Ekonomika Temi Cela Kniga Skratena ISPIT

8/9/2019 Ekonomika Temi Cela Kniga Skratena ISPIT

1/54

Економика на претпријатија

Тема 1: Вовед во економика на претпријатија

1. Што е економика на претпријатија?

Дефинирањето на предметот, поимот и задачите на економиката напретпријатија не е едноставна особено поради фактот што постојат различнипристапи за толкување на овие поими. Сепак, економиката на претпријатијаможе да се дефинира како: дисциплина на економската наука која гопроучува работењето на претпријатието со цел да дефинира принципи,правила и мерки чија примена во пракса треба да овозможи поефикасноостварување на целите на претпријатијата.

2. Кои се најважните области на проучување на економиката напретпријатието?

!ложувањата во репродукцијата извршени за добивање на конкретнирезултати односно вложувања во човечки ресурси, материјали, капитал,информации, знаење и слично"

#дносот на резултатите на репродукцијата и вложувања заостварување на тие резултати односно начинот на кој претпријатиетоги користи човечките ресурси, средствата и те$нологијата затрансформирање на вложувањата во резултати"

резултатите на репродукцијата во претпријатието каде посебновнимание се посветува на профитот зашто профитот е основен мотив наработењето и основен извор на финансии"

факторите што ги условуваат односите ме%у резултатите нарепродукцијата и вложувањето во остварување на тие резултати.

. Која е основна !адача на економиката на претпријатието?

#сновната задача на економиката на претпријатијата како научна дисциплинае систематското проширување на знаењата за сите релевантни аспекти наработењето на претпријатието. &кономиката, исто така, настојува да открие:

зошто функционирањето на претпријатијата се одвива на одреденначин,

кои се факторите што го одредуваат таквото функционирање каков е интензитетот на нивното поединечно влијание

". Што е теоретска# а $то практична %ел на и!учување наекономиката на претпријатијата?

Систематското ширење на знаењата има две цели: теоретска и практична.'отполното разбирање и објаснување на суштината на претпријатијата,законитостите на неговото опкружување и односот со опкружувањето јапретставува теоретската цел на изучувањето на економика напретпријатијата.


2/54

(о, како применета наука, економиката на претпријатијата има и практичнацел. Со неа се стекнуваат знаења и вештини што се неоп$одни за успешноуправување со претпријатијата и таа обезбедува систематски пристап зарешавање на деловните проблеми на претпријатието и укажува наактивности со кои )е се постигнат добри резултати. *аа има за цел даобезбеди рационално и ефикасно функционирање на претпријатијата за

остварување најповолен однос ме%у вложувањата во репродукцијата ирезултатите што се добиваат од тие вложувања.

&. Каква научна дис%иплина е економиката на претпријатијата?

&кономиката на претпријатија е нормативна и позитивна научна дисциплина. *аа е нормативна научна дисциплина затоа што пропишува какопретпријатието треба да функционира за да ги оствари своите цели.'озитивна научна дисциплина е затоа што таа утврдува како претпријатиетореално функционира односно, правилата и принципите што ги поставува се иреално, практично применливи.

'. Кои методи се користат во истражувањето на предметот наекономиката на претпријатието?

&кономиката на претпријатието користи пове)е методи за истражување, а тиеможе да се поделат на општи научни методи и посебни научни методи.

(. Кои се оп$ти научни методи?

#пштите научни методи нао%аат широка примена во општествените иекономските науки. !о нив спа%аат:

дијалектички методи и метод за општа теорија на системите метод на анализа метод на синтеза метод на индукција метод на дедукција метод на компарација метод на наб+удување

!о основата на дијалектичкиот метод и методот на општата теорија насистемите е проучување на зависност и и поврзаност на процесите и појавитево општеството и стопанството. Според овој метод претпријатието е сложенорганизам кој се нао%а во процес на непрекинато функционирање.

етодот на анализа е постапка на расчленување на целината на составниделови односно расчленување на сложените процеси и појави на нивниедноставни делови, расчленување на системите и на подсистемите.

етодот на синтеза подразбира постапка што е спротивна од методот наанализа односно метод на соединување на поединечните елементи во целина.

етодот на индукција претпоставува постапка чија основна карактеристика елогично заклучување од поединечното кон општото. -ако сакаме да го


3/54

утврдиме флуктуирањето на работната сила во претпријатието, првоиспитуваме зошто секој работник поединечно го напушта претпријатието, апотоа формираме општи сознанија за сите работници заедно.

етодот на дедукција процесот на логично размислување има спротивнанасока. (а пример, доколку се утврди дека причините за зголемување на

шкартот во претпријатието што работи во две смени е несоодветнатастручност на вработените во првата смена, тогаш може да се тврди, соголема сигурност, дека истата причина го предизвикува зголемување нашкартот во втората смена.

етод на компарација подразбира споредување на економските појави вовремето и просторот. !ременското споредување ги открива промените идинамиката на појавите и процесите, додека просторното ни даваинформација за одвивање на појавите и процесите на различни места.

етодот на наб+удување подразбира систематско следење на одреденипојави или процеси во претпријатието со цел да се идентификуваат и опишат

сите факти и информации што ни се значајни.

). Кои методи се посебни во економиката на претпријатието?

'осебните методи се суштествен елемент во економиката на претпријатиетокои се карактеристични за економиката на претпријатието. *ука спа%аат:

калкулативен метод организациски метод општо стопански метод

/алкулативниот метод значи проучување на проблемите на претпријатието одаспект на економичноста односно од аспект на постигнување на целта сонајмали трошоци.

#рганизацискиот метод значи изнао%ање и примена на најдобри,најсоодветни, најрационални методи за организирање и функционирање напретпријатието.

