstan Altayı mis-qurğuşun-sink filizləri, qızıl, qalay, nadir

metallarla məşhurdur. Polimetallann əsas yataqlan - Leninoqorsk,

Zıryanovsk, Belousovskdadır. Turçay əyriliyində zəngin dəmir filizi

yataqlan ilə xüsusən Koçarsk, Sokolovsk, Sarbay, Koıjunkul

mə"dənləri isə maqnetit filizləri ilə zəngindir. Bu ərazidə bir sıra

alüminium xammallan - boksitlər, aşkar edilmiş, onlann ən

əhəmiyyətlisi Arkalıqdadır.

Qazaxıstanın ön Ural hissəsində xromitlər, mis və asbestlər

müəyyən edilmişdir. Aktyubinsk özünün fosforitləri və yüksək

keyfiyyətli nikel filizləri ilə tanınır. Qazaxıstanın cənubunda -

Mirqalim, Bayjan və Açisay mə"dənlərində qurğuşun - sink çıxanlır.

Xəzər sahili çökəklik və Manqışlaq yanmadası neftli-qazlı

vilayətdir. Qədimlərdən Emba nefti özünün yüksək keyfiyyətilə

şöhrət tapmışdır. Əvvəlcə Manqışlaqdakı Jetıbay neft və Uzen

qazlı-neftli mə"dənləri istifadə edilməyə başlamışdır. Xəzər sahili

çökəklik xörək və kalium duzlan ilə də zəngindir.

308

Respublikanın iqlimi quru kontinentaldır. Onun materik-

daxili yerləşməsi antisiklon tipli atmosfer dövranının və zəif siklon

fəaliyyətinin yaranmasına şərait yaradır. Aydın və günəşli günlər

üstünlük təşkil edir (ildə 2000-3000 saat).

Qış ən cənub rayonlardan savayı, kəskin, adətən az qarlı və

güclü küləkli, çovğunlu keçir. Yanvann orta temperaturu -19, cənub

kənarlannda -3-5® təşkil edir. Antisiklonlar vaxtı havalar - 40-45®

qədər soyuqlaşır. İyulun orta temperaturu 19-20, cənubda 28-30®

təşkil edir. Haya cəryanlan ilə əlaqəäar dağlıq hissələrdə Altay,

Cunqar Alatausu Tyan-Şanda, orta illik yağıntılar 800-1000 mm,

düzənlik ərazilərdə; çöl zonasında 200- 300 mm, səhralarda isə

100-150 mm təşkil edir. Yağıntılar çöl zonasında, əsasən yay, səhrada

isə yazda düşürlər. Qazaxıstan ərazisində 2000 kv.km buzlaq ərazisi

vardır ki, bunlar da çayların qidalanmasına yardım edir.

Başlanğıclannı dağlardan götürən çaylar gur sulu olurlar.

Onlardan ən böyükləri İrtış, Qərbi Sibirdə Ob çayına birləşir. İrtışın

dağlıq hissəsində Buxtamin, Ust-Kamenoqorsk SES və su dəryaçalan

tikilmişdir. İrtışın dağlardan çıxdığı yerdə Şulbin SES-i tikilir.

Suyunun çoxluğuna görə ikinci yerdə Tyan- Şandan başlayıb Turan

səhra düzənliyi ilə axan və Aral dənizinə tökülən Sırdərya çayıdır.

Qazaxıstan ərazisində Sırdərya çayı üzərində Çardarya və

Qızıl-Orda SES-ləri tikilmişdir. Digər dağ çaylan Semireçya Balxaş

gölünə tökülür. Onun üzərində Kapçak SES və dəryaçası tikilmişdir.

Başlanğıcını Qırğızıstandan götürən Çu cənubi Qazaxıstandan

axaraq qumluqlarda itir.

Çay, dəniz, göl və dəryaçalar balıqla zəngindirlər. Xəzər, Aral

dənizləri və İrtış çayı nəqliyyat əhəmiyyətinə malikdirlər.

1600 km məsafədən şimaldan cənuba uzanan Qazaxıstanda bir

neçə təbii zona; - meşə-çöl, çöl, yanmsəhra və səhra bir- birini əvəz

edirlər.

Əhalisi: Qazaxıstan respublikasının əhalisi 17,1 mln

nəfər (1996 il) təşkil edir. Dövlət quruluşuna gÖrə unitar

respublikadır. Respublikada tarixən əhalinin tərkibi çoxmillətli

olmuşdur. Qazaxlarla birlikdə burada ruslar, ukraynalılar, tatarlar,

özbəklər, uyqurlar, dunqanlar və digər xalqlann nümayəndələri

yaşayırlar. Qazaxlar digər ölkələrdə: Rusiya, Orta Asiya

309

respublikaları, ÇXR, MXR, Əfqanıstan və Hindistanda yaşayırlar.

Qazaxıstan əhalisinin yandan bir qədər çox hissəsi şəhərlərdə

(respublikada 83 şəhər və 194 şəhər tipli qəsəbə vardır), qalan hissəsi

kəndlərdə yaşayırlar. Ərazi üzrə əhali qeyri- bərabər yerləşmişdir.

Əhalinin təbii artımı Qazaxıstanda yüksəkdir. 1995-ci ildə o,

hər 1000 nəfərə düşən uşaq ölümü 27,3 adam təşkil edir.

Ölkə üzrə əhalinin orta sıxlığı hər bir kv km-ə 6 nəfər.

Gözlənilən uzun ömürlülük kişilər 60,8, qadınlar 71,0 yaş təşkil

edirlər (1994 il).

Qazaxıstanda sovet hakimiyyəti illərində bir sıra yeni şəhərlər

yaranmışdır. Mərkəzi Qazaxıstanda Cezqazqan və Balxaş

şəhərlərində istehsal müəssisələrinin tikilməsi ora çoxlu əhalini cəlb

etmişdir.

Böyük Vətən müharibəsi dövründə respublikanın əhalisi

evakuasiya nəticəsində kəskin surətdə çoxalmışdır. 1951-1966- cı

illərdə xam və dincə qoyulmuş torpaqlann istifadəyə verilməsi ilə

əlaqədar respublikanın əhalisi 1,5 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə

respublikada məhsuldar qüvvələr sür"ətlə inkişaf etmişdir. 15 il

ərzində 20 yeni şəhər, 34 şəhər tipli qəsəbələr yaradılmışdır. Onlann

ən xarakterikləri Manqışlaqda Yeni Uzen və Şevçenko, Kustanay

vilayətində Rudnıy, Lisakovsk, şəhər tipli qəsəbə Köçan, Cetıqara,

Karatau, Janatas, Jayrem və s.Bu dövrdə Çimkent, Cambul, Astana,

Temirtau, Pavlodar, Rudnov xüsusilə inkişaf etmiş və əhalisi

artmışdır.

Təsərrüfatı: Qazaxıstan özünün sənaye və kənd təsərrüfatının

inkişafı sahəsində nəhəng addımlar atmışdır. Sənaye istehsalının

həcmi 1940-cı ildəkinə nisbətən 32 dəfə artmışdır. Texniki tərəqqini

müəyyənləşdirən sahələrdəki payı - elektroenergetika, kimya əsaslı

surətdə artmışdır. Sənaye istehsalının inkişafına görə Qazaxıstan -

dünyanın qabaqcıl sənaye ölkələri sırasına daxil olmuşdur.

Respublikada əhalinin hər adambaşına ABŞ və İngiltərədən çox

dəmir, kömür hasil və istehsal edilir.

Elektrik eneıjisi İtaliya və Fransadan çox, kükürd turşusu

AFR və Yaponiyadan çox istehsal edilir. Hazırda respublika 80 ölkəyə

300 adda məhsul ixrac edir. Əsasən dəmir, xromit və marqans

filizləri, əlvan metallar, çuğun, prokat, dəmir ərintiləri,

310

kömür, neft, fosforit unu, pambıq-liflər, yuyulmuş )mn, taxıl, ət və s.

göndərilir.

Respublikanın sənaye mənzərəsi energetika, əlvan və qara

metallurgiya, maşınqayırma, kömür, neft, kimya, yüngül və yeyinti

sənayesi ilə müəyyənləşdirilir. Qazaxıstan ərazisində Karakanda -

Temirtau, Karatau - Cambul, Manqışlaq, Pavlodar - Ekibastuz kimi

ərazi istehsal kompleksləri yaradılmışdır.

Qazaxıstanın energetik resurslan kömür və hidroeneıji

ehtiyatlanndan ibarətdir.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində respublikada İrtış çayının

qollan üzərində Tişinsk və Xariuzov Hidroelektrik stansiyalan

tikilmişdir. 1960-ci illərdə İrtış kaskadı - Ust Kalinoqorskaya və

Buxtarminskaya (ümumi gücü 1107 min kVl) hidrostansiyalan işə

salınmışdır. Bundan başqa İli çayının üzərində 1970 ildə Kapçaqay

SES, Sırdərya üzərində - Çardarin SES-i tikilmişdir. Mərkəzi

Qazaxıstanda kömürdən istifadə edən Balxaş İES, Karakanda və

Yermak DRES işə salınmışdır. Ekibastuz yanacaq-energetik

kompleksinin yaranması ilə əlaqədar 4 mln kVt gücündə olan dörd

İES tikilmişdir. 1985-ci ildə respublikada 97,9 mlrd kVt s elektrik

eneıjisi istehsal edilmişdir.

Respublika sənayesinin qabaqcıl sahələrindən biri - əlvan

metallurgiyadır. Müharibədən sonra Altayda Ust-Kamenoqorsk

qurğuşun kombinatı tikilmişdir. Bu kombinatın əlvan metallan 20

ölkəyə ixrac edilir. Altayda Leninaqorsk və İrtış polimetal,

Zıryanovsk qurğuşun, Belorsk saflaşdırma kombinatı fəaliyyət

göstərir. Akçakulda nadir metallan saflaşdıran kombinat işləyir.

Qazaxıstan inkişaf etmiş qara metallurgiya sənayesinə

malikdir. Respublikada çuğun, polad və müxtəlif ferroərintilər

əridilir. Sokolov-Sarbay dağ - saflaşdırma kombinatı, Karakanda

metallurgiya zavodu, Lisakovsk dağ-saflaşdırma kombi- natlan

sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır. 1980-ci ildə Qazaxıstanda dəmir

filizi hasilatı 25,8 mln ton olmuşdur.

Qazaxıstan ərazisində 400-ə qədər daş və boz kömür ya-

taqlan vardır. Onlann ehtiyatlan 162 mlrd t təşkil edir. Daş kömür

Karakanda, Ekibastuz və Kuu-Çekin hövzələrində daha çox

ehtiyatlara malikdir. Boz kömür Turqay və Maykuben

hövzələrindədir.

311

Neft sənayesi Qazaxıstanda 19H-ci illərdən başlayaraq

inkişafa başlamışdır. Əsas mə"dənləri Dossor, Makat, Uzen, Martış,

Kenkiyak, Quryev, Jestıbay, Tenqe, Tasbulat, Kara- mandıbas və

s-dir. Neft hasilatı ilə əlaqədar respublikada neft e"mah da inkişafı

etdirilir. Neftayırma zavodlan Quryev, Pav- lodar, Çimkentdə

tikilmişdir. Respublikada eyni zamanda qaz hasilatı, qaz e"malı

sənayesi də inkişaf etmişdir.

Maşınqayırma və metal e"malı sahələri respublikada yenidir.

Ağır maşınqayırma Alma-Atada, avtomat-presslər zavodu

Çimkəntdə, cihazqaymna zavodu Kokçetavda, kiçik metrajlı

mühərriklər Petrapavlovsk, şaxta-mə"dən avadanlığı Parxemen- ko

və Karakandada fəaliyyət göstərirlər.

Respublikanın maşınqayııma müəssisələri 2 min addan çox

maşın, avadanlıq, cihaz, mexanizm və ehtiyat hissələri buraxır.

Zəngin yerli xammallar əsasında respublikada kimya sənayesi

yaradılmışdır. Qazaxıstan san fosfor, ikiqat superfosfat, ammofos,

kükürd turşusu, karbit, sintetik kauçuk, xrom birləşmələri, plastik

kütlələr və s. istehsal edir.

Yüngül sənaye Semipalatinskidə yun zavodu, ayaqqabı və tikiş

fabrikləri Alma-Atada, pambıq təmizləmə zavodlan Tür- kstan və

Çimkəntdə fəaliyyət göstərirlər.

Yeyinti sənayesinin inkişafı üçün Qazaxıstan müxtəlif xammal

ehtiyatlarına malikdir. Bunlann sırasına ət-süd sənayesi:

Semipalatinsk, Petropavlovsk Alma-Ata, un üyütmə: Kustanay,

Astana, Seminalatinsk, Alma-Ata, şəkər sənayesi: Alma-Ata, Taldı,

Kurqan və Cambulda yerləşdirilmişdir.

Kənd təsərrüfatı: Hazırda Qazaxıstan yüksək inkişaf etmiş

əmtəəlik taxılçılıq və heyvandarlıq təsərrüfatına malik ölkədir.

Respublikada kənd təsərrüfatı məhsullan: taxıl, ət, pambıq, dərman

bitkiləri, yun, qaragül, düyü, şəkər çuğunduru, tərəvəz, bostan

bitkiləri, meyvə və üzüm yetişdirilir.

Qazaxıstan ərazisi bir neçə təbii-iqtisadi zonaya: çöl, quru çöl,

yanmsəhra, səhra və dağlıq bölünür. Kənd təsərrüfatını

yerləşdirilməsi və ixtisaslaşdınlmasında şəraitin özünəməxsusluğu

nəzərə alınır.

Respublikada əsas taxılçılıq rayonlan Kustanay, Turqay,

Astana, Şimali Qazaxıstanın Aktyubinsk, Ural və Pavlodar

312

vilayətləridir. Bitkiçilik məhsullarının yandan çoxu bu vilayətlərin

payına düşür. Karakanda və Semipalatinskn vilayətində taxıl, yem

bitkiləri və kartof yetişdirilir.

