72
CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381 Recibido el 19 de agosto de 2015/ Aceptado el 13 de setiembre de 2015 Carth 31 (2015) 591-662 EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO ANTONIO PÉREZ MARTÍN Universidad de Murcia Resumen/Summary Biografía de Alonso Díaz de Montalvo (1405-1499). Estudios realizados y car- gos desempeñados. Entre sus obras destacan: Ordenamiento de leyes (recoge la legislación castellana desde el Fuero Real de Alfonso X (1250) hasta las Cortes de Toledo de 1480 de los Reyes Católicos), Edición y aparato de glosas del Fuero Real y de las Siete Partidas, Aparato de glosas al Ordenamiento de Alcalá (1348) y al Ordenamiento de Briviesca (1387). El estudio se centra en el Aparato de glosas a las Siete Partidas: transcripción de más de una veintena de las glosas más extensas sobre temas variados, sistemática seguida en los comentarios, obras en las que se basa su argumentación y posible influencia en juristas posteriores. Palabras clave: Alonso Díaz de Montalvo. Aparatos de glosas. Siete Partidas. Literatura jurídica castellana. The Structure of the Commentary on the “Siete Partidas” of Alonso Díaz de Montalvo The biography of Alonso de Montalvo (1405-1499) relates the studies he com- pleted and positions he held. Among his important works we highlight his work on the system of laws regarding the Spanish legislation he gathered from the Royal Jurisdiction of Alfonso X (1250) to the Courts of Toledo in 1480 of the Catholic Monarchs. They are the edition and structure of commentaries on the Royal Char- ter and on the “Siete Partidas”, the structure of commentaries on the Ordinance of Alcala (1348) and on the Ordinance of Briviesca (1387). The study focuses on the structure of the commentaries on “Siete Partidas”, the transcription of more than twenty of the most extensive commentaries on varied topics, the systematic orde- 19. Antonio Pérez.indd 591 12/04/16 12:57

EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

  • Upload
    lycong

  • View
    218

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

591EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Recibido el 19 de agosto de 2015/ Aceptado el 13 de setiembre de 2015

Carth 31 (2015) 591-662

EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

Antonio Pérez MArtín

Universidad de Murcia

Resumen/SummaryBiografía de Alonso Díaz de Montalvo (1405-1499). Estudios realizados y car-

gos desempeñados. Entre sus obras destacan: Ordenamiento de leyes (recoge la legislación castellana desde el Fuero Real de Alfonso X (1250) hasta las Cortes de Toledo de 1480 de los Reyes Católicos), Edición y aparato de glosas del Fuero Real y de las Siete Partidas, Aparato de glosas al Ordenamiento de Alcalá (1348) y al Ordenamiento de Briviesca (1387). El estudio se centra en el Aparato de glosas a las Siete Partidas: transcripción de más de una veintena de las glosas más extensas sobre temas variados, sistemática seguida en los comentarios, obras en las que se basa su argumentación y posible influencia en juristas posteriores.

Palabras clave: Alonso Díaz de Montalvo. Aparatos de glosas. Siete Partidas. Literatura jurídica castellana.

The Structure of the Commentary on the “Siete Partidas” of Alonso Díaz de Montalvo

The biography of Alonso de Montalvo (1405-1499) relates the studies he com-pleted and positions he held. Among his important works we highlight his work on the system of laws regarding the Spanish legislation he gathered from the Royal Jurisdiction of Alfonso X (1250) to the Courts of Toledo in 1480 of the Catholic Monarchs. They are the edition and structure of commentaries on the Royal Char-ter and on the “Siete Partidas”, the structure of commentaries on the Ordinance of Alcala (1348) and on the Ordinance of Briviesca (1387). The study focuses on the structure of the commentaries on “Siete Partidas”, the transcription of more than twenty of the most extensive commentaries on varied topics, the systematic orde-

19. Antonio Pérez.indd 591 12/04/16 12:57

Page 2: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

592 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ring of the commentaries, his arguments on the laws and the possible influence of these legislations on the succeeding jurists.

Keywords: Alonso Díaz de Montalvo, Structure of Commentaries, “Siete Parti-das”, Spanish Juridical Literature.

1. Alonso DíAz De MontAlvo (1405-1499)1

Alonso Díaz de Montalvo nace en Arévalo (Ávila), hijo de Gonzalo Díaz de Montalvo, hidalgo y jurisconsulto.

Estudia derecho Civil y Canónico en Salamanca y Lérida, donde se gra-dúa de bachiller, licenciado y doctor en 1464 y 1472 respectivamente.

Los estudios de Derecho Civil se centraban exclusivamente en el análisis y comentario del «Corpus Iuris Civilis» o conjunto de obras que el empe-rador Justiniano (527-565) promulga para que por ellas se rija su imperio.

Los estudios de Derecho Canónico se centraban exclusivamente en el análisis y comentario del «Corpus Iuris Canonici» o conjunto de obras que contienen el derecho eclesiástico.

1 Sobre Alonso Díaz de Montalvo cf. Fermín CAbAllero, Elogio del doctor Alonso Díaz de Montalvo, leído en la junta pública de la Academia de la Historia, celebrada el 26 de junio de 1870, Madrid 1870; íDeM, Conquenses ilustres, III: Noticia de la vida, cargos y escritos del doctor Alonso Díaz de Montalvo, Madrid 1873; Un obsCUro ConqUense (Admirador de los Conquenses ilustres), «Alonso Díaz de Montalvo», en Revista General de Legislación y Jurisprudencia 47 (1875) 115-128; Antonio GoiCoeCheA, «Alonso Díaz de Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al siglo XX inscritos en sus lápidas, I, Madrid 1911, 23-30; Juan torres Fontes, «Alonso Díaz de Montalvo, corregidor de Murcia (1444-1445)», en Anales de la Universidad de Murcia, Filosofía y Letras 23, núm. 1-2 (1964-65) 31-78; Gonzalo MArtínez Díez, Alonso Díaz de Montalvo y su edición de las Siete Partidas, Intro-ducción a edición facsímil de la editio princeps (Sevilla 1491), hecha por la editorial Lex nova, Valladolid 1988; María José MAríA e izqUierDo, Las fuentes del Ordenamiento de Montalvo, I-II, Dykinson, Madrid 2004; José CAno, «Díaz de Montalvo, Alonso», en Manuel J. Peláez (ed. y coord.), Diccionario crítico de juristas españoles, portugueses y latinoameri-canos (hispánicos, brasileños, quebequenses y restantes francófonos) [hasta 2005], I (A-L), Zaragoza 2005, 266-267; Antonio Pérez MArtín, «El tratado sobre los conversos de Alonso Díaz de Montalvo», en Matilde ConDe sAlAzAr, Antonio Pérez MArtín, Carlos Del vAlle roDríGUez, Alonso Díaz de Montalvo. La causa conversa. Con una colaboración de Ricardo Guerrero Sancho, Cronista del Excmo. Ayuntamiento de Arévalo, Aben Ezra Ediciones, Ayuntamiento de Arévalo, Madrid 2008, 69-101.[En el presente estudio recojo algún párrafo del último estudio mio citado y a él me remito para más detalles sobre lo aquí expuesto en lo referente a la vida y obras de Alonso Díaz de Montalvo].

19. Antonio Pérez.indd 592 12/04/16 12:57

Page 3: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

593EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

A ambos «Corpora iuris» hay que añadir las glosas y comentarios a los mismos, los escritos de los romanistas, clasificados en glosadores y comen-taristas o consiliatores, y de los canonistas, clasificados en decretistas y de-cretalistas. Todo ello constituye la base de la enseñanza en ambas Facultades de Derecho (la Civil o Cesárea y la Canónica o Pontificia) en todas las Uni-versidades continentales dependientes del pontífice de Roma, dando lugar a la formación del «ius commune» o Derecho Común, dialécticamente con-trapuesto a los «iura propria» o derechos propios de un territorio concreto.2

Alonso Díaz de Montalvo fue procurador del común de Huete, corregi-dor en Baza y Murcia (1444-45), gobernador y alcalde mayor de la Orden de Santiago en Castilla, juez pesquisidor en Madrid, oidor de la Audiencia y chancillería de Valladolid, y miembro del Consejo Real y refrendario, al servicio de Juan II, Enrique IV y de los Reyes Católicos. En 1476, con 70 años de edad se retira a Huete, dedicando los 23 años de vida de que todavía disfrutó a la elaboración y publicación de sus principales obras jurídicas.

2. obrAs

Alonso Díaz de Montalvo es autor de las siguientes obras jurídicas:

a) Ordenamiento de Leyes3

Esta obra recibe también los nombres de Compilación de leyes, Orde-nanzas Reales de Castilla o usualmente el de Ordenamiento de Montalvo.

2 Para una visión general del «ius commune» en la Edad Media cf. Helmut CoinG (dir.), Handbuch der Quellen und Literatur der neueren europäischen Privatrechtsgeschichte, I. Mittelalter (1100-1500) Die Gelehrten Rechte und die Gesetzgebung, C. H. Beck’sche Velagsbuchandlung, München 1973.

3 Cf. D. CleMenCín, «Elogio de la Reina Católica doña Isabel» , Memorias de la Real Academia de la Historia, VI, Madrid 1821, 208-220; A. De ávilA MArtel, «Apuntes sobre algunas ediciones incunables de las Ordenanzas reales de Castilla», en Boletín del Seminario de Derecho Público de la Escuela de Ciencias Jurídicas y Sociales 37-44 (Santiago de Chile, 1947-48), 437-446; Antonio Pérez MArtín, «Legislación del Antiguo Régimen (1474-1808)», en: Antonio Pérez MArtín y Johannes Michael sCholz, Legislación y Juris-prudencia en la España del Antiguo Régimen, Valencia 1978, 15-20; Emiliano González Díez, «Las Ordenanzas Reales de Castilla», en Compilación de Leyes del Reino, de Alfonso Díaz de Montalvo, realizada en el año de 1484, edic. facsímil, Valladolid, Lex Nova, 1986; Carlos Petit, «Montalvo y su Ordenamiento», introducción en papel a edic. en microfi-chas de Ivy A. CorFis, Text and Concordance of the Ordenanzas Reales, I-1338, Biblioteca Nacional Madrid, Madison, The Hispanic Seminary of Medieval Studies, 1990; M. J. MAríA e izqUierDo, Las fuentes, cit. supra n. 1.

19. Antonio Pérez.indd 593 12/04/16 12:57

Page 4: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

594 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

La legislación castellana a mediados del siglo XV era muy abundante y repetitiva y de difícil consulta. Por ello las Cortes en repetidas ocasiones pidieron al rey que encargara a alguien la recopilación de la legislación cas-tellana. Finalmente las Cortes de Toledo de 1480 hicieron este encargo a Alonso Díaz de Montalvo, que éste acepta y publica en 1484.4 Su contenido está estructurado en 8 libros que tratan:

1º) Derecho eclesiástico.2º) Derecho del rey, su corte y tribunales.3º) Derecho procesal civil y criminal.4º) Derecho de las clases privilegiadas y derecho de guerra.5º) Derecho de familia, de sucesiones, de contratos y de obligaciones.6º) Derecho fiscal: rentas reales y sus oficiales, las tercias del rey, bienes

que no se pueden exportar ni importar, portazgos y tributos, guías, bienes encontrados y producto de un naufragio, derecho del rey al yantar.

7º) Derecho municipal de ciudades y villas.8º) Derecho penal adjetivo y sustantivo.

En esta obra Montalvo recoge la normativa castellana producida desde la época de Alfonso X (Fuero Real) hasta los Reyes Católicos (Cortes de Tole-do de 1480). La metodología que sigue en la compilación es básicamente la misma que, con sus méritos y sus defectos, se seguirá después en las reco-pilaciones posteriores: la Nueva (1567) y la Novísima Recopilación (1805), que ambas incorporan la casi totalidad de la obra de Montalvo.

b) Edición y glosas del Fuero Real5

Cuando Alfonso X sube al trono en 1252 existía en la Corona de Castilla una gran diversidad de normas, por lo que encarga al principal jurista de su corte, Jacobo de las Leyes6 que recoja en un libro el derecho por el que en

4 Esta editio princeps ha sido reproducida en edición facsímil por la editorial Lex Nova, Valladolid 1986 con un estudio introductorio de Emiliano González Díez, Compila-ción de Leyes del Reino. Ordenamiento de Montalvo (cf. supra n. 3). Esta edición se contiene también tanto en formato texto (fotos digitales), como en formato Word (transcripción a formato texto Word), en las reproducciones del CD de Admyte. Archivo digital de manus-critos y textos españoles Volumen 1, nr.10.

5 Antonio Pérez MArtín, «El Fuero Real y Murcia», en Anuario de Historia del Derecho Español 42 (1982) 55-96.

6 Cf. sobre este jurista los siguientes estudios de Antonio Pérez MArtín, «Jacobo de las leyes: datos biográficos», en Glossae. Revista de Historia del Derecho Europeo 5-6 (1993-

19. Antonio Pérez.indd 594 12/04/16 12:57

Page 5: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

595EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

adelante se debían regir su reino. Jacobo acepta el encargo y estructura su obra en cuatro libros que tratan:

1º) Un breve compendio de derecho eclesiástico y de derecho real y de la organización de justicia.

2º) Una suma del procedimiento del “ius commune” a seguir en los jui-cios.

3º) Derecho de familia, de sucesiones y de contratos, así como las rela-ciones entre los señores y sus vasallos y el pago de las deudas.

4º) Derecho penal: penas a imponer a quienes cometen delitos, y el esta-tuto de los romeros, de los navíos y de los rieptos.

Para su elaboración Jacobo tuvo en cuenta el código visigodo, los fueros municipales entonces existentes y las doctrinas del “ius commune”. Su in-fluencia en la configuración de la vida jurídica española es patente, ya que ha estado vigente en España hasta finales del siglo XIX.

Con la aparición de la imprenta se sintió la necesidad de imprimir el Fuero Real. Esta tarea la lleva a cabo Alonso Díaz de Montalvo. En torno a 1482 Montalvo publica la primera edición del Fuero Real con un aparato de glosas,7 que incluyen las ediciones posteriores hasta la de 1781.8 Es un

94) 279-331; «La obra jurídica de Jacobo de las leyes: las Flores del Derecho» en Cahiers de linguistique hispanique médiéval 22 (1998-99) 247-270; El Derecho procesal del «ius commune» en España, Instituto de Derecho Común Europeo, Universidad de Murcia 1999; «Jacobo de las Leyes: Ureña tenía razón», en Anales de Derecho, Universidad de Murcia, 26 (2008) 251-273.

7 Parcialmente se contienen, junto con las glosas al Ordenamiento de Alcalá, en el códice 90 de la Biblioteca de la Universidad Complutense de Madrid, Signatura 118-Z-17. Cf. José villA-AMil y CAstro, Catálogo de los manuscritos de la Biblioteca del Noviciado de la Universidad Central (Procedentes de la antigua de Alcalá), I, Códices, Madrid 1878, cod. 90. Según Fermín Caballero una primera versión del aparato de glosas al Fuero Real, más reducido que el que publicará después, Montalvo dedicó a su pariente y relator del Consejo Real, doctor Fernando Díaz de Toledo. Cf. Fermín CAbAllero, Noticias de la vida, cargos y escritos del Doctor Alonso Díaz de Montalvo, en Conquenses Ilustres, III: Doctor Montalvo, Madrid 1873, pp. 91-92. Citado por G. MArtínez Díez, «Análisis crítico del Fuero Real», en Leyes de Alfonso X, II, Fuero Real, Fundación Sánchez Albornoz, Ávila 1988, p.12, n. 3.

8 Una descripción de todas las ediciones del Fuero Real se encuentra en MArtínez Díez, «Análisis crítico del Fuero Real» , 12-21. Las doce primeras ediciones del Fuero Real, que cronológicamente se extienden de 1480 a 1781, todas contienen el aparato de glosas de Alonso Díaz de Montalvo. Las ediciones posteriores a esa fecha sólo recogen el texto alfon-sino, pero no el aparato de glosas de Montalvo. Sobre la edición de 1781 cf. infra nota 24

19. Antonio Pérez.indd 595 12/04/16 12:57

Page 6: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

596 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

complemento al que había compuesto Arias de Balboa, todavía inédito. En dicho aparato se contiene un conjunto de tratados o glosas extensas que se refieren a el Consejo del rey,9 los derechos del primogénito del rey,10 la desobediencia al rey,11 si el privilegio de inmunidad o libertad concedido por el príncipe a un colegio se puede perder por desuso o prescribir,12 el método de estudio,13 el proceso criminal contra el ausente,14 la influencia de la edad en los negocios,15 la prescripción,16 el matrimonio,17 los francisca-nos no pueden recibir mandas,18 quién hereda al padre difunto que deja un hijo que no acepta la herencia,19 la potestad del Príncipe para legitimar con

y Jesús vAllejo, «El Fuero Real bajo las luces, o las sombras de la edición de 1781», en Initium. Revista catalana d’Historia del Dret 1, Homenatge al Prof. Josep M. Gay Escoda, Barcelona 1996, 611-643. Sobre el Fuero Real en general cf. A. Pérez MArtín, «La obra legislativa alfonsina y puesto que en ella ocupan las Siete Partidas», en Glossae, Revista de Historia del Derecho Europeo 3 (1992) 19-24 y bibliografía allí citada.

9 Incluido en la glosa ‘Hovimos consejo’ en Fuero Real proemio, pp. 6-12 de edición de 1781 citada supra nota precedente.

10 Incluido en la glosa ‘A su fijo’ en Fuero Real 1.3, pp. 22-42 de edición de 1781 citada supra nota 8.

11 Fue hecho por encargo del rey Juan II contra cierto conde “Regis Datiae Carlinae nomine”; está incluido en la glosa ‘Hayan la pena’ en Fuero Real 1.4, pp. 44-54 de la edición de 1781 citada supra nota 8.

12 Incluido en la glosa a ‘Siempre guardadas’ en Fuero Real 1.5, pp. 55-57 de edición de 1781 citada

13 Incluido después de la glosa ‘Que no sabe la ley’ en Fuero Real 1.5.4, pp. 73-78 de la edición de 1781.

14 Incluido en la glosa ‘Ninguno de justicia’ en Fuero Real 1.10.7, pp. 120-122 de la edición de 1781 citada supra y en la glosa ‘Fagan del justicia’ en Fuero Real 2.3.4, pp. 198-204 de la edición de 1781 citada.

15 Incluido en la glosa ‘De menor edad’ en Fuero Real 1.11.7, pp. 145-149 de la edición de 1781 citada.

16 Incluido en la glosa ‘Porque es por tiempos señalados’ en Fuero Real 2.11.7, pp. 289-296 de la edición de 1781 citada.

17 Incluido al principio del libro III, pp. 1-4 de edición citada de 1781.18 Incluido en la glosa ‘Ni a home de religion’ en Fuero Real 3.5.10, pp. 73-78 de la

edición de 1781. 19 Incluido en la glosa ‘Ambos los abuelos’ en Fuero Real 3.6.10, pp. 105-108 de

edición de 1781.

19. Antonio Pérez.indd 596 12/04/16 12:57

Page 7: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

597EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

efectos hereditarios,20 potestad del Príncipe y del Papa,21 qué hacer cuando una cosa que vale 2.000 se permuta con otra que vale sólo 100,22 contratos usurarios,23 los conversos del judaísmo24, consecuencias del caso fortuito25 y hay que evitar el trato con las mujeres.26

c) Edición de las Siete Partidas

Las Siete Partidas es la principal obra jurídica de Alfonso X el Sabio. En ella se recoge la ciencia jurídica que se enseñaba entonces en todas las Facultades de Derecho europeas. Está dividida en siete partes [Partidas] que tratan de:

1ª) Las fuentes del Derecho y principales normas del Derecho Canónico.2ª) El estatuto del emperador, de los grandes señores y del rey, finali-

zando con el tratamiento de los Estudios Generales, siguiendo el modelo de Bolonia.

3ª) El derecho a seguir en los juicios y al final el tratamiento de los dere-chos reales: propiedad, posesión y servidumbres.

4ª) El derecho matrimonial y de familia, el estado de los hombres, con-cluyendo con con un tratado sobre el derecho feudal y otro sobre la amistad.

5ª) El derecho de los diversos contratos del derecho privado y del dere-cho mercantil.

20 Incluido en la glosa ‘Facer legitimo’ en Fuero Real 3.6.17, pp. 115-118 de edición de 1781.

21 Incluido en la glosa ‘Ca asi como el Apostolico’ en Fuero Real 3.6.17, pp. 118-146 de edición de 1781.

22 Incluido en la glosa ‘Cambiar’ en Fuero Real 3.10.13, pp. 193-204 de edición de 1781.

23 Incluido en la glosa ‘El peño’ en Fuero Real 4.2.6, pp. 327-334 de la edición de 1781.24 Incluido en las páginas 339-353 de El Fuero Real de España diligentemente hecho

por el noble rey don Alonso IX: glosado por el egregio doctor Alonso Díaz de Montalvo. Asimismo por un sabio doctor de la Universidad de Salamanca addicionado, y concordado con las siete Partidas, y Leyes del Reyno: dando a cada Ley la addicion que convenia. Tomo II, Madrid, Oficina de Pantaleón Aznar, 1781. Publicado y comentado en la obra de M. ConDe sAlAzAr, A. Pérez MArtín y C. Del vAlle roDríGUez citada supra n. 1.

25 Incluido en la glosa ‘Por ocasión’ en Fuero Real 4.5.11, pp. 396-401 de la edición de 1781.

26 Incluido en la glosa ‘Si muger’ en Fuero Real 4.6.7, pp. 404-411 de la edición de 1781.

19. Antonio Pérez.indd 597 12/04/16 12:57

Page 8: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

598 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

6ª) El derecho de sucesiones, finalizando con el tratamiento de la tutela de bienes para los huérfanos.

7ª) El derecho penal, tanto el sustantivo (delitos y penas) como el adje-tivo (el procedimiento criminal), finalizando, a imitación del Digesto jus-tinianeo, con la significación de las palabras y cosas dudosas y las reglas jurídicas.

Las Siete Partidas es la obra jurídica más importante creada en España, vigente en todo el histórico imperio hispano.

Para su mejor conocimiento al aparecer la imprenta los Reyes Católicos encargan a Alonso Días de Montalvo su impresión, 27 que realiza la primera edición impresa de las Partidas en Sevilla en 1491, por Meinardo Ungut, alemán, y Lanzalao, polaco, corriendo con los gastos económicos el salman-tino Juan de Porres y el genovés Guido de Lavezariis.28 A ella siguen otras (Sevilla 1491 por los alemanes Paulo de Colonia, Juan Pegniczer de Nu-remberg, Magno y Tomás, corriendo con los gastos de impresión Rodrigo de Escobar y Melchor Gurrizo, mercaderes de libros; Venecia 1501 por el florentino Lacantonio de Giunta, corriendo con los costes el genovés Guido de Cabezariis; Venecia 1528, por el impresor Lacantonio Giunta y revisada por el doctor Francisco de Velasco, burgalés; Alcalá de Henares 1542 por Juan Brocar29 y Medina del Campo por Guillermo Milli; Lyon 1550 por

27 Pérez MArtín, «La obra legislativa alfonsina», 9-63; íDeM, “Las fuentes romanas de las Partidas”, Glossae Revista de Historia del Derecho Europeo 4 (1992) 215-246; íDeM, «Las Siete Partidas, obra cumbre del Derecho Común en España», en Le Droit commun et l’Europe. El Derecho Común y Europa. Journées internationales d’histoire du droit de l’Escorial. Jornadas internacionales de historia del derecho de El Escorial, Actes, L’Escorial, 3-6, juin, 1999, Actas, 3-6 de junio de 1999, Madrid, Dykinson, 2000, 21-34; íDeM, «Las redacciones de la primera Paretida de Alfonso X el Sabio», en Revista Española de Derecho Canónico 71, Núm. 176, Universidad Pontificia de Salamanca, Enero-Junio 2014, 21-37.