#пшто стопанскиот метод претставува проучување на проблемите вопретпријатието од аспект на неговата поврзаност и условеност состопанството во земјата. 'ретпријатието како сложен систем претставувасамо еден дел од стопанството како систем. Стопанството како систем гиодредува сопственичките односи во претпријатието, начинот на кој тоа )ефункционира и слично.

*. Каков е односот на економиката на претпријатието сомакроекономските научни дис%иплини?

акроекономски научни дисциплини се: основи на економијата економиката на националното стопанство


4/54

економиката на одделни стопански сектори -индустрија, трговија,туризам и други.

е%у економиката на претпријатијата и макроекономските научнидисциплини разликата лежи во широчината на опфатот. акроекономскитенауки ја истражуваат општествената репродукција од глобален аспект, аекономиката на претпријатието се фокусира на репродукцијата во рамки на

претпријатието.

1+. Каков е односот на економиката на претпријатието сомикроекономските научни дис%иплини?

икроекономски научни дисциплини се: деловно планирање сметководство анализа на билансот организација на претпријатието

&кономиката на претпријатието црпи податоци од овие науки, но и самата

придонесува кон нив. (а пример, економиката на претпријатието ги објаснуваодделните економски категории, како на пример, улогата на средствата заработа, а сметководството детално ги евидентира сите промени.

11. Каков е односот на економиката на претпријатијата вонеекономските научни дис%иплини?

(еекономски научни дисциплини се оние што не се во директна врска соработењето на претпријатието, но користат во носењето одлуки. *укаспа%аат:

математика те$нологија медицина на трудот пси$ологија на трудот трговско право и други.

12. Што претставува емпири!мот во економиката напретпријатија?

&мпиризмот во економиката се карактеризира со сознанија што се стекнати воодвивањето на работниот процес и активностите за изнао%ање на решенија.&мпиризмот произлегува од нискиот степен на развој на производственитесили во кои наместо да се направи анализа и разработка на проблемите, сепристапува на нивно практично решавање.

1. Кои автори се основоположни%и на економиката напретпријатија како научна дис%иплина?

'рвите начела на науката за економика и организација на претпријатијата гипоставиле *ејлор и 0ајол. (ивното учење спа%а под класична теорија. *ејлорго вовел функционалниот систем на раководење и развил посебен концепт на


5/54

организацијата позната под името научен мена1мент. 0ајол, од друга страна,поголем акцент ставил на управувањето на претпријатието и се фокусирал наадминистративната функција. 2атоа и неговото учење е познато под иметоадминистративна доктрина.

1". Што е во ,окусот на вниманието на неокласичната теорија

на економиката на претпријатието?

#сновач на неокласичната теорија која направила пресврт во третирањето начовекот го открива социјалниот фактор во функционирањето наорганизацијата односно неформалната организација.

1&. Што е модерна теорија?

одерната теорија на организацијата го сублимира мноштвото на идеи иконцепти за организацијата и ја отсликува новата положба на организацијатаво изменети услови на стопанисување. 3лавна карактеристика есистематскиот пристап на организацијата и во согласност со тоа, третманот

на претпријатието како сложен, динамичен, сто$астичен и отворен систем.

Теми 2# и "-ретпријатие

1. Што е претпријатие и кои се неовите нај!начајникарактеристики?

Стопанската активност се врши преку дејноста на бројни стопански субјекти.'ретпријатието е основен субјект на пазарната економија. 4ако тие не сеединствени стопански субјекти, тие претставуваат најефикасен облик заобавување на стопански активности. /ако основен стопански субјект се јавуваво голем број облици, врши различни дејности и може да се дефинира наразлични начини. (ајприфатената дефиниција е: 'ретпријатието е самостојнаорганизација на економски ресурси која ги трансформира вложените ресурсиво резултати и создава вредност чија крајна цел е да оствари профит.

2. Кои се основните карактеристики на претпријатието како систем?

'ретпријатието е самостоен стопански субјект 'ретпријатието е организирана економска целина во која се обавуваат

бројни односи ме%у ресурсите 'ретпријатието создава вредности со трансформација на вложените

ресурси во резултати со цел остварување профит

. Кои се причините !а постоење на претпријатие?

е%у позначајните причини за постоењето на претпријатијата се предноститешто произлегуваат од заедничкото работење на вработените во однос наработата на поединците. 'редности на заедничкото работење се:


6/54

поделба на трудот и специјализација на вработените" работата во колектив овозможува поделба на трудот со што

одредени вработени се специјализираат за потесни делови одпроцесот.

поголемо користење на те$никата и те$нологијата" со поголемото користење на модерната те$ника и те$нологијата

се придонесува кон зголемување на производството ипроширување на асортиманот на производите.

полесно управување со надворешното опкружување" управувањето со надворешното опкружување е процес што често

ги надминува можностите на поединците, а претпријатието имаресурси што се неоп$одни за промените во опкружувањето.

намалување на трансакционите трошоци" трошоците што настануваат во врска со преговарањето,

надгледувањето и водењето на процесите се нарекувааттрансакциони трошоци. !о текот на производството мора да серешаваат многу проблеми и тоа полесно се остварува во рамки напретпријатие.

поголема стимулација и контрола претпријатието ги стимулира вработените полесно, преку

различни мерки и овозможува поефикасна работа.

". Кои се основните критериуми !а ди,ерен%ирање напретпријатијата?

'ретпријатијата може да се диференцираат според неколку критериуми:

Според карактеристиките на трансформациониот процес се делат напроизводни и услужни претпријатија

Според големината се делат на мали, средни и големи Според правниот облик најчести се: ортачко -трговско друштво,командитно друштво, друштво со ограничена одговорност иакционерско друштво

4ма и јавни претпријатија како посебен облик на вршење дејност од јавен -општ интерес

&. Кои се основните карактеристики на прои!водните претпријатија?