Taldı-Kurqan, Alma-Ata, Cambul, Çimkent, Qızıl-Orda

vilayətlərində isti sevən bitkilər -düyü, qarğıdalı, taxıl, texniki bitkilər

pambıq, tütün, şəkər çuğunduru, tərəvəz, meyvə, üzüm yetişdirilir.

İri buynuzlu heyvandarlıq Kustanay, Astana, Kokçetav,

Şimali Qazaxıstan, Pavlodar vilayətlərində yetişdirilir. Xırda

dımaqhlar isə Semipolatinsk, Çimkent, Taldı-Kurqan, Cambul,

Alma-Ata,, Aktyubinsk, Manqışlaq, Quryev, Qızıl-Orda, Cez- qazqan

vilayətlərində yetişdirilir.

Nəqliyyatı: Sovet hakimiyyəti illirinə qədərki dövrdə

Qazaxıstanda Transsibir magistralının bir hissəsi Orenburq-

Aktyubinsk-Daşkənt (cəmi 2 min km uzunluğunda) dəmir yolu

keçirdi. Avtomobil yollan tamamilə yox idi. Sənayeləşdiril- mənin ilk

illərində Türgestan - Sibir dəmir yolu (Turksib 1442 km

uzunluğunda), sonradan Petropavlovsk - Karakanda - Çu, .lank -

Cezqazqan, Mointı - Balxaş, Lokot - Zaşita - Leninoqorsk, Quryev -

Kandakoç - Orsk. Astana - Pavlodar - Mointı - Çu və digər dəmir

yollan çəkilmişdir.

Dəmir yollannın uzunluğu 14,24 min km və' bütün nəqliyyat

növləri yüklərinin 87%-i dəmir yolunun payına düşür.

Avtomobil yollannın uzunluğu 97,3 min km olub respublikanın

bütün vilayətləri arasında avtomobil nəqliyyatı fəaliyyət göstərir.

Boru-kəmər nəqliyyatı ümumi yük daşımalarda üçüncü yeri tutur.

Respublikanı çoxlu miqdarda qaz kəmərləri kəsib keçir.

Su nəqliyyatı yük daşımalarda nisbətən az əhəmiyyət daşıyır.

Respublikada çay və dəniz nəqliyyatı fəaliyyət göstərir. Bu yollarla

əsasən mineral xammallar daşınır. Xəzər dənizində əsas limanlan

Yeraliyev, Aktau və Bautinodur.

Hava nəqliyyatı da yaxşı inkişaf etmişdir.

Qazaxıstanda ümumi daxili məhsul 21413 mln dol. hər nəfərə

düşən ümumi milli məhsul 1330 dollar, ixracın cəmi 5197 mln dol.

idxalın cəmi isə 5692 mln dol (1995-ci il) təşkil edir.

313

XIII FƏSİL

ASİYANIN SOSİALİST ÖLKƏLƏRİ

ÇİN

(Çin Xalq Respublikası)

Ümumi mə'Mumat: Çin xalq respublikası Şərqi və Mərkəzi

Asiyada geniş ərazi tutur. Onun ərazisi 9,6 mln kv km olub Asiya

ərazisinin 25%-ni, dünyanın quru hissəsinin 1/14-ni təşkil edir. Quru

sərhəddinin uzunluğu 21,5 min km olub onun 7,5 min km Qazaxıstan

və Rusiya Federasiyasının payına düşür. Çin Koreya Xalq

Demokratik Respublikası, Monqolustan Xalq Respublikası,

Əfqanıstan, Hindistan, Nepol, Butan, Birma, Laos və Vyetnam

Sosialist Respublikası ilə sərhəddir.

Şərq sərhədləri Sakit okeanın dənizləri: - San, Şərqi-Çin və

Cənubi-Çin sulan ilə yuyulur. Dəniz sərhəddinin uzunluğunu 15 min

km-dir. Çinə iki böyük ada - Tayvan və Xaynan mənsubdur.

Ölkənin materik hissəsi enlik istiqamətində 5 min km çox,

meridian istiqamətində 3,5 min km uzanır. Çin üçün ərazinin

böyüklüyü və təbii landşafllann təzadlı olması xarakterikdir.

\Yer üzərində ən geniş və yüksək Tibet yaylası böyük Qobi

səhrası, dünyada qalınlağına görə ən böyük Lyös yaylası, az

məhsuldar sıx əhali yaşayan Böyük Çin düzənliyi burada

yerləşir.Mqlimi şərqdə kəskin kontinental musson və qərbdə

qurudur. cÇin ərazisindən Cənubi və cənub-şərqi Asiyanın nəhəng

çaylan - İnd və Brahmaputra, Saluin və Mekonq, Yant- sız və Xuanxe

başlanğıclarını götürürlər/ Müxtəlif təbii zonalarda yerləşməklə ^

mülayim, subtropik və tropik, Çin müxtəlif təbii resurlarla zəngindir.

\Çin dünyanın ən çox əhali yaşayan dövlətidir. Hazırda burada

1 mlyard 220 milyon (1995-ci il) əhali yaşayır^ Bu əhalinin ərazi üzrə

yerləşməsi qeyri bərabərdir.

314

Çinlilər ölkənin əsas əhalisi olmaqla hər yerdə yaşayırlar, əsas

hissəsi isə Şərqi ovalıq hissəsində yaşayırlar JÖlkədə 50- dən artıq

xalqlar yaşayır/

Ali hakimiyyət orqanı - xalq nümayəndələrinin Böyük Çin

məclisidir. Hökumət ÇXR Dövlət Şurasıdır. Yerlərdə hakimiyyət

xalq nümayəndələri məclisinə tabedir.

/İnzibati cəhətdən ölkə ərazisi 21 əyalətə (Tayvansız), 5 milli

muxtar rayona (daxili Monqoliya, Nineya-Xuey, Sinteiz- yan-Uyqur,

Tibet və Quaisi - Çjuan) və mərkəzə tabe olan 3 şəhər (Pekin,

Tyantezin və Şanxay) bölünür/

Bir neçə on il əvvəl Çin yanm feodal, iqtisadi geri qalmış

dövləti xatırladırdı.

1949-cu ildə ÇXR yarandıqdan sonra Çin xalqının ictimai

yenidənqurma imkanlan yaranmışdır./Y eni quruluşun birinci səkkiz

ilində aqrar islahatlar, sənayenin banklann, dəmir yolunun

milliləşdirilməsi həyata keçirilir. Sənayeləşdirilmənin əsası qoyulur.

Təbiəti: Pamirdən Sakit okean sahillərinə, Amurdan

cənubi Çin dənizinə uzanmış Çin Xalq Respublikasının ərazisi təbii

şəraitin müxtəlifliyi, landşaftın çoxluğu, yerin təkinin zənginliyi ilə

səciyyələnir.

Təbiətinin müxtəlifliyi və təzadlıhğına relyefin mürəkkəbliyi,

ərazinin okean və kontinental təsirlərin, müxtəlif iqlimlərin

qovşağında yerləşməsi səbəb olmuşdur.

/Öikönin ərazisi fiziki-coğrafi cəhətdən Şərq, Cənub-Şərqi

Asiya, Mərkəzi Asiya və Tibet dağlıq yaylasına bölünür/

Səth quruluşuna görə Çin üç hissəyə bölünür: l)Cənub-

Qərbdə Tibet yaylası, 2)Şimalda yerləşib və qərb sərhəddindən

Prixinqan dağ zolağına kimi və yüksək düzənliklər, 3)Dəniz sahili

düzən ərazilərə bitişən ovalıqlar və yüksək olmayan dağlar.

^Çin Xalq Respublikası müxtəlif növ yanacaq və mineral

xammal resurslan ilə zəngindir. Neft, kömür, metal filizləri ehtiyatlan

xüsusi əhəmiyyətə malikdirj

Neft ehtiyatlanna görə Çin Mərkəzi, Şərqi və Cənubi Asiya

ölkələri arasında diqqətəlayiq yer tutur (təxminən 15 mlrd ton). Neft

ehtiyatlan müxtəlif rayonlarda qeydə alınmışdır, onlardan daha çox

əhəmiyyətliləri şimal-şərqi Çində (Sinqari-

315

Noımi düzənliyində), sahil zonasında və Şimali Çinin şelf zonasında,

həmçinin bir sıra daxili rayonlarda - Saydam çökəkliyi, Cunqar

çökəkliyi, Sıquanidir.

Kömür yataqları əsasən Şimali Çində yerləşmişdir. Nəhəng

ehtiyatlar həmçinin Şimal-Qərbi Çində yerləşir (1500 mlrd ton).

Digər rayonlar xüsusilə cənub rayonlan kömür cəhətdən çox

yoxSuldur.

Dəmir filizi ehtiyatlan Şimal-Şərqi Çində çoxdur (10 mlrd

ton). Filizlər burada tərkibindəki metalın azlığı ilə seçilir. Ən yüksək

keyfiyyətli ehtiyatları - Xaynan adası, Quandun vilayətində qeydə

alınmışdır. Dəmir filizi ölkənin digər rayonlannda da mövcuddur.

Marqans, molibden filizləri, xüsusilə volfram (dünya ehtiyatının

90%) çox böyük ehtiyatlara malikdir.

Çinin Şimal-Şərqi molibden, cənub rayonlan isə vollramla

zəngindir. Əlvan metallardan qalayın ehtiyatlan Yunnan, sürmə

(Xunan vilayəti) və civə (Quyçjou rayonunda) böyük ehtiyatlara

malikdir. Mis, qurğuşun-sink ehtiyatlan nisbətən zəifdir. Alüminium

xammalının çox zəngin ehtiyatlarına Şandun vilayətində

cəmlənmişdir. Müxtəlif qeyri filiz: asbest, qrafit, fosforit və

maqnezium ehtiyatlanna malikdir.

Çinin iqlimi müstəsna müxtəlifliyə malikdir. Buna səbəb

ərazinin böyüklüyü, səthi quruluşunun mürəkkəb xarakteri və

okeanın tə'siri ilə əlaqədardır. Ölkə üç iqlim: - mülayim, subtropik və

tropik qurşağında yerləşir.

Mülayim qurşağın tərkibində onun hissələri arasında

müxtəliflik o qədər əhəmiyyətlidir ki, onu mülayim soyuq və

mülayim isti olmaqla iki yerə bölürlər.

Həqiqətən bu qurşağın şimal və cənub hissələrinin

temperaturu olduqca kəskin fərqlənirlər: Xeyxsdə yanvann orta

temperaturu (49 şm en.)- 24,8®, Tayyuanda - 7,7®, Sianidə isə (34 şm

en.) - 0,6® təşkil edir. Subtropik və tropik qurşaqlarda temperatur

kəskinliyi azdır. Subtropik qurşağın şimal sərhəd- dində yerləşən

Nankində orta yanvar temperaturu +2,2® olduğu halda onun cənub

sərhəddindəki Quançjouda +13,2®-dir. Temperatur kəskinliklərini

Tibet yaylasmm yüksək zirvələri ilə həmin enlikdə ovalıq sahədə

yerləşən sahələr arasında müşahidə ötmək olar.

316

Çində yağıntılann paylanmasında da böyük fərqlər

xarakterikdir. Ölkənin şərq hissəsi mussonlann təsirində olub,

qərbdən kəskin fərqlənir. Yayda Sakit və Hind okeanından gələn

hava axınlan ildə 500-dən 2000 mm qədər yağıntı gətirir. Qışda isə

zəif və bə"zi yerlərdə isə tamamilə olmur.

Qərbi Çinin iqlimi daha məşəqqətlidir. İsti yayı soyuq qış əvəz

edir. Burada orta qış və yay temperaturu arasında kəskinlik 50 ötür.

Qərbi Çin iqlimi üçün hədsiz qunıluq xarakterikdir. Yağıntılann

miqdan 100-250 mm arasında dəyişir.

Ölkənin cənub-şərq hissəsində rütubətli tropik iqlim

zonasında qış olmur, vegetasiya dövrü bütün il boyu davam edir. İllik

yağıntılann miqdarı ildə 2500 mm-ə çatır.

Çinin çaylarında su axınlanmn il boyu qeyri bərabər

paylanması mövcuddur. İlin rütubətli dövründə su axını güclü, quru

dövrlərdə isə azalır, ancaq axın kəsilmir. Axmlann tənzimlənməsi və

elektrik eneıjisi almaq məqsədilə ÇXR-da çoxlu hidrotexniki

qurğular yaradılmışdır.

Daimi axın yalnız dağlann qar örtüklərindən qidalanan

çaylardadır. Onlann ən böyükləri öz başlanğıclannı cənub və şərqi

Tibet yaylasından götürürlər; Xuanxe, Yantsızı, Mekonq, Saumen,

Brahmaputra, Hind, Tarim Asiyanın böyük çaylandır. Dünyanın

böyük hidroeneıji ehtiyatlannı özündə birləşdirirlər.

Bütün təbii ehtiyatlarla zəngin olan Çin torpaq ehtiyatlama

görə (xüsusən əkinaltı) nisbətən kasıbdır, bu da ərazidə əhalinin

çoxluğu ilə əlaqədardır.

Torpaqlar bu ölkədə təbiidir ki, çox kəskin dəyişkəndir. Daha

məhsuldar torpaqlar Böyük Çin düzənliyində və çaylann vadilərində

yerləşir. Mərkəzi Asiya və Tibet yaylasında əkinçilik üçün nisbətən

yararsız quru torpaqlar yerləşmişdir.

Əhalisi: Hazırda Çin Xalq Respublikasında 1 mlrd 220 mln

(1995-ci il) əhali yaşayır. Əhalinin 93%-ni Çinlilər təşkil edir.

Ölkədən kənarda 24 mln çinli yaşayır. Onlar əsasən cənub- şərqi

Asiyada yaşayırlar. Çinlilər ölkənin hər yerində məskunlaşmışlar,

ancaq onlann 3/4 Böyük Çin düzənliyi, Yantsızın orta və aşağı

axınlannda, Sıçuan və cənub vilayətlərində cəmlənmişdir.

Çinlilərdən başqa ölkədə 50-dən çox xalq yaşayır. Onlar

əhalinin 7%-ə qədərini təşkil edirlər.

317

iki min ildən artıqdır ki, Çin dünyanın ən çox əhali yaşayan

ölkəsi olaraq qalmaqdadır.