28 Ha sido reproducida en edición facsímil por la editorial Lex nova, Valladolid 1988, con un estudio introductorio de G. Martínez Díez (cf. supra n. 1). Esta edición se contiene también tanto en formato texto (fotos digitales), como en formato Word (transcripción a formato texto Word), en las reproducciones del CD de Admyte. Archivo digital de manus-critos y textos españoles Volumen 1, nr.9,

29 Es la edición que utilizo en el presente estudio existente en la Biblioteca del Área de Historia del Derecho de la Universidad de Murcia: [Portada] Las Siete Partidas del sabio rey don Alfonso Nono: por las quales son deremidas / e determinadas las questiones e pleytos que en España ocurren. Sabiamente sacadas de las leyes naturales / e de las fazañas antiguas de España. Con la glosa del egregio doctor Alfonso diez de montalvo que da razon de cada ley: e a los lugares donde se tomaron las buelve. E con la adicion de todas las otras

19. Antonio Pérez.indd 598 12/04/16 12:57

Page 9: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

599EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

nuevas leyes: emiendas: correcciones que despues por los Reyes successores fueron fechas. E nuevamente con consejo y vigilancia de sabios hombres corregidas y concertadas con los verdaderos originales de España: y añadidas las leyes y medias leyes que en algunas partes faltavan. ya de los muchos vicios y errores que tan indignamente antes las confundian con gran diligencia alimpiadas y a toda su primera integridad restituydas. [folio 1v] Prólogo del impresor Joannes Brocarius complutensis typographus dirigido al lector en el que le indica que en la edición se han corregido los errores de versiones anteriores. Prólogo de Alonso Díez de Montalvo en el que indica que las Partidas son leyes vigentes, pero “porque las dichas leyes de las partidas / por vicios de los scriptores / no estan corregidas y en muchos libros dellas algunas leyes se fallavan viciosas: desseando el servicio de sus altezas acorde de concertar, poner y copilar las dichas partidas en un volumen segund que ellas estan sabia-mente ordenadas; declarando por relacion en suma las leyes y concordanças: y correciones de algunas por las dichas leyes nuevas que despues de las dichas siete partidas fueron fechas y ordenadas por los dichos señores Reyes sus progenitores y por sus Altezas: poniendo las dichas addiciones sobre titolos y materias convenientes: y poniendo las remissiones que fazen al caso a cada una ley”. Sigue la indicación de los 25 títulos de la Primera Partida, advirtiendo que el título 20 de la presente edición (De las ofrendas) faltaba en ediciones anteriores. A partir del folio 2r se reproduce tanto el texto de las Partidas de Alfonso X como el aparato de glosas de Alonso Díez de Montalvo.

En el folio 197r del segundo volumen, finalizado el texto de las Partidas y las glosas de Montalvo se añade: «Explicit liber auro utilior et preciosior septem partitarum a nobilissimo rege Alfonso nono divinitus conditus cuius sacratissime leges a chistianissimis rege Fernando & regina Elisabeth iubentur ut iacent ad unguem inviolabiliter observari: reservata sue maies-tati earum legum interpretatione, correctione, emendatione & declaratione: & quia antiquitus pro principe & eius salute omnes populi errabant & ieiunabant quolibet anno. iij. die mensis Ianuarii: ut est textus Codice, de oblatione votorum, lege unica, libro xii (C.12.48(49).1) et in lege Si calumnietur, § j, de verborum significatione (D.50.16.233.1). omnes ergo subditi pro eorum vita & actionibus tenemur omnipotentem deum cuius vices ipsi gerunt corde & ore orare quoniam ipsi vigilant & nos quiete dormimus. Oremus igitur dicendo. O altissime creator omnium creaturarum: claritas eterna hominum, salus indeficiens a quo orbis totius elementa processerunt & eorum dispositio in universo gubernatur qui feliciter bella peragis / pacem decoras & statum gubernas humanum, per quem reges regnant & potestates scribunt iustitiam te humiliter supplicamus ut qui fidelissimis filiis tuis Regi et regine gubernacula regnorum Hispanie divinitus commisisti a te ipsi cum eorum plebe sanctissime conserventur & te auctore ab omnibus periculis liberentur & que supra scripsi ad tuam gloriam et honorem posteritati tradantur per Christum Dominum nostrum &.» En el folio 197v del tomo II se pone: «La impression del libro. Estas siete partidas fizo collegir el muy excellente Rey / don Alfonso el nueno / con intento muy virtuoso: que sus Reynos de Castilla y de Leon y todos los otros sus Reynos y señorios / se rigiessen llanamente en buena justicia / sin algunas otras intricaciones litigiosas. E seyendo obra soberanamente provechosa / y de mucha autoridad; porque en la recolecion destas dichas leyes / entendieron los mas famosos letrados juristas / que a la sazon se fallavan en la christiandad. Parecio a los Serenissimos y muy altos y muy poderosos don fernando y doña ysabel / Rey y Reyna de Castilla y de Leon y de Aragon y de Sicilia. etc. que se deviessen poner en los logares convenientes de los capitulos de las principales leyes que en estas siete partidas se contienen / las addiciones del doctor de

19. Antonio Pérez.indd 599 12/04/16 12:57

Page 10: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

600 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Matías Bonhomme, a costa del sevillano Alonso Gómez y del salmantino Enrique Toti).30 Posteriormente no se vuelve a editar por la aparición en 1555 de la edición de Gregorio López,31 que es la que a partir de esa fecha se utilizará en los tribunales. Montalvo realiza esta edición por encargo de los Reyes Católicos para poder disponer de un texto fiable, ante los errores y defectos de los manuscritos que contenían las Partidas. Como se indica en la editio princeps su labor consistió en “concertar, poner e compilar las dichas Partidas”. No nos consta la base textual que utilizó para la edición, si el ejemplar declarado auténtico por Alfonso XI, o una copia suya, o un texto elaborado por el mismo Montalvo a base del cotejo de varios códices. Me inclino a pensar que fundamentalmente se basó en un solo manuscrito, sobre todo si se tiene en cuenta que la primera edición tiene bastantes errores de interpretación de las abreviaturas, que contendría dicho supuesto códice, errores que implican generalmente desconocimiento de la terminología ju-rídica y por ello estimo que esos errores hay que achacarlos al impresor y no a Montalvo. En todo caso esos errores fueron subsanados en ediciones posteriores.32

Montalvo. Las quales ultimamente fueron impressas en la muy noble villa y florentissima Universidad de Alcala de Henares / en casa de Joan de Brocar / el qual desseando que la obra fuesse perfectamente impressa con toda diligencia: y a consejo de personas muy doctas y letrados insignes trabajo con mucho cuydado corregirlas y emendarlas / concordandolas con originales antiguos de mano / y los mas verdaderos exemplares de molde: las quales fueron acabadas de imprimir el primero dia del mes de Março / Año de nuestro salvador Jesu Christo M. D. XLII.». Tras un folio en blanco sigue el «Compendio sumario sobre las siete partidas de Francisco de Velasco Burgasio professor de divino e humano derecho» siguiendo el ejemplo de Guillermo Durante y de Ludovico Boloñino.

30 Para estas ediciones y otras supuestas cf. MArtínez Díez, Alonso Días de Montalvo, 5-13.

31 Sobre las diferencias, más bien pocas, entre la edición de Montalvo y la de Gregorio López, cf. MArtínez Díez, Alonso Díaz de Montalvo, 10; cf. también pp. 10-11 donde señala las diferencias entre la edición de Montalvo y la de la Real Academia de la Historia de 1807.

32 En todo caso en la portada de la edición de 1542 citada supra nota 29 se indica expresamente que se tuvieron en cuenta varios códices de las Partidas, afirmación que se repite al final de la obra, folio 197v; después de indicar que las imprime Joan de Brocar se añade: «el qual desseando que la obra fuesse perfectamente impressa con toda diligencia y a consejo de personas muy doctas y letrados insignes, trabajo con mucho cuydado corregirlas y emendarlas, concordandolas con los originales antiguos de mano, y los mas verdaderos exemplares de molde».

19. Antonio Pérez.indd 600 12/04/16 12:57

Page 11: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

601EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

d) Glosas al Ordenamiento de Alcalá (1348) y al Ordenamiento de Bri-viesca (1387)

Consta que Díaz de Montalvo escribió un aparato de glosas al Ordena-miento de Alcalá de 1348, ya que lo cita en sus glosas al Fuero Real,33 y al de Briviesca de 1384. Pero ¿donde se encuentras dichos aparatos de glosas? Lo desconozco. En todo caso mantengo que no son de Alonso Días de Montal-vo los aparatos de glosas al Ordenamiento de Alcalá y al Ordenamiento de Briviesca que le han atribuido diversos estudiosos como Ureña34 y Martínez Díez,35 sino de Juan Arias Dávila.36

e) Repertorios de Derecho Canónico y de Derecho real castellano

En 1477 Montalvo publica en Sevilla su Compendium manuale o Re-pertorium quaestionum super Nicolaum de Tudeschis con 539 voces de tér-minos de Derecho canónico, ordenados alfabéticamente, en los que sigue al Abad Panormitano. Fue editado en Sevilla (1477), en Lyon (1484) y en Nuremberg (1485).

En 1485 Díaz de Montalvo publica en Salamanca una (Secunda) compi-latio legum et ordinationum regni Castelle, o repertorio alfabético del de-recho castellano con 332 voces o epígrafes, en el que toma como base de referencia su Ordenamiento de leyes. Fue reeditado en Sevilla (1496) y en Salamanca (1549).

f) Otras obras

Menéndez Pelayo en su Inventario Bibliográfico y Fermín Caballero en su estudio sobre Alonso Díaz de Montalvo indican que son también obras de

33 Las cita, por ejemplo, en las siguientes glosas: ‘contra el rey’, en Fuero Real 1.2 (pp. 17 y 18 de edición citada supra nota 8), ‘juren’, en Fuero Real 1.7 (p. 80 de ídem), ‘de mueble’ en Fuero Real 2.3.5 (p. 80 de ídem), ‘no sea tenudo’, en Fuero Real 2.6.1 (p. 220 de ídem), ‘mas creidas’, en Fuero Real 2.8.2 (p. 228 de ídem), ‘quinientos sueldos’, en Fuero Real 2.3.4 (p. 230 de ídem), ‘de la sentencia’, en Fuero Real 2.13.1 (p. 309 de ídem), ningun home ni a home’, en Fuero Real 4.4.18 (p. 375 de ídem).

34 Rafael De UreñA y sMenjAUD, Los incunables jurídicos de España, Madrid 1929, 30.35 MArtínez Díez, Alonso Díaz de Montalvo, 4.36 Antonio Pérez MArtín, «Las glosas de Arias de Balboa al Ordenamiento de Alcalá.

Su edición y estudio», en Aspekte europäischer Rechtsgeschichte. Festgabe für Helmut Coing zum 70. Geburtstag, Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1982, 245-292, esp. 253-257; íDeM, «El Ordenamiento de Briviesca de 1387 y sus glosas», en: Ángel GAlinDo GArCíA, Arias Dávila: Obispo y Mecenas. Segovia en el siglo XV, Biblioteca Salmanticensis, Estudios 197, Salamanca 1998, 355-401, esp. 367-368.

19. Antonio Pérez.indd 601 12/04/16 12:57

Page 12: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

602 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Montalvo los siguientes opúsculos: Cuaderno de las Alcabalas de los Reyes Católicos (1486); De Concilio regis; glosas a las Leyes del Estilo (1497); el Quaderno de leyes y nuevas decisiones sobre las dubdas del Derecho, Toro 1505; Quaderno de las Ordenanzas y arancel de Derechos que las justicias y escribanos del reino han de llevar por razón de sus oficios, Burgos 1538; Leyes del quaderno nuevo de las rentas del alcabalas y franquezas..., Cuenca 1539.

g) El aparato de glosas a las Siete Partidas

En las dos primeras ediciones de las Partidas Alonso Díaz de Montalvo se limita a incluir, después de cada ley alfonsina, las concordancias con otras leyes de Partidas y remisiones a otros textos legales (Fuero Real, Leyes del Estilo, Ordenamientos de Cortes y las Ordenanzas reales u Ordenamien-to de Montalvo). A partir de la edición de 1491 añade además un aparato de glosas,37 mucho más breves que las que dedicó al Fuero Real, a las que cita con frecuencia; sólo en contadas ocasiones tiene algunas glosas algo más extensas sobre los temas siguientes:

1º) Alfonso X,38. En esta glosa Montalvo, después de loar la labor legis-

37 En el MS 140 de la Biblioteca de Santa Cruz de Valladolid se contiene un extracto del aparato de glosas de Alonso Díaz de Montalvo. En él, por lo que he podido examinar, se recogen todas las glosas, pero no en su integridad, sino sólo su contenido inicial. Se omiten todas las consideraciones sobre el origen de cada ley y sus concordancias y citas de textos legales y de juristas. Al final se indica el nombre del copista: «Iste partite sunt scripte per me agustinum flamingum alias Ostoem Godtheeren». Para la descripción del códice cf. Mª de las Nieves Alonso - Cortés, Catálogo de manuscritos de la Biblioteca de Santa Cruz, Univer-sidad de Valladolid, Biblioteca, Valladolid 1976, 113-114.

38 Incluido al inicio del prólogo a las Partidas, fol. 2r de la edición de Las Siete Partidas del sabio Rey don Alfonso nono por las quales son deremidas e determinadas las questiones e pleytos que en España ocurren. Sabiamente sacadas de las leyes naturales, ecclesiasticas e imperiales e de las fazañas antiguas de España. Con la glosa del egregio doctor Alfonso Diez de Montalvo que da razon de cada ley e a los lugares donde se tomaron las buelve. E con la addicion de todas las otras nuevas leyes, emiendas, correciones que despues por los Reyes successores fueron fechas. E nuevamente con consejo y vigilancia de sabios hombres corregidas y concordadas con los verdaderos originales de España y añadidas las leyes y medias leyes que en algunas partes faltavan. Ya de los muchos vicios y errores que tan indig-namente antes las confundian con gran diligencia alimpiadas y a toda su primera integridad restituydas, Alcalá de Henares, Joan de Brocar, 1542. Esta es la última edición que se hace tanto de las Partidas, como del aparato de glosas de Alonso Díaz de Montalvo, ya que pierde interés al aparecer en 1555 la edición y aparato de glosas de Gregorio López, publicada en Salamanca por Andrés de Portonaris, lo que ocasionará que actualmente sean muy escasos

19. Antonio Pérez.indd 602 12/04/16 12:57

Page 13: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

603EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

lativa y bélica tanto de Alfonso X (al que él llama IX) como de los ReyesCatólicos, Fernando e Isabel, se refiere al aparato de glosas del que él es autor:

«Ad honorem igitur et laudem Jesu Christi salvatoris nos-

tri eiusque matris gloriose, necnon et ad servitium sacratissi-morum dominorum nostrorum regis et regine, gratie sumens aliquid de penuria et tenuitate ingenii ultra vires meas, licet te-pidus et diffidens de capacitate ingenii, me sciam tanto honori disparem, spem tamen in gratiam domini nostri firmiter tenen-do. Ego indignus doctor alfonsus didaci de montalvo, suarum celsitudinum suorumque progenitorum antiquior et minimus consiliator et auditor sui servitii, zelo intimo summoque amore spiritus sancti, gratia postulata et dirigente, proposui huius libri utilissimas leges cum antiquis cesareis legibus, a quibus ortum et originem habuerunt, et cum iure canonico pro maiori par-te simpliciter concordare. Aliquas doctorum determinationes approbatas simpliciter addendo, alia remittendo secundum su-biectas materias, in quo levi repertorio hunc ordinem observare censui. Casus summarios legum premittam, quod pro maiori parte a repertorio auro et multum utilli partitarum per alpha-betum peregimus vulgariter nuncupato composito assumpsi ordinem antiquorum doctorum reportando, ut in glosis fori le-gum servavi. Ea enim que sunt tradita a magistris scribo post terga metentium, quasi spicas coligendo, ut dicitur Lu ij.39 Et licet iam sum in senili etate constitutus, eximii tamen Catonis exemplum sequens, qui lxxxvi annum agens grecis literis post latinas petiit erudiri. Licet sene inquit magna dementia est su-pervacua addiscere in tanta temporis egestate. Attendat igitur legens quod licet laudabilior est qui factum emendat, quam qui prius adinvenit, ut Codice, de novo codice componendo, lege 1, § Omnibus autem (C.Proemmium). Maximus tamen labor mihi est incognita per revolutionem librorum de novo querere.

los ejemplares de las ediciones de las Siete Partidas con las glosas de Montalvo. Utilizo el ejemplar conservado en la Biblioteca del Área de Historia del Derecho de la Universidad de Murcia de la edición de 1542 a la que un antiguo poseedor añadió algunas glosas manuscritas cuyo contenido son citas bibliográficas.

39 En realidad la cita se refiere a Rut 2.3.

19. Antonio Pérez.indd 603 12/04/16 12:57

Page 14: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

604 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Pariter ergo sustineat lector si in hoc opere plures reperiat erro-res et defectus, quia incepi et implevi eum in etate in qua virtus deficit, memoria torpescit et oculi caligant. Quo circa non tam delatrantium ore canino percutientium quam de optimorum pia interpretatione confidens, opus aggredior. Actiones igitur meas o bone Jesu aspirando preveni et adiuvando prosequere ut cuncta mea opera a te semper incipiat et per te cepta finiatur. Amen».

2º) Privilegios de los clérigos.40 En esta glosa Montalvo recuerda que como se recoge en Génesis 47 las tierras de los sacerdotes judíos no estaban sometidas al faraón y expone por extenso los privilegios de que gozan la Iglesia y los clérigos:

«Nam plura sunt privilegia tam a deo quam a papa et a prin-cipibus seculi ecclesie et clericis concessa… Sunt enim pri-vilegia concessa universali ecclesie religonis necessitatis seu debiti obsequii gratia et sacerdotibus concessa, quae intemera-ta et invio lata cunctis debent manere temporibus… Talia na-mque privilegia quieto et inconcusso iure a principe, pietatis consideratione concessa, debent servarri… Nec possunt aliqua improvitate convelli, et nulla novitate mutari… Lex ergo con-tra huius libertatem ecclesie condita secundum utriusque iuris dispositionem est nulla… A spradictis namque exactionibus clerici sunt immunes, quia dii et Angeli in divinis eloquiis nun-cupantur. Et taliter a principibus sunt honorandi, quod dicte tolerationes seu munera ab eis extorqueri non valent…

Corroboratur quod dictum est per hanc legem que funda-tur per historiam pharaonis. Nam de omni terra egypti solvitur regi quinta pars, preter terram sacerdotum, que libera est ab hac condictione… Preterea clericus non tenetur ad collectam quam pater eius laicus solvere consuevit de re translata in clericum… Item clerici non tenentur ad collectas nec ad gabellas, quia sunt extraordinaria munera que non subditis non possunt imponi… Preterea vectigalia non tenentur solvere clerici, etiam si per li-cita statuta fuerint imposita, quia est onus personale et persona

40 Incluida en la glosa ‘que faraon’ en Partidas 1.7.50, fol. 33rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 604 12/04/16 12:57

Page 15: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

605EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

clerici nullo modo est laico subiecta… Preterea non potuit se-cularis princeps in preiudicium ecclesie seu sue immunitatis, nec super rebus dei dedicatis, que sancta sanctorum efficiuntur, statuere nec ordinare… Preterea nulla lex seu statutum potest facere clericorum bona tributaria. nisi exprimat spem, qualita-tem et quantitatem tributi. Nam si non habeat certam et ordi-natam formam prestationes, nec sunt uniformia, sed variantur secundum contingentia negociorum, non possunt dicti tribu-ta… Item clerici non debent insistere ne ab eis dictum tributum solvatur, quia sicut christiani reges pro eterna vita pontificibus indigent, sic et pontifices pro censu temporarium rerum legibus utuntur… Preterea clerici qui non sunt contenti decimis et pri-mitiis, predia, villas, castella et civitatem possident, ex quibus cesari debent tributa, non excusantur iuxta illud ‘Reddite que sunt cesaris’ etc (Mt. 22.21).… Nec clerici possunt contrariis pactionibus seu privilegiis adiuvari… Et sic fuit determinatum in concilio serenissimi domini regis Joannis II, domini mei, cuius anima requiescat in gloria per omnes de consilio per ra-tiones et iura supra allegata… »

Montalvo dedica la parte final de la glosa a rebatir todos los argumentos alegados por los contrarios a los privilegios de la Iglesia y de los clérigos.

3º) Definición de religiosos, estatuto jurídico de la Orden de Santiago de la Espada y consecuencias jurídicas para la nulidad del proceso y ejecución de don Álvaro de Luna y de la confiscación de sus bienes.41

En la glosa precedente a esta Montalvo define en primer lugar a los re-ligiosos:

«Religiosus est qui relicto seculo aliquam religionem intrat et promittit eius observantiam pro dei servitio. Dicitur religio-sus seu regularis quasi relegans seipsum seu ligans se obedien-tie maioris, ut sunt monachi, canonichi regulares. Alii autem sunt quasi religiosi sine regula, hoc dicit. Regulares sunt qui ad vivendum regulariter se astringunt, sive sint monachi, sive canonici regulares. E si a se forum monachorum consortio non

41 Incluida en la glosa ‘Como religiosos’ en Partidas 1.7.1, fols. 36rv de edición citada supra.

19. Antonio Pérez.indd 605 12/04/16 12:57

Page 16: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

606 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

putentur seiuncti, regula tamen inserviunt laxiori… In multis tamen eorum conditio coincordat... Secus est in conversis non professis, qui se et sua non dedicarunt deo... Et nota quod re-ligiose persone sunt hospitalarii hierosolymitani largo modo, quia non possunt contrahere matrimonium et promittunt obe-dientiam superiori, nec possunt ab illo statu retrocedere, unde istis et ordini eorum conferuntur ecclesie vel decime...»