'роизводните претпријатија ја вршат својата дејност преку трансформацијана вложувањата во процесот на производство во производи. !о тој процесупотребниот квалитет на вложените ресурси се трансформира во употребни

квалитети на готови производи. *ие ги имаат следниве карактеристики:

процесот на производство е одвоен од процесот на потрошувачка напроизводите. 'о производството производите се складираат, а може дасе консумираат дури по нивната продажба.

резултатот на производството е опиплив, физички производ што можеда послужи за потрошувачка или натамошна преработка


7/54

производните претпријатија се капитално интензивни односно освензнаењето и способностите на работната сила, има и различни средства-материјали што учествуваат во процесот на производство

овие претпријатија може и понатаму да се диференцираат споредспецифичните карактеристики и може да бидат: индустриски,градежни и сл.

'. Кои се основните карактеристики на услужните претпријатија?

5служните претпријатија во процесот на трансформација на вложувањето ворезултати пружаат услуги на своите клиенти.

процесот на производство не може да се оддели од процесот напотрошувачка на услугите

услугата е неопиплива и неа главно ја сочинуваат знаењата ивештините на лу%ето што значи дека тие се трудо интензивни

услужните претпријатија не мора да бидат големи за да бидатефикасни и може да се поделат на неколку организациони единици во

близина на клиентите.

(. /а!лики ме0у прои!водствените и услужните претпријатија

/ај услужните претпријатија процесот на производство не може да се одделиод процесот на потрошувачка, услугите се прилагодуваат на потребите,корисникот е вклучен во процесот на пружање услуги, аутпутот е неопиплив итоа е трудо интензивен процес./ај производствените претпријатија производите се складираат и подоцна сетрошат, аутпутот најчесто е стандардизиран -6уди произведува еден тип наавтомобили, освен ако не дојде некој фраер од Дубаи и му побара позлатенакола, те$ничките активности се одвоени од потрошувачите, аутпутот еопиплив и тоа е капитално интензивен процес.

). али претпријатија предности и карактеристики

(ајголем дел од претпријатијата во секое стопанство се микро и малитепретпријатија. алите претпријатија помагаат во зголемувањето навработеноста, диверзификувањето на стопанската структура, иновативнатаактивност и те$ничкиот напредок и реализацијата на пошироки општественицели.'редноста на малите претпријатија доа%а до израз во дејностите што пружаатлични услуги -лекарски, фризерски, консултантски и слично каде директниотконтакт ме%у давателот и корисникот на услугата е од големо значење заквалитетот и задоволството. алите претпријатија најчесто работат водејности што имаат ограничена можност за пазарен пласман и работат вотесен сегмент на пазарот на кој поголемите претпријатија немаат интерес даработат. !о малите претпријатија најчесто се изработуваат производи кадеизработката бара посебна прецизност, на пример, музички инструменти имена1ерот најчесто контролира 78 вработени. алите претпријатија се


8/54

флексибилни, а имаат и предност поради малиот број на вработени коиполесно се идентификуваат и пове)е се залагаат.(о, овие претпријатија имаат и свои недостатоци. алите претпријатија имаатповисоки трошоци во однос на големите претпријатија по единица производ. *ие зависат од знаењата, способностите и други карактеристики на еденчовек или мал број клучни лу%е. Се соочуваат со високи пазарни ризици и со

ризикот од недостиг од финансиски средства.

*. -о кои карактеристики средните претпријатија се ра!ликуваат одмалите и олемите претпријатија# а по кои се слични?

Средните претпријатија истовремено ги имаат карактеристиките на малите иголемите претпријатија. (ајголема разлика ме%у малите и среднипретпријатија е организацијата на трудот, организационата структура иначинот на управување. #рганизационата структура на среднитепретпријатија е формална и со пове)е $иерар$иски нивоа, дефинираниработни места, утврдени процедури и слично. 2а средните претпријатија епотребно професионално управување со претпријатието и затоа се ангажира

професионален мена1ер, додека во малите претпријатија сопственикот напретпријатието најчесто е и негов мена1ер.!о однос на големите претпријатија, средните претпријатија задоволуваатспецијализирана побарувачка и може да ги снабдуваат големитепретпријатија со потребните полупроизводи.

1+. 3олеми претпријатија

3олемите претпријатија имаат многу предности кои главно потекнуваат однивната големина и мо). 'редностите настануваат како резултат на ефектитена економијата од обем кои се согледуваат во сите фази од работењето.

11. Економија на обем и неј!ините е,екти во олемитепретпријатија

&кономијата на обем е последица од бројните рационалности кои настануваатво големите претпријатија како резултат на користење на опремата наголемите капацитети, пазарните предности, поефикасно управување,предност при обезбедување финансиски средства и тн.

&кономијата на обем нуди неколку предности: подобро позиционирање на пазарот на суровини и репроматеријали намалување на трошоците за администрација и мена1ирање имаат помали трошоци за користење на каналите на дистрибуција,

економската пропаганда и другите трошоци на продажба. имаат полесен пристап до различни извори на финансирање и пониски

трошоци за финансирање.

12. Што е дисекономија на обем и кои се причините поради коисе јавува во олемите претпријатија?


9/54

2големувањето на претпријатието над оптималната големина доведува дораст на просечните трошоци. Со зголемување на претпријатието настануваати проблеми на координација и контрола кои се зголемуваат со растот напретпријатието. #птималната големина не е иста за сите претпријатија изависи од те$нолошките фактори и пазарот.

1. Како 4е ја определите оптималната олемина напретпријатието и од кои ,актори !ависи?

