83
El latín como lengua de flexión sintética

El latín como lengua de flexión sintética - bachverdiu.com · EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA 73 2.1 FONÉTICA Y ESCRITURA LATINA Este apartado se refierea la pronunciación

  • Upload
    builiem

  • View
    224

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

El latín como lengua de flexión sintética

El estudiante:

• Practicarálaescriturayfo-néticalatinas.

• Demostrarásushabilidadesenelusodelaterminologíapropuesta.

INTRODUCCIÓN

La lenguacuyosello lexicológicomarcóen formadeterminanteal españolhasidoellatín,cuyapresenciaconstituyeuncimientoquenecesitaserconocidoypracticadoporlosestudiantes.Yaenlaliteraturasepuedeadvertircómo,atravésdesusdiversasépocas,nuestroidiomavaevolucionandoycómoelléxicolatinose recreapermanentemente.Enestaunidadse iniciaconalgunosdatos sobreaspectosdefonéticalatina,teoríayejerciciossobremorfologíadelaspalabras.Seculminaenelgrantemadelasdeclinacioneslatinas,vistassólocomounmarcodereferenciaparautilizarlasdespuésenloscasosnominativoygenitivo,mismosqueserviránparaaplicar losconocimientosdemorfologíaantescitadosyfor-marpalabrasderivadas,compuestasyparasintéticasconsustantivosyadjetivos.Másadelantesepresentanelpronombreyelverbo;ésteúltimoseutilizaráparaconstruirrelacionessintácticasbreves.Finalmenteseagrupanalgunasdelaslo-cucioneslatinasmásusuales,ademásdeactividadesyejerciciosparafortalecerelacervolingüísticodelosdestinatarios.

Quedaa juiciode losmaestros,alconjugarsuformaciónprofesionalysuex-perienciadocente,poderincorporarotraclasedeejerciciosydelecturassobrealgunostópicosdelasdistintasáreasquecursanlosestudiantesparafortalecerelpresentetextoylapreparaciónmismadelosbachilleres.

73EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

2.1 FONÉTICA Y ESCRITURA LATINA

Esteapartadoserefierea lapronunciaciónclásicadepalabraslatinas,paraloqueesin-dispensable conocer el alfabeto y algunasparticularidadesenlapronunciacióndesusletras.

2.1.1 El alfabeto latino

Elalfabetooabecedariolatinoconstadevein-ticinco letras (sedividenenvocalesyconso-nantes).

Mayúsculas MinúsculasA aB bC cD dE eF fG gH hI i(J) jK kL lM mN nO oP pQ qR rS sT t(U) (u)

V vX xY yZ z

ArcodetriunfodedicadoaTrajano

enlaCampaniaFuente:Historia

Universal-Roma,Tomovi.Salvat,2005,p.

289.

74 UNIDAD II

Lasvocalesson:a,e,i,o,u,yseclasificanenfuertesydébiles.

Fuertes Débilesa i (sonidovocálicoyconsonánticoj)e y (sonidodeienpalabrasdeorigengriego)o u (sonidovocálicoyconsonánticov)

Conestasvocalessepuedenformardiptongos;losmásusualessontres:ae,oe,au.

Diptongo Ejemplo Traducciónae caelum

áethercieloéter

oe poenaamóeba

amibapena

au aurum oro

Losotrostres:eu,ei,ui,sóloaparecenenalgunaspalabras.

Observaciones:

Enlatínlasvocalesylassílabaspuedenserlargas,breveseindiferentes(ocomunes),segúnsepronuncienconmayoromenorrapidez.Eltiempoquedurasupronunciaciónsedenominacantidad.Prácticamentelaslargasvalendostiempos;lasbreves,uno;lasindiferentespuedenvalerunoodos.

Paraindicarqueunavocaleslarga,secolocasobreellaelsignoˉ.Ejemplo:pūnio.Lasbrevesseindicansuperponiéndoleselsigno˘.Ejemplo:legĕre.Lasindiferentesllevansuperpuestoslosdossignos.Ejemplo:tenebrāe.

Lasconsonantesseclasificanen:simplesydobles:

Consonantes simplesB C D F G H J L M N P Q R S T V

Consonantes doblesProcedendeletrasgriegas Sonido Ejemplos PronunciaciónX (ksi) cs,gs duxi,rexi ducsi,regsiZ (dseta) ds zephyrus dsefyrus

Observaciones:

a)Sonlasmismasletrasenlatínqueenespañol,peronuestralenguaañade:

75EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

• Lach,compuestadecyh,procededeχ(griega).Ejemplo.:χορδα(lacuerda),enlatín,chorda.• Law,compuestadedosu,deorigengermánico.• Lañ,derivadadevariascombinaciones:gn,mn,nn.• lignum–leño,• damnum–daño,• annus–año.• Lall,compuestadedoseles.

b) Sontomadasdelgriegoenépocatardíalasletras:k,x,y,z.Enellatínprimitivonoexistían.

c) Laynotieneenlatínelvalorconsonánticodelespañolenya,huye,sinosóloelvocálicodehoy,ley.Estayeralatranscripciónlatinadelaυ(griega),ysóloenpalabrasgriegasaparece:lyra,rhythmus,pythagoras.

Lajsepronunciacomoy:jus→yus(derecho)Lallcomodoseles:pellis→pel-lis(piel)

Laphcomof:philosophia→filosofía(filosofía)

Lachsonabacomok:pulchritudo→pulcritudo(belleza)

Lacsonabasiemprek:cicero→kikero(Cicerón)

Lagsonabasiempresuave:gingiva→guinguiva(encía)

Lavsonabasemejantealavocalu:virtus→uirtus(fuerza)

Nota:Laevoluciónfonéticainducedespuésapronunciarlecomov.

Latseguidadeiydeotravocal,suenac:operatio→operacio→(operación).

Exceptocuandolatvaprecedidapors,xuotrat:ustio–ustio(quemadura). mixtio–mixtio(mezcla).

LaHnosuena:hodie→odie(hoy)

Cuandolaqylagibanseguidasdeu,éstasepronunciabasiempre:áquila→ácuila(águila)ungüentum→ungüentum(ungüento).1

1 AgustínMateos(2001).EtimologíasGrecolatinas.Pp.64,164-165,144-145.Vermásadetalleenlaclasificacióndelascon-sonantes.

76 UNIDAD II

2.2 PRONUNCIACIÓN ESPAÑOLA DEL LATÍN

Eslícitopronunciarellatíncomosifueraespañol,basándoseenlatradiciónfonéticacastellana,ytambiénsepuedepronunciarellatíncomoitalianoconbaseenlosusoseclesiásticos.

Pronunciación italiana

Éstacorrespondeaunatercerapronunciaciónquetambiénesváliday tienerelaciónconellatínquesepracticaenlaiglesiacatólica.Separecealapronunciaciónespañola,sóloconestasvariantes:

a)Lacantelasvocalese,i,tieneelsonidodech:

• caelum→chelum(cielo)• Cicero→chicero(Cicerón)

b)Lagantelasvocalese,i,susonidoesdey:

• gélidas→yélidas(glacial)• gemus→yemus(rodilla)• gigas→yigas(gigante)

c)Lasconsonantesgnsepronunciañ:

• agnus→añus(cordero)• lignum→luñum(leño)

La acentuación latina

• Enlatínnoexisteacentográfico,sóloeltónicooprosódico.• Nohaypalabrasagudas,nisobreesdrújulas.• Todaslaspalabraslatinasdedosomássílabassongravesoesdrújulas.• Porrazonesdidácticasseacentúanlasesdrújulas.

La puntuación

Esdesumaimportanciaconocersobreestetema,puessirveparadarlostonosadecuadosaunalectura.Sinembargo,enlatínlapuntuaciónessemejantealadelespañol.Únicamentecuandoseconstruyenenlatínoracionesadmirativasointerrogativas, lossignoscorrespondientesseponenalfinalde.(!),(?).

Latín EspañolScholamagnahicest! ¡Aquíestálagranescuela!Scholamagnahicest? ¿Aquíestálagranescuela?

77EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Anotalasletrasmayúsculasyminúsculasqueconformanelalfabetooabecedariodelespañolycitalasdiferenciasquehayentreésteyelalfabetolatino.

Número Mayúsculas Minúsculas12345678910111213141516171819202122232425262728

Diferencias

AActividad

78 UNIDAD II

Practicalafonéticalatinaenlassiguientespalabras.

Palabra latina Pronunciación Significadoagnusannusbellumcicero

cohaerentiacolumbaconscientiaelegantiaexcusatioexpositiofabulaegallusgelidusgenuinitiuminvocatiojus

laetitialatiumlitteramagistermagistrapuellapulchrareginarosaeschola

79EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

2.3 FORMACIÓN Y CLASIFICACIÓN DE LAS PALABRAS

Tantoelespañol,comoellatínyelgriego,sonlenguasdereflexión.Enelcasodelespañol,ésteheredódellatínlaestructuramorfológicadelaspalabras,lascualesseencuentranformadaspordoselementosmorfológicosllamados:raízolexemaylosmorfemasoafijos.

Laraízolexemasirvedebaseparalaformacióndenuevaspalabras,esdecir,atravésdeellaseintegraunafamiliadepalabras.Tambiénsellamabaseléxica.

Ejemplo:

Raízolexemasill a

Raízolexemnacab eza

as ecitaota ecillaerío ezónón ildo

Laraízpuedeprocederdeunapalabraespañola,latinaogriega,segúnelcaso.Haypalabrascuyaraízsetransformadebidoasuprocedencia,porejemplo:

• Puerta• Portero• Portón• Portería

Laraízdeestevocabloespuert,perodespuéssufreunamodificaciónenlasdemáspalabrasqueseformaron:port-ero,port-ón,port-ería.Todoelloesaconsecuenciadequepuertaprocededellatínporta-portae.

Comovimosenlosejemplosanteriores,enlaraíz(lexema)predominanlasideasfundamen-talesdelaspalabrasysecomplementaalreforzarsusentidocuandoseagreganlosdiferentesmorfemas.Enelejemplosiguienteseven lasvariacionesmorfológicasquesufreeladjetivoblancoagregándolelosmorfemasosufijos.

Palabra Raíz o Lexema Morfema de género Morfema de númeroblanco blanc o – masculino o – singularblancos blanc o – masculino s – pluralblanca blanc a – femenino a – singularblancas blanc a – femenino s – plural

80 UNIDAD II

Enelsustantivo,artículoyadjetivoencontraremoscambiosdegéneroynúmero.Enelpro-nombre:degénero,númeroypersona.Encambioenelverbolastransformacionesmorfoló-gicassondemodo,tiempo,número,persona,géneroyvoz.

Verbo cantar (variaciones morfológicas)

Raíz o lexema Morfema Persona Número Tiempo Modocant ar infinitivocant o primera singular presente indicativocant é primera singular pasado indicativocant arán primera singular futuro indicativocant aba tercera singular copretérito indicativocant aría primeraytercera singular pospretérito indicativo

Lavozenelverbose suscita al redactarunaoracióndondehaya sujetosactivosopasivos.Entoncessediráque laoraciónesactiva,obien,pasiva, según la relaciónsintácticaquesepresente:

• Vozactiva: Los estudianteshacenlatarea. Sujetoactivo • Vozpasiva: La tareaeshechaporlosestudiantes. Sujetopasivo

Losmorfemasoafijos,sonpartículasqueseagreganalaraízyseclasificanen:prefijos,infijosysufijos.

Losprefijosseanteponenalaraízolapalabrayselesdaunanuevasignificación,ejemplo:des-cubrir,des-hidratador,de-moler,in-ducir,re-lucir,etc.

Los sufijos se encuentran al final de la raíz, ejemplo: cant-ó, cant-aba, cant-amos, treme-bundo,cachuch-ita,agü-ita.

Losinfijosseintercalanentrelaraízylossufijos,porejemplo:corretear(corr-ete-ar).

2.3.1 Clasificación de las palabras por sus elementos

Despuésdeobservarloselementosconstitutivosdelaspalabras,tannece-sariasparareforzarlaortografíayelsignificadodecadaunadeellas,señalaremosqueennuestroidiomahayvariosprocedimientosparaformarnuevaterminologíayaumentarnuestroacervolingüístico.Setratadelaspalabrasderivadas,compuestasyparasintéticas.

81EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Las palabras derivadas

Procedendeotradelamismalengua(palabraprimitiva)yalaraízolexemaseleagregansufijos,llamadostambiéndesinenciasoterminaciones.

Primitiva Derivadaamor amorosoárbol árbolesdanza danzantelápiz lápiceslibro libreríaluz lucecillamesa mesillareloj relojero

Palabras compuestas

Éstasseformanmedianteprefijosysedenominacomposiciónpropia.

Prefijo Raíz Compuestaex alumno exalumnoextra curricular extracurricularextra terrestre extraterrestrere poner reponersin razón sinrazónultra violeta ultravioleta

Existelacomposiciónimpropia,éstaserealizayuxtaponiendodosomáspalabrassimples.