En esta glossa Montalvo vuelve a definir a los religiosos:

«Dicunt enim religiosi largo modo qui in propriis domi-bus religiose vivunt quamvis non professi... An autem magis-ter ordinis beati Jacobi de Spata et comendatores dicti ordinis dicantur ecclesiastice persone et videtur quod de iure comuni dicuntur milites laici... Sunt enim de iure vere laici et curie seculari subiecti... Sed quia privilegia romanorum pontificum, signanter Alexandri pape tertii iii nonas Julii inditione viii incarnationis dominice M.clxxv, pontificatus sui anno xv, ad supplicationem cuiusdam honorabilis militis nomine Petri fer-nandi de fuen encalada. Qui primitus fuit magister dicti ordi-nis institutus et confirmatus per dictum dominum Alexandrum papam, fuit dispositum ut tam magistrum quam preceptores et fratres dicti oridinis ipse papa reciperet ac retexet in specia-les ac proprios sacro sancte romane ecclesie filios, et ordinem suum auctoritate apostolica confirmaverit, statuens ut quicum-que possessiones, quecumque bona in presentiarum iuste et le-gitime possidebant, aut in futurum concessione pontificis seu largitione regum vel principum aut aliis iustis modis poterunt adipisci, firma eis suisque successoribus et ilibata permanerent. Et sequitur quod quicumque in eis manus iniecerit violentas esset excomunicatus etc. Et in aliis privilegiis romane sedis, que dictus ordo haberet, expresse cavetur quod magister dicti ordinis est immediate sedi apostolice subiectus et assumitur per canonicam electionem, et est totius ordinis prelatus religiosus et ecclesiastica persona et cum sit ordo a sede apostolica ap-probatus et confirmatus... Dicitur enim prelatus qui perpetuam habet dignitatem... Ex quibus traditur incidenter quod nobi-lissimus rex Joannes ii, cuius anima requiescat in gloria, non potuit de iure ad mortem condempnare, nec bona confiscare nobilis militis domini alvari de luna, olim magistri dicti ordi-

19. Antonio Pérez.indd 606 12/04/16 12:57

Page 17: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

607EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

nis, cui deus parcat propter delicta seu proditionem per eum commissam, et hoc propter carentiam iurisditionis, cum iuris-ditio sit penitus diversa... Et hoc cognitum per dictum regem Joannem post mortem dicti magistri humiliter petiit et obtinuit absolutionem a domino Papa pro se et pro cunctis, qui sacro consilio astiterunt seu culpabiles fuerunt morti dicti magistri. Et gratia eorum, que dicta sunt est notandum, quod etiam ultra defectum iurisditionis processus domini regis fuit nullus tam contra personam quam contra ipsius militis bona, que nullitas deprehenditur ex forma ipsius processus. Nam cum ipse magis-ter, domini regis mandato, fuisset incarceratus, non tamen fuit citatus, auditus nec confessas nec iudicialiter convictus. Et licet princeps superiorem non recognoscens potest sine acusatione de absoluta potestate informari conscientia in notoriis ad exe-cutionem criminis procedere... Tutior tamen et probabilior est opinio, quod ipse delinquens citetur quantumcumque crimen sit notorium, quia defensionis facultas a iure provenit natura-li... Ex quibus traditur correlarium, quod princeps in puniendo aliquem pena corporali, non potest uti plenitudine potestatis, et sic nec in penis corporalibus infligendis».

A continuación Montalvo trata de responder a los argumentos contrarios a su postura y continúa:

«Et quia nunc fertur quod super bonis confiscatis dicti mi-litis, necnon et super bonis maioratus filii primogeniti eius in-cipit tractari magnus conflictus iudicialis inter suos heredes et alios milites in curia et coram consilio dominorum regis et re-gine. In qua lite sunt dubia difficilia determinanda. Ex quibus non solum magni labores et expense sperantur inter partes, sed et alia damna et repentina bella, ex quibus respublica posset perturbari. Et ad ista evitanda provident iura, quod quando lis est multum intricata et diu duratura, iudex potest compellere partes ad concordiam, licet causa sit civilis... et potest et de-bet iudex cum bona et clara concientia in tali casu partes ad concordiam reducere quando est dubium an iura partium sunt ignota vel clara... Et si placeret celsitudini regis et regine in casu iusto debent dispendia illius litis, equitatis compendio coarctare, compellendo partes ad componendum ut respublica quiescat et non perturbetur».

19. Antonio Pérez.indd 607 12/04/16 12:57

Page 18: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

608 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

4º) Privilegios clericales y su pérdida42 Partiendo de la pena de excomu-nión en que incurre quien pone manos violentas sobre clérigo o religioso Montalvo escribe una extensísima glosa en la que expone que cualquier clérigo puede in articulo mortis absolver al excomulgado, bajo juramento de que cuanto antes pueda vaya a la curia romana para obtener la absolución y las numerosas excepciones a esta regla. Se plantea si incurre en excomunión quien pone manos violentas en un clérigo casado, v. gr. si un juez laico lo procesa, a lo que Montalvo contesta exponiendo las diversas opiniones al respecto.

5º) Sublevación de poderosos barones contra Valerio, rey de Hungría.43 Montalvo, para mostrar que el mayor poder que el emperador puede tener de hecho en su señorío es amar a su gente y ser amado por ella, expone el caso ocurrido en el reino de Hungría, reinando el rey Valerio. Los barones, que habían recibido muchos beneficios del rey, se sublevan contra él y des-pojan su imagen de las insignias reales. Alegan que pueden privar al rey de su realeza, si no gobierna bien. Montalvo, sin embargo, considera que estos sublevados son traidores y que el proceso que desarrollan contra el rey es nulo, vicioso y sacrílego, por maldad de intención, por falta de potestad para deponer al rey, y por no basarse en la verdad; que el pueblo no puede deponer al emperador, ya que, aunque antes pudiera hacer eso, ahora no, porque el emperador tiene más poder que el pueblo; el emperador es la fuente de la ju-risdicción, el pueblo no tiene jurisdicción. Montalvo se detiene en contestar a todos los argumentos alegados por los contrarios. De todo lo cual concluye:

«Ex quibus enim omnibus evidenter constat quod depositio

regis a dictis prelatis et militibus facta et alterius perseundore-gis electio attentata est nulla, nephanda et damnabilis… Non ergo fuit dicta privatio consulere regno sed nocere, nec praes-tare regimen, sed augere discrimen… Pacem namque promis-serunt et novi sacandali materiam intulerunt, provocantes ad concordiam regnum et ad viam salutis hortantes, silvam inau-dite damnationis ingressi, peiorem priore discordiam concita-runt. Da ergo pacem domine in diebus nostris etc.»

42 Incluida en la glosa ‘Enemistad’ en Partidas 1.9.25, fols. 46v-49r de la edición citada supra nota 38.

43 Incluida en la glosa ‘Otrosi el mayor poder quando el ama su gente e ganar puede el amor e perderle por tres razones’ a Partidas 2.1.3, fol. 83r-85r de edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 608 12/04/16 12:57

Page 19: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

609EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

6º) El tirano.44 En esta glosa Alonso Díaz de Montalvo expone el estatuto jurídico del tirano:

«Tyrannus dicitur regnum iniuste occupans. Et eius signa sunt quia nititur semper perpetuo perdendi regnum suspitionem procurare suum commodum. Licet regno sequatur incomodum. Et plus de alienis quam de regnicolis confidit. Utiturque triplici arte. Primo nititur ut subditi inscii sint et meticulosi, ne possint contra eum surgere, peritos occidendo et potentes devastando. Secundo seminat inter eos zizaniam, ne unanimes contra eum fiant. Item ducit eos ad pauperiem et cum magnis negociis eos implicat ut nunquam possit contra eius dominationem media-ri. Tertio nititur confraternitas et conventicula dissipare, que agunt vel dicunt in regno scire. Item etiam verus rex, qui supra dicta facit, dicitur proprie tirannus, hoc dicit. Notabilis est ista lex ad cognoscendum principem seu hominem tirannum… Et ad hoc nota quod provincie, que consueverunt regi per reges et principes, dicuntur ese sub eorum dominio naturali, id est, de iure gentium… Et si alius accipiat dominium contra voluntatem regis seu principis est tirannus… et sic usurpata dominia dicun-tur dirannides… Item nota quod si rex patitur aliquem regere, non quia regnat bene, sed quia non potest eum expurgare, iste est tirannus… Item nota quod dominium tirannicum non potest prescribi… Nam qui habet minus legitimum ingressum digni-tatis vel officii, nunquam potest prescribere… Item nota quod largo modo loquendo omnis civitas est sub tirannide quando subditi non possunt libera voce defendere bonum publicum… Item nota quod invadentibus castra pertinentia ad iustos domi-nos non possunt illa castra concedi per principem, salva iusti-tia, sive isti invadentes sint prívate persone sive singulares seu communitates… Item nota quod statuta facta per tirannum non valent, quia cum statuere sit iurisdictionis et ipse nullam ha-beat iurisdictionem, non potest statuere, ut patet in diffinitione iurisdictionis… Si tamen sunt statuta populi et non sunt facta obtentu persone tiranni, sed ob aliam iustam causam, puta pro maleficiis puniendis vel civilibus causis citius dirimendis, talia statuta valent ratione statuentium et ipsius statuti ratione… Et

44 Incluida en la glosa ‘’Tirano’ a Partidas 2.1.10, fol. 86rv de la edición citada supra.

19. Antonio Pérez.indd 609 12/04/16 12:57

Page 20: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

610 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

hoc verum si populus potest congregari. Si tamen tirannus non patitur quod populus congregetur, sed alias qui pauci ex eo, isti non possunt statuere… Si vero statuta facta sunt obtentu tiranni, non valent, quia presumuntur facta metu impulsionis vel nimia reverentia… Item nota quod si processus factus in iudicio fiat obtentu tiranni, ut videlicet, contra partem ab eo expulsam, non valet, quia citati expulsi non artantur compare-re propter metum… Si tamen iudex electus a populo procedat non centempatione tiranni vel causa alterius meriti vel demeriti bene valet processus, quia subest iurisdictio et iusta causa in-tervenit. Ubi enim est iustitia cause et auctoritas iurisdictionis non potest ese vitium. Item nota quod non valet sententia lata propter metum tiranni… Et in tali casu si est sententia clavium ut excomunicationis, talis sententia est nulla ipso iure, quia non debet clavis vim pati… Sed in aliis temporalibus valet… Item nota quod contractus factus cum tyranno, si contrahens cum eo sit enormiter lesus, presumitur factus dolo vel impressione, ideo non valet. Secus si non sit lesus… Item nota quod testa-mentum tyranni non valet, quia testamentum est de iure civili et tyrannus est res perduelionis cuius testamentum non valet… Item nota quod si intra tyranni, ubi debet fieri electio, est maior pars capituli, videlicet electio; sed si maior pars est expulsa non valet…»

7º) Las virtudes cardinales.45 Díaz de Montalvo trata en esta glosa de las cuatro virtudes cardinales:

«Prima virtus aliarum quattuor virtutum cardinalium est prudentia, que facit ut rex prudenter omnia agenda perficiat et recte iudicet. Secunda virtus est temperancia seu vrbanitas, que facit regem recte vivere. Tertia est fortitudo, que facit eligere et sequi quod bonum est et malum aborrere. Quarta est iusticia, que est maior et caput omnium bonorum et in ea omnes alie virtutes continentur, hoc dicit. Et primo notandum quod virtus est habitus mentis bene constitute… Dicuntur etiam virtutes velamina anime... Virtutis enim proprium est ut habentem per-

45 Incluida en la glosa ‘Cordura’ a Partidas 2.5.8, fol. 90rv de edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 610 12/04/16 12:57

Page 21: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

611EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ficiat et opus eius bonum reddat... Virtus enim cum humilitate docetur et cum labore queritur et cum amore queritur... Virtutes autem alie theologales: ut fides, spes, charitas... Alie morales, ut prudentia, temperantia, fortitudo, iustitia... Et dicunt virtutes quasi virum tuentes et a vitiis preservantes...»

Montalvo continúa la glosa tratando de las siguientes virtudes: pruden-cia, circunspección, caución, temperancia, modestia, discreción (verecun-dia), abstinencia, honestidad, modestia, parsimonia, castidad, magnanimi-dad, seguridad, magnificencia, constancia, paciencia, severidad, liberalidad, benignidad, religiosidad, piedad, inocencia, amistad, reverencia, concordia y misericordia. Concluye la glosa afirmando que un solo hombre no puede tener todas las virtudes y que si pretende tenerlas todas no conseguirá ínte-gramente ninguna y concluye:

«Bonus enim vir et sapiens et fortis miser esse non potest... Mors terribilis est his quorum cum vita extinguntur omnia, non his quorum laus est mori».

8º) Causar peleas y homicidios en la villa en que mora el rey.46 Montalvo expone en esta glosa las penas en que incurren quienes cometen determina-dos delitos en los lugares donde mora el rey:

«Scienter movens rixam et eum ex proposito auxiliantes in villa ubi est rex occidentur tanquam in presentia rixantes si vulnus letiferum fuit illatum. Item familiaris regis scienter confamiliarem occidens iniuste, occiditur. Et si percusserit exulabit, si est de maioribus, sed si est de minoribus et occidat, sub occiso vivus sepeliatur, et pro vulnere manus amputatur. Si vero honorabilis infra unam leucam a villis ubi rex residet occidat, occidetur; si percutiat, manus ei amputetur. Est ultra leucam eadem die ad villam reversus occidat, vel percutiat ar-bitrio regis...; predicta autem non intelliguntur de se defenden-te contra primo extrahentem arma aut primo vulnerantem; sed hec defensio ut sit legitima debet fieri cum moderamine, ut pro uno ictu, duos non infligat, sed unum, nisi sentiat se letifere

46 Incluida en la glosa ‘Bolviendo’ a Partidas 2.16.3, fols. 110r-111r de la edición citada supra.

19. Antonio Pérez.indd 611 12/04/16 12:57

Page 22: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

612 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

vulneratum. Et taliter fiat quod magis videatur se defendere quam vendicare. Nec ad curiam venientem depredans remane-bit impunis, quia honorabilis exulabit, minor autem occidetur, fur vero in curia penam patitur alibi raptientis. Verbis autem iniurians in locis in hac lege enumeratis, agens et patiens loco et iniuria consideratis regis arbitrio punitur, hoc dicit».

Montalvo advierte que la legitimación de esta defensa no se basa en el derecho civil o en el derecho canónico, sino en el derecho natural y trata de probarlo. Advierte que sólo es lícito matar al agresor si es el único medio de liberarse de él.

9º) Los jueces.47 En esta glosa Montalvo nos indica que esta ley declara cuántas clases hay de jueces, sus nombres y diferencias entre ellos y advierte:

«Nota primo quod omnis iuridictio temporalis est regis, quia ipse est qui iurisdictionem tribuit magistratus creando vel creatos confirmando seu praestando auctoritatem creandi vel confirmandi... Ita quod etiam minima iurisdictio non potest nisi auctoritate principis concedi mediata vel inmmediata... Ex qui-bus sequitur quod rex, lex seu consuetudo, non potest separare naturales providentias a proprio subiecto, et sic aparet omnem iurisdictionem esse apud cesarem, tanquam apud fontem a quo fluunt et refluunt aque, sicut flumina ad mare fluunt; itaque ab eo iuridictiones per concessiones et comissiones ad eum refluunt per appellationes et nullitates seu gravaminum que-relas, de quibus, quum princeps incipit cognoscere, omnibus aliis est silentium impositum... Ex quibus infertur, quod pri-vilegium seu consuetudo vel prescriptio etiam immemorialis, non potest tollere preeminentiam et superioritatem, quem ipse rex habet super omnes, sicut nec contra obedientiam pape... Ex quibus infertur quod suprema iurisdictio seu potestas, sicut regalia tributa in morte et vita, semper sunt regno anexa, quia regnum semper vivit... Nam talia sicut alienari sic nec prescribi possunt, esset enim in regni diminutionem et contra universale dominium dignitatis regalis... Preterea, quicquid est in regno,

47 Incluida en la glosa ‘Los judgadores’ en Partidas 3.4.1, fols. 156rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 612 12/04/16 12:57

Page 23: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

613EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

intelligitur esse de iurisdictione regis, quia ecclesia non possi-det villas, nisi iure humano. Jura enim humana iura regis sunt et iura humana per imperatores et reges deus distribuit generi humano. Et ideo apostolus voluit serviri regibus et honorari reges... Ex quibus apparet quod etiam si rex donaverit causas appellationis non intelligitur donare supremam potestatem et iurisdictionem... Ex quibus etiam potes inferri, quod eo quod rex fundat intentionem suam de iure communi circa iurisdictio-nem in toto regno suo, presumptio est pro eo contra possidentes civitates, villas seu iurisdictiones, quod tenentur probare titulos suarum possessionum...».

Montalvo continúa detallando en la glosa las características de la juris-dicción real y su relación con otros poderes.

10º) No perjudica al hijo el que su madre diga que no es hijo de su marido sino de otro hombre.48 Montalvo manifiesta en esta glosa que no se puede desheredar al hijo sólo porque su madre diga que no es hijo de su marido sino de otro. Sólo se le podría desheredar si el marido estuvo tanto tiempo ausente que se pueda suponer que el hijo ha sido engendrado por otro hom-bre. Expone Díaz de Montalvo cómo se prueba la filiación y advierte que la presunción es a favor de que el hijo nace dentro del matrimonio y aclara:

«Filiatio enim legitima et naturalis constat quando quis est filius uxoris legitime, quia tunc probatur filius mariti propter precedentes nuptias. Nam quicumque semen apposuit marito acquiritur, qui est dominus ventris... nisi contrarium probetur... Non obstat quod maritus aliquando confiteatur suum non esse filiium, quia etiam si publice confieretur, dicendo non est filius meus, non valet exheredatio ex hac causa... Nam esse filium coniugatorum est notorium presumtionis, quod non recipit contrariam presumptionem... Et hec, que dicta sunt, videntur vera de iure; tamen si abfuit maritus per decenium et filium anniculum invenit. Idem si constat maritum ex infirmitate cum uxore non concubuisse vel alia causa, vel si ea valetudine pa-terfamilias fuit vel generare non possit, talis licet in domo natus

48 Incluida en la glosa ‘Ensañanse’ en Partidas 3.14.9, fols. 186v-187r de la edición citada supra.

19. Antonio Pérez.indd 613 12/04/16 12:57

Page 24: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

614 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

sit vicinis scientibus filius non est... Ex quo textu infertur quod si naturalis impotentia coeundi probatur contra maritum, quod cessant supradicta et talis probatio preponderat probatione pre-sumpte ipsius filiationis per textum notabilem...».

11º) Valor del testigo de vista y de oído.49 Montalvo advierte en esta glo-sa del distinto valor probatorio del testigo de vista del de oido, preguntas que se le deben hacer, valor directo e indirecto de su testimonio, etc. Indica que los testigos deben ser interrogados por el juez sobre todas las circunstancias por las que mejor se puede obtener la verdad. Advierte que en el testamento solo valen los testigos que vieron al testador expresar su voluntad.

12º) En qué bienes el príncipe tiene señorío.50 Montalvo indica en esta glosa:

«Redditus portuum salinarum et piscariarium et ferreriarum et aliarum vectigalium sunt principis et etiam portaciorum et fuerunt ei concessa ad sui sustentationem et regni defensionem, infideliumque aggressionem et ab exactionibus abscisionem, hoc dicit. Ista enim sunt iura regalia, que alienari nec etiam prescribi possunt… Pro parte contraria facit quod licet montes et termini sunt publica et communia civitatis, sed cum permis-su principis potest quis in eis edificare… Et est ratio, quia si particulariter edificaretur sine principis permissu, res publica efficeretur privata et esset alientatio, que sine licentian prin-cipis fieri non posset… Illa tamen que sunt magis communia publica civitatis auctoriatate et utilitate ut sunt itinera, flumina et similia… et alia que sunt communia in proprio patrimonio civitatis inclusa, quia earum redditus ponuntur in bursa com-muni pro necessitatibus civitatis… Et credo quod princeps non posset ista tollere a civitate et privato concedere…»

En la última parte de la glosa Montalvo se plantes diversas cuestiones y responde a los argumentos de sus contrarios.

49 Incluida en la glosa ‘Preguntado’ en Partidas 3.16.28, fols. 192v-193r de la edición citada supra.

50 Incluida en la glosa ‘Las rentas’ en Partidas 3.28.6, fol. 232r de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 614 12/04/16 12:57

Page 25: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

615EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

13º) Arboles de consanguinidad y de afinidad,51 En esta glosa Montalvo reproduce el «Arbol de consanguinidad», con la «Declaracion sobre la con-sanguinidad, segund derecho canonico e cevil por estas reglas» [tres de de-recho canónico y tres de derecho civil], así como el «Arbol de afinidad» con la «Declaracion de la Affinidad, Segund derecho canonico e cevil» [expone Montalvo en qué consiste la afinidad según el derecho canónico y reglas para conocer la afinidad].

14º) La dote.52 Montalvo inicia la glosa precedente exponiendo en qué consiste la dote:

«Dos est illud quod mulier dat viro causa contrahendi cum eo matrimonium et est quasi uxoris patrimonium. Et qod econtra vir uxori dat est donatio propter nuptias, qua vocatur in Hispa-nia arre, sed secundum ius arre dicuntur pignus datum ut matri-monium impleatur, quo non impleto lucratur arras ille per quem non extitit quominus impleatur et alius perdit eas hic dicit».

En la glosa ‘De se mantener’ Montalvo advierte que la dote es una carga del matrimonio y advierte

«si mulier non est in obsequio viri propter eius temeritatem seu culpam, non tenetur eam vir alere, nisi secundum quantita-tem dotis, non ultra... Quidam vir magne auctoritatis et faculta-tis, viduus a prima uxore, fuit illusus a quadam domina vidua et a suis parentibus tempore contratractus matrimonii, secundum quod traderet in dotem M. in pecunia; ipse autem vir, putans sic esse sub spe numerationis dotis et traditionis, confessus fuit per instrumentum publicum se recepisse pecuniam et renun-ciavit exceptioni non numerate dotis etc. et cum ipsa domina a viro fuit sepe requisita ut pecuniam dotalem traderet viro, ipsa autem respondit quod pecuniam non habebat, sed quas-dam domunculas et vineolas, appreciatas in quadam divisione cum filiis primi matrimonii illa M. que tertium valoris non va-lebant; ipse autem vir, sic illusum, voluit dicta immobilia, que

51 Incluidos en Partidas 4.6.2, fols. 10v-11r de la edición citada supra.52 Incluida en la glosa ‘De se mantener’ en Partidas 4.11.1, fols. 17v-18r de la edición

citada supra.