#сновна детерминанта на оптималната големина на претпријатието епазарот. *ргнувај)и од количината на производи што може да се продадат напазарот се одредува големината на претпријатието што овозможувапроизводство на бараната количина производи со минимални просечнитрошоци.

1". /ако настануваат големите претпријатија9

3олемите претпријатија настануваат со зголемување на обемот и ширење на

активностите на претпријатието односно преку интерен раст или соспојување на две или пове)е претпријатија, односно со екстерен раст.4нтерниот раст се остварува преку развој на сопствените капацитети, додекафузијата -спојувањето се случува со спојување на две или пове)епретпријатија.4нтерниот и екстерниот раст може да бидат:

$оризонтален, во рамките на постојната дејност вертикален, ширење во пониските фази -раст наназад или во

повисоките фази -раст нанапред конгломератски што претставува ширење во сосема друга дејност.

1&. Што е 5олдин и кои се неовите карактеристики?

олдинг е облик на стопански субјект чија основна карактеристика е тоа штоедно претпријатие ја има контролата на друго или пове)е претпријатија какорезултат на учество во нивниот капитал. *оа всушност претставувафинансиско поврзување на пове)е правно самостојни друштва до кое се доа%асо мнозинско учество на едно -владеечко друштво во капиталот на друго-зависно друштво.

1'. Што е кон%ерн и како настанува?

/онцерн претставува поврзување на пове)е друштва што се постигнува созаедничка управа. /онцернот може да настане со вклучување на еднодруштво во каде подреденото друштво го задржува правниот субјективитетна фирмата, дејноста, имотот, а доминантното претпријатие го преземауправувањето.

1(. Кои се основните обли%и на деловните претпријатија?

2аконот за трговски друштва одредува ва основни облика на функционирањена трговец:


10/54

трговец поединец трговски друштва

*рговец поединец може да биде само физичко лице кое во вид на занимањеврши некоја трговска дејност определена со 2аконот за трговски друштва. *ојодговара лично и со сиот свој имот.

*рговското друштво настанува со здружување на две или пове)е физичкии;или правни лица за вршење одредена дејност. *оа е вид на претпријатиекаде членовите на друштвото одговараат неограничено и солидарно соцелиот свој имот. 4зносот на поединечниот капитал, придонес, управувањетосо друштвото, начинот на распределба на добивката и загубата се одредуваатсо ме%усебен договор. #сновачкиот влог може да бидат парични и непаричнивлогови на основачите, а имотот може постепено да се зголемува. Добивкатаи загубата се распределува солидарно. 'ренесувањето на уделите еслободно, но при продажба на трети лица неоп$одна е согласност на ситепартнери. #сновен недостаток на оваа форма е неограничената одговорностзатоа што се ограничува зголемувањето на бројот на членови, бидеј)и на тој

начин се зголемува и бројот на лицата кои може да преземат одговорност сосиот свој личен имот. Со зголемувањето се губи и ефикасноста бидеј)и секојчлен мора да биде консултиран за сите битни прашања.

1). Што е командитно дру$тво и какви се правата и обврскитена комплементарите и командиторите?

/омандитното друштво е персонално друштво и претставува модифициранодруштво со неограничена одговорност. (его го основаат две или пове)ефизички и;или правни лица во својство на партнери заради вршење одреденастопанска активност под заедничко име од кои најмалку едно одговаранеограничено -комплементар и го водат друштвото, а најмалку едно лицеодговара до висината на својот удел -командитори и не учествуваат воработењето на друштвото.

'очетниот имот се формира од влоговите на основачите. 'ренесувањето нацелиот имот или на дел од влоговите на комплементарите е условено сосогласноста на сите содружници, додека командиторите може слободно да гопренесуваат својот имот на другите содружници и на трети лица./омандитното друштво многу ретко се сре)ава во пракса и покрај тоа што гоублажува проблемот со неограничената одговорност на ортаците.

1*. Кои се најважните карактеристики на дру$тво соораничена одоворност?

Друштвото со ограничена одговорност е друштво во кое содружниците -едноили пове)е физички и;или правни лица учествуваат со по еден влог вооднапред договорената основна главница на друштвото, а влоговите може дабидат различни.Друштвото има сопствен имот, одвоен од имотот на поединците и вопотполност, со сиот свој имот одговара за обврските.


11/54

одговараат со својот имот, туку сносат ризик од работењето до висината нанивниот влог.Друштвото се основа со одлука за основање ако е едно лице, а ако се пове)е,со договор. аксимален број на лица е =>. #ва друштво се вбројува водруштва на капителот. 2а разлика од акционерското друштво, ова имаизвесни карактеристики на друштва на лица кои најмногу доа%аат до израз во

значењето на личните карактеристики на членовите. 5делите може слободнода се пренесуваат ме%у членовите на друштвото, како и со закон определенитрети лица. 'рвенство на стекнување има најпрво друштвото, а потоа другитечленови на друштвото. 'равото на глас, учеството во добивката одработењето и сносењето на загубите се сразмерни со уделот. (ајвисок органво управувањето е собранието, а друштвото има директор или оправен одбор.Друштвата со ограничена одговорност се најчест облик на деловнопретпријатие.

2+. Кои се најважните карактеристики на ак%ионерскитедру$тва?

6кционерското друштво е вид на претпријатие во кое акционеритеучествуваат со влогови во основната главница која е поделена на еднаквиделови односно акции. Друштвото има свој имот кој одговара за обврскитестекнати во правниот промет, а акционерите со сносат ризикот наработењето до висината на нивните влогови. 6кционерското друштво едруштво на капитал" основниот капитал е фиксиран и мора да останефиксиран што е од посебно значење за трети лица. !ажна карактеристика етоа што овие друштва може да го набават потребниот капитал со јавен повикза упис на акции, а во замена за акциите акционерите вложуваат финансискисредства, движен и недвижен имот и права.