Palabra Palabra Compuestaabre latas abrelatasagua fiestas aguafiestasboca manga bocamangagira sol girasolmicro organismo microorganismoporta plumas portaplumas

Parasintéticas

Tambiénexistenestaclasedepalabras,aquíseformanusandoladerivaciónylacomposiciónenformasimultánea.Esdecir,seleañadeunsufijoaunapalabracompuesta.

82 UNIDAD II

• endulzar(en+dulce+ar)• empanada(em+pan+ada)• picapedrero(pica+piedra+ero• bibliotecario(biblio+teca+ario)

Estosprocedimientosdederivación,composiciónyparasíntesissonpropiosdelaslenguasdeflexión.Enelcasodelespañol,ésteseencuentraformado,ensumayoría,porpalabrasemana-dasdeesosprocesos.

Palabras compuestas con prefijos preposicionales

Variaspalabrascompuestasqueestánennuestroidiomasederivandepalabrasdeotraslenguas.Enestecasolaspreposicioneslatinassondeterminantesparalaorganizacióndecompuestospreposicionales(aunquetambiénexistenloscompuestosproposicionalesgriegosquemásade-lantesetratarán).

Conestaspalabrasprimitivasformaunafamiliadepalabras.

mesa

AActividad

hoja curar

hombre sombrero pie

mar

83EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

hablar sombrero cielo

I.Enlassiguientescuestiones,marcaconunacruz(X)laopciónqueindiquelarespuestacorrecta.

1. Elafijocolocadodespuésdelaraízsellama:

a) Lexema b)Infijo c)Sufijo d)Prefijo

2. Elafijoqueseubicaantesdelaraízdelapalabraes:

a) Sufijo b)Lexema c)Prefijo d)Infijo

3. Partedelapalabraquenocambiayconellasepuedenformarfamiliasdepalabras:

a) Prefijo b)Sufijo c)Lexema d)Infijo

4. Losaccidentesdelverbosegúnsuestructurason:

a)Géneroyvoz b)Modo, c)Númeroylugar d)Tiempo,acción, tiemponúmero, lugar.

persona

5. Elementodelapalabraqueindicagéneroynúmerodelsustantivo:

a)Verbo b)Sinónimo c)Prefijo d)Gramema

6. Losgramemasdemodo,tiempo,número,vozypersonaseencuentranen:

a)Sustantivo b)Verbo c)Sintagma d)Adverbio

7. Laspalabrasprimitivassonlasque:

a)Provienen b)Sonagudas c)Tienenvocales d)Noprocedendedeotrovocablo ningunaotra

84 UNIDAD II

8. Laspalabrasderivadasseforman:

a)Condoslexemas b)Contresgramemas c)Provienende d)Proceden otrapalabra deunsufijo

9. Unapalabracompuestaseintegrapor:

a)Dosomássufijos b)Dosomásraíces c)Unaraíz d)Dosraícesyun sufijo

10.Laspalabrasparasintéticas,seestructurancon:

a)Palabrasderivadas b)Primitivas c)Primitivas d)Verbos ycompuestas ydiminutivos ysustantivos

II.Anotaenlosespaciosdeladerecha,quéclasedepalabraescadaunadeellas,segúnsuconstrucciónmorfológica:primitiva,derivada,compuestaoparasintética.

Palabra ClasificaciónagridulceaguamarinaarrozalbocacallecarnívorocomponerculturachiquilladadesmontarempapeladoHispanoaméricainterponerjardínlapicillolibracomexicanominifaldamonosílabaNorteaméricapagábamospapeleríaparasolpianistaponenciaradioaficionado

85EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

saltamontessuavidadsublingualSudáfricasuperabundanciatelefonistatelegrafistaverdinegrozarzal

III.Alassiguientespalabrasanótalessucorrespondienteprefijoyluegoseñalaelsignificadodecadaunadeellas.

Palabra Prefijo Significadodesenlacedespreciodiscordanciadisipardislexiaencabezadoenlazado

ensañarentrecortadoentretejerinabarcableinfraestructurainterlíneainterpolaciónintervalointraducibleintramurosintroitointrovertidoperdurarpermutarposgraduadoposponerpostergarpóstumopreámbuloprejuiciopresagio

86 UNIDAD II

procesarproposiciónpropulsiónrecaídareflujoreformarrelucirrepugnarreseñaretroactivosobrepuestosobresueldosobrevivirsubíndicesubjetivosublevarsubsecuentetranscribirtrascendertrastocartrastornar

Prefijos preposicionales procedentes del latín

Dellatínprae(pre)–antes+fixus(fixus)–fijo.Fijoopuestoantes.Palabraquevaantesdelaraíz.

Latín Español Significados Ejemplosa,ab,abs a,ab,abs alejamiento,origen,separación absoluto, absurdo, absolver,

aberraciónad-a ad acercamiento,dirección,tenden-

cia,aproximación,uniónadjudicar, adjunto, admira-dor,aducir,adscribir,

ante ante antesde antefirma,anteojosbi,bis-biz bi,bis-biz dos,doble bisabuelo,bisnietocirca,circum circu,circum,cir-

cunalrededorde,entornode círculo,circunloquio

cum co,com compañía,unión,asociación, correlación, corresponder,colaborar

de de,des,di,dis alejamiento, separación, nega-ción,afirmación;

demoler, desangrar, descon-gelar,discontinuo,disímil

e,ex e,ex origen,puntodepartida extranjero,extender

87EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

extra extra fuerade(contrariodeintra) extraordinario,extralimitarin (Significaciónpo-

sitiva)(Significación ne-gativa)

en,dentrode,haciadentro,negación

impensable,intemporal,introducir

inter inter entre,enmediode(posición) interlíneas,interponerintra intra,intro dentro, adentro (contrario de

extra)intravenosa,intromisión

per per a travésde, intensidad,másalláde

perturbar, perdón, permitir,pernoctar,perfumar

post pos,post despuésde,detrás(contrariodeprae)anterioridad

postdata, posterior, postre,postergar

prae pre antes de, delante (contrario dePost),anterioridad

prefigurar, prenatal, prejui-cio,prepotente,prever

pro pro delante,por,afavorde,enlugarde,impulso,antes

procurar,protestar,pronom-bre, probo, proveer, proce-der,protuberancia

re re(inseparable) de nuevo, otra vez (repetición),intensidad

recorte, rejuvenecer, repre-sentar,retroceder

retro retro (insepara-ble)

haciaatrás(contrariodead) retroalimentar,retrospección

semi semi (insepara-ble)

medio,mitad semicírculo, semiparálisis,semibreve, semivocal, semi-consonante.

sub so,su,sub bajo,debajode subcutáneo,subclase,sublin-gual,suponer

super sobre sobre,después Superhombres,supermercado,superficie

supra sobre porencimade,exceso suprahumano, sobrevalorar,sobrehumano sobresaliente,sobreentendido

trans tra,trans,tras más allá, a través de, mover,cambiar

transportar, trasladar, trans-cribir

ultra ultra másallá(eneltiempooeneles-pacio),tendenciaextrema

ultraderecha,ultramar,ultra-sonido, ultraterreno, ultraiz-quierda,ultravirus.

2

2 LucioVictorioSampieriGasperín.Etimologías.2009,p.88.

88 UNIDAD II

Palabras compuestas por prefijos preposicionales latinos, integrados al español

a. aproximación, uniónabrazar Ceñirconlosbrazos.

Dea(aproximación)+brazo(miembrodelcuerpohumano)+ar(terminacióndeinfinitivo)

ab, abs. alejamiento, separación, lejos deabjurar Renunciar bajo juramento.

Deabjurare,ab(lejos)+jurare(jurar)abortar Nacer antes de tiempo, parir prematuramente.

Deab(lejos)+toriri(aparecer,nacer)absolver Librar de culpa o responsabilidad.

Deab(alejamiento)+solvere(liberar,disolver)abstención Privarse de algo. No tomar parte en alguna decisión o evento.

Deabs(alejamiento)+trahere(sacar)abstracto Teórico. Sin existencia concreta.

Deabs(alejamiento)+trahere(sacar)

ad. aproximación, hacia, unión, tendenciaadjudicar Decidir a quién corresponde algo.

Dead(hacia)+judicare(juzgar)adherir Unir a, pegar a.

Dead(unión)+haerire(estarpegado)aducir Mostrar pruebas para defender una posición.

Dead(hacia)+ducere(llevar,transportar)

ante. antes deanteponer Colocar antes, preferir.

Deante(antesde)+ponere(poner,colocar)antemano Con anticipación, anteriormente. Que se haga antes de que intervenga la mano del otro.

Deante(antesde)+manus(mano,partedelcuerpohumanoquevadelex-tremoinferiordelantebrazoalosdedos)

bis, biz. dos veces, dos, doblebisabuelo(a) Padre del abuelo o de la abuela, respectivamente.

Debis(dosveces)+avus(abuelo)oavia(abuela)bizcochoobiscocho

Cocido dos veces. Pan sin levadura cocido dos veces para que se seque y dure mucho, se como en viajes largos por mar.Debiz(dos,doble)+coctus(cocido)

89EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

bi. dos, doble, dos veces.bíceps Músculo que tiene dos cabezas o puntos de origen.

Debi(dosveces)+cepsdecaput(cabeza)binomio Expresión matemática compuesta de dos términos unidos por un signo que puede ser + ó -.

Debi(dos)+nomos(parte,porción)

cum. asociación, unión, compañíacoalición Alianza (de sindicatos, partidos políticos o países)

Decum(juntos)+alescere(crecer)coherencia Conexión, unión, calidad de una relación lógica u ordenada de las partes.

Decum(junto)+haerere(estarpegado)colisión Choque violento o directo, conflicto, oposición.

Decum(juntos)+laedere(golpear)composición Acción y efecto de poner juntas varias cosas, haciendo de ella una sola.

Decum(compañía,unión)+ponere(poner,colocar)+ción(acciónverbalysuefecto)

confirmar Validez de o corroborar la verdad.Decum(compañía)+firmare(darfirmeza)

contra. oposición, contra, frentecontrario Opuesto, completamente diferente, enemigo.

Decontra(oposición)+arius(relativoa)contraste Oposición, diferencia notable.

Decontra(frente)+stare(estardepie)controvertido Que se discute en pro o en contra.

Decontra(oposición)+versatus(discutido)

ex. desde, fuera de, sin, hacia fuera, origenexhalar Despedir aire o vapor: Respirar hacia afuera.

Deex(haciafuera)+halare(respirar)exhausto Agotado, vaciado, consumido.

Deex(haciafuera)+haurire(vaciar,sacaraguadeunpozo)exorbitante Que se aparta mucho de lo modelado.

Deex(fuerade)+órbita(carril,huelladerueda,camino,órbita)exponer Poner a la vista, dar a conocer.

Deex(haciaafuera)+ponere(poner,colocar)

in, im. significado negativo, indica negaciónimpertinente Descortés, que no viene al caso, que no es pertinente, que no le concierne.

Deim(no)+pertenens(concernir,atañer)inaudito Nunca oído, no conocido antes, sin precedentes, insólito.

Dein(no)+audire(oír)

90 UNIDAD II

in, im. significado positivo, en, dentro de, hacia adentroinnato Queestápresentedesdeelnacimiento.

Dein(en)+natus(nacido)incorporar Agregaraunorganismoocuerpo,combinarenuntodoocuerpo.

Dein(en)+corporare(darcuerpo)incremento Aumento,cremiento,desarrollo.

Dein(en)+crescere(crecer,aumentar,desarrollarse)+mentum(resultado,me-dio,acción)

Elaboraveinteoracionesconalgunaspalabrasqueestáncomoejemplosenlatabladeprefijos.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

Sufijos latinos procedentes del latín

Dellatínsub–debajo,después+fixus–fijoopuesto.Puestodespués.Palabraquevadespuésdelaraíz.

91EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Gramemas derivativos Significados EjemplosLatinos Españo-

les-anus,-ana,-anum,-inus,-ina,-inum,-ensis,-ense

-ano,-ana,-ino, -ina,-ense

formanadjetivosgentilicios.

americano,mexicano,bizantino,sonorense

-atia -hacia característica,cualidad audacia,falacia,gracia-atus(a),itus -ado(a) acciónverbal

ysuefecto.Colección,conjunto

abogado,ahijado,aliado,bajada,estu-diado,tratado,leído,comido,vivido.

-aje acciónverbalysuefecto.Colección,conjunto

amarizaje, coraje, equipaje, forraje,lenguaje.

-alis(e) -al colección,conjunto almendral,berenjenal,nogal,rosal-men -amen

(-umen)acciónverbalysuefecto.Colección,conjunto

dictamen,gravamen,resumen,volu-men,cerumen

-antia -ancia acciónverbalysuefecto.Característica,cualidad.

importancia,perseverancia,arrogan-cia,elegancia,discrepancia,lactancia,exuberancia

-ans(antis) -ante ocupación,oficio cantante, dibujante, calmante, bri-llante

-antia -anza acciónverbalysuefecto.Característica,cualidad

añoranza, andanza, pujanza, tardan-za,bonanza.