19. Antonio Pérez.indd 615 12/04/16 12:57

Page 26: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

616 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

erant in alia iurisdictione, accipere, nec eis uti, sed tacuit pro bono pacis et pro tuitione honoris sui et honestatis. Procedente autem tempore cum ipsa mulier, vidit virum suum de illis bonis immobilibus non curare, ipsa cum viri licentia illa et omnia bona sua cuidam filio heredi suo contulit et donavit; mortua au-tem dicta domina, nunc eius filius donatarius petit dotem, quam in pecunia promisit dictus vir. Item petit medietatem omnium que matrimonio constante ipse vir acquisivit, emit et edificavit de pecuniis, quas domini rex et regina ad vitam annuatim ei concesserunt in remuneratione servitiorum, que ipse vir fecit tam regi Joanni quam regi Henrico, antequam contraheret cum dicta domina, nec non propter quedam servitia eis impensa et intentata petitionis hereditatis, allegat vir exceptionem non nu-merate dotis et simulationis contractus, necnon et dolus et fraus etc. Et circa dotem petitam ab herede videutr quod non prodest viro alleganti excepcionem non numerate dotis. Nam licet dicta exceptio competat intra annum tantum a morte mulieris com-putandum... ex quo videtur quod cum non solum decenium, sed etiam xxv anni et amplius sunt elapsi a tempore matrimonii, quod viro deneganda est exceptio non numerate dotis…»

Después de tratar diversas cuestiones sobre el caso, Montalvo añade:

«Et circa hanc materiam pendet questio que determinatur per legem novam, qua dominus rex Henricus quartus condi-dit in curiis de viena Anno Domini M.cccclxx.ij, que disponet quod officia a regibus concessa seu dona aliquibus donata sint castrensia et in eis nil competit uxori, in fructibus tamen officia seu donationes, licet sint quasi castrensia, uxori pertinet medie-tas ut lucrum durante matrimonio...»

Sigue una extensa consideración sobre la correcta interpretación de esta ley.

15º) Los hijos pueden disponer libremente de lo que ganan en el ejército o en la corte.53 En esta glosa Montalvo manifiesta que lo que el hijo obtiene en el ejército o en la corte del rey es suyo

53 Incluida en la glosa ‘Castra’ en Partidas 4.17.6, fols. 26rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 616 12/04/16 12:57

Page 27: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

617EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

«et poterit de eis testari, idem in quasicastrensibus, que sunt data magistris cuiuslibet sciencie de regis camera, seu alio loco publico pensionis aut salarii pretextu, aut iudicibus vel tabellio-nibus regis vel similibus ratione officii seu predictis alias per regem largita vel per alium dominum hic dicit... Notande enim sunt he due leges que plura iura comprehendunt privilegiativa militibus et literatis, necnon et aliis personis in eis expressis. Gratia cuius nota quod arma et stipendia militis non subiciunt executioni debitorum et eorum privilegio gaudent... Et nota quod eodem privilegio gaudent miles armate militie et miles celestis, necnon et miles legalis... ubi nota quod advocatus est miles legalis militie, qui, sive habeat salarium de publico sive de privato, gaudet in omnibus privilegio militari, et quicquid ex legali officio lucratur, est quasicastrense... et hec precipua ha-bent doctores, qui percipiunt salarium a principe, ut ei assistant et consulant, qui valde sunt honorandi, quia ipsorum doctorum ordo est precipuus et multa alia privilegia consequitur ab impe-ratoribus... Et propter hoc res empta ex castrensi peculio dicitur esse castrensis et succedit loco precii... Et quia materiam huius legis pendet questione an illa que vir acquisivit a donativis re-gis et aliorum dominorum, sive sint mobilia sive immobilia, durante matrimonio teneatur soluto matrimonio dividere cum uxore, vel cum suis heredibus et quid de fructibus dictorum bo-norum castrensium vel quasi castrensium, an sint comunicandi cum uxore; et ad primum patet quod si uni coniugum tantum donatur non sit conferendum uxori nec alii, ut in his duabus le-gibus clare patet... Ad secundum de fructibus talium bonorum castrensium vel quasi seu etiam officiorum domus vel curie regis vult dicta lex nova regis Henrici quod communicentur fructus cun uxore durante matrimonio... Sed quid si dubitatur, ut quia uterque coniugum habet bona, vel ipsa est operosa et la-borat in domus utilitatem et tam vir quam uxor simul sustinent onera matrimonii et tunc credo quod presumitur ab utroque res empta et talis utrique pertinet, nisi alter coniugum contrarium probet... si tamen ipsa uxor non tradit dotem, nec alias habe-bat, nec possidebat bona, nec erat forte operosa diligens simul cum viro ad sustentanda onera matrimonii, id quod emitur vel acquiritur durante matrimonio presumitur acquisitum per vi-rum quod consideratur ex conditione personarum viri et uxoris, si uxor est inops et vir locuplex et in arte sua peritus presumitur

19. Antonio Pérez.indd 617 12/04/16 12:57

Page 28: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

618 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ex bonis uis acquisivisse seu habuisse... Item presumitur con-tra petentem et agentem cui incumbit probatio an aliquid ex labore vel industria sua acquisivit... et talis presumptio sufficit pro viro ad obtinendum, nisi uxor probasset contrarium... et in tali casu recurrendum est ad coniecturas industrie divitiarum vel inopie... Et quia lex alia regis Henrici iiii in Nieva exorbitat a iure comuni et secundum aliquos videtur iniusta ex forma, quia non distribuit eque onera subditis... quorum privilegia in corpore iuris clausa remanerent et sine effectu, quod non credi-tur esse de mente condentis, nam leges in corpore iuris clause, que sunt privilegiate et in favorem militum et eorum, quibus officia regia commituntur, sunt fundate super naturali ratione et debent propter iustitiam naturalem servari...

Item dicta lex non videtur rationabilis in sua generalitate, debet enim restringi, ne aliquis patiatur damnum indebite... Et est notandum quod tunc dicitur apparere de mente, quando interpretatio legis fundatur in ratione naturali, que est de iure naturali vel de iure gentium, ut quod nullus locupletetur cum iactura vel iniuria aliena, quia tunc dicitur apparere de mente ac si mens in ipsa lege esset scripta... Item idem verbum legis relatum ad diversos casus debet diversimode intelligi et inter-pretari, si uniformiter sumendo preiudicaretur iuri communi... ex quibus apparet quod verba dicte legis nove interpretari de-bent largissime et strictissime, si ita interpretando potest evitari correctio legis antique seu iuris communis... Mens autem legis forte fuit et est ut uxor habeat medietatem lucri, quod percipitur durante matrimonio de fructibus bonorum viri seu de acquisitis per eum ex peculio quasi castrensi, scilicet, quando vir et uxor sunt equalis facultatis in dote et donatione propter nuptias, quia equalitas inter virum et uxorem commendatur a iure... quod etiam si non sint vir et uxor equales in facultatibus... obve-nientia communiter marito et uxori debent dividi soluto matri-monio, quod intellige ut dicitur in glosa de acquisitis ex bonis utriusque... vel intelligitur seu interpretari potest si uxor est operosa, industriosa et curiosa in agendo et observando bona acquisita per virum et simul cum eo sustinet matrimonii onera, ut teneatur et suppleat opere et industria domus communis uti-litatem quod deest in dote et bonis, ut plenius scripsi in dicta lege prima eodem titulo foro legum, alias si solus vir suscepit in se matrimonii onera, periculum et laborem solus acquirit et

19. Antonio Pérez.indd 618 12/04/16 12:57

Page 29: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

619EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

lucratur, uxor autem non operatur, vel non est in viri et domus obsequiorum premaxime, si vult titulo rerum amotarum et oc-culte subtrabit bona et fructus viri, debet atribui viro utilitas laboris sui et non uxori naturali ratione...»

16º) La enfiteusis.54 Montalvo empieza la glosa con una definición:

«Emphiteosis est datio rei immobilis ad annuum censuu in scriptis celebrata et fit cum partium voluntate ad vitam recipientis vel etiam heredum ut si res tota casu periret est emphiteota liberatus; sed si remanet octava pars tenetur ad totum censum. Item si emphiteota ec-clesie per biennium aut laici cesset per triennium in census solutio-ne; etiam domino non petente potest ei dominus rem sua auctoritate auferre, nisi postea infra decem dies sine lite solvat; et nisi in his terminis solvat, incidit in commissum, et potest auferri res per do-minum, etiam sine lite, quia dies statuta pro domino interpellat hoc dicit. Dividitur in quatuor partes secundum quod habet quatuor dicta. Secundum ibi (e dezimos). Tercium ibi (e aun dezimos). Quartum ibi (pero si despues). Nota primo ex hac lege quod iste contractus emphi-teoticus magis accedit locationi quam alii contractui. Est enim medius inter locationem et venditionem… Dubitatur tamen que dfferentia sit inter contractum emphiteoticum et censualem; dic quod magna est di-fferentia. Primo quod per contractum censualem tranfertur dominium in recipientem, tam utile quam directum, ita quod nihil iuris remanet super illa re apud concedentem, sed in contractu emphiteotico tantum transit utile dominium… censum enim solvimus de re nostra, ut patet in tributo debito imperatori, emphiteosim autem de re aliena… Item in contractu emphiteotico res incidit in commisso, si non solvitur pensio infra biennium… sed ex contractu censuali ex non solutione res non perditur, sed compellitur censuarius ad solutionem… Item quia res emphiteotica dicitur concedi sub conditione si pensionem solverit… sed in contractu censuali transfertur dominium in totum, ita quod non tenetur censuarius nisi solvere tantum tributum seu cen-sum… Et quia huius legis materia est nimis lata in qua plura dubia oriuntur et plures moventur questiones remitto ad titulum Codicis de iure emphiteotico per totum (C.4.66)… Unum tamen nota, quod li-

54 Incluida en la glosa ‘Contractos’ en Partidas 5.8.28, fols. 61v-62r de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 619 12/04/16 12:57

Page 30: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

620 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

cet trienio vel bienio, non soluto errore, res incidat in comissum, si tamen dominus intepellat emphiteotam ut solvat canonem et post re-quisitionem non solverit usque ad sex menses res cadit in commissum breviori tempore… Item nota quod locatio perfecta non revocatur, licet alius meliorem conditionem afferat… Nota incidenter ad mate-riam huius legis quod emphiteota volens vendere vel alienare ius sibi competens debet sequenetia observare ne incidat in commisso. Pri-mo quod requirat ecclesiam… Secundo quod denunciet ei quantum ab aliis offeratur. Tertio quod denunciet quantum re vera offertur. Quarto quod a denunciationis tempore duo menses sunt elapsi. Quin-to quod vendat ius sibi competens. Sexto quod vendat personnis non prohibitis. Septimo quod solvat dominus laudinium… altero autem horum deficiente cadit emphiteota a iure suo… Item nota quod doli mali exceptio competit contra emphiteotam alienantem et que dicta sunt non observantem, et post alienationem tacuit et non denunciavit nec laudinium solvit et ocultando verum in fraudem domini, videtur furtum commisisset et tenetur furti… quia videtur rem alienam con-trectasse, ut ibi. Item nota quod si emphiteota ecclesie alii det rem in emphiteosim. Hic secundus emphiteota debet poni in possessione a vero et directo domino, quia primus aliennatis iam desiit ese dominus utilis ecclesie, cum suum ius est leve et quasi chimera et cito deficit… Item nota quod emphiteota ecclesie non potest legando, nec etiam heredem instituendo rem sine consensu et licentia ecclesie extraneo alienare… Item quia requiritur domini consensus in tali alienatione ut recognoscatur in superiorem et non sibi preiudicetur in iure suo… Idem non prodest eius emphiteote dicta verbalis protestatio non so-lum quia est contraria facto secunto, sed etiam quia fecit contra pac-tum expressum inter partes… Dubitatur tamen circa istam materiam an sicut emphiteota ecclesie potest vendere comoditates suas servata forma capituli Potuit, de locationibus (X.3.18.4) an sic potest cedere et transferre utile dominium et ius suum in alterum emphiteotam cum solitis conditionibus et ut solvat ecclesie suum canonem perpetuo et solvat eidem primo emphiteote certam persionem seu tributum perpe-tuo annuatim cum dictis solitis conditionibus etc. et videtur quod pos-sit, quia nullum damnum sequitur ex hoc ecclesie, quia sua pensio est sibi salva et nullum ecclesie preiudicium sequatur etc. Sed pro contra-ria parte, quam credo veritatem fovere, facit, quia primus emphiteota alienans et transferens totum ius suum alteri emphiteote iam desinit ese dominus utilis rei ecclesie et cum non remaneat dominus directus nec utilis nec iure ecclesie remaneat sibi ius nec titulus iustus esset

19. Antonio Pérez.indd 620 12/04/16 12:57

Page 31: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

621EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

absurdum et contra ius expressum, quod ipse maxime laicus in re ec-clesie tributum haberet perpetuum cum laicis, quamvis religiosis dis-ponendi de rebus ecclesie nulla sit attributa potestas, quos obsequendi manet necessitas non auctoritas imperantium… est enim absurdum et iuri inimicum canonico quod a laico onus tributum perpetuum rei ecclesie imponatur… Et hec predicta maxime sunt vera et naturalem continent rationem cum dictus laicus emphiteote nihil de suo contulit ecclesie, nec rem ecclesie fecit meliorem et laborat cum re ecclesie et cum eius iactura locupletari contra regulam locupletari… nec po-test imponere censum, qui non est proprietarius vel dominus… me-rito ergo talis camerarius imponens tributum seu perpetuum censum ecclesie excomunicabitur et condemnabitur ad pensionem subtractam solvendam ecclesie…»

17º) Sigue con la enfiteusis.55 Montalvo continúa en esta glosa con el tema de la glosa precedente:

«Potest emphiteota prius domino requisito eique nunciato quantum ab alio pro se sibi offertur rem alii vendere et sed si dominus voluerit habebit eam pro illo precio infra duos men-ses, et tenetur dominus si eam non vult pro eodem precio habe-re infra id tempus novo emptori novam cartam facere et habebit pro lauditio partem precii quinquagesimam vel estimationem si alio modo quam per venditionem fuerit alienata et emphiteota potest eam sine domini licentia pignore obligare; sed si eam alienet vel impignoret homini a quo ita leviter censum dominus habere non possit sicut ordini vel homini potentiori, perdet ius quod habebat in eo. Quatuor partes habet; in prima disponit; in secunda addit; in tertia providet in alio casu; in quarta penam in alio casu ponit… Et nota quod licet de materia harum duarum legum supra lege proxima remisi singulariter ad Speculatorem, aliqua tamen notabilia circa hanc materiam hic apponere de-crevi, que cum doctoribus in regis cancelaris practicavi et pono per conclusiones. Prima quod emphiteota laici potest irrequisi-to domino in heredem etiam extraneum rem transferre… Alia conclusio, quod possidens fundum patrimonialem vel fiscalem seu emphiteoticum ecclesie si ipsum vendat apposito pacto,

55 Incluida en la glosa ‘Enagenar e vender’ en Partidas 5.8.29, fol. 62rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 621 12/04/16 12:57

Page 32: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

622 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

quod ipse venditor teneatur canonem solvere et non emptor possidens, tale pactum est nullum et nullam obligationem in-ducit in preiudicium fisci ecclesie vel quoniam ius percipiende pensionis a possessore per fiscum vel ecclesiam est immutabi-liter… Alia conclusio, emphiteote potest ius suum alienare si in alienatione dicit expresse salvo iure ecclesie vel alterius sui domini, alioquin cadit a iure suo… Alia conclusio, emphiteo-ta licet scienter vendat rem emphiteoticam tamen venditio est nulla et defectu solemnitatis non privatur iure solo; ut scilicet quando mulier vendit sine consensu propinquorum qui ex for-ma statuti debebant interesse… Alia conclusio, emphiteota si promittit penam in casu quod non solvit canonem ad tempus prefixum, valet talis promisio penalis et videtur adiecta loco expulsionis et quod non possit expelli solvendo penam; secus si promitteret solvere duplum vel triplum canonis per nomina multiplicative, quia tunc non petitiur ut pena sed ut augmentum pensionis si res erat digna tanta mercede… Alia conclusio, em-phiteota si male utatur in emphiteotica deteriorando ipsas res potest statim expelli, nullo alio tempore expectato; tria tamen debent concurrere. Primo, quod deteroratio sit notabilis quan-titatis, quia pro modico non rescinditur contractus. Secundo, quod fiat ad perpetuam deteriorationem, non respectu fructuum tamen; unde si non colit sollicite agrum et efficiatur ager de-terior respectu fructuum, non poterit propter hoc repelli; se-cus in vinea, que propter hoc deterioratur in perpetuum. Tertio requiritur quod ista deterioratio procedat dolo, lata culpa vel levi, quia de levissima non tenetur… Alia si sunt duo fratres emphiteote eiusdem rei ecclesie, unus poterit vendere partem suam alteri fratri irrequisita ecclesia cum persona emptoris non varietur, quia est obligatus ecclesie sicut primo… Alia con-clusio, quod emphiteota emphiteote debet requirere consensum primi domini, quia penes eum est ius principale et potestatuum; idem de feudatario feudatarii… Circa hanc materiam pendet questio, quid si emphiteota solvit partem canonis et dimisit par-tem solvere ultra xx annos, an incidat in totam penam vel par-tem respectu quantitattis solute et Speculator… examinat hanc questionem et concludit quod per cessationem solutionis partis possit in totum expelli, nisi per paupertatem cessaverit a sol-vendo, quia tunc in nihilo cessat, si nunc paratus est solvere…»

19. Antonio Pérez.indd 622 12/04/16 12:57

Page 33: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

623EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

18º) La institución hereditaria vulgar.56 En la glosa a ‘Claramente’ Alon-so Díaz de Montalvo trata de la institución hereditaria:

«Per verba negativa fit institutio vulgaris, ut intituo talem heredem; et si heres non erit titius, sit heres tunc, si institutus ante aditum hereditatem moriatur, vel nolit aut repudiet here-ditatem, erit titius heres, et etiam tacite fit vulgaris sbstitutio, ut talem et talem instituo et quis eorum sit vivus sit heres, quia tacite intelligitur quod si unus est mortuus, vel nolit adire, alius habeat hereditatem, hoc dicit. Dividitur in duas partes; in pri-ma loquitur de expressa vulgari; in secunda de tacita… Nota ergo quod expressa vulgaris fit verbis negativis ut in exemplis hic positis…; nota tamen quod talis vulgaris substitutio, valet directo in testamento, in codicillo tamen directo fieri non valet, sicut nec institutio… Item nota quod tacita vulgaris fit verbis affirmativis, ut in exemplis hic positis…; satis enim potest dici quod omnes iste expresse in substitutiones vulgares… Est au-tem effectus vulgaris expresse et tacite, ut quis directo sit he-res ipsi testatori… unde substitutus bona tantum testatoris non heredis instituti capit. Et si quidem ponamus extraneum subs-titutum, certum est quod capit pro ea parte, qua voluit testator eos substituere…; nota tamen quod si idem ipsi instituti sunt invicem substituti heredes, vel quídam substituti sunt propriis nominibus expressis substituti videntur in viriles portiones par-tis deficientis; si autem instituti sunt nominibus appellativis expressis, puta quisquis mihi heres erit sit heres filio meo; vel heredes meos invicem substituo substituti viddentur pro he-reditariis portionibus, quas habuerit in principio ex voluntate testatoris expressa, vel ex postfacto iure sustitutionis vendica-verunt; si autem aliquis extiterit heres per alium, puta pater per filium, dominus per servum non vocatur ex substitutione…»

En la glosa a ‘Si algund’ Montalvo sigue tratando el tema de la substitu-ción vulgar:

«Item vulgaris substitutio fit sic: talem et talem instituo he-redes et quisquis eorum sit heres, quia tacite intelligitur quod si unus sit mortuus vel nolit adire, alius habeat hereditatem…

56 Incluida en la glosa ‘Claramente’ en Partidas 6.5.2, fols. 104r y en la glosa ‘Si algund’ en Partidas 6.5.3, fol. 104rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 623 12/04/16 12:57

Page 34: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

624 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Circa substitutiones que sunt in usu, signanter circa vulga-rem et pupillarem, in quibus frequenter dubia occurrunt et liti-gia inter partes moventur, alique speciales conclusiones, quas sub brevi compendio super hac lege apponere decrevi.

Prima conclusio; si heres institutus vulgariter decessit post mortem testatoris et ante aditam hereditatem infra tempus deli-berandi, quod est annus, a tempore mortis testatoris heres istius heredis instituti vulgariter excludit substitutum et est huius ra-tio, quia heres vulgariter institutus mysterio sui facit heredem, quod sufficit ad excludendum substitutum...

Secunda conclusio; si vulgariter expressa fiat pupillo conti-net tacitam pupillarem... et per eam defuncto succeditur et non heredi scripto...

Tertia conclusio; existentia sui heredis, licet confirmet tabu-las pupillares... non tamen anulat, neque infirmat ipsam subs-titutionem vulgarem... quia ad hoc, ut substitutio vulgaris ex-piret, requiritur vera bonis aditio et expressa, nec syfficit ficta, nec presumpta et hoc modo debet intelligi legem post aditam...

Quarta conclusio; liberis naturalibus et legitimis et aliis substitutionibus potest substitui pupillariter cuiusvis gradus sint...

Quinta conclusio; si filius adoptivus, qui vocatur legitimus, transeat in potestatem adoptantis, potest ei subtitui alias non...

Sexta conclusio; liberis naturalibus, multo minus spuriis vel incestuosis, non potest pupillariter substitui, quia non sunt in potestate testatoris...

Septima conclusio; heredi penitus extraneo non potest pupi-llariter substitui... quia in eo deficiunt substantialia...

Octava conclusio; si testator eius nepotem ex fratre vel so-rore in pupillare etate constitutum sibi heredem instituat, eique pupillariter substituat, talis substitutio obligatur et trahitur ad fideicommissum, ne verba frustatorie videantur apposita, sed operentur eo modo quo possunt valere...

Nona conclusio; si pupillaris substitutio facta sit in maio-ri extraneo, non potest in fideicommissum resolvi, quia adhuc preiudicium concurrit, scilicet, etatis et patrie potestatis...

Decima conclusio; pater fecit minus solemne testamentum de iure communi, licet sit solemne de iure speciali, ut puta duo-bus vel tribus testibus... valebit pupillaris substitutio inter libe-ros, sed inter extraneos non valeret...

19. Antonio Pérez.indd 624 12/04/16 12:57

Page 35: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

625EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Undecima conclusio; vitiato paterno testamento ex causa preteritionis vel exheredationis, non vitiatur pupillaris substi-tutio, ubi pupillus cum auctoritate tutoris approbaverit testa-mentum, quod fieri potest... ex quo patet quod ex auctoritate ex causa que dixit rumpi testamentum quo ad institutionem non habet locum in pupillari substitutione...

Duodecima concluiso; sola existentia sui heredis sine alia expressa aditione confirmet tabulas pupillares... ex quo sequi-tur quod si pater habet aliquem filium impuberem, quem he-redem instituit et eidem pupillariter substituit, quod licet ipse pupillus deceserit, non adita hereditate, quod nihilominus subs-titutus admittitur...

Tredecima conclusio; si pupillaris substitutio facta pupillo non tenet vel ex defectu ipsius testatoris vel pupilli, valet iure fidei commissi...

Decima quarta; finitur pupillaris substitutio, si substitutus predecedat ipsi pupillo... quia hec pupillaris non transit in here-dem substituti, licet ius acrescendi transeat... idem est si pupi-llus decedat in vita testoris...

Decima quinta conclusio; si mortuo pupillo substitutus pu-pillarieter decedat ante aditam hereditatem, cum sit suus et ne-cesarius, transmittit ipsam hereditatem in eius heredem...

Decima sexta conclusio; substitutio pupillaris expressa ma-trem pupilli ab eius hereditate et a legitima in totum excludit... tamen pupillaris matrem non excludit immo mater eo casu ex-cludit substitutum...