21. Што се отворени# а $то !атворени ак%ионерски дру$тва?

2атворени акционерски друштва ? акционерското друштво настанува сосимултано основање односно без јавен упис на акции така што основачитесами ги откупуваат своите акции при основањето на друштвото.#творени се оние каде акционерското друштво настанува со сукцесивноосновање односно со јавен упис на акции, така што основачите запишуваатдел од акциите, а остатокот го даваат преку јавен повик.

6кционерското друштво може да емитува обични и преференцијални акции.#бичната акција им дава право на акционерите да одлучуваат по принципотедна акција еден глас, право на исплата на дивиденда по исплатата надивидендата за сите преференцијални акции, право на учество вораспределбата на ликвидациониот вишок и др.2а разлика од обичните акции, преференцијалните акции може да бидатподелени во две или пове)е класи, а секоја класа им дава на акционеритеразлични права. *ие имаат првенство на исплата , но не им даваат право наглас.(ајвисок орган е собранието, а го сочинуваат сите акционери. *оа решава занормативни прашања, финансиски прашања, именување и разрешување науправните тела и статусните прашања.


12/54

22. Кои се основните карактеристики на јавните претпријатија?

@авните претпријатија се нао%аат во државна сопственост, а основна цел е даобезбедат производство или услуга од витално значење за конкретнаопштествена заедница. (ајчесто се во монополска или друга привилегирана

положба на пазарот стекната благодареј)и на поддршката од власта. 4маатавтономија во однос на државата, а функционираат врз основа насамофинансирање. *ие се предмет на јавно регулирање со што се обезбедувафункционирање на јавните претпријатија во согласност со јавниот интерес.

2. Кои се најчести дејности и ,унк%ии $то и обавуваат јавните претпријатија?

@авните служби се најзначајно подрачје на дејности на јавните претпријатијаособено на тие јавни служби чија дејност е поврзана со различнитеинфраструктурни мрежи како што се: водовод, гасовод, електрична мрежа,телекомуникацијата, транспортот, комуналните услуги. 'онатаму, тука спа%а

и производството на основни индустриски производи -јаглен, нафта,нуклеарна енергија и сл., а има и дејности во кои не се основаат јавнипретпријатија, но во кои државата основа свои претпријатија со цел да горегулира пружањето услуги -банкарство, осигурување, образование,здравство.

2". Кои се најважните економски арументи !а постоењето на јавните претпријатија?

(ајважните економски аргументи се поврзани со недостатоците нафункционирањето на пазарниот ме$анизам. *оа најчесто може да се забележиво подрачјето на јавните добра. 'риватното стопанисување не обезбедувадоволна ефикасност поради што овие добра за препуштаат на непазарниинституции кои по правило се во јавна сопственост. *ука следуваат и екстерните ефекти односно недоволното производство надобра што имаат екстерна корист и прекумерно производство на добра штоимаат екстерни трошоци.'осебно значаен аргумент во прилог на јавните претпријатија е постоењетона одделни стопански гранки што имаат карактер на природен монопол, атука најчесто се вбројуваат: електростопанството, водостопанството,железницата и слично. 'оради големите трошоци што претпријатијата гиимаат, неоп$одно е да имаат и голем број на корисници.

2&. Кои се основните инструменти !а реула%ија на јавнитепретпријатија?

Aегулацијата е директна замена на конкурентскиот пазарен ме$анизамодносно со разните инструменти на јавна регулација се настојува да сеобезбеди функционирањето на јавните претпријатија. Со регулацијата сештити интересот на државата, но се создаваат и услови за нормална работана јавните претпријатија. 'остојат неколку главни инструменти со коипоединечно или во комбинација се влијае врз јавните претпријатија. *оа се:


13/54

контрола на цената и тарифа контрола за влез во гранката пропишување стандарди за квалитетот ан производите условите за пружање на услугите

Државата може да ги контролира @' и преку именување и разрешување на

директори, на управен одбор, давање согласност, барање периодичниизвештаи и слично.

2'. Кои се најчести причини !а компаративната нее,икасностна јавните претпријатија?

'остојат голем број причини за релативната неефикасност на јавнитепретпријатија ме%у кои може да ги издвоиме:

недостатоци на јавната сопственост што произлегуваат однепреносливоста на поседовните права"

асиметрична информираност односно недоволна информираност на јавните органи надлежни за контрола

нестимулативност на системот на наградување поради недостатоцитена ме$анизми за процена и контрола

пониска осетливост на ризик кај јавните претпријатија.

Тема &

1. Што се подра!бира под елементи на вложувања и кои се тие?

&лементи на вложувања се вложувањата во трите елементи напроизводството: предмети за работа, средства за работа и работна сила.!ложувањата во средствата се вршат преку два основни облика и тоа: вооблик на ангажирање и во облик на трошење. !о текот на своето кружнодвижење во репродукцијата средствата се јавуваат како натуралнивложувања и парични вложувања.!ложувањата во предметите на трудот се вршат со цел тие да се обработат итрансформираат во нови производи.!ложувањата во средствата за работа се вршат со цел да овозможаттрансформација на предметите на трудот односно да се обезбедаткапацитети за процесот на производство.!ложувањата во работната сила претставуваат вложување во субјективнитеелементи на производството односно физичките и умствени способности начовекот неоп$одни за извршување на одредени работни задачи.