Çin Xalq Respublikası yarandıqdan sonra əhali haqqında

hesab apanimağa başlamış, 1953-cü ildə əhalinin siyahıya alınması

apanimışdır. Bu siyahıyaalma nəticəsində ölkə əhalisinin miqdan -

strukturu haqqında təsəvvürlər möhkəmlənmişdir. Demoqrafik

proseslərin istiqaməti müəyyənləşdirilmişdir. Əhalinin miqdan ÇXR

mövcud olduqdan 33 il sonra (1982) 542 mln-dan 1 mlrd nəfərə qədər

artmışdır.

Əhalinin yerləşməsində daxili miqrasiyalar əsaslı rol oynayır.

Əhalinin sıx yerləşdiyi Şandun, Xenan, Xebey, Xunan, Tezyan, Anxot

əyalətlərindən əhali seyrək və mənimsənilməyən ərazilərə köçürlər.

Şimal-şərq rayonlannda Mərkəz rayon- lanndan gələnlərin hesabına

əhalinin sayı artır.

Çində emiqrasiya XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində çox

güclənmişdir. Bu cəhətdən Çin birinci dünya müharibəsindən sonra

dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur.

Çin emiqrantlan dünyanın bütün ölkələrində vardır.

Çin Xalq Respublikası yarandığı birinci onilliklər (1950-

1960-cı illər) illik təbii artım artıq olmuş, bununla yanaşı ölüm də

yüksək olmuşdur. Əhalinin artımının azalması üçün apanlan

kompaniyalann nəticəsi olaraq 1970-ci illərin sonundan doğum

prosesi kəskin azalmışdır. 1979-cu ildə doğum iki dəfədən çox

azalmışdır. ÇXR dərc olunmuş demoqrafik planına əsasən 1985- ci

ildə əhali artımı 2,3%-ə qədər aşağı düşmüşdür, 1990-cı ildə göstərici

1,1%-ni təşkil etmişdir.

Əhalinin yaş strukturu onun intensiv surətdə cavanlaşması ilə

xarakterizə edilir. Təqaüd yaşlılara nisbətən cavanlann sayı artır,

ölkə əhalisinin yansını 21 yaşa qədər olan cavanlar təşkil edir.

Əhalinin cinsi tərkibində kişilər qadınlara nisbətən üstünlük

təşkil edir. Əgər Avropada qadınlar kişilərdən 36 mln nəfər

çoxdurlarsa, Asiyada əksinə kişilər qadınlardan 48 mln nəfər çoxdur.

Çində isə kişilər qadınlardan 24 mln nəfər çoxdur. Çində kişilərin

orta ömürlüyü 66,7, qadınlann isə 70,3 il təşkil edir (1995-ci il).

Əhalinin belə çoxluğuna baxmayaraq Çini sıx əhali yaşayan

ölkələrə aid etmək olmaz. Burada hər 1 kv km 127

318

nəfər (1995-ci il) düşür. Çin urbanizasiya səviyyəsinə görə də aşağı

urbanizasiyalı ölkələr sırasına daxildir. Bə"zi mə"lu- matlara görə

500 mindən artıq əhalisi olan 43 şəhər, 1 mln-dan artıq əhalisi olan 21

şəhər qeydə alınmışdır.

Əhalinin artım tempinin azaldılmasına baxmayaraq işsizlik

kəskin sosial iqtisadi problem olaraq qalır.

Təsərrüfatı: ÇXR təsərrüfatı davamlı yüksək inkişaf tempi ilə

xarakterizə edilir. 1980-1996-cı illərdə ümumi milli məhsul 4,5 dəfə

artmış, onun orta illik tempi 11-12% təşkil etmişdir.

Bir sıra mallar: kömür, toxuculuq sənaye məhsullan, xalq

istehlakı mallannm bir sıra məhsullannın (paltar yuyan və tikiş

maşınlan, soyuducular, velosipedlər) istehsalına görə Çin dünyada

birinci yeri tutur. Elektrik eneıjisi istehsalına görə ikinci yerdə durur.

26 növ məhsulun mütləq həcminə görə Çin dünyanın ən nəhəng on

istehsalçılan sırasına daxil olmuşdur.

Ən"ənəvi istehsal sahələri ilə yanaşı, elektron, aerokosmik,

avtomobilqayırma sənayesi sahələri də inkişaf etmişdir. Təsənüfat

inkişafındakı müvəffəqiyyət ərzaq probleminin həll edilməsilə

əlaqədardır. Bu da öz növbəsində kəndlilərin vəziyyətlərini

yaxşılaşdırmış (xüsusilə cənub vilayətlərində), kənd əhalisinin pul ilə

real gəliri şəhərlilərinki ilə bərabərləşmişdir.

Sosializm quruculuğu illərində Çin çətin və bir-birinə əks olan

tarixi yol keçmişdir. Ona görə də xalqın həyat səviyyəsi çox yavaş

artmağa başlamışdır. Ancaq 1970-ci illərin ortalanndan ölkə böhran

vəziyyətindən çıxmağa başlamışdır. Bu da həmin dövrdən apanlmağa

başlamış iqtisadi islahatlar və açıq xarici iqtisadi siyasətlə

əlaqədardır.

Çində "dörd modemizasiya" proqramı e"lan edilmiş və həyata

keçirilir.

l)Sənaye 2)Kənd təsərrüfatı; 3)Müdafiə; 4)Elm və texnika;

ÇXR 1980-ci ilin əvvəllərində uzun perspektivli dövr üçün

iqtisadi-struktur siyasəti işlənib hazırlanmışdır. Aşağıdakı əsas

məsələlər nəzərdə tutulur: Sənaye və kənd təsərrüfatının

tarazlaşdınimış inkişafını tə"min etmək; Yüngül sənayeni sür"ətli

inkişafa istiqamətləndirmək və ağır sənayeni əhalinin

319

istehlak mallanna tələbatının tə”min edilməsinə yönəltmək; Ağır

sənaye daxilində mövcud olan disproporsiyanı (dağ- mə"dən, xammal

və e"mal etmə kompleksləri arasında) ləğv etmək, energetik və

nəqliyyat məsələlərini həll etmək; İqtisadiyyatın intensivləşdirilməsi

məqsədi ilə istehsalın mütərəqqi sahələrinin stimullaşdırıİması və

,onlann texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi (xüsusilə elektron

sənayesinin);

Təkcə planla inkişaf etməli sahələr deyil, digər sahələr də

sür”ətlə inkişaf edir.

Ümumi sənaye istehsalının həcmi 80-ci illərdə 12%, kənd

təsərrüfatı məhsullannın ümumi həcmi 7,5% artmışdır. Bu plana

görə Çində 120 böyük sənaye müəssisəsi: qara və əlvan metallurgiya

bazalan, kömür şaxtalan, neft və qaz sənayesi, güclü elektrik

stansiyalan tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə bir sıra

dəmir yolu magistrallan və dəniz liman- lan, kənd təsərrüfatında əsas

növ işlərin mexanikləşdirilməsi və taxıl istehsalının artıniması

nəzərdə tutulmuşdur.

Sənayesi: ÇXR mövcud olduğu vaxtdan ölkənin sənayesi

nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdir. Ancaq illər, sahələr və

ərazi üzrə qeyri-bərabər inkişaf etmişdir. Sahələr üzrə istehsal

üstünlüyü dəyişkən olmuşdur. 80-ci illərin əvvəllərində illik ümumi

ağır sənaye istehsalı məhsullannın dəyərinə görə 1949-cu ilə nisbətən

90 dəfə artdığı halda yüngül sənaye 20 dəfə artmışdır.

Sənayenin yerləşdirilməsində əvvəllər keçmişdən irs qalmış

sahil zonasında yerləşdirmənin əksinə ölkənin daxili rayonlannda

sənaye inkişaf etdirilir. Sonradan əsaslı tikintinin azalması və iqtisadi

çətinliklərlə əlaqədar yenə də sahil zonasının xüsusi çəkisi artırılmağa

başlamışdır.

1949-cu ildən əsas sənaye məhsullan istehsal edən ölkələrlə

yanaşı çox irəliləmişdir. Belə ki, 1949-cu ildə kömür hasilatında o

dünyada doqquzuncu yerdə dururdusa, 1978-ci ildə 2-ci yerdə, uyğun

surətdə çuğun əridilməsində 23-cü yerdən 4- cü yerə, polad

əridilməsinə görə 26-cı yerdən 5-ci yerə, elektrik eneıjisi istehsalına

görə 25-ci yerdən 6-cı yerə keçmişdir. Saydığımız göstəricilərə

baxmayaraq Çin Xalq Respublikası (kömür istisna olmaqla) qabaqcıl

ölkələrdən geri qalır.

320

Dünyanın qabaqcıl neft hasil edən ölkələri sırasına daxil olan

Çin SSRİ-dən 5 dəfə az, ABŞ-dan 5 dəfə az, Səudiyyə Ərəbistanından

4 dəfə az neft hasil edir. Çin avtomobil və bir çox digər müasir texnika

növlərinin istehsalında da geridə qalır.

Ölkənin istilik balansında əsas yeri kömür tutur, istifadə

edilən eneıji resurslannm 70% onun payına, 23%-i neftin, 3%-i təbii

qazın, 4%-i hidroeneıjinin payına düşür. Hesablanmış mə"lumatlara

əsasən kömürün ehtiyatları 600 mlrd t. (RF və ABŞ-dan sonra 3-cü

yerdə) təşkil edir. Çinin şimal rayonlan ölkənin digər kömürə ehtiyacı

olan rayonlann təxmini üçün yeganə ərazidir. Şimal-Şərqi Çin də

nəhəng kömür istehsalçısıdır. Eyni zamanda sıx sənaye şəbəkəsinə

malik olduğu üçün, kömürün böyük istehlakçısıdır.

Çin neftlə zəngin olan ölkələr sırasındadır. Artıq 50-ci illərdə

nəhəng neft ehtiyatlan Şimal-Qərbi Çində Qansu, Sinteyan-Uyğur

muxtar rayonunda, Tibet yaylasında aşkar edilmişdir. Çində neftin

geoloji ehtiyatlannın 3-dən 50 mlrd tona, kəşf edilmiş ehtiyatlannın 1

mlrd tondan artıq olduğu qeydə alınmışdır. Neft e"malı sənayesi, neft

hasilatından geri qalır.

Çinin maye yanacağa olan tələbatının bir hissəsini yanar

şistlərin e"malından alınan yanacaq ödəyir. Onun hasilatı ölkənin

Şimal-Şərqində Quandun vilayətidir.

Təbii qaz ölkənin Sıqdan əyalətində çıxanhr. Digər yerlərdə

neftlə birgə çıxanlan qazdan kiçik miqyasda istifadə edilir.

Çinin bütün elektrik stansiyalannm ümumi gücü 50 mln kVt.

Ölkədə elektrik eneıjisi istehsalı 1980-ci ildə 306 mlrd təşkil etmiş,

eneıjinin 80%-dən çoxunu istilik elektrik stansiyalan verir. Elektrik

eneıjisinin çatışmaması xalq təsərrüfatının zəif yeridir.

Dəmir filizinin nəzərdə tutulmuş ehtiyatlan 44 mlrd t

(dünyada 3-cü yer) hesablanır. Onun əsas ehtiyatlan Şimal-Şərqi və

Şimali Çində kokslaşan kömür yataqlanna yaxın ərazilərdə yerləşir

ki, bu da qara metallurgiyanın inkişafına müsbət tə"sir edir.

Çində qara metallurgiyada çuğun əridilməsi, polad əridil-

məsindən üstünlük təşkil edir. Çuğunun artığı kənd təsərrüfatı

321

və məişət avadanlığı istehsalında istifadə edilir, müəyyən hissəsi isə

ixrac edilir.

Qara metallurgiyanın inkişafı ölkənin tələbatından geri qalır.

Bu sahədə bir min metallurgiya müəssisəsi işləyir. Əsas metallurgiya

müəssisələri Anşan, Benş, Baotou, Pekin, Uxan və digər şəhərlərdə

yerləşir. Ligirlənmiş xüsusi polad istehsalı üçün ölkədə dünya

əhəmiyyətli ligirləmə metallannm ehtiyatı vardır. Dünya volfram

ehtiyatlannın 4/5 Çinin payına düşür. Marqans filizlərinin də böyük

ehtiyatına malikdir (ikinci yer dünyada). Bununla belə Çində xrom və

nikel çatışmır.

Əlvan metallardan Çin sürmə, qalay ehtiyatlan ilə nisbətən

zəngindir. Əsasən Xunan Yunan əyalətində istehsal edilir Yaponiyaya

və ABŞ-na ixrac edilir. Civə ehtiyatlan Quy- çjou və Xunnan

əyalətlərindədir. Ölkədə olan mis ehtiyatlan öz tələbatını ödəmir,

zavodlan Şanxay və Şenyandadır. Mis filizləri Afi'ika və Latın

Amerikasından idxal edilir. Alüminium ehtiyatlan da zəifdir. Onun

əsas istehsalçısı Fuşundur.

Maşınqayırma ÇXR yarandığı dövrdən qabaqcıl sahələrdən

biri olmuşdur. Onun sahə strukturu və məhsullann istehsal adları

çoxaldırmışdır. Bununla belə maşınqayırma mövcud

çatışmamazlıqlar nəticəsində geri qalır.

Qeyd etmək lazımdır ki, son illər bir sıra müasir dəqiq və

mürəkkəb dəzgahlar istehsalı xarici lisenziyalar əsasında

mənimsənilmişdir. Həmin sahələrin müəssisələri Şanxay, Şenyan,

Sisikar, Dalyan, Pekin, Tyantein, Uxan, Nankində yerləşmişdir.

Son illər ağır maşınqayırmada neft və kimya sənayesi üçün

avadanlıq hazırlanmasına xüsusi yer verilmişdir. Qara metallurgiya,

kömür və dağ mə"dən sənaye sahələrinin yeni avadanlıqla

təzminatında Çin hələ də müəyyən çətinliklərlə qarşılaşır. Ağır

maşınqayırmanın mərkəzləri Fulaerszi, Şenyan, Tayyuan, Loyan,

Lançjou, Şanxay, Quançjoudur.