Decima septima conclusio; licet tacita pupillaris non admit-titur contra matrem pupilli per supra allegata est verum, nisi de voluntate contraria trestatoris appareat, ad quam probandam sufficiunt duo testes, quo casu tacita resumitur in expressam...

Decima octava conclusio; si frater pupilli est vulgariter seu alias substitutus excluditur mater ipsius pupilli, quia hoc casu presumitur quod testator filium predilexerit ipsi matri...

Decima nona conclusio; excluditur ab hereditate pupilli eius mater, si testator matrem suam substituit ipso pupillo, quia presumptio est quod in eadem substitutione, tam expressa vul-garis quam tacita pupillaris, testatorem predilexisse matrem suam quam uxorem...

Vigesima conclusio; si mater pupilli in vita testatoris pec-cavit contra ipsum, excluditur ipsa mater per substitutum, quia

19. Antonio Pérez.indd 625 12/04/16 12:57

Page 36: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

626 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

presumitur testatorem alium substituendo ipsam odio habuisse et per consequens eam excludere voluisse... et idem potest dici si post mortem viri stuprum comissit...

Vigesima prima conclusio; si avus habet filium emancipa-tum et ex eo nepotem in potestate retentum, cui dedit substi-tutionem pupillariter et expresse nunc moritur pupillus, subs-titutus excludit patrem in legitima, secus tamen exet in tacita pupillari, quia non excluditur pater nec mater a paritate rationis per iura supra allegata... Item hec expressa pupillaris excludit fratrem ipsius pupilli...

Vigesima secunda conclusio; filius institutus et rogatus post mortem vel si moriatur in pupillari etate restituere hereditatem alteri interim detrahet suam legitimam que est tertia... que non recipit a testatore gravamen dilationis temporis... et tempore mortis filii eius heres ultra legitimam filii detrahet quartam de residuo, que dicitur trebellianica et sic in effectu retinebit me-dietatem hereditatis et medietatem restituet...

Vigesima tertia conclusio; item nota quod coniuctio habet multos effectus; primo quod coniuncti vocantur in una portio-ne... Item quia substitutio reciproca invicem facta videtur facta secundum ordinem coniunctionis... item habet effectum iuris acrescendi...

Vigesima quarta; potest tamen succinte talis trahi doctrina, quod si sunt plures heredes instituti simpliciter, licet non sint coniuncti, pars unius, defecta seu non acepta, acrescit aliis... quia ius acrescendi transit ad heredem... et acrescit etiam in-vitis...

Vigesima quinta conclusio; in pluribus legatariis, quibus ea-dem res est legata, si sunt coniucti ex aliqua triplici coniuctio-ne, scilicet, re et verbis, vel re tantum, vel verbis tantum... pars unius deficiens acrescit alteri coniuncto excluso fisco, ut in dic-tis iuribus; secus si dicti legatarii essent disiuncti seu non ha-berent communionem in re legata, quia inter omnino defunctos non est locus acrescendi... si autem non sint legatarii coniuncti, ut supra, non est locus iuri acrescendi, nec etiam acrescit invitis sicut heredibus, sed demum valentibus cum in eis non incidat inconveniens quod scilict decedat pro parte testatus et pro parte intestatus...

Vigesima sexta conclusio; ex hoc sequitur quod si lego filia-bus titii pro se maritandis centum, pars unius deficiens acrescit

19. Antonio Pérez.indd 626 12/04/16 12:57

Page 37: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

627EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

aliis, quia sunt coniuncti verbis... idem si quis relinquit pluri-bus sub eadem conceptione verborum: ut titio et seyo lego x, quia tunc intelligitur de eisdem x... et faciunt ibi partem per conclusum et sic est locus iuri acrescendi... secus si lego cuili-bet filiarum titii centum pro se maritandis, quia tunc pars unius deficiens non acrescit alteri, sed remanet penes heredem, cum non habeat communionem ad eandem quantiatem sive ad ean-dem rem...

Vigesima septima conclusio; ut habeat ius acrescendi requi-tur ante emolimentum quesitum seu agnitionem factam, nam postea cessat ius acrecendi... Licet regulariter in contractibus non habeat locum ius acrescendi, falit tamen in casibus elen-ganter notatis per Joannem de Platea...

Vigesima octava conclusio; plures sunt re coniuncti in usu-fructu, si portio unius deficit ante usum fructum acquisitum, habet locus ius non acrescendi; sed si deficit postquam semel est ius acquisitum, tunc habet ius acrescendi... si autem sunt coniuncti de improprietate habet locum ius non decrescendi...

Vigesima nona conclusio; inter conciunctos re et verbis non est locus iuri acrescendi, sed veniunt per ius non acrescendi, cum faciant sibi partes per concursum...

Trigesima conclusio; in usufructu non transit ius acrescendi in successorem universalem, quia morte extinguitur usus fruc-tus, nec etiam in successorem singularem, quia usus fructus acrescit portioni non persone... in legato autem indistincte tran-sit ius acrescendi in singularem et universalem successorem, quia acrescit portioni non persone...»

19º) La substitución pupilar.57 Montalvo continúa tratando en esta glosa de la sustitución pupilar:

«Substitutio pupillaris fit quandoque per verba, si talis heres erit et infra etatem pupillarem decesserit titium sibi substitu-to, si enim infra dictam etatem moritur succedet ei substitutus etiam in bonis pupilli aliumque quesitis. Item fit tacite sic quis-quis mihi heres erit sit heres filio meo aut sic: si filius meus

57 Incluida en la glosa ‘Pupillaris’ en Partidas 6.5.5, fols. 104v-105v de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 627 12/04/16 12:57

Page 38: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

628 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

impubes non erit heres, talem ei substituo; nam licet ista sit vulgaris expressa continent tamen tacitam pupillarem, quia et si heres fuerit, si moriatur in pupillare etate admittitur substi-tutus; sed quando vulgaris fit disparibus in etate, ut uni puberi, alii impuberi institutis, tunc non continet tacitam pupillarem, quia non possit ambos comprehendere; et idem si talis sit subs-titutus cui non potest testator pupillariter substitui hoc dicit. Di-viditur in quinque partes; in prima docitur qualiter pater possit pupillariter substituere; in secunda ibi (e pudiesse fazer) dividit tacitam ab expressa; in tertia ibi (otrosi callada) ponit exempla tacite pupillaris; in quarta ibi (fueras ende) limitat tacitam pu-pillarem, ne intelligatur in vulgari; quinta ibi (e esso mismo) extendit vel insidictum lex ista lex est multum notabilis et com-prehendit plures casus circa substitutionem pupillarem et de-clarat opiniones dubitales, quas tenuerunt doctores, tam legales quam canoniste, in hac materia, quam succinte remittam ad eos ad leges et iura, a quibus habuit originem, ad evidentiam; nota quod ad hoc ut substitutio sit pupillaris quatuor debent concu-rrere. Primum est ut filio cui fit substitutio sit de liberis testato-ris, nam extraneo substitui pupillariter non potest. Secundum, quod sit impubes, nam ultra illam etatem hec substitutio locum non habet. Tertium, quod sit in potestate testatoris, et sic eman-cipatus fieri non potest, nec etiam a matre... Quartum est quod ille, cui fit substitutio, instituatur vel exheredetur testamentum non teneret... Et est notandum quod hec substitutio fieri potest non tantum impuberi filio iam nato, sed etiam posthumo, si ta-men ipse poshumus nasciturus erat in potestate testatoris, si vi-veret ipse testator et non tantum filio, sed etiam nepoti ex filio potest hec substitutio fieri, si tamen nepos non sit recessurus in potestate sui patris post mortem avi... his presupositis, nota primo quod pupillaris expresa subsstitutio est qua servatur ver-bis affirmativis et de pupillari etate mentio fiat expressa ut in exemplis huius legis requiritur; ergo in ea exempla et vera for-ma, scilicet, verborum affirmatio et temporis pupillaris com-prehensio... Item nota quod dicitur substitutio pupillaris, que soli pupillo fit nec potest pupillari tempus excedere, eo quod expirat ad introitum pubertatis potest autem ad minus tempus fieri, ut si dicam, si filius meus infra decenium vel octavum vel etiam minus tempus decesserit etc… Item nota quod etiam si expressa pupillari non apponatur, si sine liberis decesserit

19. Antonio Pérez.indd 628 12/04/16 12:57

Page 39: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

629EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

etc. tacite inest talis conditio quia etiam impubes poterat in tali etate liberos habere, malicia supplente etatem, id est, ubertate nature precurrente naturalem regulam…»

Montalvo sigue tratando estos temas en las siguientes glosas a ‘Otrosi calladamente’ y ‘Heredera tambien’ a Partidas 6.5.5, fol. 105rv de la edición aquí utilizada.

20º) Desheredar a su hermano.58 En esta glosa Montalvo trata del deshe-redar al hermano.

«Potest frater fratrem suum in testamento suo preterire seu exheredare cum causa vel etiam sine causa, nisi male vite aut diffamatum instituat vel servum, tunc enim per querelam inofficioso et rupto testamento succedet frater, nisi in fratris morte captavit aut eum criminaliter de casu mortis vel membri accusavit, vel maiorem partem bonorum eum perdere fecit, aut posse suum ad hoc posuit, nec in aliquo illorum casuum vivus potest succedere fratri ab intestato, si probetur, hoc dicit. Habet quatuor partes; in prima ponit liberam facultatem fratri exhere-dandi vel pretereundi fratrem; secunda ibi (fueras ende) excipit casum; in tertia ibi (pero tres razones) limitat prius dictum; in quarta ibi (et aun dezimos) ampliat dispositionem; habuit or-tum ista lex ab Autentico... Nota quod frater potest agere de in-officioso contra testamentum fratris instituentis hominem male vite, ut hic; quod intelligo verum, nisi frater qui agit de inoffi-cioso laborat simili morbo... vel nisi sit ingratus, qui agit aliquo de tribus modis in hac lege expressis... Item nota quod querela inofficiosi competit fratri contra testamentum fratris; intelligo si sit frater utrinque contumacius... Item nota quod quelibet in-famia, tam iuris quam facti, facit quem reputari vilem perso-nam et habet quatuor effectus infamia facti... Ubi ipse querit quid si institutus erat turpis persona tempore testamenti; et ad frugem melioris vite conversus est vivente testatore, responde-tur quod reputatur dignus et non competit querela... nam talis turpis persona iam emendata et correcta tempore mortis testa-

58 Incluida en la glosa ‘Las razones’ en Partidas 7.7.12, fols. 112v-113r de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 629 12/04/16 12:57

Page 40: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

630 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

toris non debet repurati turpis persona, quia posterior consue-tudo inspicienda est... Item nota quod missus in carcerem, vel simpliciter castigatus propter delictum, non potest dici in fa-mis... sed pone quod filia est turpis vite et mater exheredat eam et instituit extraneum heredem, agit filia de inofficioso contra testamentum heredis scripti et ipse opponit quod ipsa est me-retrix, ipsa replicat mater mea erat eiusdem conditionis, quid iuris, et Baldus... respondet secundum Guillelmum, quod ista replicatio procedit de iure... Item nota quod est infamis infama-tus de levi iniuria... Item nota quod minor, licet sit capax delicti excusatur tamen a delicto et infamia, interdum innocentia con-silii... quia in eo non cadit dolus vel culpa... interdum excusatur ex defectu naturalis presidii, ut pupillus in delicto carius quia natura reddit eum incapax delicti... Interdum ex dispensatione iudicis non ad pene evasionem se ad ipsam mitigandam... An autem querela datur fratri preterito et an requiritur quod sit ex-heredatus et respondetur quod non solum fratri exheredato, sed etiam preterito datur querela, quia preteritio fratris habetur pro exheredatione... et ista lex... non possumus dicere quod detur contra tabulas, quia non habet locum in linea transversali, sed solum datur in linea descendenti... nam cum institutio unius inducat exclusionem alterius; ergo habetur pro exheredatione, quia omnis exclusio procedens ex testamento videntur quedam exheredatio... Item dubitatur an ista querela que datur fratri in casu istius legis rescindat testamentum in totum an usque ad legitimam, licet aliqui dicant quod rescindit usque ad legiti-mam; sed contrarium est verum, secundum Baldum, ubi supra, quia propter odium instituti in totum rescinditur testamentum... Item nota quod in iure rompendi inofficiosum testamentum, prior est causa liberorum, quibus exclusis parentes vocantur, quibus de iure debetur hereditas... Sed quid si frater meus in testamento suo instituat vilem et non vilem personam, queritur qualiter mihi detur querela et in hoc casu dicunt doctores quod dabitur contra turpem personam et non contra non turpem... quod est verum, nisi turpis persona repudiet hereditatem, nam tunc querela non potest nasci, quia respectu eius contra quem intentaur requiritur aditio hereditatis... sed ubi non est adita he-reditas non competit querela et acrescet illa portio heredi que non est turpis persona...»

19. Antonio Pérez.indd 630 12/04/16 12:57

Page 41: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

631EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

21º) Casos en que el instituido heredero pierde la herencia.59 Alonso Díaz de Montalvo expone en esta glosa los casos en que el instituido heredero pierde la herencia:

«Ponuntur in hac lege sex casus in quibus heres institu-tus perdit hereditatem; primus, si quis ope vel consilio familie interficitur et ante aditionem sciens querelam iudicialem non apposuit. Si autem ad extraneo interficitur, potest heres adire et infra quinquennium conqueri alias aufertur et ei hereditas et applicatur regi. Habuit ortum iste primus casus a lege Si quis in gravi, § Non tamen, Digesto, ad senatusconsultum Sillania-num60 ubi non tantum ex testamento, sed etiam ab intestato he-reditas ad hoc edictum pertinet, ut ne quis adeat bonorumve possessionem petat antequam questio de familia habeatur; et est ratione heres propter suum compendium familie facinus oc-cultaret... Item nota ex isto primo casu, quod si testator occisus est ab extraneo non distinguitur clandestinis insidiis vel per-ventum aut per vim, heres statim adire potest hereditatem vel petere bonorum possesionem; si tamen postea infra triennium statuendum a iudice, vel infra quinquennium non vindicave-rit necem defuncti velut male fidei possessor, cum omiserit officium pietatis, tenetur fisco restituere herditatem et fructus perceptos et percipiendos... ulcisci enim debet defunctus ab heredibus accusando homicidium... non sua auctoritate occi-dendo, ut ibi glossa, sed queritur quantum tempus habet heres ad vindicandum necem defuncti, ita quod deinceps reputetur indignus... dicit quod tempus certum non est determinatum a iure; ideo debet statui per iudicem... nam iudex potest cogere heredes ad accusandum de morte defuncti... sed quid si iudex nullum statuit terminum, dicit glossa in dicta lege prima quod debet accusare quam primum potest... delicta que committun-tur in obtinendo tunc dicuntur perfecta quando transivit tantum tempus quod potuit implere et non est impletum nec expecta-tur quod transeat tempus per quod desinat posse fieri... Item est notandum secundam cum quod tamdiu quamdiu heres non

59 Incluidos en la glosa ‘Seys razones’ en Partidas 6.7.13, fol. 113r de la edición citada supra nota 38.

60 En este momento no puedo determinar cual es el pasaje del Digesto aquí citado.

19. Antonio Pérez.indd 631 12/04/16 12:57

Page 42: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

632 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

habet testes per quos possit probare maleficium non dicitur in mora accusandi occisores, quia non debet quis ad accusandum currere... nisi simulet se testes non habere cum habeat... ideo in clandestinis maleficiis non presumitur mora heredis non accu-santis...»

22º) El consentimiento del testamento en que uno es desheredado.61 En esta glosa Montalvo trata del valor de la sentencia que rompe un testamento.

«Rupto testamento per sententiam que transivit in rem iu-dicatam heredis instituti remanet nulla et succedunt vennientes ab intestato; legata tamen et libertates valida remanent, hoc di-cit. Nota primo, quod licet de iure antiquo lata sententia contra heredem institutum per testamentum inofficiosum preiudicabat legatariis et sic fiebat ius ex sententia, sicut et in causa filiatio-nis… hodie autem, ut hic vides, non est talis effectus sententie, nam licet rescindatur testamentum quantum ad institutionem, legata tamen et fideicomissa valent, ut hic… facit hec lex ad questionem quídam per liberos non habens timens mori qua-dam infirmitate gravatus testamentum condidit et legata tam pias quam ad aliis locis et personis legavit et Joannem suum universalem heredem instituit; demum, vivo testatore, ipse heres debitum nature persolvit et ipse testator vitam duxit per decem annos, non mutato testamento, mortuus est; nunc ve-niunt filii dicti heredis iam mortui, petunt hereditatem ab in-testato, veniunt legatarii et petunt legata ex testamento dicti patrus, resultat dubium an morte heredis, vivo patre testatore remaneat testamentum quasi caducum quoad institutionem; an legata possunt peti a legatariis et videtur quod ista legata non debeantur, quia ex minus solemni voluntate legata non deben-tur… preterea rupto testamento per querelam annihilantur… quia ex defectu heredis testamentum est nullum et legta ipso iure non valent… preterea legata et fideicommissa vitiantur ex natura dependentie iuxta regulam accessorium cum suis con-cordantiis. Item quia heredis institutio est caput et fundamen-tum totius testamenti… ubi ergo institutio déficit testamentum est nullum… Pro contraria parte facit quod a principio testa-

61 Incluida en la glosa ‘Quebrantado’ en Partidas 6.8.7, fol. 115rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 632 12/04/16 12:57

Page 43: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

633EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

mentum fuit perfectum, vivo testatore et herede, ideo etiam si post factum vivo testatore moriatur institutus heres, tetamen-tum remante firmum in legatis…non enim extincta sunt legata que semel tenuerunt, licet in eum casum [borrón de tinta] inci-pere non poterat… Preterea testamentum in legatis non potest esse irritum, imo in eis remanet testamentum firmum, etiam si principalis eius pàrs scilicet institutio heredis deficiat; quia multi sunt casus in quibus de iure civili, ex non solemni vel nullo testamento, debentur legata… et in his casibus et alii suc-ceditur ab intestato et non ex testamento ex tali minus solem-ni voluntate… sed in omnibus dictis casibus legata debentur, ergo et in casu minus dubitabili, que est mors heredis, vivo testatore, nam ubi institutio est valida a principio et rumpitur ex post facto legata debentur… Pretera quod legata ex nullo seu ex minus solemni testamento debentur, est inductum in favorem testamentorum, non in odium, maxime extraneorum heredum venientium ab intestato; nunc in privationem odii contra testantium voluntatem inducti cuius liber debet esse filius... ergo licet testamenti caducitas anullet institutionem, non tamen nocet legatis, nam etiam si filius fuisset institutus, legata fuisset soluturus a fortiori quoniam extraneus et hanc rationem probat textus in corpore concludendo inquit et hoc disponimus ut parentes et filios testamentorum iniuriam liberos esse reddamus etc. ex quo sequitur quod nec extraneis compe-tit nullum dicere testamentum in preiudicium legatorum, que a testatoris voluntate processerunt premaxime quia… ex causa legata non dependent ab institutione, sed per se subsistentiam habent… tunc enim legata et fideicommissa habent dependen-tiam ex testamento, quando heres rogatus est restituere legata et fideicommissa, non alias, nec constat quod voluit testator, quod dicta sua legata dependerent ab institutione, sed per se firma voluit manere, quod patet, quia post mortem heredis ipse testator legata non revocavit, nec voluntatem suam mutavit… Preterea legata et fideicommissa presumuntur facta in meritum suscipientis… non in heredis favore, mortuo, ergo herede, vivo testatore, si non valerent legata puniretur innocens legatarius, maxime bene meritus, quod esse non debet… in quocumque casu testmentum possit esse nullum, tam propter preteritionem quam propter exheredationem sine legitima causa, etiam non vera, quam propter aliam quamcumque causam, dum tamen constet de voluntate et mente testatoris circa legata et fidei-

19. Antonio Pérez.indd 633 12/04/16 12:57

Page 44: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

634 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

commissa, que semmper debentur, et sic patet ut ibi inquit Sal. quod omnia curia antiqua circa illa legata sunt correcta per dic-tas autenticas, premaxime per hanc legem regni; facit ad hoc quod si non valet institutio propter errorem testatoris, propter condicionem persone valet tamen fideicommissum et legata et ab intestato debentur… nam licet legata inceperunt depende-re ab institutione potentialiter cum semper in propriis viribus viguerunt… et etiam recisso testamento ad querelam fratris in casu premisso debentur legata, quia prope odium instituti res deducitur ad causam intestati ex legis dispositione et non preiu-dicatur legatariis nec fideicommissariis... ex quibus patet quod sive sit nullum testamentum ipso iure, sive intitutio sit nulla vel effectum non habeat, cetera capitula testamenti remanent valida, scilicet, que habuerunt confirmatum privilegium multo magis remanent valida quam reliqua… que dicta sunt est evi-dens ratio, quia imperator voluit ut defuntorum voluntates su-premas non verbis, sed voluntatibus eorum favens adimplean-tur, ut omnibus legatis una sitmatura... a subtilitatibus legum receditur quando voluntas testatoris est certa».

23º) En el testamento no se pueden hacer disposiciones contrarias al de-recho.62 En esta glosa Díaz de Montalvo nos enseña que el contenido del testamento no puede ser contrario al derecho.

«Non potest quis contra iuris dispositionem testari, nec de sepultura quid iniustum vel inconsuetum ordinare et habebit le-gatarius sibi relictum etiam si iniustum vel inconsuetum in se-pultura non faciat, hoc dicit. Habuit ortum ista lex a lege Nemo potest, Digesto, de legatis primo (D.30.[1].55), ubi nemo potest in testamento suo cavere ne leges in suo testamento locum ha-beant, quia nec tempore aut loco aut conditione finiri obligatio heredis legatorum nomine potest etc. quod exemplifica ut ibi glossa notabilis… ubi si quis scripserit testmentum fieri con-tra ius vel bonos mores, non valet et etiam iusiurandum contra vim legum et auctoritate iuris in testamento scriptum nullus est momenti etc… quia excepto principe omnes sumus sub lege… quod si inferior a principe testator vel pars voluerit derogare ius

62 Incluida en la glosa ‘Non puede’ en Partidas 6.9.32, fols 120r de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 634 12/04/16 12:57

Page 45: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

635EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

in modum formandi ius, ut si disposuerint quod super execu-tione legati vel contractus procedatur simpliciter et sine figura iudicii vel quod possit capi debitor auctoritate propria a credi-tore, vel quod procedatur sine citatione, non procedit, nec valet instrumentum, in quibus hic sepe apponitur; idem si apponatur quod personaliter sive realiter conveniri potest, nam virtute ta-lis instrumenti non poterit personaliter detineri… Sed oppo-nitur contra textum quod voluntas testatoris in ultima volun-tate est servanda… Solutio; quod quedam sunt, que pertinent ad substantialia testameti sine quibus testamentum non est, ut quod sint septem testes liberi et rogati et similia pertinentia ad solemnitatem testamenti. Item quod sit in testamento heredis institutio, sine qua testamentum dici non valet… quedam ta-men sunt leges que non recipiunt solemnitatem testamenti, sed tenorem illius et in illis voluntas testatoris servatur… An autem renunciatio simulationis valeat Bartolus in allegatione legis Nemo tenet quod non valet, et est ratio quia si inter nos agitur quod contractus sit simulatus deficit in substantia et sic non est contractus… Item querit an testator possit remittere confectio-nem inventarii et determinat quod sic… et hoc verum, nisi talis remissio esset contra legem vel publicam utilitatem, quia in tali casu iudex non potest, non debet sequi voluntatem testatoris… An autem testator potest prohibere detrahi falcidiam. Item an possit per pectum fieri quod a sententia arbitri possit appellari et an potest fieri inter contrahentes, quod obligatio finiatur tem-pore, loco vel conditione; ítem an valeat pactum quod in ser-vitute, quam habeo in fundo tuo, non habeat locum prescriptio quod per pactum possit impediri cursus prescriptionis…»

Montalvo en la glosa ‘A uno’ de Partidas 6.9.33, fol. 120rv comenta la problemática que plantea la manda que se hace en beneficio de varias per-sonas.