-aris(e) -ar colección,conjunto armar,platanar,adornar,palmar-arius(a) -ario(a) colección,conjunto,

lugar,establecimiento,ocupación,oficio

glosario, gregario, herbario, funcio-nario,locatario

-azo(a) aumentativo,golpe chanclazo,pacazo,terrazo,-bilis-e -ble capacidadde,sepuede bebible, rompible, astillable, proba-

ble-tio -ción acciónverbalysuefecto. emoción, producción, promoción,

relación,acción,canción.-itas -dad característica,cualidad caridad,calidad,cualidad-tor -dor(a) agenteejecutor(a)dela

acciónactor, doctor, hacedor, prendedor,urbanizador

-atum -edo(a) colección,conjunto polvareda,humareda.-ejo(a) despectivo animalejo,pellejo,lugarejo

-entia -encia acciónverbalysuefecto. ausencia,ciencia,clemencia,asisten-cia,prudencia,tendencia

-ens(-entis) -ente ocupación,oficio dependiente,presidente,regente-eria lugar,establecimiento droguería,peluquería,panadería-ero(a) lugar,establecimiento,

ocupación,oficiobasurero,merendero,pedrero

-eius(a) -eyo(a) despectivo leguleyo,plebeyo-ez característica,cualidad cachondez,esbeltez,fluidez.

92 UNIDAD II

-itia -eza característica,cualidad gentileza, nobleza, rudeza, tristeza,viveza

-ia -ía característica,cualidad alegría,fantasía,cortesía-itia -icia característica,cualidad milicia,malicia,pericia-icus(a) -ico(a) oficio,profesión físico,químico,técnico-itas -idad característica,cualidad equidad,privacidad-itus(a) -ido(a) acciónverbalysuefecto gruñido,mugido,rugido-ulus(a) -illo(a) diminutivo animalillo,conejillo,periquillo-ium -io acciónverbalysuefecto agravio,estudio,juicio

-ista oficio,profesión ebanista,pionista,violinista-ito(a) diminutivo traguito,bolsita,musiquita

-mentum -mento acciónverbalysuefecto jumento,pedimento,testamento-mentum -miento acciónverbalysuefecto corrimiento, fortalecimiento, senti-

miento-or -or(a) agenteejecutor(a)dela

acciónboxeador,trabajador,bronceador

-orium -orio lugar,establecimiento orfanatorio,sanatorio,velatorio-ote(a) aumentativo arbolote,perrote,torote

-sio -sión acciónverbalysuefecto comisión,emisión,previsión-sor -sor(a) agenteejecutor(a)dela

acciónasesor,emisor,impresor,vencedor

-tor -tor(a) agenteejecutor(a)delaacción

actor,director,lector

-trix -triz agente ejecutora de laacción

actriz,directriz,emperatriz

-ucho(a) despectivo casucha,cartucho,tienducha-ulus(a) -uelo(a) diminutivo hijuelo,peñuela,hoyuelo-umen -umbre característica,cualidad incertidumbre, pesadumbre, recie-

dumbre-ura -ura acciónverbalysuefecto.

Característica,cualidadcostura,fisura,postura.dulzura,finura,ricura.

3

Palabrascompuestasconsufijoslatinos

entia,atia.cualidad,circunstanciaadolescencia Periodo de desarrollo que transcurre desde que empieza la puber-tad hasta la edad adulta.

Deadolescens(queestácreciendo)+entia(circunstancia)beneficencia Lugar donde se apoya gratuitamente a la gente que lo necesita.

Deentia(circunstancia)+bene(bien)+facere(hacer)falacia Engaño, falsedad, trampa, argumento falso, característica.

Deatia(cualidad,característica)+fallax(falso,engañoso)

3 LucioVictorioSampieriGasperín.Etimologías.2009,pp.95-96.

93EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

arius.personaquedesempeñaunaocupaciónuoficio,quehacealgunaacciónrelacionadacon,relativoa,lugardefederario Persona que da fe pública de los actos.

Defides(fe,confianza)+dare(dar)+arius(personaquedesem-peñaunaocupaciónuoficio)

gregario Que une, que hace estar en compañía de otros sin distinciónDellatíngregarius-a-um

cio(latíntio).acciónyefectodeevaluación Acción y efecto de evaluar, calcular o fijar el valor de.

Dellatínvalere(valer)+tio(acción,proceso)operación Acción o efecto de operar o ejecutar (algún trabajo).

Deloperare(operar,ejecutar)+tio(acción)sensación Percepción debida al estímulo de un órgano de los sentidos. Acción y efecto de sentir.

Desensus(sentido)+tio(acción)

ble(latínbilis).capacidadde,capazdeinconfundible Que no se puede confundir.

Dein(no)+confundere(mezclar,confundir)+bilis(capacidad)irascible Que puede enojarse.

Deira(enojo,furia,rabia,indignación)+bilis(capacidadde)perfectible Que puede perfeccionarse.

Deperfectus(perfecto)+bilis(capacidadde)

ivo,ivus-iva.queejecuta,querealizaunaacción,quetiendehaciaactivo Que contribuye o participa, diligente, eficaz, capaz de desarrollar una acción.

Deactus(impulsado)+ivus(querealizaunaacción)sensitivo Capaz de sensibilidad.

Desensus(sentido)+ivus(quetiendehacia)vegetativo Que sirve para vegetar o conservar la vida.

Devegetare(crecer,florecer,vivificar)+ivus(querealizaunaacción)

oso,osa.-deposesiónoabundanciacuidadoso Lleno de cuidado, diligente, prudente.

Decogitare(considerar,pensar,reflexionar)+osus(quetiene)doloroso Que causa o produce dolor.

Dedolor(dolor)+osus(quetiene,abundantede)

94 UNIDAD II

Elaboraveinteoracionesconalgunasdelaspalabrasqueestáncomoejemplosenlatabladesufijos.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

2.4 LAS DECLINACIONES LATINAS

Enespañol,dentrodelagramáticatradicional,existennuevecategoríasgramaticalesquesirvenparaconstruiroraciones:artículo,sustantivo,adjetivo,pronombre,verbo,adverbio,conjunción,preposición,interjección.Lasprimerascincoseconsideranvariables,porquetienencambiosoaccidentesgramaticales,estosseusanparaindicarlasfuncionesquedesempeñandentrodelaoración.Lasotrascuatrosellamaninvariables,puesnoexperimentanningunatransfor-maciónmorfológica.

Enlalengualatinatambiénexistencategoríasgramaticalesvariables(nombreosustantivo,ad-jetivo,pronombreyverbo)ylasinvariables(adverbio,preposición,conjunción,interjección).Enellatín,comolenguadeflexión,seobservarándosclasesdeflexiones:laflexiónnominalodeclinaciónylaflexiónverbaloconjugación.

95EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Ladeclinacióneslaserieordenadadeloscasos,loscualesexpresanlasdiversasfuncionesgrama-ticalesqueelsustantivo,eladjetivoyelpronombredesempeñandentrodeunaoración.

Loscasossonseis:nominativo,genitivo,dativo,acusativo,vocativoyablativo.

1. Nominativo.Representalapersonaocosaqueejecutalaacción,esgeneralmenteelsujetodelaoración.

Ejemplos:

Elagricultorlabralatierra Elaguaesincolora

2. Genitivo.Expresapropiedad,posesiónopertenencia,cualidadoexplicación.Esuncom-plementodeterminativo.Seusaentredossustan-tivos.

Ejemplos:

Elcolorde lashojasesverde. LacasadeIrenetieneplantas.

3. Dativo.Serefierealapersonaocosaencuyoprovechoodañoserea-lizalaacciónverbalen forma indirecta.Para localizarlo sehace lapre-gunta ¿aquién?o ¿paraquién?Esuncomplementoindirecto.

Ejemplo:

Elpadrecompróunlibroasuhijo

4. Acusativo. Señala el ser sobre el cual recae directamente la accióndel verbo. Se puedepresentarconpreposiciónaosinella.Eselcasodelcomplementodirectoenlosverbostransitivos.

Ejemplos:

ElmédicocuróaMario Elescritorregalóunanovela

5. Vocativo.Sirveparallamaroinvocaraunapersonaocosapersonificada.

Ejemplos:

Ven,¡Rosa!,ahoramismo Teenvío,amor,untestimoniodeafecto

96 UNIDAD II

6. Ablativo.Indicarelacionesdeorigen, lugar, tiempo,modo,causa,ma-teria, instrumento,compañía, causa.Se traduceconalgunaspreposi-ciones: con,por, entre, sobre,durante,a veces sinningunade ellas. Para conocerlo se hacen las preguntas: ¿dónde?, ¿cuándo?,¿cómo?,¿dequé?¿porquién?,¿dequé?,¿porquién?,¿conquién?.Correspondealcomple-mentocircunstancial.4

Ejemplos:

NosehaencontradovidaenMarte. LaesculturadeMoisésenelVaticanofueesculpidaporelcinceldeMiguelÁngel. Laenfermedadsepropagóporelcontagio. Presentósudiscursoduranteeseevento.

2.4.1 Los sustantivos latinos

Elnombreosustantivo(nomenautsubstantivum)seorganizaencincodeclinaciones,cadaunadeellassediferencianporlaterminacióndelcasogenitivosingular,queesunacaracterísticaindispensableparasaberaquédeclinacióncorrespondecadapalabralatina.

Declinación Nominativo Genitivo singular TraducciónPrimeraMyF

musaepístolaagrícolacolumba

musaeepístolaeagrícolaecolumbae

musa,diosacartaagricultorpaloma

SegundaMyF–N

dóminuslibervirtemplum

dominilibriviritempli

señorlibrovaróntemplo

TerceraMyF–N

homovirtusapisarscolorsocietaslumen

hominisvirtutisapisartiscolorissocietatisluminis

hombrevirtualabejaartecolorsociedadluz

CuartaMyF-N

fructuscornu

fructuscornus

frutocuerno

QuintaMyF

resdies

reidiei

cosa,asuntodía

4 Apropósitodelablativo,diceMonlau(Diccionarioetimológico,p.221):“Estecasodeladeclinaciónesexclusivamentepro-piodellatín;ablativuspropriusestromanorum,dicePrisciano;ylellamaronablativooquitativo,porquequitaelvalordelapreposiciónquevaenvueltaocomprendidaeneldativo.JulioCésar,enmediodelaguerradelasGalias,dictóensutiendadecampañauntratadogramaticaldeAnalogía,quededicóaCicerón,yenelcualsehallaporprimeravezelnombreablativoparadesignarelsextocasodeladeclinaciónlatina,elcualnoteníatodavíanombrepropio,porquenoexisteenlalenguagriega”.

97EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Comoseobservaráenlosejemplosanteriores,elnominativopuedevariarenlasegunda,terce-raycuartadeclinaciones,peroelgenitivodecadaunadeellasesunosolo.

Elgenitivosingulardecadadeclinaciónquedaríaasí:

Primera Segunda Tercera Cuarta Quintaae i is us ei

Ybienantesdecontinuarconlasdeclinaciones,puntualizaremosqueenlatínlosaccidentesgramaticalessontres:número,género,númeroycasos.El géneroesmasculino,femeninoyneutro,el númeroessingularyplural.Deloscasosyasehablóanteriormente.Enunciación.Laaccióndeenunciarsignificapresentaraunsustantivoennominativoygeni-tivodelsingular,porejemplo:

Declinación Nominativo Genitivo EspañolPrimera scientia scientiae lacienciaSegunda caelum caeli elcicloTercera mare maris elmarCuarta sensus sensus elsentidoQuinta dies diei eldía

2.5 PRIMERA DECLINACIÓN

Aestadeclinacióncorrespondenlossustantivoscuyogenitivosingular,terminaenae.Porlogeneral,lamayoríasonfemeninos,algunossonmarculinosporsusignificación.

Víaromana(via-viae)Fuente:Historia Universal-Roma,

TomoVI.Salvat,2005,p.73.

98 UNIDAD II

Ejemplo:nauta-nautae(elnavegante),agrícola-agricolae(laagricultura)

Modelo:rosa-rosae(rosa)

Singular EspañolN.rosa Larosa,unarosaG.rosae Delarosa,deunarosaD.rosae Paralarosa,paraunarosaAc.rosam Alarosa,aunarosaV.rosa ¡Oh!,rosa.¡Oh!,unarosaAb.rosa Porlarosa,enlarosa,porunarosa,enunarosa

Plural EspañolN.rosae Lasrosas,unasrosasG.rosarum Delasrosas,deunasrosasD.rosis Paralasrosas,paraunasrosasAc.rosas Alasrosas,aunasrosasV.rosae ¡Oh!,rosas.¡Oh!,unasrosasAb.rosis Porlasrosas,enlarosas,porunasrosas,enunasrosas

Estaeslamaneradepresentarladeclinacióncorrespondienteatodoslossustantivosquefor-manpartedelaprimeradeclinación,peronoesnecesarioaprenderseladeclinación,bastaráconqueseconozcaymemoricesóloelnominativoygenitivodelsingularparaconstruirpala-brasderivadas,compuestasyparasintéticasprocedentesdellatín.