Nəqliyyat maşınqayırmasında ən"ənəvi inkişaf etmiş sahə

teplovoz və elektrovozlann istehsalıdır. Əsas mərkəzləri Pekin,

Dalyan, Sisikar, Çançun, Şenyan, Datun, Sindao, Çanşdır. Əsas

gəmiqayırma müəssisələri Şanxay, Dalyan, Quançjou, Sindao, Uxan,

Xarbindir. Avtomobil qayırmanın mərkəzi Çançun

322

avtomobil zavodudur. Traktorqayırma ölkənin bir sıra rayon-

lannda yerləşdirilmişdir.

Kimya sənayesi ölkədə qabaqcıl sahələrdən biridir. Əsasən

kükürd turşusu, dəniz suyundan duz istehsalı, mineral gübrələrin

bütün növləri, plastik kütlələr, sintetik qətran, sintetik liflər, təkər və

rezin mə"mulatı, kauçuk, kimya- farmoseptik məhsullar istehsalı

geniş inkişaf tapmışdır.

Sement istehsalı da qədim sahələrdən biridir və ölkənin bir

çox rayonlannda istehsal edilir.

Yüngül sənaye qədim Çinin əsas üstünlük təşkil edən sənaye

sahəsi olmaqla, əsas sahələri toxuculuq və yeyinti sənayesidir.

Toxuculuq sənayesində pambıq, yun, ipək, kətan, kənaf,

kəndir kimi təbii məhsullara üstünlük verilir.

Yeyinti sənayesində unüyütmə, çəltik təmizləmə, bitki yağları,

şəkər (şəkər qamışı və çuğundurundan) və balıq e"malı sahələri

Uxan, Szinan, Çjenqiou, Çinsin, Xarbin, Çançjou, Şenyanda və s.

yerləşdirilmişdir.

Kənd təsərrüfatı: ÇXR iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı

böyük əhəmiyyətə malikdir. Kənd təsərrüfatında ölkə əhalisinin

80%-i məşğuldur. Bu sahə əhalinin ərzaq mallan və yüngül sənayeni

isə xammalla tə"min edən əsas mənbədir. Kənd təsərrüfatında

ölkənin müəyyən qədər ixrac məhsullan yetişdirilir. Kənd

təsərrüfatının vəziyyətindən ölkənin ümumi iqtisadi imkanları

asılıdır.

Çinin kənd təsərrüfatında bitkiçiliyin üstünlük təşkil etməsi

əlamətdar xüsusiyyətdir. Əkinçilik apancı sahə olmaqla,

heyvandarlıq yardımçı, meşə və balıqçılıq təsərrüfatı az əhəmiyyətli

sahələrdir.

Əkinaltı torpaqlar ölkə ərazisinin 1/1 O-ni, meşə sahəsi 8/1

O-ni, otlaqlar 1/3-ni təşkil edir.

Becərilən torpaqlann əlverişli aqroiqlim şəraitində yerləşməsi,

həmin torpaqlarda ildə 2-3 məhsul yetişdirməyə imkan verir ki, bu da

faktiki əkilmiş torpaqlann 1,5 dəfə artınimasına imkan verir.

Digər məhsuldarlığın artınlması vasitəsi sün"i suvarmadır.

Çin iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı nəhəng su istehlak edən (ildə

400 mlrd kub m.) sahədir.

323

Kənd təsrrüfatmın səmərəli inkişafının zəmini onun

problemlərinin sənaye inkişafı əsasında həllidir. Hazırda ölkədə kənd

təsərrüfatının inkişafında intensivləşdirmə ən"ənəsi üstünlük təşkil

edir. Eyni zamanda texniki bitkilər altında istifadə edilən torpaqlann

sahəsi genişləndirilir, taxıl bitkilərinki isə azaldılır. Kənd

təsərrüfatında texnikanın istifadəsi, torpaqlardan səmərəli istifadəyə

xüsusi fikir verilir. Bütün bunlar ÇXR yüksək kəmiyyət

göstəricilərinə nail olmağa və ərzaq probleminin həll edilməsinə

imkan vermişdir. Eyni zamanda Çinin aqrar inkişaf etmiş ölkələr

sırasına çıxmasına imkan vermişdir. Çəltik, soya, pambıq

yetişdirilməsi sahəsində Çin dünyada birinci yeri tutur.

Kənd təsərrüfatı istehsalında bitkiçiliyin payı 47%,

heyvandarlığın 17,4%, yardımçı təsərrüfatlar 29,8%, balıqçılıq

təsərrüfatı 3,1%, meşə təsərrüfatının 2,5% təşkil edir.

ÇXR kənd təsərrüfatında strukturunda keyfiyyət

dəyişikliklərin iqtisadiyyatda islahatlann əsas tərkib hissəsi kimi

qiyəmtləndirirlər. Aqrar sənaye kompleksinin daxili strukturunda

ümumi məhsulda müvafiq surətdə heyvandarlıq məhsullannın,

texniki bitkilərin, həmçinin infrastruktur e"mal sahələrinin payının

artıniması nəzərdə tutulur.

Çində əsas taxıl bitkisi - düyüdür. Əkin sahələrinin 1/5 çəltik

əkinlərinə aynimışdır. Çəltikdən ildə 2-3 dəfə məhsul alınır və onun

ölkədə 10 min növü vardır. Düyü təkcə qida üçün deyil, texniki

məqsədlər üçün istifadə edilir. Çəltik samanından bir çox

mə"mulatlar, çətir, kağız istehsalında, damlara döşənir, həsir

toxunur, spirt və s. hazırlanır.

İkinci taxıl bitkisi buğdadır. Hazırda əkin sahələrinin 1/6- ni,

ümumi məhsul yığımının 1/5-i bu bitkinin payına düşür.

Əkin sahələrinin 1/3 digər taxıl bitkilərinin - qarğıdalı, arpa,

qarabaşaq payına düşür. Çin eyni zamanda pambıq, soya, tütünün

əsas istehsalçısıdır. Ölkədə ildə orta hesabla 3 mln ton pambıq

toplanır.

Heyvandarlıq iki istiqamətdə apanlır: oturag və köçəri. Son

vaxtlar donuzçuluğa da geniş yer verilir. Ölkənin şərq hissəsində

quşçuluq geniş inkişaf etdirilir.

Çin balıq və dəniz məhsullan hasilatında dünyada 3-cü yeri

tutur.

324

Nəqliyyatı: Çində dəmir yol nəqliyyatı daha çox üstünlüyə

malikdir. Yükdaşımalann və sərnişin daşınmasının yandan çoxu

onun payına düşür. ÇXR mövcud olduğu dövr ərzində onun

uzunluğu iki dəfədən çox artmışdır. Bununla belə hər bir kv km-ə 5

km (Hindistanda 20 km, Y aponiyada 30 km) düşür. Dəmir yollan

ölkənin şimal-şərq hissəsində daha sıxdır.

Meridional istiqamətində gedən yollar ölkə üçün böyük

əhəmiyyətə malikdir. Bunlarla əsasən kömür, filiz, neft, meşə

materiallan, mineral gübrələr, kənd təsərrüfat və yüngül sənaye

məhsullan daşınır. Şimal rayonlan cənubla Tyan-Tezin - Şanxay,

Pekin - Quançjou və Tayyuan - Lyuçjou, enlik istiqamətində 2 dəmir

yol magistralı Lyanyunqan - Urumçi və Şanxay - Kunmin fəaliyyət

göstərir.

Su nəqliyyatının payına bütün yüklərin 2/5 düşür. Daxili su

yollannın uzunluğu 136 min km təşkil edir. Bu cəhətdən Yantsız çayı

xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İl boyu gəmilər hərəkət edir, çay

gəmiləri 3 min tondan 10 min tona kimi yük götürür.

Son vaxtlar dəniz limanlan və gəmilərinin yenidən qurulması

sahəsinə böyük işlər apanimışdır. Ancaq yenə də tonnajına görə

dünya donanmasındakı payı çox kiçikdir. Onun həcmi ölkənin

yüklərinin daşınmasına imkan verir və xarici gəmilərin farxmdan

kənar keçir. Dalyan, Xuandao neft limanlan, yenidən qurulmuşdur.

Digər böyük limanlar Şanxay, Psın- xuandao, Tyantezin, Sindao,

Lyanyunqan, Çjantezyan, Quançjou yenidən qurulmuşdur.

Avtomobil nəqliyyatına yüklərin kiçik bir hissəsi (30 %- dən

az) düşür.

Çində onlarla mülkü tə>7arə limanlan vardır;

Xarici iqtisadi əlaqələri: ÇXR islahatlar siyasətində əsas

əlamətlərdən biri "açıq" xarici iqtisadi siyasətdir. Ona da ölkənin

iqtisadi inkişafının əsas zəmini kimi baxılır. Xarici iqtisadi əlaqələrdə

açıq siyasətə keçilməsi "öz gücünə arxalanmaq" görüşlərində əsaslı

düzəlişlər etməyə imkan vermişdir. Ona görə xarici texnika,

texnologiya, idarəetmə və istehsalın təşkili təcrübəsindən, həmçinin

xarici maliyyə vasitələrindən, istifadəni nəinki rədd edir, əksinə xalq

təsərrüfatının möhkəmlənməsi, texnik,i səviyyəsinin yüksəldilməsi

üçün

325

həmin amillərdən aktiv şəkildə istifadə etməyi tövsiyə edir. İrəli

sürülmüş məsələlər xarici ticarətin genişlənməsi, xarici kapitalın

istehsala cəlb edilməsi, xarici kreditlərdən istifadə edilməsi hesabına

yerinə yetirilməlidir.

Çində xarici iqtisadi əlaqələrin ən geniş yayılmış forması

xarici ticarətdir. İqtisadi islahatlar dövründə' Çinin mal dövriyyəsi

1978-ci ildə 20,1 mhd dollardan, 1996-cı ildə 290 mlrd dollara

çatmışdır. Və ya 14,5 dəfə artmışdır. Eyni zamanda üstünlük ixracda

olmuşdur. Həmin dövrdə ixracın (DMM) Daxili milli məhsulda payı

4-dən 20% artmışdır. Bu Çinin iqtisadi inkişafında xarici amillərin

əsaslı tə"sirinin nəticəsidir. Mal ixracı valyuta mədaxilinin

75-80%-ni verir. İxracın həcminə görə ölkə dünyada 13-cü yeri tutur.

Çin iqtisadiyyatının idxaldan asılılığı da artmışdır (1978-ci

ildəki 5%-dən, 1996-cı ildə 10%-ə) bu da ölkənin dünya təsərrüfat

əlaqələrinə daha dərindən qoşulmasını göstərir. ÇXR dünya

ticarətində payı 1978-1996-cı illərdə beş dəfə artmışdır. Ancaq

əvvəlki kimi yenə də geri qalır (3%). İdxalın həcminə göı*ə Ölkə 16-cı

yerdə durur. Çinin xarici ticarətinin başlıca vəzifələrindən biri xalq

təsərrüfatının inkişafı üçün texnika və texnologiyanın əldə edilməsidir. Belə ki, 1985-1995-ci illərdə idxal edilmiş avadanlığın lisenziyalaşdınimış dəyəri əvvəlki onilliyə nisbətən 25 dətə artmışdır.

Nəticədə bir sıra sahələrin xarici idxaldan asılılığı artmışdır -

xüsusilə avtomobilqayırma, neft və neft e"mah, təyyarəqa- yırma,

qara metallurgiya sənayesi.

Çin vaxtilə neftin idxalçısı idisə indi o ixracatçıya çevrilmiş,

eyni zamanda çoxişlənən velosiped, tikiş maşınlan, fotoapparat və

saatlann ölkədən göndərilməsi artmışdır. ÇXR xarici ticarətinin hazırki inkişaf dövrü qərbin sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrinin üstünlüyü ilə xarakterizə edilir. Onlann payına 1996-cı ildə Çinin xarici ticarət dövriyyəsinin 58%-i düşür. Çinin əsas ticarət həmkarları Yaponiya, ABŞ, Qərbi Avropa ölkələridir. Satın alınan texnikanın 70%-i və texniki sənədlərin və "Nou-Xau" 90%-i onlann payına düşür. Yaponiyanın coğrafi cəhətdən Çinlə yaxınlığı ilə əlaqədar xaricdən alınan maşın və avadanlığın əsas hissəsi onun payına düşür.

326

XIV FƏSİL

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

iqtisadiyyatının ölkəşünaslıq aspektləri

Azərbaycan 86,6 min kv km ümumi əraziyə malik olub

Zaqafqaziyanın şərq hissəsində yerləşir. Şimaldan. Rusiya

Federasiyası (DMR), şimal-qərbdən Gürcüstan respublikası,

cənub-qərbdən Ermənistan, cənubdan İran (618 km) və Türkiyə (11

km) ilə sərhəddir. Şərqdən Azərbaycan Xəzərin sulan ilə (825 km)

yuyulur.

Azərbaycan əsasən dağlıq ölkədir, onun relyefi müxtəlifdir.

Burada qar xəttindən yuxan yüksəkliklərdən başlamış geniş

düzənliklər və dəniz səviyyəsindən aşağı düzənliklər də vardır.

Şimalda Azərbaycana Böyük Qafqaz dağlan özünün cənub-şərq

qurtaracağı ilə çıxır və cənub qərbə getdikcə alçalır. Burada

Bazar-Düzü (4466 m) və Şahdağ (4250 m) zirvələri yerləşir.

Respublikanın cənub-qərbində Kiçik Qafqaz, cənub- şərqdə Talış dağ

sistemi yerləşir. Bu dağ sistemləri arasında geniş Kür-Araz düzənliyi

yerləşir. Abşerondan Dağıstana kimi Xəzər sahili Samur-Dəvəçi

düzənliyi və Lənkəran ovalığı yerləşir.