24º) Pena en que incurren quienes utilizan la fuerza con armas o sin ellas.63 En esta glosa Montalvo comenta las penas que se imponen a quienes utilizan la violencia con armas o sin ellas.

63 Incluida en la glosa ‘La pena’ en Partidas 7.10.8, fols. 160rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 635 12/04/16 12:57

Page 46: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

636 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

«Pena vis armate est in insulam deportatio et in istius de-portati bonis succedunt descendentes usque ad tertium gradum, qui si non extant applicantur regis camere, salva uxoris dote et arres debite usque ad sententiam deportationis contractis. Et hac pena afficiuntur congregantes gentes et cum eos scienter ad vim inferendam venientes. Et si ex hoc aliquis ex quacum-que parte moritur dux congregationis morietur; si vero servus de vi armata convincitur, siquidem sine domini mandato vel sciencia occidetur¸ si cum mandato vel sciencia in opus regis damnatur et dominus perdit officium et diffamabitur, nisi rex ei indulserit, famam restituendo; sed si dominus est vilis et similis mandare consuetus proinde deportabitur ac si vim fecisset, hoc dicit. Dividitur in quatuor partes. In prima vis armata penam ponit. In secunda ibi (e esta pena ha logar) ponnit penam gen-tes adunantium ad vim faciendam. Tertia ibi (mas si la fuerça) ponit penam vis portare sive armis. In quarta ibi (et si fuere siervo) ponit penam servi vim inferentis... Et ad evidentiam nota quod pena relegationis est pena legis julia de vi privata… Item et tertia pars bonorum publicatur…

Item nota textus dicte legis Quoniam multa, quod si tem-pore aggressionis sive violentie, etiam propter propositum se-quatur homicidium, sive ex parte consilentis sive resistentis, qui auctor fuit violentie et aggressionis, punitur pena capitis; quia debuit precogitare quod violentia est apta ad cedes et vul-nera inducenda. Item nota quod licet dux seu principalis auc-tor puniatur de malo securo, alii tamen non tenentur tanquam prestantes opem homicidio, quia forte non habuerunt animum ut homicidio opem prestarent, quia tunc omnes tenerentur… Hic ponitur auctor tumultus et his qui ocidit si ad sui defensio-nem non fecit, ut notat glossa ibi. Sed quid si non scitur a quo fuit occisus, an omnes punientur de occisione legis cornelie et doctores arguunt pro et contra in dicta lege Quoniam multa… Item quia insistentes fuerunt causa istius malefici, inter quos fuit occisus, ergo ei et eis in dubio magis debet imputari… Item quia nec ex hoc remanet maleficium punitum, quia auctor huius tumultus et violentie punitur gravius, quia sibi hoc imputatur ut ibi et hic. Si autem de resistentibus aliquis fuerit occisus, est dubium, quia eis nil debet imputari, cum dabant operam rei licite… Item dubitatur quid si ex proposito plures fuerunt ad occidendum aliquem, qui et occisus est, sed ignoratur cuius

19. Antonio Pérez.indd 636 12/04/16 12:57

Page 47: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

637EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ictu periit; de hac questione vide glossam in allegata lege si in rixa…»

25º) Pena de quien toma algo por la fuerza.64 Montalvo expone en esta glosa las penas en que incurre el que sin mandato del juez se toma la justicia por su mano.

«Violenter sine iudice rem aliam mobilem vel immobilem capiens, perdit ius quod in ea habebat, et si nullum ius habe-bat, solvit eam cum fructibus perceptis et eius estimationem vim passo, et tenetur de deterioratione et interitu rei, nisi sit pupillus vel fatuus, qui non ipse sed eius tutores aut curatores eorum nomine vim inferentes tenentur ad predicta; vel nisi sit pater patronus servi, qui non ad dictam penam sed ad rei esti-mationem tenetur, hoc dicit. Dividitur in tres partes. In prima loquitur de pena vim inferentis in rebus alienis. In secunda ibi (fueras ende) excipit casum. In tertia ibi (e como quier) ex-tendit penam vim inferentis ad tutores minorum. Habuit ortum a lege Si quis in tanta, Codice, unde vi (C.8.4.7)…. Nota ex hac lege, primo quod qui vi invasit possessionem sue rei apud alium constitute eam restituit et dominio privatur. Si vero rem alienam invaserit in estimatione condemnatur… Sed contra hoc videtur textus in lege Si duo in fine, Digesto, uti possi-detis (D.43.17.3)… Solutio; quandoque quis commitit vio-lentiam expulsivam sive ablativam et tunc habet locum pena huius legis; quandoque compulsivam et tunc habet locum pena que est in edicto quod metus causa, ut allegata lege Si mulier (D.4.2.21); quandoque quis committit violentiam turbativam et tunc habet locum allegata lege Si duo in fine, Digesto, uti pos-sidetis (D.43.17.3). Quot autem sunt interdicta possessoria et de differentia eorum vide duas glosas notabiles, una in iure ca-nonico in capitulo Pastoralis, de causa possessionis et proprie-tatis (X.2.12.5) et alia in iure civili, in lege Extat, Digesto, quod metus causa (D.4.2.13)… Dictum est supra de his qui invadunt res corporales, quid de invadentibus iura incorporalia; et dic ut in glosa dicte constitutionis siquis in tantam (C.1 q.4 c.13)…

64 Incluida en la glosa ‘Entrando’ en Partidas 7.10.10, fol. 161rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 637 12/04/16 12:57

Page 48: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

638 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Quando autem teneantur tutores vel curatores ex facto mino-rum etc. vide lege Meminerint, Codice, unde vi (C.8.4.6) et ibi Bartolus. De materia huius legis cum sequentibus et de reme-diis, que competunt spoliatis ad recuperandum possessiones et res suas, vide plenius per remedia xvij, que hic sequuntur per ordinem. Varia et diversa remedia sunt que sparsim reperiuntur in iure competentia spolatis ad recuperandam possessionem.

Primum remedium est interdictum unde vi... et istud com-petit solum contra illum qui spoliavit vel mandavit seu ratum habuerit, ut ibi dicitur. Item competit quando familia alicuius fecit violentiam sine mandato domini, sed postea immediate res pervenit ad dominum, tunc enim potest agi directo interdic-to contra ipsum dominum... Item si res non pervenit ad domi-num, liberatur dominus tradendo servum pro noxa...

Secundum remedium est interdictum unde vi utile, quod competit quando filius vel alius familiaris, quem non habemus tanquam servum, sed tanquam mercenarium, spoliaret sine mandato domini, quia ex tali spoliatione agitur contra domi-num utili interdicto non directo... et ita demum est verum quan-do ex facto istorum res immediate pervenit ad dominum, alias non...

Tertium remedium est capitulo Sepe, de restitutione spo-liatorum (X.2.13.18), quod competit contran illum qui scien-te rem recipit a spoliatore vel directo re et sic contra scienter succedentem in vicium et habet locum tam in foro civili quam canonico, quod loquitur de periculo sic per regulam possessor malefidei, de regulis iuris, libro vi (VI.[5.13.]2).

Quartum remedium est capitulo Reintegranda, iij questione i (C.3 q.1 c.3.) quod est generalius, quam remedium capìtulo Sepe (X.2.13.18), quia competit etiam quando quis ignoranter succedit in vicium... Et nota quod hoc remedium non solum competit pro rebus clericorum sed etiam pro rebus laicorum...

Quintum remedium est lege Si coloni, Codice, de agricolis et censitis, libro xi (C.11.48(47).14), quod competit etiam bone fidei possessori, licet non sit dominus, contra quemcumque etiam bonefidei possessorem ad quem res pervenit... et differt hoc remedium a capitulo Reintegranda (C.3 q.1 c.3), quia illud datur etiam malefidei possessori...

Sextum remedium est officio iudicis per quod revocantur attentata pendente appellatione vel lite... Est etiam aliud offi-

19. Antonio Pérez.indd 638 12/04/16 12:57

Page 49: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

639EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

cium iudicis quod datur detentatori, ut puta colono vel com-modatario, si spolientur sua detentatione, quia cum ipsi non possideant, non possunt agere remediis supradictis, sed officio iudicis possit petere quod restituatur sibi detentatio sua... Est etiam aliud officium iudicis generale, quod datur prelato qui ex negligentia perdidit possessionem rei ecclesie... Item est aliud officium iudicis, quod datur absenti ex iusta causa, qui ex illa absentia perdidit possessionem...

Septimum remedium est lege Meminerit, Codice, unde vi (C.8.4.6) que competit contra iudicem spoliantem sine ordine iudicii; sed illud remedium solum procedit de iure civili, non autem de iure canonico, quia de iure canonico competit inter-dictum recuperande unde vi... ex quo nota una differentia inter ius canonicum et civile.

Octavum remedium est lege Si quis conductiones titulo, Codice, locati (C.4.65.25), quod datur domino contra colonum volentem opponere de dominio contra ipsum dominum, quia hoc non potest nisi prius restituat possessionem ipsi domino ut ibi.

Nonum remedium est lege Conductores, Codice, locati (C.4.65.33) et lege Non ab re, Codice, unde vi (C.8.4.10), quod competit contra illum qui tenet possessionem nomine alieno et conventus in iudicio difert ipsam possessionem reddere us-que ad sententiam, quia postea tenetur ultra restitutionem rei ad estimationem ipsius rei, ut ibi est casus, et nota quod illud remedium etiam est de iure canonico...

Decimum remedium est lege Invasor, Codice, unde vi (C.8.4.5), quod competit contra illum qui non dolose ingreditur possessionem vacantem alienam ut suam ut illam restituat et hoc sentit Antonius... et dicit quod in tali possessorio admititur exceptio dominij, quia presumitur pro possidente.

Undecimum remedium est lege finali, Codice, unde vi (C.8.4.11) quod competit contra illum qui dolose ingreditur possessionem alienam vacantem, qui tenetur perinde ac si fur-tum comissiset actione furti, quia debuit scire quod alterius est ad eum non pertinere, ut ibi.

Duodecimum remedium est lege j, Codice, si per vim vel alio modo (C.8.5.1), quod competit contra colonum quando ipse vel alius tenens nomine meo est expulsus, quia potest age-re conditione illius legis ut restituat possessionem.

19. Antonio Pérez.indd 639 12/04/16 12:57

Page 50: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

640 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Tertiumdecimum remedium est, lege j, Codice, de acqui-renda possessione (C.7.32.1), quod competit quando colonus intervertit possessionem domino, quia vult possedere nomine alterius tanquam colonus alterius, ut ibi.

Quartum decimum remedium est lege Si quis in tantam, Codice, unde vi (C.8.4.7), quod competit contra dominum qui propria auctoritate invadit rem suam, que ab alio pacifice deti-nebat et est pena quod perdat ius quod habet in ea et similiter hoc est de iure canonico, per capitulum Eum qui, de prebendis (VI.3.14.18)...

Quintum decimum remedium est lege Extat, Digesto, quod metus causa (D.4.2.13), quod competit contra illum qui per metum compulit me ut tradat rem meam propriam sibi, cuius pena est quod perdat ius quod habebat...

Decimum sextum remedium est conditio triticaria que com-petit quando quis possidet rem non tanquam dominus, nec etiam habet ius in ea, nec est sibi obligata ratione pignoris vel alias, quia si talis perdat possessionem poterat illam recuperare per conditionem triticariam...

Decimum septimum et ultimum remedium est conditioni certi que competit quando creditor habens ius pignoris in re amisit possessionem rei, illam recuperat per legem Et ideo in Neratius, Digesto, de conditione furtiva (D.13.1.12?)»

26º) La herejía65 y los herejes.66 En la primera glosa Alonso Díaz de Montalvo expone largamente todo lo que considera referente a la herejía:

“Hereticus dicitur a fide catholica separatus et dicitur qui

aliqualiter deviat a fide catholica ab his que tenet ecclesia ro-mana. Idem dicitur credens animam cum corpore mori, nec de bonis post mortem premium nec de malis penam habiturus, qui sunt bestiales et corrumpunt fidelium voluntates, hoc dicit. He-resis ergo grece ab electione dicitur quod, scilicet, eam disci-plinam, quam sibi unusquisque elegerit, putat esse meliorem...

65 Incluida en la glosa ‘Eresis’ en Partidas 7.26.1, fol. 183r-184v de la edición citada supra nota 38.

66 Incluida en la glosa ‘Los ereges’ en Partidas 7.26.2, fol. 185rv de la edición citada supra nota 38.

19. Antonio Pérez.indd 640 12/04/16 12:57

Page 51: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

641EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Dicitur enim hereticus ab herastor eris, lege divido dividis inde, titulo familie herciscunde67 inde heremita quasi divisus ab aliis et sic heresis dicitur divisio et separatio a fide catholica... Item secundum Augustinum proprie hereticus est qui alicuius tempora is commodi et maxime vane glorie principatusque sui gratia falsas ac novas opiniones vel gignit vel sequitur... Item est hereticus qui est precissus ab unitate ecclesie... Dicitur enim hereticum qui romanam ecclesiam negat esse caput omnium ecclesiarum et qui derogat auctoritati... Ille tamen dicitur igno-ranter hereticus qui sequitur opinionem quam putat veriorem... Dicitur etiam largo modo hereticus qui dubius est in fide... et omnis qui sacramenta pervertit, ut simoniacus... Item et exco-municatus, nam qui non est membrum ecclesie herticus iudi-catur... Dicitur etiam hereticus qui non tenet articulos fidei et sic iudei, sarraceni et gentiles sunt heretici sed non sunt exco-municati. Stricto tamen modo dicitur hereticus qui alter sentit de articulis fidei quam romana ecclesia... Alii dicuntur heretici qui post baptismum ad iudaicos ritus redierunt vel transierunt... Ex his concluditur quod quicquid discrepat a fide christiana fi-dei christiane contrarium est, iuxta illud qui non est mecum contra me est (Mt.12.30)... Idem de illis qui errores aliorum defendunt, qui damnabilliores sunt errantibus, quia non solum illi errant, sed etiam aliis offendiciam erroris preparant, unde quasi magistri erroris sunt, non tantum heretici, sed heresiar-che dicendi sunt... qui enim talis hereticus est cum diabolo et angelis eius eterni ignis incendio erit participandus, nisi ante finem vite catholice fuerit ecclesie incorporatus... Et nota quod duo faciunt hereticum, scilicet, error in ratione et pertinacia in voluntate.

Questio j. Sed circa huius legis materiam quero quot sunt species he-

resis. Et dico quod sunt principaliter septem, scilicet, apostasia, credentes, receptatores, defensores, fautores, relapsi et lapsi.

Apostata est maior et gravior species heresis...Questio II.Credentes. Hec est alia species pravitatis heretice… credens

autem dicitur qui proprio ore dicit se credere erroribus… idem

67 No he prodido precisar a qué ley del Digesto o del Código se refiere Montalvo.

19. Antonio Pérez.indd 641 12/04/16 12:57

Page 52: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

642 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

de his qui adoraverunt et reverentiam more iudeorum exhibue-runt, consolationem vel communionem ab hereticis receperunt, vel similia perpetrant que pertinet ad ritum ipsorum; merito di-cuntur credentes, nam factis presumitur affectus…

Et hoc intelligunt Archidiaconus et Dominicus… qui in-ferunt quod visitans tales herticos vel dans alimoniam pre-bens ducatum et similia faciens in quibus de ipsorum ritu non appareat expressum; non puta iudicandos hereticos credentes, quod intellige verum secundum Dominicum, nisi prius fuissent lapsi… Requiritur tamen quod aliquod iudicium errores depre-hendatur in eis ad hoc ut credentes iudicentur et ratio est quia decre. pe. eodem titulo dicit credentes errroribus etc.

Et nota quod cum credens iudicetur hereticus non debet de facili quis iudicari credens, quia in isto crimine non sufficit vehemens presumptio ad damnationem… Sed quid de audien-tibus tantum sermones et predicationes hereticorum an dican-tur credentes. Et Dominicus… tenet quod si semel audierint et nec postea redierint non iudicantur heretici credentes, cum appobare non videantur, quod postea evitarunt… tamen dicit ibi Archidiaconus, ut refert Dominicus, quod licet tales non iudicentur credentes, iudicaret tamen graviter suspectos, unde posset illis indici purgatio… Idem dicit de his qui respiciunt libros hereticorum nisi statim incendio vel alio modo illos des-truxerint, quia tunc putat illos innoxios…

Questio iij.Receptatores. Est et alia species hereticorum, scilicet, re-

ceptatores; sunt enim illi qui receptant scienter heréticos… Et de his scienter receptantibus quídam sunt in culpa, quídam non… Leges autem illum dicant receptatorem qui receptat et celat ut celatus evadat manus iudicis… et de his receptanti-bus et fautoribus notat Hostiensis in Summa huius tituli, § que pena. An autem hereticus occultus sit excomunicatus vide glo-sam notabilem in clmentina j, de hereticis (Clem.5.3.1).

Questio iiij.Defensores. Alia est species, scilicet, defensorum; nam se-

cundum doctores quandoque quis defendit errorem, quando-que personam; primus est damnabilior illo qui defendit per-sonam simpliciter errantem. Nam si defendit errorem dicitur hersiarcha… et talis est puniendus, quia est vere hereticus…; secundus autem est qui viribus et potentia defendit hereticus

19. Antonio Pérez.indd 642 12/04/16 12:57

Page 53: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

643EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ne ad manus iudicis examinandus veniat vel puniatur et de si-mili defensione loquitur… et tales secundum Archidiaconum ubi supra possunt excommunicari, ut putat etiam quod potest eis induci purgatio propter talem suspitionem que insurgit ex iniusta defensione…

Questio v.Fautores. Alia est species hereticorum, scilicet, fautorum,

de quibus in allegato capitulo contra christianos, ubi dicit Ar-chidiaconus quod fautores sunt qui potestatem habentes con-demnatos ab ecclesia non fugant nec puniunt; et sic ex sola omissione possunt dici fautores… Item dicitur quis favere ver-bo excusando hereticos non ex labaco sangue vel per locum, sed in conventiculis, vel cum inter laicos dicunt eos non esse hereticos tales quales dicuntur; idem intellige quando privatos dolose omittit offendere, ut tunc dicatur fautor… secus si ex simplicitate vel immediate, ut proter hoc non dicatur fautor si non offendit…

Questio vj.Relapsi. Alia autem est species damnate heresis, scilicet,

relapsorum. Nam quum accusatur vel est suspectus de heresi ad hoc ut relapsus iudicetur et requiritur quod de hoc crimine magna et vehemens suspitio sit orta et quod heresim in iudicio obiuret et postea committat in ipsam, licet ante adiuratione cri-men non fuerit plene probatum contra ipsum…

Si tamen modica et levis sit suspicio contra ipsum, etiam post adiurationem, non debet pena relapsorum puniri… Et po-test ese huius ratio, quia septies in die cadit iustus (Mt 18.22) ut cecidit Petrus… Sicut infideles iudaice contra dicentes aut apostate negantes Dominum nostrum Jesum Christum unige-nitum et incarnatum de spiritu sancto etc. Nec tales sequuntur doctrinam nestoriani, alium dei verbum alium christum as-seerentis, ut in dicta epistola inter claras. Nec sicut manichei qui asserebant christum non ese verum hominem… Et ad hoc non nocet lege Omnes, Codice, eodem titulo (C.1.5.2) ibi dum dicitur quod heretici sunt qui levi argumento a catholice reli-gionis et tramite decreti sunt obitiare, quia ibi glosa declarat textum exponendo levi argumento in articulo quod manifeste debet scire pertinaciter illud asserit, sed causa disputandi nec persistendi in errore, nec ad hoc procedit pietas ecclesie quod pro delicto in levi re comisso magna sequitur pena… Nec debet

19. Antonio Pérez.indd 643 12/04/16 12:57

Page 54: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

644 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

esse pena ulterius pertrahenda quam delictum fuerit in exce-dente repertum…

Ex quo aliqui dicunt quod quia inter ritus iudaicos alii sunt leves et tenues nec manifesti et per plures non cogniti, qui nec deviant a fide catholica, nec contra eius artículos, videtur ergo quod si aliqui redierint ad tales tenues et leves ritus, licet male faciant, tamen cum illa fides non est sua, immo fides sua est fides catholica… Tales non possunt dici relapsi si ad tales ritus parvos et tenues rediissent… secus autem si essent ritus, mores et observantie iudeorum cogniti et manifesti, de quibus nullus ignorantiam pretendere valet, ut videlicet damnabilis circum-cisio seu ieiunium quod iudei dicunt maioris diei in quo am-bulant discalciatiter observant eorum festivitates et sinagogam frequentant cum iudeis et similia. De talibus enim loquuntur iura quod si fuerint relapsi puniantur pena hereticorum.

Est tamen notandum quod si quis in uno de talibus maiori-bus cognitis observantiis et ritibus iudeorum vel in uno articulo fidei erravit et illum abiuravit, si in alio ritu seu specie vel secta heresis inciderit ut relapsus iudicatur…

Est enim notandum quod si contat quem ese lapsum in he-resim; si per adiurationem hereticos recepiet, visitet sive asso-ciet vel dona eis mittat seu favorem eis impendat; et de hoc non possit legitime excusari etiam sine adiuratione debet iudicari relapsus… Necesse est enim relapso debere constare de uno lapsu priori vel anteriori ante vel post adiurationem… nam post adiurationem nullam debet habere cum hereticis concomitan-tiam, sed ab eis debet fugere, quia heretici dicuntur persone pestilentes, et propter immanitatem criminis ecclesia rigidus procedit contra eos…

Et idem videtur dicendum de incarceratis propter suspitio-nem heresis, quod carcentes exiverint excusationem legitti-mam non habent, ut heretici condemnari possunt quis singuul ficte conversi et simulate confessi et errores pristini recidivi…

Beatus ergo est qui se potest reparare post lapsum quod homo peccavit, conditionis humane est quod penituit correc-tionis est culpam incidisse nature est diliuisse autem virtutis est… sed sepe tulit lapsis sucus amarus opem… Nam si opera medicantis expectas, oportet ut vulnus non tegas… Dubitant aliqui an si apostata seu relapsus ante condemnationem peni-tent, signis contricionis et dolorem de peccato ostendendo et

19. Antonio Pérez.indd 644 12/04/16 12:57

Page 55: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

645EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

humiliter et devote petant penitentiam, et se uniri et reconciliari unitati ecclesie, an sint audiendi, ecclesia debeat eos admittere et charitative recipere et ecclesie incorporari.