2. 6бли%и на вложувања

!ложувањата на средствата се вршат преку два основни облика и тоа: облик на ангажирање облик на трошење

'ред да започне производствениот процес треба да се обезбедат паричнисредства за набавка на елементите на производство. *оа претворање на


14/54

паричните средства во елементи на производство и нивно задржување вотаков облик претставува ангажирање на средства.Добивањето нови производи е поврзано со производственото трошење наелементите на производството. (из процесот на трошење тие ја губат својатаупотребна вредност и добиваат нова. (овиот производ има поголема вредностод вредноста на потрошените елементи на производство.

. Тро$ење на средствата во репродук%ијата

*рошењето на средствата во репродукцијата е поврзано со трошењето напредметите на трудот, средствата за работа, како и работната сила. *ие сеизразуваат на два начина:

потрошоци трошоци

'отрошоците се природни облици на трошење и се изразуваат во натуралниединици -килограми, литри, метри и слично. 3олемината на потрошоцитедиректно влијае врз количината на новите производи. *рошоците претставуваат ценовен израз на потрошоците.

". Видови вложувања

!о текот на своето кружно движење во репродукцијата средствата се јавуваат во два вида и тоа:

во вид на натурални вложувања во вид на парични вложувања

(атуралните вложувања се изразуваат во физички единици -на пример,количина на предмети, во килограми, метри, парчиња и слично.'аричните вложувања претставуваат одредени вредности вложени вонабавените предмети и средства за работа или во платите на вработитените.

&. Кружно движење на анажираните средства

#сновна карактеристика на процесот на репродукција во претпријатиетопретставува постојано вложување на средствата во елементите напроизводството за да се обезбеди континуитет. (а тој начин, во процесот наконтинуирано претворање на паричните средства во елементи напроизводството кои се употребуваат за создавање на нови производи и наготовите производи во парични средства, преку наплата на нивната продажбасе остварува кружно движење односно вртење на ангажираните средства. *оа кружно движење има карактеристики на затворен и повратен процес којсе одвива во производството и во прометот.

'. 7а!и во кружното движење на средствата

Сите елементи на ангажирање на средствата минуваат низ три фази: подготвителна фаза ? процес на ангажирање на средствата за

обезбедување на елементите на производство фаза на производство ? како последица на ме%усебното дејство на

факторите на производството се создаваат нови производи


15/54

продажна фаза ? новите производи се продаваат на пазарот и со тоа,ангажираните средства повторно добиваат паричен облик.

(. етамор,о!и на анажираните средства

6нгажираните средства минуваат низ одредени измени или метаморфози. *ие

се менуваат од еден облик во друг. *ие измени се: преминување од паричен облик во стоков облик ? купување на

елементите на производството преминување од стоков во преоден те$нолошки облик ? отпочнување на

процесот на производство во кој предметите на трудот под дејство насредствата на трудот и работната сила се трансформираат во новипроизводи

преминување од преоден те$нолошки облик во стоков облик ?настанува со завршување на те$нолошкиот процес и со создавање наготови производи

преминување од стоковен во паричен облик ? преку продажба наготовите производи ангажираните средства се вра)аат во првобитниот

паричен облик

). 8остојби на анажираните средства

!рз основа на измените ангажираните средства се јавуваат во пет состојби: почетна парична состојба ? состојба на почеток на ангажираните

средства почетна стокова состојба ? купување на средства и предмети за работа преодна те$нолошка состојба ? ангажираните средства се поврзани со

производството завршна стокова состојба ? готови производи завршна парична состојба ? продажба на готови производи

Според ова, ангажираните средства се јавуваат главно во две состојби:финансиска и материјална.

*. Елементи на анажирање на средствата

'од елементи на ангажирање на средствата се подразбира ангажирање насредствата во основните фактори на производството односно во предмети натруд, средства на работа и работна сила.

предмети на работа: почнува со набавка, а завршува со продажба наготовите производи

средствата ангажирани во средства за работа се блокирани во купенитесредства -машини, инсталации, транспортни средства и тн.

средства ангажирани во работна сила се оној дел од обртните средствашто е ангажиран за исплата на платите на работниците.

1+. 6сновни детерминанти на анажираните средства

(ајважните детерминанти за ангажирање на средствата се: големината на ангажираните средства


16/54

времето на ангажираните средства

3олемината на ангажираните средства е одредена со сумата на средстваташто се ангажирани во претпријатието на одреден временски период. #даспект на ефикасност, важно е сумата на ангажираните средства да биде штопомала.

!ремето на ангажирање на средствата го опфа)а временскиот период во којсредствата се активно вклучени во производниот процес односно во процесотна репродукција.

11. Видови и обем на репродук%ија

Aепродукцијата на средствата може да биде натурална и финансиска.(атуралната означува физичка замена на потрошените елементи напроизводството. 0инансиската репродукција ја овозможува натуралната инастанува како резултат на средствата што се ослободени со продажбата нановите производи.

#бемот на репродукцијата зависи од тоа колкава сума од потрошенитесредства се вра)а во процесот на репродукција. *ука разликуваме:

проста репродукција -исто ниво на обемот на производството проширена репродукција -има поголема активност, се прошируваат

работните потенцијали и погонските сили смалена репродукција -се намалува обемот на активности.

12. -оделба на средствата на претпријатието

'ретпријатието во своето работење користи згради, машини, уреди,транспортни средства, суровини, полупроизводи, готови производи, паричнисредства и тн. 4ма и средства што не се поврзани со основната дејност ислужат за задоволување на на заедничките потреби на вработените.Средствата на претпријатието се класифицираат според:

обликот во кој се јавуваат -материјален, паричен и облик на права намената за која се користат -деловни и вонделовни фазите на циклусот на репродуцкија за кои се ангажирани -фаза на

производство и фаза на промет начинот на обезбедување -сопствени и ту%и извори и трајни и

повремени извори

(езависно од оваа поделба и разликите, извршувањето на дејноста на секоепретпријаетие е поврзана со користење на постојани и обртни средства.