Azərbaycan faydalı qazıntılarla zəngindir. Onlann içərisində

neft və qaz daha əhəmiyyətli mövqe tutur. Neft Abşeron

yanmadasında, ondan şimala Siyəzən, Qobustan, Şirvan^ Şəlyan

düzü və Xəzər dənizindədir. Neft və qaz respublikada neft kimya

sənayesinin inkişafına böyük tə"sir göstərir. Azərbaycanda həmçinin

dəmir filizi, alunit, kükürd kolçedanı, barit, kobalt, molibden, sürmə,

polimetallar Balakən çayın yuxan hissəsində Filizçayda, filiz

Daşkəsən, alunit Zəylikdə (dünyada birinci yerlərdən birini tutur),

buradan çox uzaqda olmayan kobalt, kükürd kolçedanı (ondan

kükürd turşusu alınır) yataqlan mövcuddur. Naxçıvanda daş duz,

sürmə, molibden (Paraqaçay) yataqlan vardır. Respublika tikinti

materiallan mərmər, tuf,

. 327

çınqıl, qum, əhəng daşı, gillər və s. böyük ehtiyatlanna malikdir.

Azərbaycan mineral sularla da zəngindir.

İqlimi; Azərbaycan ərazisi əsasən subtropik zonaya aiddir.

Respublika bütün il boyu istilik və işıqla tə'min olunur. Kür- Araz

ovalığında orta illik temperatur yüksəkdir (14-15°). Yüksəkliyə

qalxdıqca temperatur enir. Naxçıvan xüsusi seçilməklə temperatur

nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağıdır.

Araz vadisi və Naxçıvanda orta yay temperaturu +25°-dən

çoxdur. Xəzər dənizinin tə"siri ilə əlaqədar sahil boyunda temperatur

bir qədər aşağıdır. Yay temperaturu çox rayonlarda +36-40° çatır,

(jış vaxtı düzən zonada orta temperatur 0 çatır. Araz vadisi və

Naxçıvanda qışda temperatur soyuq və qarlıdır. Yağıntılann miqdan

azdır. Süni suvarmaya ehtiyac var. İsti Aran rayonlannda pambıq,

tütün, nar, əncir, meyvə bitkiləri, bostan bitkiləri, rütubətli

subtropikdə çay, sitıus bitkiləri əkməyə imkan verir. Dağətəyi

ərazilərdə meyvəçilik, heyavndarlıq və dağlıq ərazilər heyvandarlığın

inkişafı üçün əlverişlidir.

Çaylan: Suvarmada çay və yeraltı sulardan istifadə edilir. Bir

çox çaylar suvarmada tam istifadə edilir və dənizə çata bilmirlər.

Respublikanın çaylan Xəzərə tökülür. Burada uzunluğu 5 km-dən

çox olan 850 çay axır. Respublikada 60 çox sün"i su hovuzlan

yaradimışdır. Bir sıra çaylar Kür və onun qolu Araza, digərləri isə

birbaşa Xəzərə tökülürlər. Bu çaylar böyük energetik əhəmiyyətə

malik olmaqla, on milyonlarla kVt saatla qiymətləndirilir. Əsas

çaylar Kür (Azərbaycan ərazisində 900 km uzunluğa malikdir), sonra

ona qovuşan Arazdır. Bundan başqa Kürə Alazan, İori, Ağstafaçay,

Şəmkirçay, Kürəkçay, Tər-tər çay və s. tökülürlər. Bundan başqa

respublika ərazisində 700-ə yaxın göl vardır.

Xəzər dənizi: Xəzər dünyada ən böyük duzlu göldür. Onun

ölçüləri, hidroloji xüsusiyyətləri və mənşəyinə görə dəniz

adlandırmaq olar. Ümumi sahəsi 394 min kv km, suyunun həcmi 76

min kub km, sahil xətti 6380 km, respublika ərazisində 825 km-dir.

Onun dərinliyi 500-600 m, Dərbənd çökəkliyində 700 m, cənubda

1020 m-dir. İqtisadi əhəmiyyəti çox böyükdür. Xəzərdə çoxlu

xərçəngəbənzərlər və balıq vardır. Böyük nəqliyyat əhəmiyyətinə

malikdir, onun vasitəsilə milyon tonlarla uzaq yerlərə yük daşınır.

Bakı, Mahaçqala,

328

Həştərxan, Türkmənbaşı, Pəhləvi, Bender, Şah və Nouşəhr limanları

ilə əlaqə saxlayır. Xəzər ətrafmda balıq-konserv zavodları fəaliyyət

göstərir. Xəzər dənizindən dünyada ilk dəfə olaraq 1949-cu ildən

başlayaraq neft çıxarılır.

Azərbaycanın torpaq örtüyü rəngarəngdir. Burada relyef,

geoloji quruluş, hidroiqlim və bitki örtÜ3ni dağ çəmən

torpaqlarmdan başlamış yarımsəhraların boz, Lənkəranm sarı

torpaqlarma kimi yayılmışdır. Demək olar ki, respublikada bütün

torpaq tiplərinə rast gəlinir. Torpaqlarm müxtəlifliyi, təsərrüfatın

çoxtərəfli olmasma, xüsusilə kənd təsərrüfatında yetişdirilən

məhsullarm müxtəlifliyinə tə"sir edir. Bununla belə respublika

torpaqlarında çox yayılmış eroziya, şorlaşma, şorakətləşmə kimi

proseslər də mövcuddur. Bunlar torpaqlardan istifadəni

çətinləşdirir.

Respublika ərazisində 4200 bitki növü olduğu hesablanır,

onun 9% ancaq respublika ərazisinə aid olanlardır. Yə"ni bir sıra

növlər tam endemikdirlər, qırmızı ağac, eldar şamı, dəmir ağacı,

lənkəran akasiyası və s. Bitki örtüyü heyvandarlığın yem bazası,

meyvələrin mənbəyi olmaqla təsərrüfatda işlənilir. Ərazinin 11%-i

meşələrlə örtülüdür.

Azərbaycan ərazisi heyvanlar aləmi ilə də zəngindir. Ərazidə

12 min növ heyvan yaşayır.

Əhalisi və əmək ehtiyatları: əhali və istehsalm yerləşdirilməsi

bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Azərbaycan əhalisi hazırda 8 mln-dan

artıqdır. Hər kv km 87 nəfərdən artıq adam düşür. Əhalinin təbii

artımı yüksəkdir. Ən çox təbii artım 39 nəfər (1960-cı ildə) hazırda

isə 19,7 nəfər (1996-cı il) təşkil edir. Ərazi üzrə əhali qeyri bərabər

paylanmışdır. Əhali ən sıx Abşeron yarımadası Bakıda (1757 min),

Sumqayıt (231 min), Lənkəran ovalığında, ən seyrək əhali isə

Laçm-Kəlbəcər zonasmdadır. Ümumiyyətlə, dağlıq və dağətəyi

ərazilərdə əhali seyrəkdir. Son vaxtlar Kür-Araz düzənliyinə

suvarma kanallarının çəkilməsi burada əhalinin çoxalmasına səbəb

olmuşdur. 1913 ilə nisbətən şəhərlərin sayı 4 dəfə artmış,

respublikada 65 şəhər, 120 şəhər tipli qəsəbə var. Şəhər əhalisi 3785

min təşkil edir.

. Azərbaycanda azərbaycanlılarla bərabər ruslar, ukrayna,

gürcü, ləzgi, yəhudi, tatarlar yaşayırlar.

329

Cədvəl 19 Azərbaycanda əhalinin sayı və təbii hərəkəti

330

(Sumqayıt, Əli-Bayramlı, Mingəçevir və s.) nəqliyyat və nəqliyyat

sənaye şəhərləri (Yevlak, Ağstafa və s.), kurort şəhərləri (Naftalan),

inzibati rayon mərkəzləri (Qusar, Oğuz və s.) vardır. Şəhərlərin

əksəri düzənlik və dağətəyi sahələrdə yerləşir. Orta dağlıq ərazidə

yerləşən şəhərlər də vardır (Daşkəsən, Şuşa və s.). Şəhərlərin çoxu

dəmiryolu və avtomobil magistrallannın qovşağında yerləşir.

Təbii artım və əmək ehtiyatlannm artımında əhali

dinamikasının əhəmiyyəti böyükdür. Əmək ehtiyatlannm əsas artım

mənbəyi ölkə daxilindəki təbii artımdır. 1960-1970-ci illərdə

respublikadan 64,6 min nəfər köçmüş, 124,1 min gəlmişdir. Sonrakı

illər respublikadan gedənlərin sayı artmışdır. Ancaq son dörd ildə

milli münasibətlər zəminində respublikaya gələnlərin sayı 250 mini

ötmüşdür. Bu əsasən Ermənistandan gələn 200 min əhali, orta

Asiyadan gələn məhsəti türkləri və Rusiyanın digər şəhərlərindən

köçüb gələnlərdir. Bununla belə respublikadan da təxminən o qədər

əhali köçmüşdür. Bu miqrasiyalar iş dalınca deyil didərginlikdir.

Respublikamız əmək ehtiyatlan ilə tə"min olunmuş dövlətlər

sırasındadır.

Şəhərlərlə yanaşı kənd yaşayış məntəqələri də böyük

əhəmiyyətə malikdir. Ərazimizdə 100-500 nəfərə kimi əhalisi olan

kəndlər üstünlük təşkil edir. Son zamanlara kimi respublikada kiçik

kəndlərin boşalması problemi çox Ciddə şəkil almışdır. 1986-cı ildə

3092 min nəfər kənd əhalisi 4212 kənd yaşayış məntəqəsində

məskunlaşmışdır. Respublikada kənd əhalisi daim artır.

1959-1979-cu illərdə MDB-də kənd əhalisi 8,2% azaldığı halda

respublikamızdı 44,3% artmışdır. Həmin dövrdə respublikamızda

kənd əhalisi 43,8 min çoxalmışdır. Hazırda kənddə iş yerlərinin

azalması ilə əlaqədar artım sürəti nisbətən azalmışdır. Kənd

əhalisinin xüsusi çəkisi 46%-dir. Kənd əhalisinin 74-75%-i kənd

təsərrüfatında, 30,8%-i maarif, səhiyyə, rabitə, ticarət, nəqliyyat və s.

işləyirlər.

İqtisadiyyatı: Azərbaycan müxtəlif qazıntılarla zəngindir.

Ancaq dağ-mə"dən sənayesinin inkişafı yaxın vaxtlara təsadüf edir.

Azərbaycanın əsas dağ filiz sənayesinin mərkəzi Şahdağ və

Murovdağın şimal yamaclandır (Kiçik Qafqazda). Burada kiçik bir

ərazidə külli miqdarda filiz qazıntılan cəmlənmişdir ki,

331

bura "Azərbaycan Uralı" adlandınlır. Dağ-mədən sənayesinin

nəhəng müəssisələri Daşkəsən yüksək keyfiyyətli dəmir yatağında,

Gəncənin cənub qərbində yaradılmışdır. Bura Qafqazda ən zəngin

yataqdır. Daşkəsən filizi əsasında Zaqafqaziya metallurgiya zavodu

Rustavidə işləyir. Alunit ehtiyatına görə Azərbaycan keçmiş ittifaqda

ikinci yeri tutur. E"mah Gəncə alunit zavodunda həyata keçirilir.

Xanlar rayonu ərazisində Çiragidzorda kükürd kolçedanı çıxanhr ki,

o da Bakı və Sumqayıta göndərilir və ondan sulfat turşusu alınır.

Daşkəsən kobaltı kimya sənayesində rəng üçün, barqit neft

sənayesində istifadə edilir.

Respublika qara və əlvan metallurgiyanın inkişafı üçün

zəngin xammal bazasına malikdir. Bu sahələr ancaq ikinci dünya

müharibəsindən sonra inkişaf etməyə başlamışdır. Qara

metallurgiyanın inkişafi neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədardır. Bu

sahədə ən böyük müəssisə Sumqayıtda Azərbaycan boru- prokat

zavodudur. Onun məhsullan respublika hüdudlanndan kənarda da

məşhurdur. Əvvəllər əsasən Tixvin, Ural, Macarıstan və Yuqoslaviya

zavodlarının gili əsasında işləyən Sumqayıt aluminum zavodu

hazırda Gəncə aluminum zavodundan alınan alunit hesabına işləyir.

Gəncə aluniti hesabına kükürd turşusu, kalium kübrəsi və xörək

duzu alınacaqdır.

Azərbaycan maşınqayırma və metal e"malı sənayesi neft

sənayesinin inkişafı ilə əlaqədardır. Əgər 1913-cü ilə kimi neft

sənayesinə lazımı avadanlığı xaricdən və Rusiyadan gətirilirdisə

hazırda respublikamız MDB-də ən böyük neft maşınları

istehsalçısıdır. 1940-1985-ci illərdə respublikada ümumi sənaye

məhsulu 16 dəfe artdığı halda maşınqayırma və metal e"malı

sənayesinin ümumi məhsulu 103 dəfə artmışdır.

Elektroenergetika - bütün xalq təsərrüfatı sahələrinin

inkişafında qabaqcıl rol oynayır. Onsuz texniki tərəqqi

ağlasığmazdır. Respublikada təsərrüfatın coşğun inkişafı

elektroenergetikanın inkişafına ehtiyacı artınb. 1913-cü ildə

Azərbaycanda ümumi gücü 40 min klovata çatan cəmi 20 elektrik

stansiyası işləyirdi. Sonradan respublikada həm istilik, həm də su

elektrik stansiyalan (İES Bakı, Sumqayıt, Əli-Bayramlı SES- lər

Mingəçevir, Varvara, Gəncə çayda, Zumabad, Şəkidə Kişçay,

Qubada Qudyal çay, Xankəndində Qarqar çay,

332

Zaqatalada Talaçay üzərində) tikilməyə başlanılmışdır. Azər-

baycanada adambaşına elektrik eneıjisi istehsalına görə bir sıra

ölkələrdən irəlidədir (3353 kVts). Hazırda Azərbaycanda 17,0 mlrd

kVts çox eneıji istehsal olunur. (Bax cədvəl). Elektrik eneıjisi istehsalı

1990-cı ilə nisbətən 1996-cı ildə 3,7 mlyd kVts azalmışdır, bu da

respublikada gedən iqtisadi və sosial dəyişikliklərlə əlaqədardır.