Et videtur quod sic, quia gremium suum nunquam redeu-ntibus claudit ecclesia, nam si proprio errore deposito, prava intentione depulsa, ad unitatem ecclesie tales redeunt in com-munitate ecclesie recepti indignationis sui aculeos ecclesia re-movere debetur benigni eis animi gratiam condonare… Pre-terea deus bonus est et aperta sunt viscera eius omni homini penitenti…

Preterea qui veniunt aut revertuntur ad ecclesiam chisti veram et catholicam matrem amplecti debent et recipi et qui in viis et sepibus inveniuntur intrare coguntur… et in heresim lapsus manum dei sentiens in recordatione proprie iniquitatis, si ingemit errorem suum confessus, et in eo manifesta contri-tionis signa apparent, tales predestinati per gratiam dei non presciti dicuntur… In his autem penetrare iudicium dei non possumus…

Fides namque non est liberi arbitrii tantum, sed donum dei est… ergo cum tales convertuntur et est in eis spes correctionis, sunt condemnandi, sed sunt expectandi et in sancta fide cato-lica informandi, nam licet in lege veteris testamenti corporalis pena erat statuta, in lege tamen evangelica omni petenti per penitentiam venia promittitur. Unde illa a errore íncipit dicens: Ego sum, inquit, deus zelotes (Ex. 20.5). Hec vero ad lenitatem mansuetudinis ita inquit: Beati misericordes quoniam ipsi mise-ricordiam consequentur (Mt.5.7). In illa dicebatur: Qui fecerit hoc vel illud morte moriatur; in ista vero dicitur: Gaudeo magis super uno peccatore penitentiam agente quam supra nonaginta et novem iustis, qui non egent penitentia (Mt. 18.13). Scriptum est enim: Non veni iustos sed peccatores vocare (Mt. 9.13;Mc. 2.17; Lc. 5.32); initium quoque predicationis salvatoris nostri et precursoris sui Joannis ad penitentiam peccatores invitavit, non ad condemnationem… Et sic in veteri testamento timore pene omnes cogebantur ad bonum. Tamen in novo testamento sola libertate et delectatione iustitie sunt invitandi ad fidem...

Preterea non solum redeuntes devote ad ecclesiam sunt charitative recipiendi... sed etiam debent restitui de benigni-tate ecclesie... Nam si heresim suam veraci penitentia heretici detestati sunt, non prohibentur in suis gradibus restitui... Rigor

19. Antonio Pérez.indd 645 12/04/16 12:57

Page 56: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

646 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

namque discipline relaxatur et dispensatione misericordie... Quia ad convivium domini invitandi sunt et cogendi, ut supra dixi. Convivium enim domini est unitas corporis christi non solum in sacramento altaris, sed in vinculo pacis... melius ergo et sanctius est iudice cognoscente de hoc crimine errare in mi-sericordia remittendi, quam in severitate ulciscendi, et melius est propter misericordiam quam propter crudelitatem rationem reddere. Ubi enim paterfamilias largus est dispensator non de-bet esse suis famulis tenax. Si deus benignus est ut quid iudex austerus vult apparere... Et hoc creditur verum ubi fuit et nunc est spes correctionis in penitente...

Ex quibus videtur quod cum conversus ad unitatem ecclesie et in eo apparent signa contritionis et est spes correctionis pre-sumitur verus christianus, tam exterioribus signis quam abiu-ratione, et vere est reincorporatus unitati ecclesie, presumptio probabilis convertitur in presumptionem violentam quos si verus christianus. Deus enim cor contritum et humiliatum non despicit (Ps. 51.19). Nam licet dolor cordis aletrius occultus sit alteri, nec in aliorum noticiam nisi per verba et alia signa pro-cedat et ostenditur cum sit coram illo cui dicitur: Gemitus meus a te non est absconditus (Ps. 78.11). Credi ergo debet gementi et penitenti quod contritus penittet... Delicti veniam petentibus non negamus... Nam dominus non vult mortem peccatoris sed ut convertatur et si in eo non est species contritionis in perpe-tuum carcerem detrudetur...

Omnia tamen ista arbitrio et directioni prelati et inquisitori-bus iura committunt. Nam non debet facile credi ipsis relapsis post abiurationem...

Est tamen conclusio quam tenet dominus Joannes lupi de-canus Segovie ad revendum fratrem Tbo. priorem sancte cru-cis, quod in iudicio dei semper debent recipi redeuntes, quia deus scrutator est cordium vere redeuntes cognoscit. Sed quum hoc ecclesia militans cognoscere non potest presumitur tales non vere reverti et ideo eis vitam salutis non denegat, sed a pena mortis eos non tuetur… unum tamen est dicit ipse, salvo meliori iudicio, quod si relapsus non fuit in relapso deprehen-sus, sed ipse sponte venit ad inquisitores et confitetur errorem suum et iterum in errore incidisse et fiet et lachrymatur et petit reincorporari et vult adiurare errorem et quamcumque peniten-tiam gravissimam facere, videre suo et salvo iudicio meliori,

19. Antonio Pérez.indd 646 12/04/16 12:57

Page 57: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

647EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

quod tamen cessat scandalum apud alios cum ipse suum re-lapsum non intellexerunt et cessat illa mala presumptio quod non vere revertebatur et quod sponte venit, videtur quod vere revertatur quod imposita gravi penitentia et pena a pena mortis liberetur, ut ipse dicit.

Si tamen isti heretici obstinati, indurati, alieni a cognitione vera et semta veritatis nec misericordiam volunt nec veritatem agnoscunt et doceri et instruí ac illuminari recusant, gravissime puniendi sunt… quibus potesti dici: Non persequimur vos, nisi quemadmodum veritas persequitur falsitatem… et ita contra tales pertinaces dicamus cum propheta: Exurgat deus et dissi-pentur inimici eius. Nam incincti sunt qui divina contemnunt mandata et inobedientes paternis existunt iussionibus seu erro-ribus corrigantur vindictis…

Si autem est notorius hereticus facti et manifestus, talis non indiget accusatore, nec probatione… que iura intelliguntur quum est notorium omnibus aliis, quia non sufficit quod so-lum sit notorium iudici… dum dicitur que iudici nota sunt, sine examinatione feriti non possunt, quia dum accusatoris persona assumitur, iudiciaria potestas amittitur. Et si notorius hereticus est notorius debet puniri… Sed et si notorius hereticus et ma-nifestus, cuius crimen seu heresia nulli occultare valet, errorem cognoscit et abiurare intendit admittendus est et ecclesie rein-corporandus, ut berengarius, qui post errorem abiuravit, licet notorius hereticus fuissset, fuit admissus.

Et si isti pertinaces sunt fratres et religiosi seu clerici licet sint exempti non gaudent quo ad hoc privilegiis… Nam tunc ordinarius cum inquisitore attendat quod si ipse confitetur erro-rem et est manifestus hereticus… tunc convocatis peritis et cle-ricis ut hereticum condemnabunt. Si autem non est manifestus hereticus, imo asserit se christianum et errorem confiteri recu-sat et vere convincitur de heresi, quia idem est quod confesus in iure… tunc etiam condemnabitur de consilio doctorum et egregium personarum illius loci… Item querit dictus decanus in dicto loco.

Si post condemnationem vere et non ficte, nec mortis ti-more, sed zelo et fervore fidei, talis hereticus condemnatur convertatur tenet quod, licet de bonis stari debeat misericordie principis, de vita tamen erit securus, licet incarceretur perpe-tuo, aut alio modo puniatur… qui dicunt quod antequam igni

19. Antonio Pérez.indd 647 12/04/16 12:57

Page 58: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

648 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

tradantur, potest penitere et mortem evadere… imo amplius dicunt quod si humiliter penitentiam recipiat et teneatur in car-ceribus perpetuis inquisitores cum ordinariis possunt mutare vel mitigare penam…

Sed si non convertitur, tunc si est presbyter religiosus aut clericus totius ordinis ecclesiastici prerogativa nudatur et omni officio et beneficio et relinquitur arbitrio secularis potestatis ani-madversione debita puniendus… et tunc episcopus suus convo-catis abbatibus aliisque religiosis personis et literatis sue Dioce-sis dictum fratrem clericum presbyterum degradare poterit. Et post degradationem curie seculari tradere aut perpetuo immutare faciet… Bona autem clerici applicantur sue ecclesie…

Si vero fuerit laicus ad idem, si confitetur errorem et he-resim et non ut errorem, sed ut veritatem in pertinacia defendit et tenet errorem, ut hereticus declarabitur, et talis condemna-bitur et tradetur curie seculari… quia cum comburatur non in-diget sepultura, nec sibi aut pulveribus ecclesiastica sepultura est danda… ubi non solum heretici sed fautores, credentes et receptatores privantur ecclesiastica sepultura. Et si sint tratidi exhumabuntur etc. ut dictus decanus ubi supra.

Item nota quod his que supra dicta sunt non obstat capitulo penultimo, eodem titulo, libro vi, ubi videtur provisum quod hereticus etiam reconciliatus tradatur carceribus perpetuo, quia textus ibi expresse loquitur in pertinace convicto aut notorio heretico seu iam condemnato. Et illa decreta facit multum pro istis, qui incontinenti redeunt ut non incarcerentur perpetuo, nec aliis simili pena damnentur, nec etiam obstat si sit apostata perfidie, quia si convertatur et confiteatur sine penitentia erro-rem, admitendus est, quia eadem pena ut alii heretici punitur… Nam ait Innocentius… quod apostata perfidie punitur et resti-tuitur ut hereticus, nam omnes sive in uno substantiali sive in multis a fide christi recedant, heretici dicuntur… Nam qui in uno offendit, factus est omnium reus… non dividitur ab eccle-sia dei et christi fide, qui negat christum non est filium dei et deum verum, quod in sacramento altaris non sit vere christus, sicut qui totam legem negat… et opinio accursii ibi posita non valet nec valere potest ad hoc quod ecclesie hereticos venientes sponte, ut textus ibi ait, et incontinenti confiteatur et adiurare velint errores suos, debeatur pena capitali puniri, quum ipsa lex et multa iura canonica et civilia contrarium sentiant…

19. Antonio Pérez.indd 648 12/04/16 12:57

Page 59: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

649EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Si tamen sincera intentione non moventur ut permeniacius debent puniri ut heretici pertinaces et sic intelliguntur iura con-traria.

Concludit ergo Decanus aliis multis rationibus, quod sive hereticus sive apostata perfidie sponte confiteatur errores suos, et eos abiurare vult sine amissione vite et bonorum admitten-dus est. Nam bene advertenti lex Hi qui sanctam, § Quoniam, Codice, eodem titulo (C.1.7.3.) recte et secundum sacrorum Canonum sententias iudicat. Nam litera ibi ait: lapsis enim et errantibus subvenitur, scilicet, si convertuntur. Nam aliud sen-tire hereticum est. Et dicitur in litera: perditus vero hoc est sa-cramentum baptismi pro sanantibus nullo remedio penitentie, que solet aliis criminibus adesse succurruntur, quod sane inte-lligendum est, scilicet, perditis, id est, pertinacibus et obstinatis et nunquam redeuntibus, ut iura naturalia, divina et canonica disponunt; alias predicta lex seu cauda legis non valet stare et ab heresi exccusari non posset cum heretico converso et erro-rem abiuranti, penitentia etiam in maximo crimine abnegari non potest…

Pratica tamen si ipsi infamati et suspecti de dicto crimine non cognoscunt errores suos, immo expresse negant, afirmando in nullos errores incidisse secundum eorum infamiam et sus-pectionem et secundum aliquos testes, tam pro infamia quam pro suspitione, receperunt, inquisitores investigare debent qua infamia laborant et quos errores credunt tenere et a quo tem-pore, et si perseverant et sunt obstinati in errores suos. Sed si confitentur et devote penitent gemendo seu lacrymando, proce-dere tunc possunt simpliciter et de plano denuntiando dictis ac-cusatis et tradendo articulos suorum errorum et coram notario monere ut dicant, si illos tenent aut non, ad quos convincendum et errores probandum venient testes et iurabut prout moris est dicere veritatem secundum formam… tunc inquisitores iudi-cent recte, ut dictum est, secundum coniecturas et qualites per-sonarum, et sincere procedant, aut ad torturam aut purgationem incidendum. Nam etiam per vehementem presunptionem in casu heresis quis non condemnatur ad mortem… nam quando iudex facit iudicium de re dubia propter leves coniecturas, tale iudicium suspiciosum seu temerarium vocatur… Nam in cri-mine heresis debent clare esse probationes, ideo ut dicunt doc-tores requiruntur ad minus tres testes, quia de maiori preiudicio

19. Antonio Pérez.indd 649 12/04/16 12:57

Page 60: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

650 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

agitur quam in alio delicto, quia non solum ipse punitur, sed etiam eius posteritas perpetuo notatur in famia, ut supra dictum est. Tenentur potestates seculares obedire et exequi sententias ecclelsiasticorum iudicum latas contra hereticos, in quo casu intra ecclesiam obtinent potestatem per quam disciplinam ec-clesiasticam muniant, ut quod non prevalent sacerdotes exequi per sermonem, potestates hoc imperent per dicipline terrorem. Sepe per regnum terrenum celeste regnum proficit…

Questio vijLapsi. De lapsis autem que est alia species hereticorum, sci-

licet, de male credentibus, seu de his qui culpa vel negligentia parentum hereticorum secuti sunt eorum ritus, mores seu obser-vantias, nec a parentibus fuerunt in fide catolica informati; et potius ignorantia quam malicia sequendo parentum errores non cognoverunt viam domini, nec ante baptismum cathechumini, licet sit contra tales procedendum ad hoc ut cogantur dimittere errores suos et nisi dimittant puniantur, non tamen statim quum reperiuntur ad ritum iudeorum transisse poterit contra eos tan-quam contra relapsos prosequi… Et hoc si sunt parati corrigi et intellligere rationem,,, ubi inquit quod si sententiam suam, qua-mvis falsam ac perversam, nulla pertinaci animositate defen-dunt, presertim quam non audacia sue presumptionis peperit, sed a seductis atque in errorem lapsis parentibius acceperunt et corrigi sunt parati, nequaquam inter hereticos sunt reputandi, hoc dicit ille textus notabilis.

Non enim tenentur ad habendam fidem explicitam articulo-rum, sed sufficit habere implicitam intantum, quod sicut refert Innocencius… qui dicit: Dicunt quídam quod si aliquis habet fidem, scilicet, quia credit quicquid credit ecclesia, sed falso opinatur ratione naturali, motus quod pater maior sit, vel prior filio, vel quod tres persone sunt tres res a se invicem distantes quod talis non est hereticus, nec peccat dummodo hunc erro-rem suum non defendat et hoc ipsum credit, quia credit eccle-siam sic credere et suam opiniomem fidei ecclesie supponit, quia licet sic male opinetur, non tamen est illa fides sua, immo fides sua est fides ecclesie, ut eodem titulo, capitulo damnamus (X.1.1.2).

Et ideo dictis tanquam in capitulo christianos apposita, licet similitudinem videatur denotare, non tamen est veritatis ex-pressiva… Denotat ergo dicta dictio diminutionem et impro-

19. Antonio Pérez.indd 650 12/04/16 12:57

Page 61: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

651EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

prietatem, et non disponit secundum aliquos… Et ideo allegat capitulum contra christianos, ut sane intelligatur; loquitur de apostatis et de his qui non cognoverunt veritatem, nec parati sunt corrigi, sed consecuti sunt parentum errores quadam sim-plicitate et ignorantia nunquam fuerunt fide informati, ut ita dixerim, nec redierunt, nec transierunt, sed semper in errores parentum perstiterunt, et nunc contriti et humiliati volunt co-rrigi et informari.

Et licet sit contra eos benigne procedendum ad penitentiam, non tamen taquam contra hereticos, quia nec fuerunt catechu-mini, nec ante baptismum instructi in simbolo apostolorum… nam per quadraginta dies ad minus baptizandus debet absti-nere, ut in fide instruatur et catholice ecclesie limen introeat antequam baptizetur… Ideoque culpandus seu negligentia no-tandus est sacerdos qui non instructos in catholica fide indiffe-renter ad dictum recipit.

Nam tunc valere íncipit ad salutem baptismi, quam illa fictio quam primo habebat baptizandus veraci confessione recesserit qua corde malicia vel sacrilegio perseverante peccatorum ablu-tionem non sinebat… Ideo si tales puro corde reveriantur per professionem vere fidei universalis ecclesie visceribus sunt uni-ti... alias enim cum omni homini qui non tenet unitatem eccle-sie, nec batismus, nec elemosyna quantumcumque copiosa va-let quo ad salvationem, quia per baptismum non omnino vetus infirmitas consumitur, sed renovatio íncipit apud remissionem omnium peccatorum et intelligentiam operationum spiritualium, cetera vero in spe sunt donec fiant in re. Nam in baptismo qua-mvis fiat tenax remissio peccatorum, tamen nondum est novitas et perfecta mutatio, quia adhuc remanet corruptio non solum in opere, sed etiam in animo… et sic quum adultus lamiam in fide informatus accedidt ad baptismum cum charitate, non est iam in eo peccatum, ut legitur de centurione… Si autem accedat sine charitate, nullum peccatum ei dimittitur… baptismus enim non tollit presumptionem contra noviter conversum, si tamen postea ipsius studium et fides probabilis sit, tollitur presumptio… Nam quandoque sequens presumptio tollit precedentem… Et per se-quens factum eliditur precedens presumptio…

Questio viij.Subiungitur questio circa istam materiam, scilicet, chris-

tianus qui olim rediit seu transivit ad ritus iudaicos et remansit

19. Antonio Pérez.indd 651 12/04/16 12:57

Page 62: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

652 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

in errore forte per decennium; postea autem informatus gravi-ter errasse, gratia dei resurrexit a lapsu et confessus fuit pro-prio sacerdote, et cum contritione et dolore animi penituit de peccato et sic reversus catholice vixit omnibus diebus vite sue, annuatim confitendo, ecclesiastica sacramenta recipiendo, divi-na audiendo, laudabiliter ut verus christianus vivendo, an iste de necessitate teneatur postea inquisitoribus heretice pravita-tis heresim quam abhorruit, et de qua penitentiam egit iterum pandere et confiteri; et aliqui dicunt quod non teneatur, nam propheta inquit: Si impius fecerit penitentiam ab omnibus pec-catis suis que operatus est, et custodierit omnia precepta mea et fecereit iudicium et iustitiam, vita vivet et non morietur et omnium iniquitatum eius quas operatus est non recordabor etc (Ez. 18.21)… Dimissa enim peccata in ultionem ulterius redire non patitur divina clementia… Preterea licet talis christianus hereticus olim fuisset tenebra, nunc autem est lux in domino, licet prius fuit filius diaboli et recedendo a iustitia fuit filius pro-ditionis, cum tamen pie et fideliter postea vixit, et nunc reperitur vivere, vere est filius dei et iustus et eterna beatitudine dignus… nam secundum iustitiam peccata remittuntur cum recto corde penitentia celebratur… Preterea talis christianus reversus gratia dei resurrexit a lapsu… et íncipit essse quod nunquam fuit… Egressus enim malicie virtutis operatur ingressum. Eodem quo-que studio quo crimen excluditur innocencius copulatur… Nam apud misericordem iudicem nec ille falax habetur, qui ad veri-tatem revertitur, etiam postquam mentitur, quia opus deus qui libenter penitentiam nostram suscipit, ipse suo iudicio hoc quod erravimus abscondit. Ex quo sequitur quod quum deus per pe-nitentiam errorem penitentis celat, eius minister non debet illum manifestare, quum talis error per penitentiam absconditus et di-missus verum non redit, ut supra dictum est, occulta enim pec-cata non sunt manifesta correctione punienda… Occultum enim peccatum sufficit confiteri occulte, publicum vere publice est confitendum… Et licet obligatio semel extincta in perpetuum non reviviscit… cum ad maiorem gratiam et remissionem obti-nendam, tum propter immanitatem criminis, quia ad episcopum pertinet absolutio et dispensatio cum heretico converso… quod iterum in quisitori confiteatur devote et quod crimen heresis ei detegat et penitentiam faciat per supra dicta, licet minus debeat agi cum eo. Nam si penitens postquam confessus est proprio

19. Antonio Pérez.indd 652 12/04/16 12:57

Page 63: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

653EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

sacerdote crimen heresis, non potuit habere episcopum a quo vivens erat absolutus et fecit quantum potuit, hoc sufficit quo ad deum… Post mortem tamen taliter morientis facta fide episcopo de signis contritione et confessione per eum quo ad ecclesiam militantem absolvitur… Et creditur quod sufficit ut episcopo fiat fides per sacerdotem cui penitens fuit confessus et ipsius iussu et quod sibi credatur, quum agatur de causa favorabili et pia et sine iuris preiudicio alieni et sic videtur quod de peccato heresis debet iterum ei qui vivus absolvere poterat penitentem confiteri, ut eum post mortem absolvat, id est, ut absolutus de-claretur, ut notatur per Innocencium et alios doctores… Et hoc salva correctione sancte matris ecclesie.

Questio ix.Sed quid si post peccatum confessum a vero christiano tan-

tum tempus afluxit a tempore commissi errores, quod nunc ca-ret peccati memoria per oblivionem an excusationem habeat legitimam iterum non confitendi, etiam si ad hoc teneretur. Et quidem dicunt quod licet ignorantia, que ex culpa est, nocet… Si tamen tempore, quo aliquos ritus iudeorum exercuit erat puer, et tunc reperitur senex, et sic transierunt forte xxx vel quadraginta anni, quibus catholice vixit, videtur quod habeat iustam causam excusationis propter oblivionem, quum pre-sumatur oblivio a tanto preterito tempo, quia tempus inducit oblivionem… et in tali casu peccatum occultum, de quo non habetur memoria, non debet nocere, quia rem que culpa caret, in damnum vocari non convenit… caveat tamen peccator ne sua ingnorantia sit crassa, que eum non excusat, maxime si est diffamatus apud bonos et graves, ut supra satis liquet; sed quia sub colore oblivionis seu ignorantie plures se excusarent, hoc relinquitur arbitrio et conscientie inquisitorum consideratis his que notantur supra… Nam de tanto crimine non presumitur ig-norantia per iura supra allegata.

Questio x.Sed quid si aliquis denunciat non diffamatum. Tunc inquisi-

tores debent attendere ad personam denunciantis, et si sit gravis satis erit ad inquirendum de infamia illius et non incontinenti de crimine ex quo non processit infamia… Sed si denunciatus sit laicus vel inimicus, aut talis de quo non presumitur zelo ius-titie, sed tipo malicie denunciare, tunc nihil inquirendum est, ut in locis preallegatis.