1. -остојани средства и класи,ика%ија

'остојани средства се оние средства што во процесот на производство сеупотребуваат за пове)е производни циклуси и кои за тој период не гоменуваат својот физички облик туку постепено ја пренесуваат својатавредност. 'остојани средства главно се средствата за работа, но не се ситетрајни односно постојани -ситен алат. !о постојани средства влегуваат иодредени права, како право на патент, право на лиценца и слично.


17/54

'остојаните средства се класифицираат според различни критериуми: според состојбата според облиците според улогата

1". -остојани средства според состојбата во која се нао0аат

Според состојбата во која се нао%аат ги разликуваме следниве видови. постојани средства во изградба постојани средства во функција постојани средства вон употреба неупотребливи постојани средства

1&. -остојани средства според обли%ите во се јавуваат

материјален облик ? земјиште, шуми, градежни објекти, основно стадо исл.

во облик на права ? нематеријални вложувања кои се ефектуираат во

подолг временски период. *ука спа%аат право на патент, право налиценца и сл.

во паричен облик ? долгорочни финансиски вложувања во банки, во$артии од вредност, депозити и сл.

1'. Класи,ика%ија на постојаните средства според економскатаулоа

Според економската улога што ја вршат во процесот на производствопостојаните средства може да се групираат во следниве основни групи:

земјиште -основен услов за стопанска активност згради и други градежни објекти -згради за сместување енергетски

уреди, згради во кои се одвива производниот процес, згради за тековносместување, деловни згради, други згради

уреди ? ниту се целосно општ услов за работење ниту се машини вовистинска смисла на зборот -уреди од енергетско значење за пренос идовод на енергија, уреди од производно значење, уреди од транспорнозначење, други уреди

машини ? средства за работа со кои се произведува енергија, сепридвижуваат работните машини и слично -погонски машини, работнимашини, општи и универзални машини, посебни или специјалнимашини, рачни, полуавтоматски, автоматски, кибернетски и др.

транспортни средства ? ме$анички, запрежни, транспортни средствадвижени од човек

алати, модели и направи за мерење ? помагала наменети за одреденацел

крупен инвентар што се дели на погонски и деловен

1(. Вредност на постојаните средства

/ај постојаните средства разликуваме:


18/54

набавна вредност ? само при купување на средството амортиризирана или смалена вредност ? односот на извршените отписи

на постојаното средство до одреден момент. *оа е вредноста што сепренесува на новиот производ

сегашна или неотпишана вредност ? разлика ме%у набавната вредност ивкупно извршена амортизација во тој момент

пазарна вредност е вредност што тоа средство ја има на пазарот

1). /евалори!а%ија на вредноста на постојаните средства

Aевалоризација на постојаните средства значи повторна процена на нивнатавредност. Се врши според метод на проценка или според метод накоефициенти.

Aевалоризацијата овозможува прикажување на постојаните средства по нивнареална вредност, соодветно се пресметува амортизацијата и се овозможувапореална процена за развојните можности на претпријатието.

1*. Тро$ење и аморти!а%ија на постојаните средства

6мортизацијата е постојано намалување на вреднсота на постојанитесредства. 6мортизацијата всушност претставува паричен израз на трошењетона постојаните средства. *рошењето може да се подели на два вида: физичко и економско.0изичкото трошење настанува поради употребата на постојаните средства иразни оштетувања од несоодветно ракување.&кономското -морално трошење односно застарување настанува какопоследица на научно те$нолошкиот напредок зашто се јавуваат новипоусовршени средства.6мортизацијата се пресметува за една година и тој износ се нарекуваамортизациона квота. 'остојат неколку системи за пресметка наамортизацијата: систем на временска амортизација и систем на функционалнаи комбинирана амортизација.

Системот на временска амортизација тргнува од претпоставката декатрошењето на вредноста на постојаните средства зависи од времето наупотреба.Системот на функционална амортизација тргнува од учинокот што средстватаго остваруваат./омбинираната амортизација претставува комбинација од временската ифункционалната.

2+. 6држување на постојаните средства

Со цел да се продолжи векот на траење на постојаните средства односновекот на нивното функционирање, се преземаат соодветни мерки за нивноодржување. Aазликуваме два вида на одржување на постојаните средства:

тековно одржување инвестициско одржување


19/54

*ековно одржување се редовните интервенции врз постојаните средства-подмачкување, отстранување на мали оштетувања и слично. #ва сеизвршува без прекин на производството.4нвестициско одржување се поголемите интервенции врз постојанитесредства кои по правило траат подолг временски период и често бараатзапирање на процесот на работење.

21. Капа%итети на постојаните средства

/апацитетот претставува способност на постојаните средства да произведатцелосно определено количество производи во определено време. (екоиавтори сметаат дека капацитетот би требало да се дефинира какопроизводна способност на факторите на производство.Според тоа, капацитетот може да се разликува на две нивоа:

капацитет на претпријатието капацитет на постојаните средства

22. Видови капа%итети

/апацитетот на средствата на трудот можеме да го разгледуваме од пове)еаспекти:

според видот на постојаното средство разликуваме: капацитет назгради, капацитет на уреди, капацитет на погонски машини и сл.