Elektrik enerjisi istehsalı (mlrd. kVt.s) Cədvəl 20

fmlvd kVts) 1985 1990 1994 1995 1996 Elektrik eneriisinin istehsalı 20.7 23,2 17,6 17,0 17.0 0 cümlədən istilik elektrik stansiyaları tərəfindən 19,4 21.5 15.7 15,4 15,5

Su elektrik sta siyaları tərəfin dən J.3 ___ __ 1.8 1,6. 1.5

Neft sənayesi: Respublikada ta qədimdən inkişaf etməyə

başlamışdır. Neft Abşeron yanmadasında Balaxanı, Sabunçu,

Ramana kəndlərində, Bibiheybətdə Suraxanı, Binəqədi, Pirallahı

adasında və digər ərazilərdə çıxanlırdı. Vaxtilə texnika çox geridə idi.

Quyular əl ilə zərb üsulu ilə qazılırdı. Əsas üsul dartma üsulu

mancalaq idi. Bu da çoxlu əmək sərfi tələb edirdi. Çox vaxt neft

fantan üsulu ilə çıxanlırdı ki, bu da ehtiyatlardan səmərəli istifadə

edilməsinə mane olurdu. Qaz da uçub ətrafa yayılırdı. Çoxlu yanğın

və ölüm hadisələri olurdu. Neft təmizləmə zavodlan da pramitiv

avadanlıqla işləyirdi. Sonralar kəşfiyyət işləri genişləndirilir. Yeni

neft yataqlan aşkar edilir. Qala, Qara Çuxur, Buzovna, Sulutəpə, Zığ,

Lökbatan, Puta və s. neftin yeni yataqlan respublikanın Goranboy,

Siyəzən, Əli- Bayramh, Neft daşlan. Qum adası, Səngəçal, Bakı

buxtası. Neftin əsas hissəsi respublikanın özündə e"mal edilir.

Respublikada neft hasilatı 1985-ci ildə 13,2 mln. ton olduğu halda

1996-cı ildə bu hasilat 9,1 mln. tona qədər aşağı düşmüşdür. Buna

səbəb respublikanın yeni bazar münasibətləri sisteminə keçməsi ilə

yaranan çətinliklərlə əlaqədardır (bax cədvələ). Buna baxmayaraq

1994-cü ildə Xəzər dənizinin Azərbaycan

333

sektorunun "Azəri", "Çıraq" və dərin sulu "Günəşli" yatağında

neftin birgə işlənilməsi, pay bölgüsü haqqında beynəlxalq müqavilə

bağlanmışdır. Buna "Əsrin müqaviləsi" adı verilmişdir. Cədvəl 21

Göstəricilər belədir: Kapital qoyuluşunun həcmi 7,4 milyard dollar istismar xərplərinin həcmi 5,9 milyard dollar.

1985 1990 1994 1995 1996 1997 1998 Neft 13.2 12.5 9,6 9.2 9,1 9.0 11,4 Oaz _14J ___ 9.9 ___ 6A 6.6 6.3

Resoublikac a neft-aaz (milvon ton) hasilatı

Hazırda istehsala cəlb olunmuş ehtiyatlar baxımından

respublikanın neft ehtiyatını 1,6 milyard ton qiymətləndirirlər. Lakin

apanlan son geoloji tədqiqatlann nəticəsinə əsaslanaraq mütəxəssislər

bu qənaətə gəlirlər ki, Azərbaycan 8 milyard tondan artıq çox neft

ehtiyatlanna malikdir. Belə olan halda Azərbaycanda illik neft

hasilatı 100 mln tona çatdınlarsa belə bu ehtiyatlar 80-100 ilə kifayət

edər. Bağlanmış müqavilələr üzrə işlər uğurla həyata keçirilərsə,

2015-ci ilə kimi Azərbaycanda illik neft hasilatı 40 mln tona

çatdınlacaqdar. Bu isə 0 deməkdir ki, bu müddət ərzində Azərbaycan

dünyanın əsas neft istehsalçısı olan ölkələr sırasına çıxarılacaqdır.

- Müqavilənin müddəti 30 ildir.

- Müqaviləyə daxil olan ərazi - 432,4 km kv.

- Neft hasilatının nəzərdə tutulan miqdan - 510 milyon ton

(hazırda isə 630 milyon ton neft proqnozlaşdınlır).

- Əldə edilən səmt qazı ehtiyatı 70 mlrd m3.

Bu müqavilədə 14 xarici dövlətin ABŞ, Böyük Britaniya,

Fransa, Rusiya, Norveç, Türkiyə, Yaponiya, Belçika, İspaniya,

Səudiyyə-Ərəbistanı, İran, İtaliya, Almaniya və Kanadanın 30 apancı

neft şirkəti ilə 20 müqavilə bağlanmışdır.

Bu müqavilələr üzrə Azərbaycan iqtisadiyyatına 47 milyard

ABŞ dollan investisiya qoyulacaq. Bütövlükdə bağlanmış neft

müqavilələri üzrə 2,5-3,5 mlrd, ton neft çıxarılacaq. Azərbaycan bu

müqavilələr əsasında 1472-15 milyard dollar gəlir əldə edəcəkdir.

334

Qaz sənayesi neft sənayesinə nisbətən cavan sahədir. Qaz

istehsalına görə Azərbaycan keçmiş SSRİ-də beşinci yerdə dururdu.

"Əsrin müqaviləsi"nə əsasən qaz hasilatı 70 mlrd kub m

çatdırılacaqdır. Neft kimi qaz da sənaye üçün (üzvü sintez) qiymətli

xammal, həm də yanacaqdır. Respublikada neft və qazın e"mah

əsasında kimya sənayesi inkişaf etmişdir. Hələ 30- cu illərdə yod,

brom istehsalına başlanmışdır. Respublikamız kimya sənayesi

mərkəzidir. Hazırda kimya müəssisələrində sintetik kauçuk, his,

təkərlər, mineral gübrələr (superfosfat), bitkilərin mühafizəsi üçün

vasitələr, kükürd turşusu, kaustik soda, sulfonol, yod, brom, məişət

kimyası məhsulları hazırlanır. Kimya sənayesinin əsas mərkəzi

Sumqayıtdır.

Azərbaycan tikinti materiallan sənayesi: tikintinin ildən - ilə

artması sahənin inkişafını tələb edir. Bununla belə respublika tikinti

materiallan ilə çox zəngindir. Tikinti materiallan istehsalı xalq

təsərrüfatının bütün sahələri ilə əlaqədar olub, maddi- texniki

bazasının möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır. Respublika

sənaye məhsulunun 3,2%-i onun payına düşür. Tikinti materiallan

sənayesi çoxsahəli tərkibə malikdir, sement, iri dəmir-beton

konstruksiyalan və panellər, sanitariya texnikası mə"mulatlan,

kubik-daş, pəncərə və tikinti şüşəsi, şifer, asbest- sement borular,

istilik-izolyasiya, polimer tikinti materialı istehsalı sahələrinə

ixtisaslaşmışdır. Tikinti materiallan içərisində mişarlıq əhəng daşı,

tikinti üçün but daşı, üzlük əhəng daşı, bişmiş kərpic və kirəmit gili,

çınqıl-qum, sement xammalı olan gil suxurlan, karbonatlı daşlar əsas

yer tutur. Tavuzda rəngli sement, Bakı Sumqayıtda pəncərə şüşəsi,

Qaradağda sement, gips zavodu, Abşeronda, Qaradağ, Güzdək,

Şüvəlan, Qobustan mişar daşı, Ağdam, Şahbuz da daş karxanalan

var. Kənardan da çoxlu tikinti materiallan gətirilir.

Nəqliyyat kompleksi

Azərbaycan respublikasının təbii və əmək ehtiyatlanndan

istifadəni yaxşılaşdırmaq bir sıra iqtisadi problemlərlə yanaşı

nəqliyyat kompleksinin təkmilləşdirilməsi və inkişafından asılıdır.

Rayonlararası, rayonlardaxili və ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin

yaradılmasında nəqliyyat xüsusi yer tutur. O, xalq

335

təsərrüfatı sahələrinin əlaqələrini tə"min edir, cəmiyyətin yük və

sərnişin daşımalanna olan tələbatlannı ödəyir.

Respublika ərazisində müasir nəqliyyatın bütün növləri

fəaliyyət göstərir. Yük dövriyyəsində dəmir yol, dəniz, avtomobil,

boru-kəmər nəqliyyatı əsas rol oynayır. Elektrik eneıjisi istehsalının

artması sayəsində respublikanın bütün ərazilərini əhatə edən vahid

elektron nəqliyyat sisteminin formalaşmasıdır. Hava nəqli)^atı

əsasən sərnişin və təcili yük daşınmasına xidmət edir.

Azərbaycanda ilk dəmir yol xətti 1880-ci ildə çəkilmiş 20 km

uzunluğu olan Bakı-Sabunçu- Suraxanı arasındakı xəttdir. Əvvəllər

bu xətlə ancaq neft, sonradan bu xətlə sərnişin daşınmağa başladı.

1883-cü ildə Azərbaycan neftinin Qara dəniz limanlanna və oradan

dünya bazanna çıxmasına imkan verən, Bakı-Batumi şəhərləri

arasında çəkilmiş Zaqafqaziya dəmir yolu işə düşdü.

1901-ci ildə Bakı-Mahaçqala dəmiryol xətti işə salındı. Bunun

da sayəsində Zaqafqaziya dəmiryolu Şimali Qafqaz və Rusiyanın

Avropa hissəsinin dəmiryol şəbəkəsi ilə əlaqələndi. İnqilabdan əvvəl

Azərbaycanda dəmir yollannm ümumi uzunluğu 837 km çatmışdır.

SSRİ-də ilk dəfə 1926-cı ildə Bakı- Sabunçu arasında 20 km-lik

elektrikləşdirilmiş dəmir yolu işə salındı. 1941-ci ildə isə Ələt-Culfa

(445 km) dəmir yolu işə düşdü. Bu magistral vasitəsilə Naxçıvanla -

Bakı arasında dəmiryol əlaqələri iki dəfəyə qədər qısaldı və 1054

km-dən 534 km-ə endi.

Müharibədən sonrakı dövrdə dəmir yollannm elektrik-

ləşdirilməsi genişləndi. Abşeronda Suraxanı-Qala (1949), Qala -

Artyom (1959), Buzovna-Bilgəh, Yeni-Suraxanı-Hövsan (1968)

Bilgəh-Pirşağı, Bilgəh- Sumqayıt elektrik dəmiryol xətləri işə

salınmışdır. 1963-1965-ci illərdə Yevlax-Bərdə-Ağdam xətli işə

düşdü. Sonradan bu xətt Xankəndinə çatdınidı. 1985-ci ildə 162 km

Yevlax-Balakən dəmir yolu çəkildi. Respublikada dəmir yollannm

58,4% və ya 1141 km elektrikləşdirilmişdir. Magistral dəmir

yollannm uzunluğu 2067 km-dir (1985).

Xəzər dənizi qədim dövrlərdən başlayaraq Azərbaycanın

Volqa çayı hövzəsi, İran, Orta Asiya nəqliyyat əlaqələrində ən ucuz

su yolu kimi mühüm rol oynamışdır.

336

Sovet hakimiyyəti illərində respublikamızda dəniz nəqliyyatı

yenidən qurulmuşdur. Hazırda Xəzər gəmiçiliyi ən müasir gəmilərə

mexanikləşdirilmiş limanlara, güclü gəmi tə"miri müəssisələrinə və

yüksək ixtisaslı kadrlara malikdir. Bakı limanında qeydiyyatda olan

nəqliyyat donanmasının tərkibinə ümumi yükqaldırma gücü 300 min

tona malik 60 nəqliyyat gəmisi daxildir. Bu gəmilər Qara, Aralıq və

Baltik dənizlərinə çıxmaqla xaricə yük daşımağa imkan verir. 1962-ci

ildə işə düşmüş Bakı-Türkmənbaşı (Krasnovodsk) və bu yaxınlarda

istifadəyə verilmiş Bakı-Bekdaş bərə xətləri 343 km məsafəni 11-12

saata qət edirlər. Bu xətlərin işə düşməsi sayəsində Orta Asiya,

Qazaxıstan və Sibir rayonlan ilə Zaqafqaziya respublikalan arasında

yük dövriyyəsi bir neçə dəfə artmışdır.

Hal-hazırda respublikada avtomobil yollannm uzunluğu 28

min km-dən artıqdır, bunun da 25 min km-dən çoxu bərk örtüyə

malikdir. 1940-cı ilə nisbətən avtomobil yollannm uzunluğu 2,2 dəfə,

bərk yollann uzunluğu isə 7,5 dəfə artmışdır.

Bakıda ilk neft kəməri 1872-ci ildə tikilmişdir. Bu kəmər nefti

mə"dənlərdən neftayırma zavoduna ötürürdü. 1906-cı ildə uzunluğu

883 km olan Bakı-Batumi neft məhsullan ötürən kəmərin inşası başa

çatmışdır. 1983-cü ildə Qrozni-Bakı magistral neft kəməri

tikilmişdir. Hal-hazırda respublika boru kəmərlərinin ümumi

uzunluğu 4,2 min km-dir. Boru kəməri respublika iqtisadiyyatında

mühüm yer tutur. 1995-ci ilin nəticələrinə görə yük daşımada onun

xüsusi çəkisi 5,5% olmuşdur.

Respublika iqtisadiyyatının gələcək inkişafı və dünya

iqtisadiyyatı sisteminə inteqrasiyası üçün bu nəqliyyat növünün

əhəmiyyətini belə bir fakt göstərir ki, dənizdə yerləşən iri neft

yataqlarının xarici kompaniyalarla birgə istismarı hasil edilmiş

neftin dünya bazarlanna daşınması məhz boru kəmərləri vasitəsilə

olacaqdır. Hal-hazırda bu məqsədlə boru kəmərləri inşa olunur.

"Əsrin müqaviləsi" layihəsinin tam həyata keçirilməsi

bilavasitə hasil edilmiş neftin dünya bazanna çıxanimasından asılıdır.

Bu isə bilavasitə magistral boru nəqliyyatının işindən asılıdır.

337

Xarici əlaqələrlə dəmir yolu və dəniz nəqliyyatı, neft və neft

məhsullannın ixracında isə boru kəməri aparıcı olduğu halda,

Azərbaycanda respublika daxili daşınmalann əsas hissəsi

avtomobillərlə apanhr. Bundan əlavə son dövrlərdə avtomobil

nəqliyyatının xarici daşımalarda rolu kəskin artmışdır.