19. Antonio Pérez.indd 653 12/04/16 12:57

Page 64: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

654 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Questio xj.Tamen quid si aliquis in corde et animo est hereticus, quia

licet sit christianus baptismo, aliter sentit de baptismo aut ar-ticulis fidei quam romana ecclesia, et sic est vere hereticus et occultus seu secretus; sed nullus scit et iste vadit ad inquisito-rem et confitetur secrete et occulte errorem suum, quod abiurat coram dicto inquisitore confessore, an debet admitti in secreto et reconciliari et reincorporari sine publica pena. Et responde-tur quod incorporatur et iniungitur sibi penitentia in secreto, ut sunt iura singularia… ubi iurium conditores in gravi et gravis-simo delicto singulariter providerunt, quod nunquam pro de-licto, crimine seu peccato occulto, imponatur penitentia, nisi secreta et occulta, quia latentia peccata non habent vindicta… Secretorum autem cognitor deus iudex est… quia dictus beren-garius in publico predicavit errorem, quem credebat et tenebat, ideo erat necesse ut in publico abiuraret errorem suum, ut si aliquos scandalizavit predicando per publicam abiurationem scandalum cingatur, ut ecclesia, quod prius doluerat de adver-so atque perverso, postea gaudeat de reverso atque converso… Sed si in screto quis celavit errorem suum, satis et utilius est in secreto errorem abiurare et penitere et ecclesie reincorpora-ri iniuncto sibi salutari et congrua penitentia. Nam que com-mittuntur in deum sine penitentia remitti non possunt… Nam non sufficit mores in melius commutare et a preteritis malis discedere, nisi etiam de his, que sacra sunt, satisfaciat domino per penitentie dolorem, per humilitatis gemitum, per continui cordis sacrificium, cooperantibus ieiunio et elemosynis… Sed si quis dictur occultus hereticus, glosa in capitulo manifesta, ii, questione j dicit quod occultum est quod quinque sciunt… con-cludit ergo decanus quod si aliquis est hereticus occultus, licet fama aut suspicio generalis sit in parochia, non autem de isto in particulari est suspicio, quod in secreto punietur et admittetur et reconciliabitur.

Questio xij.Verum quid si aliquis de diffamatis in inquisitione generali

fuit vocatus ab inquisitoribus et queritur ab eo quid sentiat de fide et ipse incontinenti respondit in secreto quod verum est, quod alias non sentiebat fideliter de aliquo articulo aut totaliter nihil credebat, sed gratia dei inspiratus et per suum ordinarium vel aliam religiosam personam bene instructus et informatus,

19. Antonio Pérez.indd 654 12/04/16 12:57

Page 65: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

655EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

errorem suum cognovit et in manibus dicti ordinarii abiuravit heresim et ordinarius, imposita ei penitentia salutari, a censu-ris absolvit et ecclesie incorporavit, an amplius potest et debet puniri. Et respondet dictus decanus quod si verum sit, ut ipse dicit et ordinarius asserit verum esse quod ille sibi in confes-sione sua heresim et errorem confessus fuit, nam ex licencia penitentis ordinarius potuit revelare peccatum et delictum quod recepit in confessione… et ipse ordinarius asserit eum a censu-ris absolvisse et ecclesie per penitntiam salutarem, quam eidem imposuit, reincorporavit, quod potuit… Nam etiam iudicialiter ipse solus in utroque foro absolvere posset… ita quod iste talis amplius non debet corrigi, nec puniri… ubi litera ait quod non creditur episcopo si asserit petrum proprium crimen sibi fuisse confessum, quia loquitur ad odium petri, ut ipse petrus puniatur et non per contrarium quid non sit eadem ratio maxime in casu de quo agitur… et alius iura dicentia quod punitus non in foro penitentiali, potest et debet puniri in foro contentioso, cum non habet locum in casu isto; cum pena iudicis secularis circa here-ticos non imponitur, nec im poni potest, donec sit hereticus de-claratus aut pronunciatus per ecclesiam… ubi nec circa bona, nec circa personam secularis nullam habet iurisdictionem, do-nec sit per ecclesiam pronunciatum. Ergo quum in illo cessat declaratio seu condemnatio, immo fuit absolutus et ecclesie per penitentiam reincorporatus, ut doctores dicunt… quod per pe-nitentiam reincorporatur ecclesie, cessat quod nec secularis in persona, nec in bonis aliquam iurisdictionem censeatur habere; nec alius iudex, nec inquisitor ecclesiasticus, quum in utroque foro nullam tamen iurisdictionem ad eum adsolvendum habeat, sicut suus episcopus seu ordinarius, secundum dictum deca-num, ubi supra. Ubi etiam notanter dicit quod inquisitores et alii oficiales et persone, que in inquisitione debent adesse cum vera charitate et animo recto… in confirmandis hominibus in inquirendis rebus emendatione dignis in predicatione verbi dei, in lacris animarum potius quam in spoliandis hominibus et scandalizandis fratribus operam dent, et totaliter heresis lepram tollere, ut debent et ex officio tenentur, intendant, querunt ab infamatis suspectis de heresi, quare utrumque ignem condem-nationem non evadent, si confiteri recusant, et si errorem dicere et eis exponere volunt, quod habebant tales informationes de cognitione fidei et veritate nostri salvatoris. Si autem inspirati

19. Antonio Pérez.indd 655 12/04/16 12:57

Page 66: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

656 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

gratia de errores suos confitentur et emendationem eorum reci-pere vere et non simulate fatentur, debent admitti sine amissio-ne vite et perditione bonorum… licet ab heresi tanquam hereti-cus excusari non valet; tamen ex quo pertinaciter errorem suum non tenet, aut defendit, hereticus vocari non debet…

Questio xiij.Sed dubitatur cum isti non debeant puniri pena capitali, nec

confiscationis omnium bonorum, qua ergo pena debeant puni-ri. Et decanus ubi supra dicit quod ante omnia isti adiurabunt publice et palam errorem suum, nam in quo delinquerunt pu-niantur; quia si errores sentire et tenere non habebant pro malo, nec pro malo habebunt, sed pro salute publice abiurare, si vere convertuntur et errorem confiteantur in manibus episcopi et in presentia inquisitorum, si haberi possunt secundum formam… Et si errorem abiurare recuset, non presumitur vere redire et tanquam hereticus est condemnandus…

Questio xiiij.Querit idem dominus decanus quid si filius est seductus a

parentibus et in errore nutritus, an puniatur ut hereticus. Et dicit quod leviori pena quam ceteri venit puniendus, nam nisi gra-tia dei et maxima inspiratione spiritus sancti dotatus fuisset, ut Abraham qui thare patris eius et eius idola dimisit, difficiliter filius qui nutritur cum patre et errorem a patre, cui credidit, accepit et faciliter eius errorem sequitur, sine dubio minus pu-niendus est... Et est textus singularis… quum rigor iuris tem-peretur, quandoque ratione etatis qualitatis… et tales sunt cum maxima charitate instruenda. Nam dominator virtutis cum tran-quilitate iudicat, sapientia xij. Et postquam errorem confitentur et ecclesie reincorporantur, melius est iudices in eos puniendus misericordia utantur quam pena excesiva, theorica est cardina-lis… ubi Joannes Chrysostomus increpat imponentes gravia et importabilia.

De testibus. Questio xv.Repelluntur testes cum eorum dicta quando non zelo iustitie,

sed malignitatis fortune procedunt, ut si constat ese conspirato-res et inimicitias capitales habere seu habuisse… aut si testis est levis opiniones, de quo est presuptio, quod faciliter satis depo-nat… Et si admittatur non creditur ei sine tortura… maxime si tendit ad pecuniam, quam recipit, aut expectat ex suo testimo-nio habere… Alie autem exceptiones legitime possunt opponi

19. Antonio Pérez.indd 656 12/04/16 12:57

Page 67: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

657EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

contra testes seu contra eorum dicta postquam deposuerunt, sci-licet, quod falsum dixerunt… aut quod sunt singulares… Item quod sunt contrarii, obscuri… Nam licet admittatur indistincte accusator, non tamen testis, quum ad dictum accusatoris non proceditur ad sententiam, sed ad inveniendum veritatem, nam non est statim censendus reus cum accusatur… sed per testes proceditur ad condemnationem, quia maius periculum verti-tur… ut cum ordinario inquisitore et notario in examinatione testium assistant due religiose persone, que videant examinatio-ne testium et omnia alia, que circa ipsos testes sunt advertenda, et debent de singulis circunstantiis prudenter inquirere, scili-cet, de causis, personis, loco, tempore, auditu, viso, scientia et credulitate et fama et quo spe ducuntur et qualiter deponant, si variant, et tunc iudices comprehendent et colligent ex testibus et eorum dictis, que fides eis sit adhibenda, et an sufficiant ad probandum delictum, seu ad condemnationem faciendam, vel ad torturam, vel an si testes torqueri vel puniri debeant, si iu-dices viderunt expedire, sicut in alio crimine… nam iudex ec-clesiasticus potest clericum aut laicum suspectum de heresi in accusatione vel testimonio calumniantem punire per flagella… et ponere ad torturam citra sanguinis effusionem…»

En la segunda glosa Montalvo sigue tratando el tema de los herejes:

«Accusare potest hersiam quilibet de populo coram episco-po loci vel eius vicario. Et si hereticus peniteat parcet ei epis-copus. Si vero est contumax iudicavit eum hereticum et tradet iudici seculari, ut eum puniat; et si fuerit predicator flammis exuritur. Idem de credente animam cum corpore mori; idem de heretico opera predicatoris exequente, ut supra, lege proxi-ma. Si autem credit sed non exequitur, perpetuo exulet aut in carcere donec peniteat ponatur et bona in heresi decedentium aut de heresi damnatorum applicantur filiis vel descendentibus, quibus deficientibus, regi; et si hereticus est clericus potest ec-clesia bona infra annum petere, et si neglexerit, habebit regis camera; sed si non credit ad hereticorum vadit doctrinam le-gentium, solvet regis camere x libras auri. Et si non habet unde dentur ei publice l flagela, hoc dicit.

Nota ergo quod eo quod hoc crimen heresis est inductum in ofensam dei est publicum capitale… Item nota hic de multiplici

19. Antonio Pérez.indd 657 12/04/16 12:57

Page 68: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

658 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

pena hereticorum. De iure autem canonico cum apostate sunt qui omnino christi fidem dimiserunt… et qui snctum baptisma heretica superstitione prophanaverunt morte turpissima sunt plectendi. Nam debita pena talium est ignis concrematio; quod probatur ex verbis domini dicentis Ioannis xv. Si quis in me non manserit mittetur foras sicut et arescet et colligent eum et in ignem mittent et ardebit. Et lex humana in hanc penam concor-dat, dicit enim tales ultimo supplitio puniendo… Et hanc penam generalis consuetudo interpretatur secundum quam heretici igni traduntur… Tales ergo predicatores, id est apostate, perfide, et licet penitentiam agentes et recipiantur ab ecclesia, tamen non evitat mortem, ut dixi supra lege proxima. Item et istorum ta-lium bona publicantur et ad fiscum devolvuntur…

Et ad hoc nota quod licet regulare est quod pro peccatis parentum parvuli non teneantur, ex quo per sacramentum re-generationis ab originale peccato fuerunt emundati. Unde per Ezequiam dominus inquit: Anima que peccaverit etc. et iustitia iusti et iniquitas impij super eum erit. Quecumque ergo peccata peccatores commiserint ex quo filius separatus est ab eis, non imputantur ad penam, § i sita, xxij, quetione iij (C.22 q.3). Pena tamen temporali quandoque unus pro alio punitur… Hoc tamen sit ad terrorem viventium…

Et ideo, licet per aliquos dubitatur an filii orthodoxi hereti-corum perdunt hereditatem parentum, aliqui dicunt quod non… que iura tenent quod bona patrum hereticorum devolvuntur ad filios catholicos. Nam iudei baptizati si postea prevaricantes in christo qualibet pena damnati extiterint, a rebus eorum fideles filios excludi non oportet… nocet parentum iniquitas non filiis catholicis, qui ab eo qui genuit a lateri sunt effecti… de filiis autem damnatorum ut puniantur intelligendum est de illis qui paterne heresi imitatores fiunt. Verum si morum honestas eos commendabiles fecerit, non puniuntur, imo comendantur… quod autem filii catholici succedant in bonis parentum here-ticorum est hodie textus in hac lege; contrarii tamen sunt tex-tus… quibus expresse cavetur, quod bona hereticorum confis-cantur ipso iure. Et intelligunt doctores ea confiscata a tempore commissi delicti, sicut in crimine lese maiestatis, et hoc casu iura canonica prevalent legibus in terris dumtaxat que sub-sunt pape; in aliis autem terris imperii prevalent leges maxime tamen equitas preferenda iuri scripto per iura vulgaria... filii

19. Antonio Pérez.indd 658 12/04/16 12:57

Page 69: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

659EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

succedunt; sed si potea sunt bona confiscata, non succedunt filii de rigore; de misericordia tamen devolvuntur ad heredes catholicos… ubi filii hereticorum ad successionem venire non possunt, quum longe gravius sit deum et ecclesiam quam tem-poralem offendere maiestatem… a leges enim sunt correcte per istam legem partite, que est posterior, et loquitur de equitate…

Notant tamen doctores in allegato capitulo vergentis… qui licet ante fuerunt heretici ante mortem, tamen redierunt ad fi-dem, etiam si non perfecerunt penitentiam eis iniunctam, quam per eos non steterit adimplere, l distinctione, capitulo ferrum (D.50 c.18), non ergo extenditur pena ad filios severiorum, quia illi non dicuntur heretici, ex quo mistico corpori ecclesie partes eorum sunt reintegrati…

Est ergo conclusio Joannis Andree et Dominici ibi, quod filii non teneantur illa pena, quia hereticus reversus ad fidem non debet dici hereticus… Nam licet reputetur hereticus taliter reversus quantum ad hoc, ut sibi non parcatur in vita tempora-li… Non tamen debet reputari hereticus quo ad alios effectus. Unde textus… dicit quod relapsi traduntur curie seculari, nec determinat quod alie pene, que imponuntur ratione heresis, ha-beant locum in illo casu. Ex quo igitur ius antiquum disponit quod rediens ad fidem non iudicetur hereticus; et ius novum determinat quod relapsus etiam rediens tradatur curie seculari, intelligitur expresse de pena de qua loquitur, ut si ius antiquum remaneat in totum quo ad alios effectus. Semper enim ius anti-quum in suis terminis remanet, nisi corrigatur expresse…

Et quod supra dictum est concludit Dominicus in allega-to capitulo statutum, quod videtur concordare cum ista lege et potest esse horum ratio, quia ex quo talibus etiam relapsis conceditur eucharistia iam sunt de corpore christi… item quia benignior interpretatio debet fieri pro filiis catholicis ut non pu-niantur pro crimine alieni…

Ideo iudex in sententiis ferendis vel penis infulgendis contra hereticos redeuntes ad fidem non debet eos pronunciare hereti-cos, vel credentes, quia non sunt tales… nec pronunciabit eos hereticos fuisse, quia modus iste non est aptus in iure, sed dicet sic, quia te invenimus per tuam confessionem, vel per proba-tiones legitimas hereticos adorasse vel ad iudaicos ritus tran-sisse vel rediisse; nunc autem saniori usus consilio vis prout asseris ad unitatem ecclesie corde puro et fide non ficta redire,

19. Antonio Pérez.indd 659 12/04/16 12:57

Page 70: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

660 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

ideo re in primis abiurata omni heretica pravitate iuxta formam ecclesie ab excomunicationis vinculis, quibus tenebaris astric-tus absolvimus, si tamen ad eam ex corde redieris et milicia tibi mandata servaveris, quia in deum et sanctam ecclesiam temere modis predictis deliquisti, ad perpetuam continuam pe-nitentiam in perpetuum carcerem det udinus ibi perpetuo re-manere… Quicquid tamen dicatur inquisitores nostri temporis bene pronunciant cum fuisse hereticum, nec oportet quid obs-tare possit, ut ibi Joannes Andrea et Dominicus… tenet quod heretici relapsi, qui penitentes et puerum sacramenta ecclesie percipiunt non reincorporantur ecclesie, sed sine audientia per secularem iudicem permittitur ut allegato capitulo ad abolen-dam ex eo quod decretalis super eo provide saluti anime et non corporis, quare talis non dicit proprie reincorporatus ecclesie, dicta tamen opinio Joannis Andrea et Henrici et Domminici in quantum tangit ad bona heretici videtur equior et continet equitatem, pietatem et misericordiam…

Ad hoc facit quod tunc dicuntur heretici reincorporati ec-clesie, ut refert Dominicus… quando per inquisitores absoluti et ad gremium ecclesie per debitam absoltionem reducti admit-tuntur. Et quo ipse concludit quod heres eius admittitur ad suc-cessionem bonorum patris… et hoc videtur fieri de sola mia... nam sicut dicimus de equitate, que est preferenda rigori…sic et misericordia prefertur severitati… et idem vult dicere Antonius de Butrio in allegatione capituli vergentes (X.5.7.10); si autem attenditur rigori et tunc filii ecclesie catholici perdunt bona; sed ista lex etiam de rigore disponit in favorem filiorum… Joannes de Imola… ibi dum dicitur principem non posse tollere iura naturalia et consequenter nec defensionem que illo iure est in-ducta et que etiam diabolo concedenda est de exceptione cum inter.

Ex quo dicit guillielmus quod portio iure naturali debita filiis, si alias penitus egeant, non est eis propter delictum pa-tris etiam gravissimum auferenda, de testamentis, Reynucius (x.3.26.16.), unde dicit quod si filii audita condemnatione pa-tris suam partem naturalem furtive vi vel dolo asportent non tenentur in fine anni saltim restituere principi, quia iure sibi retinent… sed hoc non placet gens ze quod portio debita iure naturali non sit auferenda, quia per contractum et es alienum paternum illa tolluntur… quia ipsa de iure civili debentur iuxta

19. Antonio Pérez.indd 660 12/04/16 12:57

Page 71: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

661EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE ALONSO DÍAZ DE MONTALVO

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

notata per Dynum in regulam indultum etc. (VI.[5.13.]17). Est tamen notandumquod decanus in suo tractatu penultimo, que videtur concordare cum hac lege dicendo, mihi videtur, salvo meliori iudicio, quod possit distingui, ut supra, quod aut hereti-cus deprehenditur aut convincitur de relapsu, quia tunc quo ad ecclesiam militantem reputatur verus hereticus non immerito, si filii ut filii heretici in his damnentur; sed si relapsus venit sponte et cessat presumptio et ratio presumptionis et reincorpo-ratur et ut christianus moritur, talis ab ecclesia merito reputa-tur; et filii illorum nec privantur obtentis, nec inhabilitantur ab obtinendis; hec decanus, salva semper determinatione sancte matris ecclesie.

Alonso Díaz de Montalvo en este aparato de glosas al comentar cada una de las leyes, si su contenido lo aconseja, generalmente sigue siempre el mismo método: ofrece en primer lugar un resumen del contenido de la ley, en segundo lugar indica las partes en que dicha ley se divide, en tercer lugar precisa cual es la fuente de dicha ley, en cuarto lugar expone cuales son las principales cuestiones jurídicas que la ley plantea y de cada una de ellas ma-nifiesta su opinión, responde a los argumentos alegados por quienes tienen opiniones distintas a la suya y finaliza sacando las conclusiones pertinentes.

La base de su argumentación es la usual en su época en el “ius commune”, que contituía la base de la enseñanza en ambas Facultades Jurídicas, tanto en las de Derecho Pontificio, como en las de Derecho Cesáreo, estudios que Montalvo había seguido en las Universidades de Salamanca y de Lérida. Por ello sus afirmaciones trata de fundarlas en textos de la Biblia, tanto del Antiguo (Pentateuco, Profetas, Salmos) como del Nuevo Testamento (Evangelios), y principalmente del Corpus Iuris Civilis (Digesto, Código y Auténtico), del Corpus Iuris Canonici (Decreto de Graciano, Decretales de Gregorio IX, Libro Sexto de Bonifacio VIII y Clementinas), así como de los autores de literatura jurídica tanto relativa al Derecho romano (glosadores y comentaristas) como al Derecho Canónico (Decretistas y Decretalistas).

En este argumentario se incluyen también textos jurídicos castellanos, tanto referentes a las leyes (Fuero Juzgo, Fuero Real, Siete Partidas, Leyes de Cortes, (especialmente las de Toro de 1505) y Pragmáticas de los reyes, ambas recogidas en las Ordenanzas reales. Téngase en cuenta que de tres de esas obras Montalvo había realizado su primera edición, por lo que es de suponer que conocía bien su contenido. También tiene presente no sólo los aparatos de glosas que él había escrito a textos jurídicos castellanos, sino también las obras compuestas por otros autores hispanos.

19. Antonio Pérez.indd 661 12/04/16 12:57

Page 72: EL APARATO DE GLOSAS A LAS SIETE PARTIDAS DE … · Montalvo», en Jurisconsultos Españoles, Biografías de los ex-Presidentes de la Academia y de los jurisconsultos anteriores al

662 ANTONIO PÉREZ MARTÍN

CARTHAGINENSIA, Vol. XXXI, 2015 – 591-662. ISSN: 0213-4381

Para no alargar excesivamente la extención de este estudio, en la repro-ducción que se hace de las glosas de Montalvo, se ha suprimido siempre los textos en que Montalvo apoya sus afirmaciones.

La importancia que el aparato de glosas a las Partidas compuesto por Alonso Días de Montalvo tiene actualmente es muy escasa, ya que son muy pocos los ejemplares de las Siete Partidas que actualmente lo contienen, de-bido sobre todo al hecho de que al editar en 1555 Gregorio López una nueva edición de las Siete Partidas, provistas de un aparato de glosas compuesto por él, las ediciones que contenían el aparato de glosas de Montalvo cayeron en el olvido y no se volvieron a reproducir.

Pero ¿qué importancia tuvo en el pasado? El ejemplo de Montalvo fue seguido por otros juristas que compusieron glosas a las Siete Partidas. Entre ellos se cuentan Martínez de Olano, Bartolomé de Humada Mudarra, Diego de Villalpando, Antonio Álvarez, Gaspar de Hermosilla, Gregorio López, Santpons y Barba y otros, Fernández de Elías, Berní, etc. ¿Tuvo alguna influencia el aparato de glosas de Montalvo en los aparatos de glosas com-puestos por estos juristas? Lo desconozco. No obstante una comparación muy superficial entre el aparato de glosas de Alonso Díaz de Montalvo y el compuesto por Gregorio López68 me induce a sospechar que Gregorio Ló-pez no sólo conocía el aparato de glosas de Alonso Díaz de Montalvo, sino que se aprovechó de él para la elaboración de su aparato de glosas. Espero poder realizar en un futuro próximo un examen detenido de ambos aparatos para poder precisar la importancia que el aparato de glosas de Montalvo pudo tener en la elaboración del aparato de Glosas de Gregorio López.

68 Cf. Rafael Gibert, «La Glosa de Gregorio López», en Javier AlvArADo (ed.), Historia de la literatura jurídica en la España del Antiguo Régimen, Marcial Pons, Ediciones Jurídicas y Sociales, S. A., Madrid – Barcelons, 2000, 423-472.

19. Antonio Pérez.indd 662 12/04/16 12:57