Nominativo Genitivo Traducción en Españolalba albae albaalga algae algaagrícola agrícolae agricultoralea aleae suerte,juegoamicitia amicitiae amistadánima animae alma,alientoantenna antennae antenaaqua aquae aguaáquila aquilae águilaaracnea aracneae arañaarca arcae arcaaudacia audaciae audacia,osadíaaula aulae aula,allaauricula auriculae orejacoepa coepae cebollacatena catenae cadena

99EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

caterva catervae muchedumbrecenturia centuriae centuriaciconia ciconae cigüeñacloaca cloacae cloaca,alcantarillaculebra culebrae culebracolumba columbae palomacometa cometae cometacomoedia comoediae comediaconcordia concordiae concordiaconscientia conscientiae concienciacopia copiae abundanciacorruptela corruptelae corrupcióncosta costae costillaDiana Dianae Dianadiligentia diligentiae diligenciadiva divae diosadómina dominae señoradisciplina disciplinae disciplinadiscordia discordiae discordiadoctrina doctrinae doctrina,enseñanzaelegantia elegantiae eleganciaeloquentia eloquentiae elocuenciaepístola epistolae cartaEva Evae Evafaba fabae fábulafama famae fama,gloriafámula famulae sierva,esclavafémina feminae hembra,mujerfenestra fenestrae ventanafebris febris calentura,fiebrefera ferae fieraférula ferulae férulafibra fibrae filamento,hebrafigura figurae hechura,formafilia filiae hijaflama flame llamaforma formae forma,construcciónformica formicae hormigafortuna fortunae fortuna,suertefrecuentia frecuentiae frecuencia,multitudgalea galeae celada,gelmogingiva gingivae encia

100 UNIDAD II

gloria gloriae gloriagrammática grammaticae gramáticagratia gratiae graciagula gulae gargantahasta hastae hasta,lanzaherba herbae hierbahispanea hispaniae Españahistoria historiae historiahora horae horaignorantia ignorantiae ignoranciaimperitia imperitiae impericiaincueria incuriae abandono,desanido,esicuriaindustria industriae habilidad,ingenio,industriaincuria incuriae injusticiainsula insulae isla,ensulaira irae ira,cólera,furor,rencorjustitia justitiae justicialácrima lácrimae lágrimalaetitia laetitiae alegríalaurea laureae laurel,victorialicentia licentiae licencia,permiso,facultadlínea lineae línealingua linguae lengualittera litterae letra,escrito,cartaluna lunae lunamagistra magistrae maestramemoria memoriae memoriamodestia modestiae modestiamora morae tardanzamulta multae pena,castigo,condenamusa musae musamússica mussicae músicamusca muscae moscanatura naturae naturalezanauta nautae marineronebula nebulae niebla,neblinanota notae nota,señalnotitia notitiae noticia,conocimientooliva olivae olivo,olivaópera operae obrapágina paginae página,hojapatientia patientiae paciencia

101EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

patria patriae patriapecunia pecuniae dineropenuria penuriae escasez,carencia,penuriapetra petrae piedra,rocapeñascophilasophia philasophiae filosofíaplaga plagae llaga,herida,trampaplanta plantae plantapluvia pluviae lluviapoeta poetae poetaporta portae puertapudicitia pudicitiae honestidad,pudorpuella puellae niñapugna pugnae pugna,pelea,contratorana ranae ranaregina reginae regiaregula regulae reglaRepública Republicae República,EstadoRoma Romae Romarosa rosae rosarota rotae Rueda,discosagitta sagittae saetasapientia sapientiae sabiduríaschola scholae escuelascientia scientiae cienciasenecta serectae vejezsilva silvae bosquestella stellae estrellastulticia stulticiae necedadtábula tabulae tabla,registro,librodecuentosterra terrae tierratesta testae barro,vasijadebarrotránsfuga transfugae desertortristitia tristitiae tristezatroja trajae troyatuba tubae tuba,trompetaturba turbae confusión,agitación,tropeltutela tutelae tutela,protecciónumbella umbellae umbela,quitasol,paraguasumbra umbrae sombraunda undae onda,ola,aguausura usurae usura,lucrouva uvae uva

102 UNIDAD II

venia veniae perdón,permisoverecundia verecundiae vergüenzavia viae vía,caminovictoria victoriae victoriavipera viperae víboravita vitae vida

Vocabulario:

ánima-ánimae.alma,soplovitalexánime Sin alma, sin vida.

Deex(fuera,privación)+ánima(alma)pusilanimidad Encogimiento de ánimo.

Depusillus–a–um(débil,muypoco)+ánima(alma)reanimar Restablecer las fuerzas.

Dere(reiteración)+ánima(alma)

aqua-aquae.aguaacuario(aquarium) Depósito de agua para peces, plantas, etc.Acuario(aquarius-ii) Signo del zodiaco.acueducto Conductoartificialdeagua.

Deaquaeductus-us(deagua)+duco(conducir)acuoso(aquosus-a-um)

Abundante en agua o parecido a ella.

aguamanil Palangana para lavarse las manos.Deaqua+manus(mano)

catena-catenae.cadenacandado Cerradura suelta contenida en una caja de metal que por medio de

armellas asegura puertas, ventanas, etc.Decateno-catenare(encadenar)

concatenar Encadenar, unir, juntar.Decum(con)+catenare(unir)

causa-causae.causa,cosa,razón,procesocausal Referente a la causa.

Decausalis-causaleexcusar Disculpar

Deex(fuera)+causare(culpar)recusar Rechazar, rehusar

Dere+causare

103EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Investigaeneldiccionarioelsignificadodelassiguientespalabrasyluegoanótaloenelespaciocorres-pondiente.

Palabra Significadocaliciformeconformarcontubernioepistolariofeminiflorofiliciformeflageliformeflamearflamígeroformalfórmulaherbáceoherbívorolingüísticaliteralliteraturalunáticolunesmultiformenoviluniopleniluniosagitariourticifoliado

2.6 SEGUNDA DECLINACIÓN

TeplocirculardeVesta(templum-templi).Fuente:Historia Universal-Roma,

TomoVI.Salvat,2005,pp.152-153.

AActividad

104 UNIDAD II

Suespecialcaracterísticaesqueelcasogenitivodelsingularterminaeni.Estossustantivosseclasificanendosgrupos:masculinosyfemeninos,asícomoneutros.Aquísolamentetratare-moselprimergrupo.

Modelo:dóminus–dómini(señor)

Singular EspañolN.dóminus Elseñor,unseñorG.dómini Delseñor,deunseñorD.dómino Paraelseñor,paraunseñorAc.dóminum Alseñor,aunseñorV.dómine ¡Oh!,señor.¡Oh!,unseñor.¡Señor!Ab.dómino Porelseñor,enelseñor,porunseñor,enunseñor

Plural EspañolN.dómini Losseñores,unosseñoresG.dóminorum Delosseñores,deunosseñoresD.dóminis Paralosseñores,paraunosseñoresAc.dóminos Alosseñores,aunosseñoresV.dómini ¡Oh!,señores.¡Oh!,unosseñores.¡Señores!Ab.dómini Porlosseñores,enlosseñores,porunosseñores,enunosseñores

Comprendesustantivoscuyonominativoacabaenus,er, ir (masculinosy femeninos)yum(neutros).

Nominativo Genitivo Traducción en EspañolAbrahamus Abrahami Abrahamabyssus abyssi abismoacervus acervi acervo,montón,cúmuloadjuméntum adjumenti ayudaadúlter adulteri adúlteroadversarius adversari enemigoaedificiu aedifici edificioAegyptus Aegypti Egiptoager agri campoagnus agni corderoÁngelus Ángeli Ángelangulus anguli ángulo,rincónanimus ánimi valor,almaannus anni año,tiempoaper apri jabalí

105EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

arbiter arbitri árbitroarbutum arbuti madroñoargentum argenti plataasinus asini asnoatavus atavi antepasado,ascendienteaugustus augusti augustoaurum auri oroautumnus autumni otoñobellum belli guerrabeneficium beneficii beneficiobiennius bienii bienio,dosañoscaelum caeli cielocaelum caeli cielocampus campi campocáncer cancri cangrejocapillus capilli cabellocerebrum cerebri cerebro,sesocervus cervi ciervochorus chori corocircum circi circococodrilius cocodrili cocodrilocollum colli cuellocommentum commenti ficción,fábulaconcilium concili asambleaconsultum consulti decretoconvivium convivii convitecorvus corvi cuervocubiculum cubículi alcobacúbitus cúbiti codocúmulus cúmuli cúmulo,montóncurriculum curriculi carrera,currículumdébitum débiti deudadetrimentum detrimenti dañoDeus Dei Diosdíctum dicti dicho,palabradígitus dígiti dedodocumentum documenti documento,modelo,ense-

ñanzadóminus dómini señor,dueñodorsum dorsi espalda,dorsoedictum edicti edictoequus equi caballo

106 UNIDAD II

exordium exordii comienzo,principiofaber fabri artífice,artesanofactum facti hechofallus galli gallo,galofastidium fastidii disgusto,hastíofaux faucis fauces,gargantafebruarius februarii febreroferrum ferri hierrofestum festi fiestaficus fici higuera,higofilius filii hijofinus finis fin,términofluvius fluvii ríofolium folii hojaforum fori foro,plazafumus fumi humofungus fungi hongofurtum furti rotogladius gladii espadaHomerus homeri Homerohortus horti huerto,jardínhúmerus húmeri hombroindicium indicii señal,avisoinimicus inimici enemigoinstitutum instituti institución,propósitointervallum intervalli intervalojanuarius januarii enerolabrum labri labiolacertus lacerti brazolaritus mariti maridolatium latii laciolaurus lauri laurel,laurolegatus legati legado,delgadolibellus libelli libritoliber libri librolignum ligni leño,maderolimus limi limo,barro,cienolineamentum lineamenti rasgolocus loci lugarlucrum lucri lucro,ganancialucus luci bosqueludus ludi juego

107EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

lutum luti lodo,barromagister magistri maestromajus maji mayomaleficium maleficii maldadmalum mali manzanamandatum mandati mandatomanipulus manipuli manojomaritus mariti maridomartius martii marzomatrimonium matrimonii matrimoniomedicus medici médicomembrum membri miembromeritum meriti méritometrum metri metro,versometum leti muerteminister ministri servidor,criado,asistentemiraculum miraculi milagro,prodigiomodus modi modomonumentum monumenti monumentomorbus morbi enfermedad,malestarmundus mundi mundomurus muri muro,paredmythus mythi fábulanares narium naríznervus nervi nervionidus nudi nidonuntius nuntii mensajerooceanus oceani océanoovum ovi huevopericulum periculi peligropilus pili pelopirus piri peraplebiscitum plebisciti plebiscitopópulus pópuli pueblopratum prati pradopriamus priami príamoprincipius principii principiopropocitum propósiti propósitopullus pulli polloremedium remedii remediorivus rivi arroyoRómulus Romuli Rómulo

108 UNIDAD II

sacramentum sacramenti sacramento,juramentosalum sali suelo,tierrasignum signi signo,banderasimius simii monosobrinus sobrini sobrinosocer soceri suegrosomnus somni sueñospatium spatii espaciospeculum speculi espejostadium stadii estadiosucus suci jugotabernaculum tabernaculi tiendataedium taedii hastíotaurus tauri torotheatrum theatri teatrothesaurus thesauri tesorotitulus tituli títulotributus tributi tributotriticum tritici trigotriunfus triunfi triunfotruncus trunchi troncouculus oculi ojoulmus ulmi olmoursus ursi osoventus venti vientovestibulum vestibuli vestíbulovinculum vinculi vínculo,lazovitium vitii viciovocabulum vocabuli vocablozodiacus zodiaci zodiaco

Vocabulario:

annus-anni.añoanales Crónicaporaños

Deannalis-ale(plural)anuario Libroquesepublicacadaaño

Deannuarius-a-umhogaño Enesteaño

Dehocanno

109EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

equus-equi.caballoecuestre Pertenecientealcaballo

Deequestris-treequino Relativoalcaballo.Se llamaequinoalpiezamboqueestáenextensiónforzaday

descansadaenelsuelo,guardandoanalogíaconlapatadelcaballoDeequinus-a-um

equisetáceo SellamanequisetáceaslasplantascriptógamasdetipodecoladecaballoDeaequisetum-i+seta-ae(cerda)

fumus-fumi.humofumar Humear,arrojarhumo

Defumo-arefumarola Chimeneapequeña,diminutivo.Grietaenlasregionesvolcánicaspordondesalengases

Defumariolum-ifumigar Hacerhumo.Sahumar.