Azərbaycan xalq istehlakı mallan istehsalında yüngül sənaye

apancı sahədir. Yüngül sənaye əhalinin parçaya, tikili mallara,

ayaqqabı, qalanteriya məhsullanna və qab-qacağa olan tələbatının

ödənilməsinə xidmət edir. Sahənin inkişafı üçün respublikada kifayət

qədər əmək ehtiyatlan, bol xammal, yanacaq-energetika ehtiyatlan

vardır. Respublikada yüngül sənaye xüsusən pambıqtəmizləmə,

pambıq, ipək və yun parça, xalça toxuma və ayaqqabı istehsalı

sahələri ilə ixtisaslaşmışdır. Respublikada 14 pambıqtəmizləmə

(Ağcabədi, Dəliməmmədli, Daşburun, Əli-Bayramlı, İmişli, Salyan,

Sancalar, Horadiz) zavodlan vardır. Gəncədə pambıq parça

kombinatı, Bakıda Nərimanov corab-trikotaj fabriki, Şəkidə ipək

parça kombinatı, Bakıda ayaqqablı tikişi fabrikləri, Xankəndində

ipəktoxuma, Ordubadda barama açan fabrik işləyir. Zərif yun və

konvol yun parça, xalça, qalanteriya, suvenir-hədiyyə mə"mulatlan

və s. tikilib istifadəyə verilmişdir. Xalça e"malatxanalan ~ Qa-

zıməmməd, Ağdam, Daşkəsən, Qazax, Dəvəçi, Qonaqkənd, Quba,

Şamaxı, Naxçıvan, Gəncədə və digər rayonlarda işləyir.

Kənd təsərrüfatı: Kənd təsəiTÜfatı sənaye istehsalından fərqli

olaraq təbii proseslərlə bağlıdır. Respublika iqtisadiyyatında kənd

təsərrüfatı mühüm yer tutur. Kənd təsərrüfatının

intensivləşdirilməsi əsas üç istiqamətdə - əkinçiliyin

kimyalaşdıniması, eynilə də heyvandarlığın, suvarma əkinçiliyinin

inkişafi, kompleks mexanizasiya və elektrikləşdirmənin tətbiqi ilə

apanhr. Bunlann tətbiqi taxıl, ət, süd və digər kənd təsərrüfatı

məhsullannın artınimasına kömək edir. Suvarma əkinçiliyinin sahəsi

ildən-ilə artmiır. İldə iki dəfə məhsul almaq məsələsi həyata keçirilir.

Bu da respublikada kifayət qədər istilik, işıq, U2:un müddətli

vegetasiya şəraitinin olması ile əlaqədardır. Respublikamızda

insanlann kənd təsərrüfatı məhsullanna olan tələbatının

ödənilməsində, məhsul bolluğunun yaradılmasında apanlan aqrar

islahatlannın rolu əvəz edilməzdir.

338

Azərbaycanın kənd təsərrüfatında həyata keçirilən iqtisadi

islahatlann hüquqi əsası Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi

tərəfindən 1991-1995-ci illər ərzində "Torpaq məcəlləsi", "Mülkiyyət

haqqında", "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında", "Torpaq vergisi

haqqında", "Aqrar islahatlann əsas istiqamətləri haqqında", "Kolxoz

və Sovxozlann islahatlan haqqında" qanunlan qəbul etmişdir. Bu

qanunlann əsasını kolxoz və sovxozların əmlakının bölüşdürülməsi öz

mülkiyyətçisinə verilməsi qaydası və digər nonnativ - hüquqi sənədlər

təşkil edir,

Azərbaycanda aqrar islahatlann keçirilməsini üç mərhələyə

bölürlər. Hal-hazırda respublikada aqrar sahə isla- hatlannın

başlanğıc dövrü, yə "ni birinci mərhələsi kimi xarakterizə oluna bilər.

Birinci mərhələdə keçmiş Sovet İttifaqı dövründə kolxoz və

sovxozlarda cəmləşmiş torpaq sahələri öz mülkiyyətçilərinə qaytan

hr.

Mə"lumdur ki, aqrar sahədə islahatlar yolu ilə bazar

münasibətlərinə keçid uzun bir dövrü əhatə edir. Bu dövrü qısaltmaq

üçün dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin, yə"ni artıq bazar

iqtisadiyyatına keçmiş dövlətlərin qabaqcıl təcrübələrini öyrənməklə,

onu respublikamızın şəraitinə uyğun gələn halda istifadə etmək

lazımdır.

Bu günün ən mühüm məsələlərindən biri də aqrar sahədə

sahibkarlığı inkişaf etdirməkdir. Məsələnin həyata keçirilməsi isə

yalnız torpaq üzərində dövlət mülkiyyətinin islahatlar yolu ilə

özəlləşdirilməsi ilə mümkündür.

Aqrar islahatlannın apaniması üçün xarici təcrübələr

öyrənilmiş, aqrar islahatçı hüquqi tə"minatı yaradılmış, sovxoz və

kolxozlarda torpaq və əmlakı özəlləşdirmək üçün müxtəlif

səviyyələrdə aqrar islahatçı komissiyalan təşkil edilmişdir.

1999-cu ilin mə"lumatlanna görə ölkənin aqrar bölməsində

53050 kənd təsərrüfatı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bunlann

tərkibində 44838 kəndli fermer təsərrüfatı fəaliyyət göstərir. Bu da

ümumi kənd təsərrüfatı müəssisələrinin 85%-nə bərabərdir. İcarə

müəssisələrinin sayı 1044-ə, kollektiv müəssisələrin 4735-ə, kənd

təsərrüfatı istehsalı kooperativləri 371-ə, kiçik müəssisələrin sayı

654-ə bərabər olmuşdur. Çoxukladlı kənd təsərrüfatı istehsalçılanna

xidmət göstərən mexanik-

339

ləşdirilmiş aqroservislərin sayı 69 olmaqla, texniki xidmət

səviyyəsinin çox aşağı olduğunu xarakterizə edir.

Müasir şəraitdə kənd təsərrüfatı istehsalçılanmn iqtisadi

münasibətlər sistemində torpaq üzərində fərdi mülkiyyətin apancı rol

oynaması ilə yanaşı icarə və istifadəyə götürülməsi metodu da

yaranmaqda və inkişaf etməkdədir.

Aqrar bölmədə sahibkarlığın inkişafının yüksək səviyyədə

tə"min edilməsi, sür''ətləndirilməsi aşağıdakılann reallaşdı- nlmasını

tələb edir.

1) Aqrar bölmədə sahibkarlığın inkişafı bazar iqtisadiyyatının

tələblərinə uyğun olaraq, kompleksli və sistemli apa- nlmah.

2) Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlığın inkişafı iqtisadi

amillərdən istifadədən çox asılı olduğu üçün respublikada bu prinsipə

uyğun dövlətin kənd təsərrüfatı istehsalını tənzimlənməsi vacibdir.

3) İqtisadi islahatlan dərinləşdirmək, köklü struktur

dəyişikliklər apanlaraq sahibkarlara dövlət tərəfindən xüsusi qayğı

və kömək göstərmək vacibdir.

Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi,

torpaq islahatları

Keçid dövründə xalq təsərrüfatının bütüri sahələrində

tənəzzül prosesi dərinləşmiş, məhsul istehsalının həcmi kəskin şəkildə

azalmışdır. Təkcə 1993-cü ilə nisbətən 1994-cü ildə istehsalın həcmi

63% azalmışdır. İstehsal sahələrində yaranmış vəziyyət böyük işsizlik

probleminin yaranmasına, infilyasiyanın sür"ətlənməsinə, əhalinin

həyat tərzinin pisləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu böhran vəziyyətini

aradan qaldırmaq, iqtisadiyyatı yüksəltmək üçün özəlləşdirmə

mexanizminin hazırlanması və bunun tədricən həyata keçirilməsi

lazımdır. Mə"lum olduğu kimi respublikada 1992-ci ilin axmna

"Özəlləşdirmə haqqında" qanun qəbul edilmişdir və həmin qanuna

əsasən taksi raaşınlan özəlləşdirilmişdir. Başqa sahələrdə isə

özəlləşmə davam edir. Üç illik fasilədən sonra 1995-ci ilin iyul ayının

21-də Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət

mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin "Dövlət proqramı" qəbul

edilmişdir.

340

Qəbul edilmiş proqramda yaxın üç ay ərzində prosesin başlanması

nəzərdə tutulmuşdur. Lakin özəlləşmə 8 aydan sonra başlanmış və

ilkin olaraq yanacaq stansiyalannm özəlləşməsi auksionu uğursuz

keçmişdir. Növbəti auksionda beş stansiyanın satılmasına beş sifariş

alınmış və ilkin qiymətlərlə sahiblərinə satılmışdır. Aydın məsələdir

ki, belə halda sahibkann çəkdiyi xərc dolayısı yolla xalqdan

çıxanlacaqdır. Buna görə də özəlləşdirmə mərhələlərlə və milli

ən"ənələr nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində maşın və avadanlıqlann

qorunub saxlanılmasında və onlardan istifadə olunmasında biganəlik

artdığından dağılıb məhv edildiyi kimi aqrar sahədə də

"özgələşdirilmə" psixologiyası kəndlidə yaratdığı inamsızlığın tə"siri

ləğv edilməsi üçün özəlləşmə ilə şəxsi mülkiyyətə maraq

artınimaladır. Ona görə aqrar islahatların apanimasında könüllülük

prinsipi nəzərə alınmalı, dünya təsərrüfat sisteminə qoşulmaq

zəruriliyi, təbiətin mühafizəsi baxımından, əhalinin sosial müdafiəsi

tə"min edilməklə, ayn-ayn torpaq tiplərindən istifadə əmsallan

nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.

Torpaqlann özəlləşdirilməsinə dair Respublikanın 16 iyul

1996-cı il tarixində "Torpaq islahatı haqqında" qanun qəbul edilmiş

və bu qanunda bütün müddəalar pz əksini tapmışdır. Qəbul edilmiş

qanun 7 fəsil və 26 maddədən ibarət olmaqla islahatın məqsəd və

vəzifələri göstərilir.

Aqrar islahatın obyektlərinə torpaq və su fondu, təsər-

rüfatlann əmlakı daxildir. İslahatın subyektləri iki yerə bölünür:

bütün kənd təsərrüfatı və e"mal sənaye müəssisələri, istehsal və sosial

infrastruktur obyektləri. Səlahiyyətli subyektlərə isə müəssisələrdə

işləyənlər, təqaüdə çıxanlar və əsaslı iddiası olan digər şəxslər,

bələdiyyə orqanlan və Respublika hökuməti daxildir.

Torpaq islahatı qanunda dövlət, kollektiv və xüsusi mülkiyyət

formalannın yaradılması, respublika və bələdiyyə torpaq

mülkiyyətinin müəyyən edilməsi, torpaqlann dövlət mülkiyyətindən

kollektiv və xüsusi mülkiyyətə pullu və pulsuz verilməsi, ondan

istifadənin pullu olması, torpağın alqı-satqı

341

obyektinə çevrilməsi, bağışlanılması, icarəyə və vərəsiliyə verilməsi

nəzərdə tutulur.

Digər maddi istehsal sahələrindən fərqli olaraq kənd

təsərrüfatı müəssisələrinin nəticələri təbii-iqlim şəraitindən hədsiz

dərəcədə asılıdır. Bu səbəbdən də torpaqlann keyfiyyət qruplanm və

şərti ballan tə"ym edən zaman-kəndli fermer təsərrüfatlarının

yerləşdiyi ərazinin təbii iqlim şəraitini, istehsal istiqamətləri və

həcmlərini, istehsalın intensivləşdirilməsini və onun effektliyi

səviyyəsini xarakterizə edən göstəriciləri ətraflı təhlil etmək lazımdır.

Kənd təsərrüfatında istehsal şəraitini müxtəlif göstəricilərlə

xarakterizə olunan üç qrupa bölmək olar: a)təbii və iqlim;

b)təsərrüfatın yerləşdiyi yer; v)istehsalın iqtisadi şəraiti. Təbii

şəraitdə torpağın tipləri, iqlimin xüsusiyyətləri, yerin relyefi,

hidroqrafiya və bitki örtüyü təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə

tə"sir göstərir. Hazırda sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi

üçün cəmiyyətdə ictimai siyasi sabitlik yaradılmış, makroiqtisadi

tarazlığa nail olunmuş və bunun nəticəsində sahibkarlığın inkişafı

üçün ilkin əlverişli mühit və zəmin formalaşmış, başlıcası isə zəruri

hüquqi baza yaradılmışdır.

Son illər sahibkarlığın formalaşmasına və inkişafına şərait

yaradan bir sıra mühüm qanunlar qəbul edilmişdir. Bu qanunlar

içərisində "Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında","Səhmdar cəmiyyəti

haqqında", "özəlləşdirmə haqqında", "Kəndli fermer təsərrüfatı

haqqında", "Torpaq islahatı haqqında", "Antiinhisar fəaliyyəti

haqqında" və s. xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

ABŞ və Azərbaycan qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin yaranması

və inkişafı.

Geosiyasi və strateji mövqeyi baxımından Azərbaycan

respublikasının xarici siyasətində ABŞ-a üstünlük verilməsi düzgün

addım hesab edilir. Bu həm də ABŞ-ın milli maraq və manafelərinə

uyğun olduğundan artıq 1991-ci ilin dekabrın 25- də rəsmi Vaşinqton

Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdığını bəyan etdi.

1992-ci ilin fevralın 17-də Bakıda ABŞ səfirliyi açılır.

Azərbaycan- ABŞ münasibətlərində ən ziddiyyətli məsələsi

1992-ci il oktyabnn 24-də Konqresin 102 çağınş 2 sessiyasının qəbul

etdiyi SSRİ-nin Azərbaycandan savayı digər 11

342

respublikasına demokratiyanın inkişafı və bazar iqtisadiyyatına

keçid məqsədilə 460 milyon dollar həcmində yardımı nəzərdə tutan

"Azadlığın Müdafiə Aktı" və ona 907-ci əlavənin qəbul edilməsi oldu.