според опфатот разликуваме: капацитет на секое одделно постојаносредство, капацитет на група истовидни и разновидни постојанисредства што се функционално поврзани

според факторите на искористување на капацитетот разликувамете$нички и економски капацитет

аксимален или инсталиран капа%итет е максимален обем напроизводство на производи или услуги кој може да се постигне со постојанитесредства под совршени работни услови без никакви загуби./еален те5нички капа%итет е капацитетот на постојаното средство штоможе да се оствари во дадена ситуација и услови.6птимален те5нички капа%итет, претставува производство на одреденаколичина производи, која од те$ничка гледна точка, која обезбедуванајповолен интензитет на работа на постојаното средство и која обезбедуванајголем век на траење на постојаното средство.Економскиот капа%итет на постојаните средства е нивната способност заостварување на одредени ефекти која е условена од други фактори.

2. 7актори на искористување на капа%итет

0акторите се делат на објективни и субјективни. !о групата објективнифактори спа%аат:

пазарот на готови производи кој го одредува капацитетот напостојаните средства со тоа што делува стимулативно и ограничувачки

квалитетот и расположливоста на предметите на работа кои гоодредуваат производството


20/54

те$ничките карактеристики и состојбата во која се нао%аат средстватаза работа

асортиманот на производството!о групата субјективни фактори спа%аат:

организација на работењето на претпријатието соодветен број на работници со определена стручност

забрзување на реализацијата на готовите производи

2". ерење на искористеноста на капа%итетите микроекономски методи

метод на моментални забележувања ? бира репрезентативен дел и сенаб+удува во случајно определени моменти во текот на работењето намашината. Добиените податоци се евидентираат и врз основа на тоа, сеноси констатација се сите машини"

метод на машински часови ? однос ме%у остварените машински часовиод една страна и календарските часови"

метод на инсталирана погонска сила ? мерење на искористеност на

капацитетите со утврдување на односот ме%у потрошената иинсталираната сила на погонските машини.

ТЕ9 '6/Т;< 8/Е=8ТВ9

B. Cто се оDртни средства и кои се нивните основни карактеристики9

-ретпријатието# !а непречено ,унк%ионирање и о>е!>едување напрои!водниот про%ес# покрај постојани користи и о>ртнисредства.

а ра!лика од постојаните средства# кои се тро$ат постепено вопове4е прои!водни %иклуси и пренесуваат само дел од својатавредност на новосо!дадените прои!води# притоа !адржувај4и освојот о>лик# о>ртните средства се тро$ат %елосно во еден%иклус на репродук%ијата и количински и вредносно сетранс,ормираат во нов прои!вод.Така на пр. ма$ините# транспортните средства# !радите идруите постојани средства со материјален вид 4е сеупотре>уваат подоло# во пове4е репродук%иони %иклуси. ара!лика од овие средства# >ра$ното $то се користи како основнасуровина !а прои!водство во пекарската индустрија# по!авр$увањето на неовата о>ра>отка во про%есот напрои!водство и менува својот о>лик и својства# така $то седо>ива сосема нов прои!вод# т.е. ле>.@сновните карактеристики на о>ртните средства. Тие лавно сесведуваат на следново: 6сновна карактеристика на о>ртните средства# кои се

јавуваат како предмети на трудот# е $то тие влеуваат%елосно# со сета своја супстан%а# во новиот прои!вод и


21/54

итна карактеристика на о>ртните средства е нивнотопостојано кружно движење# нивниот о>рт во про%есот нарепродук%ија и преминување од еден о>лик во дру.

=одека постојаните средства ја транс,ормираат својата вредности се аморти!ираат во подол временски период# во пове4еследователни одини# о>ртните средства# најчесто прават о>рт по

неколку пати во текот на една одина. -оради тие причини#кое,и%иентот на о>рт на средствата е основа !а ди,ерен%ирањена постојаните и о>ртните средства.Тре>а да се истакне дека во рупата на о>ртните средства# лавновлеуваат предметите на трудот# но има исклучо%и. а подол одедна одина# а со тоа и кое,и%иент на о>рт е помал од 1# сесметаат !а постојани средства.е0утоа# основните средства се по$ирока катеорија од

предметите на трудот. Во рупата на о>ртни средства# покрајпредметите на трудот# влеуваат паричните средства# одредени

по>арувања и отовите прои!води# но исто така# !а о>ртнисредства се сметаат и некои средства на трудот $то имаат

релативно мала вредност и век на употре>а помал од една одинаAситен инвентарB.

7. Според кои критериуми се врши поделDата на основните средства9

-остојат ра!лични критериуми !а класи,ика%ија на о>ртнитесредства# ме0утоа во теоријата и парктиката најчеста е подел>атаспоред следните критериуми: -ојавните о>ли%и на о>ртните средства Економската содржина на о>ртните средства 9нажирањето на о>ртните средства во про%есот на

репродук%ија ртните средства и 9ктуелната о,и%ијална $ема во >илансот на состој>а.

8. /акви видови оDртни средства разликуваш според појавните оDлици на

оDртните средства9

-редмети: суровини и материјали# недовр$еното прои!водство иполупрои!водите# !али5ите на отови прои!води# средствата !ара>ота со пократок рок на употре>а и со релативно помалавредност Aситен алат# ситен инвентар# и ам>алажаB и ре!ервни

делови.-рава: краткорочни по>арувања Aаванси или пла4ања и!вр$ениоднапредB# депо!ити дадени на чување во >анка или депонираникај дру су>јект !а одредени %ели и под одредени услови#кау%иите дадени во пари или како 5артии од вредностCкакоаран%ија дека дадената о>врска 4е >иде исполнета#по>арувањата од купувачите од !емјата и странство !апродадени# а неисплатени прои!води# по>арувања од!аедничкото ра>отење со друи претпријатија и друи


22/54

краткорочни по>арувања# како $то се по>арувањата од државниинститу%ии и орани Aна пр. поврат на ==В и сл

Documents

Ekonomika Temi Cela Kniga Skratena ISPIT