Defumus+ágere(hacer)perfumar Sahumar,aromatizar

Deper+fumare

laurus-lauri.laurellaurina SustanciaqueseextraedelfrutodellaurelLorenzo Coronadodelaurel.Nombrepropio.Laura(diminutivodeLorenzo)

Delaurentius-laurentiiloreto Lugarplantadodelaureles

Delauretum-lauretibachiller SegúneldiccionariodelaRealAcademiadelaLengua,vienedebaccalauri(corona

delaurelconqueseceñíalassienesdelcandidato).Otrosautoresdicenqueprocededebaschevalier(jovennoble).Laetimologíamásprobableeslaquehacederivarlapalabradelcélticobach(joven).Enconsecuenciabachillersetomaenelsentidode“jovengraduado,elquealcanzaungradopequeño”.

ludus-ludi.juegoludion Aparatodestinadoamostrarlateoríadelequilibriodeloscuerpossumergidosenlos

líquidosyquellevadelastre(carga,peso)unafigurita.Deludio-onis(quejuega)

preludio Loqueprecedealgo,másimportante.Composiciónquesirvedeintroducciónaunaobramusical.Ensayar,jugarantes.Introducción,prólogo.Deprae(antes)

ager-agri¬.elcampoagrimensura Artedemedirlastierras

Demesura-ae(medida)peregrino Queandaportierrasextrañas

Deperegrinus-a-um

110 UNIDAD II

cáncer-cancri.elcangrejocáncer Tumormaligno,denominadoasíporlosbultosocinceladurasquepresentan,semejantes

alosdelcangrejoyporlasvenashinchadas,representacióndelafiguradelcangrejoCáncer Constelacióndelmismonombre, sedesignaasípor su representaciónsimbólica (un

cangrejo).DesdeelsigloIa.deC.ysellamabacáncerenlatín)Cáncer Trópico.Debesunombrealhechodequeelsol llegaensuaparentemovimientoal

puntodelaeclípticaenquetienelugarelsolsticiodeverano,pareceregresaroretroce-derhaciaelsur.Delgriegoτρόπος(vuelta)

Investigaeneldiccionarioelsignificadodelassiguientepalabrasyluegoanótaloenelespaciocorres-pondiente.

Palabra Significadoauriformecolocarconfiscarcoriáceocortezadamnificareludirfilamentofiliformefiscalfoliofollajelibélulalibrolocomotoramadurarmodestomodificarmódulomoldeomnímodoorfebreoropelseñerosigilosuculentotortícolis

111EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

2.7 TERCERA DECLINACIÓN5

Enestadeclinación,sucaracterísticadistintivaeslaterminaciónisdelgenitivosingular.Haysustantivosmasculinosyfemeninos,asícomolosneutros.Porahora,exclusivamentedeclina-remosunsustantivocorrespondientealosmasculinosyfemeninos.Empezaremosporenun-ciarlo.

Modelo:homo-hominis(hombre)

Singular EspañolN.homo Elhombre,unhombreG.hominis Delhombre,deunhombreD.homini Paraelhombre,paraunhombreAc.hominem Alhombre,aunhombreV.homo ¡Oh!,elhombre.¡Oh!,unhombre.¡Hombre!.Ab.homine Porelhombre,enelhombre,porunhombre,enunhombre

Plural EspañolN.homines Loshombres,unoshombresG.hominum Deloshombres,deunoshombresD.hominibus Paraloshombres,paraunoshombresAc.homines Aloshombres,aunoshombresV.homines ¡Oh!,loshombres.¡Oh!unoshombres.¡Hombres!.Ab.homibus Porloshombres,enloshombres,porunoshombres,enunoshombres

Enestadeclinaciónlossustantivostienenvariasparticularidades.Loimportanteesreafirmarel nominativo y genitivo para efectuar ejercicios de derivación, composición, parasíntesis ysintaxis.

5 AgustínMateos.Gramática Latina.1968,pp.30-40.

VistadelosAlpes(splendor-splendoris).

Fuente:Historia Universal-Roma,

TomoVI.Salvat,2005,p.107.

112 UNIDAD II

Nominativo Genitivo Traducción en Españolactor actoris actoraedilis aedilis edilaéquitas aequitatis equidad,justiciaaer aeris aireaestas aestatis estío,veranoaetas aetatis edadaeternitas aeternitatis eternidadaether aetheris aireaffinitas affinitatis afinidad,parentescoamor amoris amoránimal animalis animalantiquitas antiquitatis antigüedadapis apis abejaaprilis aprilis abrilarbor arboris árbolArchimedis Archimedis Arquímedesaries arietis ariete,carneroars artis arteártifex artifisis artíficeauctóritas auctoritatis autoridadáurifex aurificies orfebreauris auris oreja,oídoavis avis aveBabylon Babylonis Babiloniabitumen bituminis betúnbombyx bombicis gusanodesedabrévitas brevitatis brevedadcaedes caedis muerteviolentaCaesar Caesaris Césarcaestes caspitis céspedcallis callis sendacalor caloris calorcanis canis perrocáput cápitis cabezacáritas caritatis caridad,amorcarmen carminis poesía,versocaro carmis carneCarthago Carthaginis Cartagocaulis cauilis tallocelebritas celebritatis celebridad,fiestaceleritas celeritatis celeridad,ligereza

113EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

ceres ceris ceres(diosa)cérvix cervicis cérvixcicer ciceris garbanzocinis cineris cenizacivis civis ciudadanocognomen cognominis sobrenombrecolor coloris colorcomitas comitatis afabilidadcommutatio commutationis cambioconjux conjugis consorte,cónyugeconsuetudo consuetudinis costumbrecónsul consulis cónsulcor cordis corazóncorpus corporis cuerpocorruptio corruptionis corrupcióncrates cratis setocrus cruris piernacutis cutis piel,pellejodaemón daemonis espíritu,geniodecember decembris diciembredecus decoris honradens dentis dientedifficultas difficultatis dificultaddignitas dignitatis dignidadDis Ditis Plutóndiversitas diversitatis diversidaddoctor doctoris doctor,maestrodolor doloris dolor,penadux ducis jefe,guía,capitánebrietas ebrietatis embriaguezeducatio educationis educaciónegestas egestatis indigenciaelephans elephantis elefanteexcusiato excusiatonis excusaexemplar exemplaris ejemplar,copiaexercitatio excercitationis ejercicioexhortatio exhortationis exhortaciónexpositio expositionis exposiciónfacilitas facilitatis facilidadfactio factionis partidofacultas facultatis facultadfalcitas falcitatis falsedad

114 UNIDAD II

febris febris fiebrefel fellis hielfelis felis gatofelicitas felicitatis felicidadfemur femoris muslofinis finis fin,términoflos floris florflumen fluminis ríofoenus foenoris usurafons fontis fuentefortex forticis tijerasfulgor fulgoris resplandorfulgur fulguris relámpagofulmen fulmenis rayofuror furoris furorgenitor genitoris engendrador,padregens gentis gente,familia,nacióngramen graminis céspedgratulatio gratulationis felicitacióngrus gris grullagutur guturis gargantahaereditas haereditatis herenciahepar hepatis hígadoHércules Herculis Hérculeshiems hiemis inviernohistio histrionis cómicohomo hominis hombrehonestas honestatis honestidadhumanitas humanitatis humanidadIberus Iberi RíoEbroimago imaginis imageninmunitas inmunitatis inmunidadirrisio irrisionis irrisión,burlajudex judicis juezJuno Junonis JunoJuppiter Jovis Júpiterjus juris derechojuvenis juvenis jovenlabor laboris trabajolac lactis lechelapis lapidis piedralassitudo lassitudinis cansancio,fatiga

115EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

later lateris ladrillolatro latronis ladrónlaus laudis alabanzalectio lectionis lección,lecturaleo leonis leónlepus leporis liebrelex lexis leylibertas libertatis libertadlimen liminis umbrallimes limitis límiteliquior liquoris líquidolis litis pleito,lidlitus litoris orilla,riveralux lucis luzmaecenas maecenis mecenasmagnanimitas magnanimitatis magnanimidadmagnitudo magnitudinis magnitud,grandezamagestas magestatis majestadmansuetudo mansuetudinis mansedumbremare maris marmater matris madremediocritas mediocritatis mediocridad,medianíamens mentis mente,opinión,intenciónmensis mensis mesmessis messis miesmulier mulieris mujermultitudo multitudinis multitudmus muris ratónmutatio mutationis mutación,cambionarratio narrationis narraciónnatío nationis naciónnavigator navigatoris naveganteNeapolis Neapolis Nápolesnomen nominis nombrenovitas novitatis novedadnox noctis nochenubis nubis nubeocassio ocassionis ocasiónoctober octobris octubreoccidents occidentes occidenteodor odoris oloronus honréis carga,peso

116 UNIDAD II

opinio opinionis opiniónoptio optionis opción,elecciónopus operis obra,trabajooratio orationis discurso,oraciónorbis orbis globo,círculo,mundoordo ordinis ordenorigo originis origenos oris boca,rostroos ossis huesoostentatio ostentationis ostentaciónovis ovis ovejaponis ponis panpapave papaveris adormiderapars partis partepater patris padrepauper pauperis pobrepaupertas paupertatis pobrezapax pacis pazpeccatum peccati pecado,faltapectus pectoris pechopecus pecudis bestia,brutopellis pellis pielpersuasio persuasionis persuasiónpes pedis piepestis pestis pestepetitio petitionis petición,búsqueda,ataquepietas pietatis piedadpiscis piscis pezpons pontis puenteposteritas posteritatis posteridadprinceps principis príncipe,principalprodigio proditionis traiciónpropago propaginis descendenciaproprietas proprietatis propiedadpudor pudores pudorpuppis puppis papaqualitas qualitatis cualidadradix radicis raízreconciliatio reconciliatonis reconciliaciónrecordatio recordationis recuerdorector rectoris rector,directorregio regiones región

117EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

relegatio relegationis destierroremissio remissionis remisión,relajaciónresponsio responsionis respuestarestauratio restaurationis restauraciónrete retis redrex regis reyrubor rubores ruborrupes rupis roca,peñascorus ruris camposalus salutis salud,salvaciónsanitas sanitatis sanidad,saludsapor saporis saborscorpio scorpionis escorpiónsedes sedis asiento,silla,moradaseditio seditionis sediciónsemen seminis semillasenator senatoris senadorsenectus senectutis vejezseptember septembris septiembreseptenario septentriones septentriónsermo sermones conversaciónserpens serpentis serpienteseveritas severitatis severidad,rigorsimilitudo similitudinis semejanzasimulatio simulationis ficciónsocietas societatis sociedadSócrates Socratis Sócratessol solis solsopor soporis sueñosors sortis suertesplendor splendoris esplendorstipes stipitis troncostupor stuporis estuporsuavitas suavitatis dulzura,gusto,suavidadtempus temporis tiempotigris tigris tigretimor timoris temorturris turris torreumor umoris humedadunguis unguis uñaurbs urbis ciudadutilitas utilitatis utilidad

118 UNIDAD II

uxor uxoris esposavaletudo valetudinis saludvanitas vanitatis vanidadvapor vaporis vapor,humovarietas varietatis variedadventer ventris vientreVenus Veneris Venusveritas veritatis verdadvermis vermis gusanovestis vestis vestidovetustas vetustatis vejez,antigüedadvíctor victoris vencedorvigor vigoris vigorvir viri varón,maridovirgo virginis virgenvirtus virtutis virtud,valorvitis vitis vid,uvavoluntas voluntatis voluntadvoluptas voluptatis placervox vocis voz,palabravulnus vulneris heridavulpes vulpis zorra

Vocabulario:

ars-artis.arteartesano Persona que ejercita un arte u oficio mecánico

Deartitianos-a-umartefacto Obra mecánica, hecha según arte

Dears(arte)+factus(hecho)artifice Persona que realiza científicamente una obra mecánica

Dears(arte)+facere(hacer)

caput-capitis.cabezacapital Lopertenecientealacabeza,poblaciónprincipalycabezadeunestado,provinciao

distrito;aquelloenquevalavidaolamuerte;principal,fundamentalDecapitalis-capitale

capitán ElquevaalacabezadesucompañíaDecapitaneus(principal)

capataz Quedirigeoencabeza;personaquegobiernayvigilaaciertonúmerodeobrerosDecapitaceus

capitel CabezaopartesuperiordeunacolumnaDecapitellum-i(diminutivodecaput)

119EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

capítulo EncabezamientootítuloDecapitulum-i(diminutivodecaput)

decapitar CortarlacabezaDede(alejamiento,negación)

precipitar Despeñaroarrojardeunlugaralto;acelerar;atropellar.Producirenunadisoluciónunamateriasólidaquecaealfondodelavasija.Deprae(antes,delantede)

jus-juris.derechojuez Elqueproclamaelderecho

Dejudex+dicere(decir)justipreciar Apreciarconjusticiaojustezaelvalordealgo

Dejus+pretium(precio)prejuzgar Juzgarantesdetiempoosinconocercabalmenteloquesejuzga

Deprae(antes)+judicare(juzgar)

mos-moris.costumbremoral Relativoalascostumbres,disciplinaqueestudialosactoshumanosenrelacióncon

subondadomaliciaDemoralis-morale

inmoral QueseoponealomoralDein(negación)

nomen-nominis.nombrenominal Denombre,relativoalnombre

Denominalis-nominalenomenclatura Conjuntodenombresyvocestécnicasdeunaciencia,arte,etc.