Sözü gedən əlavənin erməni seçicilərinin çox güclü və sayca çox

olduğu Massaçutsets ştatından olan senator Con KeiTİ təqdim etmiş,

həmkarlan olan Sarbanes, Saymons, de Konsini və b. isə onu müdafiə

etmişdir.

Azərbaycana qarşı iqtisadi yardıma qadağa aksiyasının

məzmunu belədir: "Bu və ya digər qanunvericilik aktlan çərçivəsində

Birləşmiş Ştatlann Azərbaycana iqtisadi yardımı o zamana qədər

mümkün olmayacaq ki, ABŞ prezidenti müəyyən etmiş olsun və bu

haqda Konqresə xəbər çatdırsın ki, Azərbaycan hökuməti bütün

blokadalan, Ermənistan və Dağlıq Qarabağa qarşı zor gücünün

istifadəsini dayandırmaq üçün əməli işlər görür".

Əlavənin mətnindən belə çıxır ki, guya Azərbaycan

Ermənistan və Dağlıq Qarabağı blokadaya salmışdır, digər tərəfdən

isə həqiqət tərsinə yozularaq hücum edən tərəf (Ermənistan) hücuma

mə"ruz qalan tərəf kimi təqdim olunmuşdur.

Bunun bir neçə səbəblərini araşdıraq. Birincisi, ABŞ-da güclü

erməni lobbisi və diasporu mövcuddur və bir əsrə yaxındır ki, onlar

düşmən türk- azərbaycanlı obrazı yaratmaqla məşğuldurlar.

İkincisi, ABŞ-da məskunlaşmış Azərbaycan icmasının zəifliyi

və qeyri-mütəşəkilliyini də respublikamız əleyhinə yönəlmiş bu və

digər qanunvericilik aktlannm qarşısının alınmamasında mühüm

səbəblərdən biri kimi göstərmək olar. Azərbaycanda o zamanlar

hakimiyyəti təmsil edən iqtidann xarici siyasət sahəsində buraxdıqlan

səhvlərdə öz mənfi tə"sirini oynamışdır.

Üçüncüsü, ABŞ qanunvericilərinin ölkəmiz barəsində

təsəvvürlərinin məhdudluğu respublikamız haqqında əsil

həqiqətlərin öyrənilməsinə imkan vermir, əksər hallarda isə yanlış,

təhrif olunmuş mə"lumatlann yayılmasını şərtləndirirdi.

Hal-hazırda ABŞ-da 700 minə qədər azərbaycanlı yaşayır.

Onlar kompakt halında Kaliforniya, Nyu-Cersi, Nyu-York, Mi-

çiqan, Pensilvaniya ştatlannda və Kolumbiya federal dairəsində

yaşayırlar. Ən çox azərbaycanlı Cənubi Kolifomiyada, xüsusilə

343

də Los-Ancelosda yaşayır, lakin bununla yanaşı onlar Nyu-York və

Nyu-Arkda, Vaşinqton və Çikaqoda da xeyli dərəcədə

məskunlaşmışlar.

Azərbaycanlılar ABŞ-da əsasən xidmət və bank işində,

istehsalatda, kütləvi informasiya vasitələrində, xırda və orta biznesdə

çalışırlar. Onlar siyasət və inzibati idarəçilik sahəsində, elmi-tədris

müəssisələrində, xüsusilə universitetlərdə sayca azdırlar, ABŞ-ın

Azərbaycan icmasının bu ölkənin ictimai-siyasi həyatında oynadığı

rolun kiçikliyi bir sıra obyektiv amillərlə bağlıdır.

ABŞ-da Azərbaycan icması azsaylı və gəncdir. 1992-

1993- cü ilin birinci yansınadək ölkənin xarici siyasəti Rusiyaya

deyil, Qərbə, ABŞ-a meyllikdə xarakterizə olunurdu. Xarici siyasət

istiqamətinin düzgün müəyyənləşdirilməsi lazımı effekti yalnız bu

xəttin reallaşdınlması mexanizmi yaradılarkən verə bilərdi.

Azərbaycan - ABŞ münasibətlərinin ziddiyyətli dövründə

1993-cü il 17 fevralında konqresmen Devis Baniyorin təklifi üzrə

"Dağlıq Qarabağ ətrafında mübahisələrə dair" adlı 86 saylı qətnamə

qəbul edilmişdir. Bu qətnamə 907-ci əlavənin qüvvədə

saxlanılmasının zəruriliyini tələb edirdi.

11 ölkənin təmsil olunduğu MQ-nın (Minisk qurupu) bə"zi

üzv dövlətləri münaqişənin həllində xüsusi maraqlı olduqlannı

nümayiş etdirərək öz nümayəndələrinin statusunu qaldırmış və

onlara prezidentin şəxsi nümayəndəsi - xüsusi səlahiyyətli səfir

statusu vermişdir. ABŞ-da belə dövlətlərdəndir. Cozef Pressel bu

dövlətin MQ-da ilk xüsusi səlahiyyətli səfiri olmuşdur.

1993-cü ilin yanvarından ABŞ-da prezidentliyə başlamış

U.B.Klinton da münaqişədə iştirak edən bütün tərəfləri məsələnin

hərbi yolla həllindən çəkinməyə və xoşməramlı danışıqlar masası

arxasına qayıtmağa çağırmışdır. O, habelə 907-ci əlavəyə də öz

münasibətini açıqlayaraq, sözü gedən sənədi Azərbaycan - ABŞ

münasibətlərinin inkişafında sədd kimi qiymətləndirmişdir.

1993-cü ilin aprelində Vaşinqtonda Azərbaycan səfirliyi

açılmışdır.

344

1993- cü ilin oktyabnn 3-də prezident seçilən H.Əliyev

ölkəmizin diplomatik fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirərkən

Birləşmiş Ştatlara xüsusi prioritet vermişdir.

Azərbaycan - ABŞ əməkdaşlığı BMT çərçivəsində də davam

etdirilmişdir. Bu beynəlxalq təşkilatın Təhlükəsizlik Şurasının 5

daimi üzvündən biri olan ABŞ Azərbaycan torpaqlarının erməni

silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunması ilə bağlı sözü gedən

təşkilatın qəbul etdiyi 7 bəyannamə və 4 qətnamənin (822 saylı

1993 30 aprel, 853 saylı 1993/29 iyul, 874 saylı, 1993 14 oktyabr və

884 saylı 1993 11 noyabr) layihəsinə səs vermişdir.

Azərbaycan Respublikasının ABŞ prezidenti B.Klintonun

xarici siyasət təşəbbüsü olan "Sülh naminə tərəfdaşlıq" (SNT)

proqramına qoşulması da ölkəmizin rəsmi Vaşinqtonla hərbi siyasi

əməkdaşlığına təkan verən amillərdəndir.

1994- cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda Xəzər dənizinin

Azərbaycan sektoruna aid olan "Azəri", "Çıraq" və dərinsulu

"Günəşli" neft yataqlarının birgə istismanna dair Azərbaycan

Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti ilə (ARDNŞ) xarici neft

kompaniyalan arasında "Əsrin müqaviləsi" imzalanmış və bu

müqavilələrdə ABŞ-ın dörd iri neft şirkəti - "Amoko", "Yu- nokl",

"Penzoyl" və "Eksson" ən çox payla - 39,8% təmsil olunmuşdur.

Beləliklə, 1994-cü ilin .sonu üçün Azərbaycan - ABŞ

əlaqələri kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri ilə seçilir, qarşılıqlı

anlaşma məqamlannın ü.stünlüyü ilə .səciyyələnir.

345

ƏDƏBİYYAT

1. Страны и народы , М, Мысль 1985 2.Экономическая

география зарубежных стран, под ред. С.И.Ледовиских и М

С.Розина М., Вьющая школа 1982.

3. Большая Советская Энциклопедия.

4. Географическая Энциклопедия.

5. Gərayzadə Т.Р. Xarici ölkələrin iqtisadi və sosial

coğrafiyası. Bak, 1985.

6. Allahverdiyev N.N. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi

və sosial coğrafiyası. Bakı 1991.

7. Kərimov Ç.H. Dünya ölkələri makroiqtisadi

göstəricilər. Bakı 1998.

9. Ломакин B.K. Мировая экономика. Учеб, для

вузов. М. Финансы Кредит, 1998.

Ю.Овчининков Международная экономика. Из-во

"Полиус" Санкт-Петербург 1998.

11 .İpək yolu. Azərb. Res. Dövlət statistika komitəsi. Bakı

1998.

12. Балабанов. Международные

экономические отношение. M., 1998 г.

13. Kərimov Ç.H., K.Ə.Gənciyev, Hüseynov C.A.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər, mühazirə toplusu. Bakı - 1998.

14. Beynəlxalq Həyat. Jumal N 1,2.

15. В.Б.Буглай, Н.Н.Ливенцев.

Международные

экономические отношение. М. 1996 г.

16. К.А.Семенов. Международные экономические

отношения. М., 1998.

П.С.Б.Шлихтер, С.Л.Леберева. Мировая экономика.

1998.

18. Макроэкономика. М., 1999.

19. Страны мира, Справочник. М. 1996.

20. Azərbaycan Sovet Ensklopediyası. 10 cilddə. Bakı,

1980-1990.

21. Региональное развитие. M., 1986.

346

347

' , 2 2

MÜNDƏRİCAT '99'. ‘

GİRİŞ...................................................................................

I FƏSİL. "ÖLKƏŞÜNASLIĞIN ƏSASLARI" FƏNNİNİN

MAHİYYƏTİ, VƏZİFƏLƏRİ VƏ NƏZƏRİ-METODOLOJ

ƏSASLARI .......................................................................... .......

Dövlət quruluşu və idarəetmə formalan........................

II FƏSİL. DÜNYA ÖLKƏLƏRİNİN ELMİ

TƏSNİFAT SİSTEMİ ................................................................

Təsnifat əlamətlərinə görə ölkələrin qruplaşması ...................

Dünya Ölkələrinin tipologiyası ..................................................

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr ........................................

Beynəlxalq təşkilatlar ...................................................................

İqtisadi inldşaflanna görə ölkələrin tipologiyası ........................ ..

İnkişaf elməkdə olan ölkələrin tipolögiyası ................................ İ

III FƏSİL. MİLLİ İNKİŞAF

HAQQINDA NƏZƏRİYYƏLƏR ............................................... 2

Region anlayışı və regional fərqlər ............................................. 2

İnkişaf etmiş ölkələrin regional

inkişaf xüsusiyyətləri .................................................................. 2^

IV FƏSİL İNKİŞAF ETMİŞ ÖLKƏLƏRİN ÜMUMİ

İQTİSADİ VƏ SOSİAL XARAKTERİSTİKASI ................... 29

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI.

İqtisadiyyatının xüsusiyyətləri. ................................................. 3-^

ABŞ-ın neft sənayesi ................................................................... 39

ABŞ>ın elektroenergetika sənayesi ........................................... 42

KANADA ..... ... .................................................: .............. 51

BÖYÜK BRİTANİYA ...................................................... 63

AFR .................................................................................... 71

FRANSA ............................................................................ 83

VFƏSİL YAPONİYANIN İQTİSADİ

İNKİŞAF XÜSUSİYYƏTLƏRİ ................................................ 91

VI FƏSİL. QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ

İqtisadiyyatının xüsusiyyətləri .................................................. 106 /

İRLANDİYA RESPUBLİKASI ....................................... 108 /

NİDERLAND .................................................................... '

İSPANİYA .................. ... ................................................... 12(W

AVSTRİYA........................................................................ 128(

ALBANİYA RESPUBLİKASI ............................................134

LÜKSEMBURQ ......... ..........................................................143

BELÇİKA ..............................................................................147

NORVEÇ.... ...........................................................................154

FİNLANDİYA .......................................................................162

İSVEÇ ....................................................................................167

İSVEÇRƏ ..............................................................................175

VII FƏSİL. QƏRBİ AVROPANIN

MİKRO DÖVLƏTLƏRİ .................................................................182

VIII FƏSİL. İNKİŞAF ETMƏKDƏ OLAN ÖLKƏLƏRİN

İQTİSADİYYATININ ÜMUMİ CƏHƏTLƏRİ,

XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ PROBLEMLƏRİ ..................................188

İnkişaf elməkdo olan ölkələrin ə.sas əlamətləri .............................188

İqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə qruplar ................ ................... 192^

İRAN ......................................................................................194

HİNDİSTAN ......................................................................... 200

PAKİSTAN ......................................................................... 212

IX FƏSİL. «YENİ SƏNAYE ÖLKƏLƏRİ»NİN

ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI .................................................. 22ü

YSÖ İqtisadi modelinin əsas cəhətləri ............................................222

ASİYANIN YENİ SƏNAYE ÖLKƏLƏRİ .....................................225

CƏNUBİ KOREYA ..............................................................230

SİNQAPUR............................................................................238

BRAZİLİYA ..........................................................................245

TÜRKİYƏ .................. ; ...................................................... 255

X FƏSİL. İRAN KÖRFƏZİ OPEK ÖLKƏLƏRİNİN

İQTİSADİYYATININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ ................................264

SƏUDİYYƏ ƏRƏBİSTANI .................................................267

XI FİƏSİL. ŞƏRQİ AVROPA ÖLKƏLƏRİNİN

İQTİSADİYYATI ............................................................................276

POLŞA ...................................................................................280

XlhFƏSİL. MÜSTƏQİL DÖVLƏTLƏR BİRLİYİ

ÖLKƏLƏRİNİN İQTİSADİYYATI..,.: .........................................290

RUSİYA FEDERASİYASI ..................................................290

UKRAYNA RESPUBLİKASI .............................................300

QAZAXISTAN RESPUBLİKASI .......................................307 .349

XIII FƏSİL. ASİYANIN SOSİALİST ÖLKƏLƏRİ .............. 314

ÇİN .................................................................................... 314

XIV FƏSİL. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ................... 327

Nəqliyyat kompleksi ................................................................... 335

Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi,

torpaq islahatları ........................................................................ 340

ƏDƏBİYYAT .............................................................................. 346

V ^

350