Denomenclatura-aenominativo Casodenombre

Denominativuscasusdenominar Darnombre,llamar

Dede+nominarenómina Listadenombres

Denómina(pluraldenomen)pronombre Enlugardelnombre

Depro(enlugarde)+nomen(nombre)sobrenombre Sobrenombre,apodo

Desuper(sobre)+nomen(nombre)renombre Fama,gloria

Dere(reiteración)+nomen(nombre)

opus-operis.obra,trabajooperar Obrar,trabajar,hacer

Deopero-as-areopúsculo Obrita,obrapequeña

Deoposculum-oposculi

120 UNIDAD II

cooperar Colaborar,obrarjuntamenteDecum(con)+operare(colaborar,trabajar)

maniobrar Trabajarconlasmanos.Realizarcualquieroperaciónmaterialqueseejecuteconlasmanos,manejar,intrigarDemanus(mano)+operare(colaborar,trabajar)

os-oris.bocaoración SuplicaaDios,alosSantos,discurso,palabraoconjuntodepalabrasconsentido

completoDeoratio-orationis

orador PersonaqueejercelaoratoriaoartedehablarconelocuenciaDeorator-oratoris

oral Expresadoconlabocaoconlapalabra,adiferenciadeloescritoDeorare(hablar)

oráculo ContestacióndelaspitonisasysacerdotesantiguosDeoráculum-oraculi

orificio Abertura,agujeroDeorificium+facere(hacer)

ósculo BesoDeosculum-osculi(diminutivodeos)

oriforme EnformadebocaDeos+forma-formae

peros Porlaboca(expresiónmédica)

os-ossis.huesoosario Lugarenquesereúnenloshuesossacadosdelassepulturas,paraserocupadasnue-

vamente.Engeneral,cualquierlugardondesehallanloshuesosDeossarium-ossarii

óseo DehuesooreferenteaellosDeosseus-a-um

osiculo HuesecilloDeosiculum-i(diminutivodeos)

osificarse ConvertirseenhuesoDeos+facere(hacer)

osiforme EnformadehuesoDeos+forma-ae

osigrafo QuebrantarloshuesosDeos+fragere(quebrantar)

Enundiccionariolocalizaelsignificadodelassiguientespalabrasyescríbelodondeseindica.

Palabra Significadoafirmaranclaje

AActividad

121EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

atemperaraugurarauriculiformecivilidadcompartircorroborarcuadrúpedodefinirdiscriminarempartirexpatriarseexpectoranteextemporáneohostigarinaugurarinfinitoinoportunointemperanteintempestivolípidopalmípedoparapetoparcelaparricidaparticiparpartícipeparticipiopartículapartirpaternalpaternidadpatrimoniopatronopeciolopedalpedestrepedicuropediluviopedúnculoplebiscitosemenseminario

122 UNIDAD II

simientaSonorasortilegiotemplanzatemplartemporaltripartitavulnerable

2.8 CUARTA DECLINACIÓN

Su característicaprincipal consiste enque su genitivodel singu-larterminaenus.Abarcasustantivosmasculinosyfemeninos,asícomoneutros.Sonmasculinosyfemeninos lossustantivoscuyonominativoterminaenus,enelsiguienteejemploiniciaremosporenunciaralsustantivodeestamanera:

Modelo:sensus–sensus(sentido)

Singular EspañolN.sensus Elsentido,unsentidoG.sensus Delsentido,deunsentidoD.sensui Paraelsentido,paraunsentidoAc.sensum Alsentido,aunsentidoV.sensus ¡Oh!,elsentido.¡Oh!,unsentido.¡Sentido!Ab.sensu Porelsentido,enelsentido,porunsentido,enunsentido

Plural EspañolN.sensus Lossentidos,unossentidosG.sensuum Delossentidos,deunossentidosD.sensibus Paralossentidos,paraunossentidosAc.sensus Alossentidos,aunossentidosV.sensus ¡Oh!,lossentidos.¡Oh!,unossentidos.¡Sentidos!Ab.sensibus Porlossentidos,enlossentidos,porunossentidos,enunossentidos

Sonsustantivosneutroslosquesóloensunominativodelsingularterminanenupuestoqueelgenitivosiguesiendousalahoradedeclinarlos.

CabezadeldiosHér-mes(vultus-us)Fuente:Historia Universal-Roma,Tomovi.Salvat,2005,p.27.

123EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Nominativo Genitivo Traducción en Españolacus acus aguja,puntaapparatus apparatus aparatoaquaeductus aquaeductus acueductocantus cantus cantocensus census censocongressus congressus reunión,encuentroconsulatus consulatus consuladocornu cornus cuerno,aladeunejércitocruciatus cruciatus tormentocultus cultus culto,culturacurrus currus carrocursus cursus curso,carreradomus domus casaeffectus effectus efectoexércitus exércitus ejércitoexitus exitus salidafetus fetus parto,frutoflatus flatus soplo,vientofluctus fluctus onda,olafructus fructus frutogelu gelus hielogenu genus rodillagestus gestus gestogradus gradus grado,pasohiatus hiatus aberturaimpetus impetus impetulacus lacus lagolapsus lapsus caídaluxus luxus lujomonitus monitus advertencia,avisonexus nexus vínculo,nexonurus nurus nueraornatus ornatus ornatopecus pecus ganadoporticus porticus pórticoportus portus puertoprincipatus principatus primacíaréditus réditus vueltarisus risus risa,burlasenatus senatus senadospiritu spiritus espíritu,aliento

124 UNIDAD II

status status estado,situaciónstrepitus strepitus estrépitotransitus transitus tránsitotumultus tumultus tumultoversus versus versovultus vultus rostro,cara

Vocabulario:

artus-artus.articulaciónarticular Unir,juntar,pronunciarclaraydistintamentelaspalabras.

Dearticulare(verbodeartículus-nudo)coartar Restringir,limitar

Decum(con)+arctare(estrechar)inarticulado Noarticulado.Dein(no)

domus-domus.casadoméstico(a) Relativoopertenecientealacasa;criadoquesirveenunacasa

Dedomesticus-a-umdomicilio Casa,habitación,moradafijaypermanente

Dedomicilium-iimayordomo Criadoprincipalacuyocargoestáelgobiernoeconómicodeunacasao

haciendaDemajor(mayor)+domus(casa)

gradus-gradus.grado,paso,escalóncongreso Reunión,cámaradediputados

Decum(con)+gradior-i(ir,caminar)egreso Salida,partidadedescargo,gasto

Dee-ex(fuera)+gradus(peso)plantígrado Cuadrúpedoquealandarapoyatodalaplantadelospiesylasmanos,comoeloso,etc.

Deplanta-ae(plantadelpie)+gradus(marcha)

manus-manus.manoademán Movimientooactituddelcuerpoodealgunapartesuya,conqiuesemanifiestaun

estadodeánimoDead-a+de-de+manus(mano)

manija MangoopuñodealgunosutensiliosDemanícula(diminutivodemanus)

manual LibroportátiloenquesecompendialomásimportantedeunamateriaDemanuale-is

manufactura ObrahechaamanooconauxiliodemáquinaDefactura-ae(hechura)

125EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Investiga el significadode las siguientespalabrasprocedentresde la cuartadeclinacióny anótales susignificado.

Palabra Significadoamanuensecapricorniocornucopiadesmánemancipargelatiniformegélidogenuflexióninsinuarsinuososinusitisunicornio

2.9 QUINTA DECLINACIÓN

Unadelascaracterísticasdeestadeclinaciónesquesugenitivoterminaeneiysedeclinaconlassiguientesterminacionesconrelaciónalosdistintoscasos,tantoensingularcomoenplural,respectivamente.

Modelo:dies–diei(día)

Singular EspañolN.dies Eldía,undíaG.diei Deldía,deundía

AActividad

Mujeresgriegas(eyigies-eyigiei).Fuente:HistoriaUniversal-Roma,TomoVI.Salvat,

2005,p.81.

126 UNIDAD II

D.diei Paraeldía,paraundíaAc.diem Aldía,aundíaV.dies ¡Oh!,eldía.¡Oh!,undía.¡Día!Ab.die Poreldía,eneldía,porundía,enundía

Plural EspañolN.dies Losdías,unosdíasG.dierum Delosdías,deunosdíasD.diebus Paralosdías,paraunosdíasAc.dies Alosdías,aunosdíasV.dies ¡Oh!,losdías.¡Oh!,unosdías.¡Días!Ab.diebus Porlosdías,enlosdías,porunosdías,enunosdías

Enestadeclinación,únicamenteelsustantivores(lacosaoelasunto)ydies(eldía),sedeclinanentodosloscasos,tantoensingularcomoenplural.

Nominativo Genitivo Traducción en Españolduricties duritiei durezaeffigies effigiei figura,imagenfacies faciei faz,carafides fidei fe,fidelidadglacies glaciei hielomateries materiei materia,maderameridies meridiei mediodíaplanities planitiei llanurares rei cosa,asunto,negociospes spei esperanzaspecies speciei especie,apariencia

Vocabulario:

dies-diei.díacotidiano Diario

Dequotus-a-um(cada,cuanto)+dies(día)

mediodía HoraenqueestáelsolenelmásaltopuntodesuelevaciónsobreelhorizonteDemedius(medio)+dies(día)

fides-fidei.fe,lealtadconfidente Personaaquienotrafíasussecretoso leencarga laejecucióndecosasreservadas,

espíaDecum(con)+fidere(fiarse)

127EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

fidedigno DignodefeycréditoDedignus(digno)

pérfido Desleal,traidor,infiel.QuefaltaalafequedebeDeper(contra)+fidus(confiado)

I. Investigaelsignificadodelassiguientespalabrasprocedentresdelaquintadeclinaciónyanótalessusignificado.

Palabra Significadodesesperarfehacientefideicomisoirrealprosperarprósperorealreivindicar

II. Debajodecadapalabralatina,ubicaelsignificadoquecorrespondetantoalcasonominativocomoalgenitivo.

Nominativo singular Genitivo singularbenevolentia benevolentiae

fumus fumi

filum fili

landus laudis

narratio narrationis

labor laboris

mens mentis

cubitus cúbiti

digitus digiti

copia copiae

AActividad

128 UNIDAD II

vultus vultus

comoedia comoediae

metus metus

planities planitiei

effigies efigiei

fabula fabulae

ornatus ornatus

fallacia fallaciae

senatus senatus

urbs urbis

ungus unguis

taurus tauri

autumnus autumni

herba herbae

atavus atavi

historia historiae

materies materiei

I. Formapalabrasenespañolconbaseenlossiguientesvocabloslatinosyanótalessucorrespondientesignificado.

glacies–glaciei:hieloPalabra Significado

129EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

facies–faciei:faz,caraPalabra Significado

species–speciei:especiePalabra Significado

tránsitus–tránsitus:tránsitoPalabra Significado

versus–versus:versoPalabra Significado

ornatus–ornatus:ornatoPalabra Significado

130 UNIDAD II

ímpetus–ímpetus:impetuPalabra Significado

fructus–fructus:frutoPalabra Significado

cantus–cantus:cantoPalabra Significado

cultura–culturae:culturaPalabra Significado

varietas–varietatis:variedadPalabra Significado

131EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

vigor–vigoris:vigorPalabra Significado

voluntas–voluntatis:voluntadPalabra Significado

timor–timoris:temorPalabra Significado

tempus–témporis:tiempoPalabra Significado

II. Colocaenlalíneadelaizquierdaelnúmerodeladeclinaciónaquecorrespondacadapalabralatina:

Primeradeclinación,segundadeclinación,tercerdeclinación,cuartadeclinación,quintadeclinación.

132 UNIDAD II

Declinación Palabrares–reióculusóculiDeus–Deicolumba-columbaefructus–fructuscatena–catenaemagister–magistrifolia–foliaenomen–nominisstella–stellaeculpa–culpaeagnus–agnidominus–dominiglacies–glacieiformica–formicaeleo–leonismanus–manusager–agridormina-dorminaedomus–dormusterra–terraesol–solissilva–silvaedurities–duritieinauta–nautaetemplum–templiars–artiscolor–colorisfumus–fumialba–albaescientia–scientiae

III.Ubicaelcasogenitivodecadapalabraysusignificadoenlascolumnascorrespondientes:

Palabra Genitivo Significadoánimacáncercorpusdominusdurities

133EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

epístolagenuglaciesgloriamaremateriesmuliernatíoplanitiespulchrarosasorsspeciesstatusstrépitusususuxorvarietasventusvenusvermisvitisvocabulumvulpesvultus

IV.Acontinuaciónhayunalistadepalabrasdeorigenlatino;indicacuálessonsusraícesyelsignificadocorrespondiente:

Palabra Significadoagriculturaanimosoapiculturaarboriculturaargentíferoauríferocapilarcelestecordialmenteepistolariofloricultura

134 UNIDAD II

fruticulturalibrescoliterallocatariomagistralnaturalmentepuerilpulcritudsilvestresilvicultura

V. Ahoraseñalasicadavocabloescompuestooderivado:

Palabra ¿Compuesta o derivada?agriculturaanimosoapiculturaarboriculturaargentíferoauríferocapilarcelestecordialmenteepistolariofloriculturafruticulturalibrescoliterallocatariomagistralnaturalmentepuerilpulcritudsilvestresilvicultura

135EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

2.10 PRONOMBRES LATINOS

Dellatínpro(enlugarde)+nomen–nominis(nombre).

Partevariabledelaoraciónquesustituyealnombreoqueestáenlugardelnombre.Lospro-nombreslatinosseclasificanen:personales,posesivos,de-mostrativos,relativos,interrogativoseindefinidos.

Pronombres personales

Designanapersonasgramaticales.

Latín EspañolSingular ego yo

tu tú*ille-illa éloella

Plural no nosotrosvos vosotrosoustedes**se se(tambiénseusaensingular)

* Tambiénseusael“usted”,formarespuetuosaquesustituyealtú.** EnMéxicoseusaustedes,apócopede“vuestrasmercedes”.

Pronombres posesivos

Pertenecenalaprimerapersona,segundaytercera.

Latín EspañolSingular meus mío

túus tuyosus suyo

Plural noster nuestrovester vuestrosuus suyo

Pronombres demostrativos

Latín EspañolM hic esteF haec estaN hoc esto

136 UNIDAD II

Tambiénseusancomopronombresparalatercerapersonagramatical.

2.11 ADJETIVOS LATINOS

Dellatínadjetivum.

Estacategoríagramatical,sedeclinacomolossustantivoslatinosdelastresprimerasdeclina-ciones.Puedentenertresterminaciones,dosouna.

Primera terminación

Adjetivoscontresterminaciones:masculino,femeninoyneutro.

Latín masculino Latín feminino Latín neutro Españolhacer acris acre agrioalbus alba álbum blancoalienus aliena alienum ajenobalbus balba balbum torpedelengua,tartamudobonus bona bonum bueno

Latín EspañolM ille aqueloélF illa aquellaoellaN illud aquellooello

Latín EspañolM iste eseF ista esaN istud eso

Latín EspañolM is élF ea ellaN id ello

Latín EspañolM ipse mismoF ipsa mismaN ipsum mismo

Latín EspañolM idem elmismoF éadem lamismaN idem lomismo

Latín EspañolRelativos Interrogativos

qui que ¿qué?quae cual ¿cuál?quod quien ¿quién?

IndefinidosLatín Español

alius otros,otroalter unodedosuter cualdedosneuter niuno,niotrouterque unoyotrounus unosoloullus algunosolos solototus todoentero

137EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

caecus caeca caecum ciegoclarus clara clarum clarodexter dextra dextrum derecho,diestro,hábilgratus grata gratum ancho,extendidolaxus laxa laxum flojo,suelto,remisolíber líbera liberum libremagnus magna magnum grandemedius media medium mediomundus munda mundum limpioniger nigra negrum negronovus nova novum nuevopaucus pauca paucum poco

Segunda terminación

Adjetivoscondosterminaciones,unaparaelmasculinoyfemeninoyotraparaelneutro.

Latín: masculino y femenino Latín neutro Españolbrevis breve brevefortis forte fuertegravis grave gravelevis leve levepauper pauperis sobrepatens patentis potentesimilis simile similsapiens sapientis safio

Tercera terminación

Hayalgunosadjetivosquetienenunaterminaciónparalostresgéneros.

Latín: masculino, femenino y neutro Españolatrox atrozaudax atrevidopotens poderosovetus viejo

Anotaelsignificadodelassiguientespalabrasderivadasdeadjetivos:

Palabra Significadoacerbo

138 UNIDAD II

albinoálbumambidextroarrabalatrocidadbalbucearbrevariocelebridadclarividenciacongratularequidadequiláterofortalezaimpotenteinmundiciainmundointermediolaxantelibertinolonganizalongitudmurciélagonovatonovedadpaupérrimorubeolasimilitudsolitariovinagre

2.11.1 Adjetivos numerales latinos

Estosadjetivostambiénestánconsideradospronombresyavecesadjetivos.Seclasificanen:cardinales,ordinalesydistributivos.

1. Cardinales:Indicanelnúmerodeobjetosexistentes:

unus–una–uno:uno,único. duo–da–duo:dos tres–tría:tres quattuor:cuatro quinque:cinco

139EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

sex:seis septem:siete octo:ocho novem:nueve decem:diez centum:cien mille:mil

Indicaelsignificadodelassiguientespalabrasyseñaladequénúmerocardinalprocede.

Palabra Significado Número cardinaldecenadualidadduplomilésimanoviembresemestresemanaseptiembretrilingüetrivialuniversidaduniformecuadrículaquinquenio

2. Ordinales:Sirvenparaindicaroubicarunorden.Respondenalapre-gunta:¿enquépuestooenquélugar?

Anotaelsignificadodelossiguientesadjetivosordinales:

Palabra Significadoprimus primerosecundustertiusquartusquintussextusseptimusoctavus

AActividad

AActividad

140 UNIDAD II

nomusdecimusundecimus

3. Distributivos:Éstossirvenparaagruparnuméricamente.Respondenalapregunta¿decuán-tosencuántos?

Anotaelsignificadodelossiguientesadjetivosdistributivos

Palabra Significadosinguli deunoenunoounocadaunobiniterniquaterniquini

2.11.2 Formación de adjetivos en grado comparativo y superlativo

Elcomparativoyelsuperlativo6puedenformarseconsufijos.Paraelcom-parativolossufijosson:-iorparamasculinoyfemenino,-iusparaelgéneroneutro.Laformaciónserealizaalsus-tituirlaterminacióndelgenitivodelsingularporlossufijosantescitados.Ejemplo:

Adjetivo genitivo Comparativo masculino y femenino Comparativo neutro Españolacris acrior acrius másagriobrevis brevior brevius másbreveclari clarior clarius másclaroteneri tenerior tenerius mástierno

Paralaformacióndelsuperlativoseutilizaestesufijo:-issimus(mas-culino),-issima(femeni-no),-issimum(neutro).

Ejemplo:

acrissimus–acrissima–acrissimum=muyagriobrevissimus–brevissima–brevissimum=muybreve,brevísimoclarissimus–clarissima–clarissimum=muyclaro,clarísimotenerissimus–tenerissima–tenerissimum=muytierno,ternísimo.

6 AgustínMateos.Gramática Latina,pp.71-74.

AActividad

AActividad

141EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Losadjetivoscuyonominativosingularacabaenerhacenelsuperlativoa-ñadiendo-rimusalnominativo.

Ejemplo:

Nominativo Superlativo Españolpauper paupérrimo muypobre,elmáspobrepulcher perchérrimus muypulcro,elmáspulcro

Guatemalaesunpaíspaupérrimo.

Laspersonasdelsignovirgosonpulquérrimos.

Acontinuaciónsetepresentanadjetivoslatinosparaquemarqueslatraducciónenespañol.

Positivo Comparativo SuperlativoPalabra Traducción Palabra Traducción Palabra Traducción

logius longior longissimusmalévolus malevolentior malevolentissimusmundus mundior mundissimusnovus novior novissimus

2.12 EL VERBO

Dellatín:verbum–verbi(palabra,término,expresión)

Laculturalatinabasósusistemagramaticalendosgrandescategorías:elnombreosustantivoyelverbo.Porlotanto,elverbotieneunlugarprepon-deranteenlalengualatina,asícomoennuestroidiomaespañol.Elverboexpresaacción,existencia,esencia,estadoopasión.Aligualqueencastellano,hayenelverbolatinomodos,dosnúmeros(elsingularyelplural),tresper-sonas(primera,segundaytercera)ydosvoces(laactivaylapasiva).

Losmodosverbalesseclasificanenpersonaleseimpersonales.Lospersonalessonelindicativo,elimperativoyelsubjuntivo.Losimpersonalesasuvezpuedentenercaráctersustantivo(elin-finitivo,elgerundioyelsupino)oadjetivo(losparticipiosyelgerundivoogerundioadjetivo).

El verbo ennuestro idioma, también tiene cambios:modo, tiempo, persona y número.Enespañolelmodoindicativoestáformadopor:tiempossimplesporqueexpresansusignificadoconunasolapalabra(presente,pretérito,futuro,copretéritoypospretérito)ytiemposcom-puestos,losquepresentansusignificadocondosomáspalabras(antepresente,antepretérito,antefuturo,antecopretéritoyantepospretérito.Elmodosubjuntivotienetrestiempossimples

AActividad

142 UNIDAD II

(presente,pretéritoyfuturo)ytrescompuestos(antepresente,antepretretéritoyantefuturo).Elimperativosólotieneuntiempo(elpresente)yfinalmenteelmodoinfinitivo,elgerundioyelparticipio.

Las conjugaciones latinas

Enlatínhaycuatroconjugacionesregulares.Paradistinguirlas,seatiendealasegundapersonadelsingulardelpresentedeindicativoyalpresentedeinfinitivo.

Ejemplo:

Enlaprimeraconjugación,acabanen-as,-are.Ej.:amo,amas,amare. Enlasegunda,en-es,-ére(conelarga).Ej.:habeo,habes,habére. Enlatercera,en-is,-ere(conebreve).Ej.:rego,regis,régere. Enlacuarta,en-is,-íre.Ej.:audio,audis,audire.

Enunciación

Unverbolatinoseenunciaindicandolaprimeraysegundapersonadelsingulardelpresentedeindicativo,elpresentedeinfinitivo,laprimerapersonadelsingulardelperfectodeindicativoyelsupino.(sustantivoverbalsinequivalenciaenespañol).

Ejemplo:

Primeraconjugación:amo,amas,amare,amavi,amatum(amar) Segundaconjugación:habeo,habes,habére,hábui,hábitum(tener) Terceraconjugación:rego,regis,régere,rexi,rectum(regir) Cuartaconjugación:audio,audis,audire,audivi,auditum:(oír)

Enespañol,estasconjugacionessetransformaronentres,lascualesseidentificanconociendosusinfinitivos,así:

Primeraconjugación:ar–amar,estudiar,trabajar. Segundaconjugación er–comer,poseer,tener. Terceraconjugación ir–partir,sentir,vivir.

Verbo sum

Enlatín,unverbomuyimportantequesirvecomoauxiliarparaformarlostiemposperfectos(pretérito,antepresente,antepretérito,antecopretéritoylavozpasiva),eselverbosum.Esteseenunciaasí:

sum,es,ese,fui(seroestar)

143EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Aquísóloconjugaremoseltiempopresentedelmodoindicativo,parapoderconstruiralgunasoraciones,utilizandoloscasosnominativoygenitivo,respec-tivamente.

PresenteSingular

1.sum(yosoy,estoy)2.es(túeres,estás)3.est(éloellaes,éloellaestá)

Plural1.sumus(nosotrossomosoestamos)2.estis(vosotrossois,oestáis)3.sunt(ellosoellassonoestán)

Elconstruiroracioneseshacerusodelasintaxis latina.Lapalabrasintaxisprovienededosvocesgriegas(σύν-ταξις-orden,rango),significacoordinación,estudialasrelacionesdelaspalabrasylafunciónquedesempeñanellasdentrodelaoración.NOTA:Anteriormente,seexpresóqueelverbodentrodellatínculto,seponíaalfinaldelaoración,encambioenellatínvulgar,elverbo,secolocabaenorden,despuésdelsujeto.Aquíusaremoselprimerprocedimiento.

Ejemplos:

Folia arborisest Lahojaesdelárbol. n.s.g.s. 3ª.p.s.presente sujeto predicado deindicativo.

Pueretagni amici sunt Elniñoyelcorderosonamigos. n.s.g.s.g.p. 3ª.p.s.presente sujeto predicado deindicativo.

I. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaprimeradeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).

Scientiamagnaest.Agrícolasilvaeest.Terranautaeest.Fabulapulchraetparvaest.Víasapientiaest.

II. Traduceallatínlassiguientesoraciones.,

EslahistoriadelareinadelaislaLaestrellaesdelpoeta.Eslagloriadelaciencia.

144 UNIDAD II

Eslaculturadelaamistad.Eslanaturalezadelaplanta.

III.Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelasegundadeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).

Agermagnusest.Dominiliberest. Aurumtempliest.Humusluciest.Hortusinimiciest.

IV.Traduceallatínlassiguientesoraciones:

Elánimoesdelmaestro.Elcieloesblanco.Elríoespequeño.Eslahojadelpino.ElpuebloesdeDios.

V. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaterceradeclinación,casosgenitivoynominativodelsingular)

Animahominisest.Voxregisest.Fratermarisest.Dolorleonisest.Radixarborisest.

VI.Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelaterceradeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).

Eselnombredelaraíz.Eselcalordelverano.Eselartedelfuego.Eslaverdaddelanimal.Eslapartedelcuerpo.

VII.Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelacuartadeclinación,casosgenitivoynominativodelsingular).

Artusmanusest.Exituscivitisest.Circusmanusest.

145EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Morsuscanisest.Impetufluctusest.

VIII.Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelacuartadeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).

Lacasaesdelmaestro.Laarticulaciónestáaquí.Elpasoesdelhombre.Larodillaesdelniño.Elfrutoesdelárbol.

IX. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaquintadeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).

Resmagnaest.Glaciesalbusest.Fidesetspeihicsunt.Duritiescordisest.Seriesreiest.

X. Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelaquintadeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).

Elhieloesgrande.Esladurezadelafe.Laesperanzaesdelpoeta.Eslaespeciedelapaloma.Eslamaderadelacasa.

2.13 LOCUCIONES LATINAS

Locución Significadoabinitio Desdeelprincipioabovo Desdeelhuevo(desdesiempre)acontrarius Argumentoquesefundaenlaoposicióndeloshechosacontrariosensu Ensentidocontrarioafortiori Conmayorrazónanovo Denuevoaposteriori Conposterioridad,unavezqueseconoceelasuntodelquesetrata.apriori Previamente.Conatención

146 UNIDAD II

aquo Desdeeldíaque.Siempreseempleehablandodefechas.abintestato Sintestamentoactiodedolo Accióndedoloactioinfactum Acciónbasadaenhechosactioninjus Acciónquesebasaenelderechoadhoc Aesto,paraesto.Esdecir,demaneraadecuadaparaunfindeterminado.adinfinitum. Haciaelinfinito.Sinlímiteadlitteram Alpiedelaletra.Seempleaparautilizarlasmismaspalabrasquelasdeltextoal

queseestácitando.almamater Madrealimentadora.Puedeserlapatria,lasuniversidades.alterego. Otroyo.Personaqueseidentificaporcompletoconotrayconlaquesetiene

totalconfianza.altius,citus,fortius Másalto,másrápido,másfuerte(olimpiadas)animus. Animo,intención,voluntadanimus delinquen-di

Intencióndedelinquir

animusdolendi Intencióndolosaanimusnecandi Intencióndematarannushorribilis Añohorrible.Añoespecialmentecatastróficoannusmirabilis Añomaravilloso.Añoespecialmentebuenoarbitrium Arbitriumauctoritas Autoridadaureamediocritas. Doradamediocridad(Horacio)aut vincere a utmori.

Ovenceromorir

bonafide DeBuenafecaput Cabezacarpediem Aprovechaeldíapresente,viveeldía.causamortis Causademuerteclam Ensecretocodex Código.Recopilacióndeleyescogito,ergosum Pienso,luegoexisto.CelebérrimafrasedelfilósofofrancésDescartes,paraindi-

carlaexistenciadeunsujetopensante.confer Ve,mira,confronta.SeabreviaCf,Cfr.consumatoest Todoestáconsumadocontrariosensu Ensentidocontrariocorpus Cuerpouobjetocurriculumvitae El curso de la vida.Compendio de datos personales yméritos académicos y

profesionales.deiure Dederechoosegúnlaleydeuxexmachina Diosdelamáquinateatral.Seutilizaestaexpresiónlatinacuandolasoluciónaun

problematienealgodemágico(posibleintervencióndivina)dictum Aforismo,sentencia,máxima,apotegma

147EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

diesaquo Díaenquecomienzaunplazodiesadquem Díaenqueconcluyeunplazodefacto DehechodeMotuproprio Porpropiainiciativadéficit Faltadevideetvinces Divideyvencerásdixi Hedichoduralex,sedlex Laleyesduraperoeslaleyexabrupto Bruscamente,arrebatadamenteexcatedra Desdelacátedra,confirmeza,contonodesuficiencia.Sedicedequienenseña

conautoridad;lausaelpapaalhablardeformasdefe.exjure Desdeelderecho,legalmenteexlege Desdelaleyexmore Segúnlacostumbreextestamento Segúneltestamentoeccehomo Heaquíelhombreego Yoexprofeso Deliberadamente,contodaintención,apropósito.excelsior Másaltoexnihilonihil Delanada,principiofilosóficodeLucrecioyEpicuro,indicaquetodolocreado

provinodealgo.factum Hechofórum Foro,plazapúblicaprincipal.grossomodo. Agrandesrasgos,demanerageneralhabeascorpus Quetengaselcuerpo.Eselprocedimientoporquecualquierdetenidoquese

diereprivadodelalibertadilegalmente,puedepedirserllevadoanteunjuezparaqueestedecidasobresulibertadoingresoenprisión.Suponeunagarantíadelibertadindividual.

habeashabeas. Derechoquetieneeldetenidoaserescuchado.hábitat Ambiente,mediohicetnunc Aquíyahorahocloco Enestelugarhomo aeconomi-cus

Hombreeconómico.Interpretaciónde lascualidadeshumanassegúnelfactoreconómico(AdamSmith)

homosapiens Hombresabioointeligentehumummandere Morderlatierra,oelpolvoibídem Enelmismo lugar, o elmismo texto. Seutilizanormalmente en citas, notas,

referenciaseíndices.idem Lomismoinarticulomortis Enelartículodelamuerte.Tecnicismojurídicoqueseempleaparadenominar

losactosrealizadosporunapersonaencontrándoseenpeligrodemuerte.inextenso Porextenso,íntegramente,literalosinabreviar.inextremis Enelúltimo,enunasituaciónpeligrosa,encircunstanciasextremas.

148 UNIDAD II

infraganti Enflagrante,enelmomentodecometereldelito.inillotempore Enaqueltiempoinmemorian Enmemoria,enrecuerdoinperpetuum Parasiempreinspecie Enlapropiacosa,oponiéndosealpagocondineroinstatuquo Enelestadoenqueseencuentra,muyutilizadoenderechointernacionalcomo

sinónimode“equilibrioactual”internor Entrenosotros,enconfianzaipsofacto Enelmismomomento,inmediatamenteinvitro Enelvidrio.Designalasreaccionesfisiológicasestudiadasenellaboratorio,fuera

delorganismo.jurisetdejure Dederechoyporderecho,dederechoplenoyabsoluto.jusabstinendi Derechodeabstención.jusconubit Derechoalmatrimoniojusprivatum Derechoprivado,enquerigelasrelacionesjurídicasentreparticulares.jussanguinis Derechodesangre,defamiliaodepatria.jusvitaeenecis Derechodevidaomuertelapsus Lapso,errorlapsuscalami Erroroerrataescritalapsuslinguae Erroralhablarlatusensu Sentidolato.Encontraposiciónastrictusensulex Leylitis Pleito,causa,juiciolococitato Enellugarcitado.Seabrevialoc.cit.magisterdixit Lodijoelmaestromanus Derechojurídicoqueelmaridomantienesobresumujer.memorándum Resumenenelqueserecogelasaccionespensadasparadeterminarocasióno

díaparanoolvidarlas.modusoperandi Mododeobraroactuarmodusvivendi Mododevidamortiscausa Porcausademuertemaremagnum Granmar,desordenmedeice, cura teipsum

Médicocúrateatimismo

mens sana in cor-poresanno

Mentesanaencuerposano.Frasedejuvenal,indicaqueeslasaluddelcuerpoparalasaluddelespíritu.

mutatismutandis Cambiandoloquedebedesercambiado.motuproprio Espontáneamente.notabene Fíjatebien,seabreviaN.B.nonplusultra Nomásallá.HérculesgrabóestainscripciónenlosmontesÁbilayCalpe,cre-

yendoqueeranloslímitesdelmundo.omniavincitamor. Todolovenceelamor(Virgilio)

149EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

¡oh tempora! ¡ohmores! ¡oh tiem-pos! ¡oh costum-bres!

Exclamacióndecicerónencontradelasociedadcorruptadesustiempos.

operecitato. Enlaobracitada.Seabreviaop.cit.paterfamilias Padredefamiliapecataminuta Pequeñasfaltasoerrores.percápita Porcabezas;esdecir,individualmenteyporpartesiguales.perse Porsímismoplusultra Másallápostscriptum Despuésdeescritoprimafacie Aprimeravista.Seempleaestaexpresiónlatinaenelforoparadaraentender

queelfundamentodeunaresoluciónnoesfavorable;sobretodocuandosede-cretaunautodeprocesamientoounmandamientodeprisiónpreventiva.

plusultra Másalládepostdate Despuésdedada,ademásde lodichoantes.Seabreviaen lascartasp.d.para

agregaralgomás.peraccidens Poraccidente,porcasualidad.quidproquo Algoporalgo,unacosaporotra.quórum Eselmínimodemiembrosquedebencomparecerenelparlamentooenotras

asambleasparasuconstituciónydeliberación,sobretodoesimportanteenlasvotaciones.

ratio Razón.Basedeunareglajurídica.regulajuris Regladelderechorequiescatinpace Descanseenpaz.SeabreviaR.I.P.res Cosa,bien,riquezaresjuris Cosasjurídicasrespublica Cosapública,biendedominiopúblico.sic Asísinequanon Sinlacualno,condiciónindispensableparaquealgopuedacumplirse.statuquo Enelestadoenque,estadodelascosasenundeterminadomomento.status Estado.Situaciónjurídicadelaspersonasenloquesontodossusámbitosvita-

les.subjudice Bajoeljuez,pendientederesoluciónjurídica.suigeneris Desuespecie,seaplicasobreunacosadegénerooespeciemuysingular.strictusensu Ensentidoestrictosuperávit Sobróutinfra Comoabajo,seapuntaenlostextosparareferirseaotrotextoquehayqueleer

yqueseencuentramásadelante.urbietorbi Alaciudadyelmundo,bendiciónpapal.utsupra Comoarriba,seapuntaenlostextosparareferirseotrotextoqueyasehaleído.utinfra Comoabajovademecum Venconmigo,compendioomanualverbigraitia Porejemplo

150 UNIDAD II

veni,vidi,vici Vine,vi,vencí,palabrasdeJulioCésarenlasGaliasqueindicanlafacilidadensuvictoria.Seaplicacuandounaempresaresultafácil.

vox populi, vozdei.

Vozdelpueblo,vozdeDios.EnlaantiguaRomalaexpresiónlautilizaronlosjurisconsultos y gobernadores sedecíaque laopinióndadapor elpueblo eranormaoley.

I. Delaslocucioneslatinaspresentadasenestelibroselecciona20deellasyanotasuscorrespondientessignificados.

Locuciones Significado1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

II. Elaboraveinteoracionesdondeubiqueslaslocucioneslatinasanotadasanteriormente.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

151EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

III.Revisa unperiódico estatal y selecciona algunode estos textos (noticia, o artículo de opinión) ylocalizaalgunaslocucioneslatinasqueenélseencuentren,anótalasyasígnalessucorrespondientesignificado.

IV.Ahora,localizaenunperiódiconacional,ungéneroperiodísticodondehayalocucioneslatinas,re-córtaloypégaloenestapágina,luegosubrayalaslocuciones.

152 UNIDAD II

V. Escribelaslocucioneslatinasquesubrayasteenelanteriortextoperiodísticoyanótalessucorrespon-dientesignificado.

VI.Seleccionatrestitularesdenoticiasenquehayalocucioneslatinas,yluego,anótalas.Después,debajo

decadatitularescribeelsignificado.

BarragánCamarena,Jorge(2008).Etimologías Grecolatinas.México,Patria.

CamachoBecerra,Heribertoetal.(2006).Manual de Etimologías Grecolatinas.México,limusa.

GómezdeSilva,Guido(2006).Breve Diccionario Etimológico de la Lengua Española.México,fce.

HerreraZ.,TarsicioyPimentel().Etimologías Grecolatinas del Español.“CuadernodeTrabajo”.México,Porrúa.

KanellyEnricoyPérezChaliniJesús(2004).Etimologías Grecolatinas.TeoríayEjercicios.México,Siena.

Lapesa,Rafael(1968).Historia de la Lengua Española.Madrid,Gredos.

MateosM.,Agustín(1947).Etimologías Latinas del Español.México,Esfinge.

____.GramáticaLatina.México,Esfinge,1969

____.(1999).Etimologías Grecolatinas del español.México,Esfinge.

____.(1999b).Etimologías Grecolatinas del español.“Cuadernodetrabajo”.México,Esfinge.

____.(2000).Etimologías Griegas del español.México,Esfinge.

153EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA

Mir,JoséMaría(1964).Diccionario Ilustrado Latino, Español-Latino.Barcelona,Bibliograf.

OrtegaPedraza,Esteban(2006).Etimologías. Lenguaje culto y científico.México,Diana.

RodríguezCastro,Santiago(2009).Diccionario Etimológico Griego-Latino del Español.México,NuevaImagen.

SampieriGasperín,LucioVictorio(2009).Etimologías.México,NuevaImagen.