POGLAVLJE VTEORIJA MARGINALNE KORISNOSTIPotroai biraju (kupuju na tritu) ona dobra i usluge koje najvie preferiraju.Faktori koji odreuju vrijednost ekonomskih dobara, prema neoklasinoj ekonomskoj teoriji (danas vladajuoj u svijetu trinih ekonomija), su korisnost i rijetkost.Da bi dobra imala vrijednost moraju biti korisna i rijetka. Dobra koja su korisna, a nisu rijetka, npr.vazduh, voda, nisu ekonomska dobra.Veliina vrijednosti ekonomskog dobra ovisi od: raspoloive koliine toga dobra i intenziteta potrebe za njim.Pri veoj raspoloivoj koliini, vrijednost je manja i, obratno, ukoliko je intenzitet potrebe vei, utoliko je i vrijednost vea.

Ovaj pravac ekonomske misli, poznat pod nazivom marginalizam, znaio je raskid s klasinom kolom u tumaenju vrijednosti roba.U okviru subjektivne teorije vrijednosti pojavljuju se tri teorije ponaanja potroaa:a ) teorija marginalne korisnosti,b) teorija indiferencije i,c) teorija otkrivene preferencije.Sve teorije se zasnivaju na maksimi da potroa maksimizira korisnost u granicama raspoloivog, unaprijed zadanog dohotka.Ove teorije se, izmeu ostalog, razlikuju po tumaenju mjerenja intenziteta korisnosti, pa jedne izraavaju kardinalnu a druge ordinalnu korisnost.

Kardinalna korisnost podrazumijeva mjerljivost korisnosti svakog dobra u numerikim vrijednostima (tj. kardinalnim brojevima: 1, 2, 3....) i govore da je, npr., 2 dvaput vee od 1, da je njihova apsolutna razlika 1.

Ordinalna korisnost mjeri korisnost dobara ordinalnim brojevima (=prvi, drugi, trei....) koji govore samo da je drugi vei od prvog, trei od drugog itd.Koncept korisnostiVeliina vrijednosti ekonomskog dobra ovisi od: raspoloive koliine toga dobra i intenziteta potrebe za njim. Pri veoj raspoloivoj koliini, vrijednost je manja i, obratno, ukoliko je intenzitet potrebe vei, utoliko je i vrijednost vea.Korisnost je individualno i subjektivno odreena, i uvijek oznaava zadovoljstvo.Korisnost je, zapravo, svojstvo stvari da zadovolje ljudske potrebe pod uslovom da je korisnost prepoznata. Potroai nastoje maksimizirati svoju korisnost, to znai da biraju dobra koja najvie vole.

Predhodno objanjenja prua Teorija marginalne korisnosti koju upotrebljavamo da objasnimo potroaevu tranju, a, isto tako, i da objasnimo porijeklo krive tranje.Ova ekonomska teorija svoj mehanizam odreivanja vrijednosti zasniva na utilitarizmu.

Gosenovi zakoniPrvi Gosenov zakon govori o opadajuem uivanju, odnosno naelu opadanja korisnosti daljim uivanjem jedinica nekog dobra sve do take zasienosti.Drugi Gosenov zakon pokazuje zadovoljavanje razliitih potreba potroaa ovisno o intenzitetu njegovih potreba, tj. kako potroa uporeuje korisnosti raznih dobara i od zadovoljenja prve potrebe prelazi na zadovoljenje druge potrebe.

Korisnost svake jedinice robe se smanjuje sa poveanjem ukupne raspoloive koliine te robe. Korisnost jedinice datog dobra onda odreuje korisnost posljednje, marginalne (granine) jedinice tog dobra koja moe zadovoljiti neiju potrebu.Veliina korisnosti dodatne jedinice jeste marginalna korisnost.Korisnost se poveava sa troenjem vie dobara, ali se sa troenjem sve vee koliine dobara naa ukupna korisnost (dobijena zbrajanjem pojedinanih korisnosti svake jedinice dobra ponaosob) raste sve sporije. Ovako opadajua marginalna korisnost proizilazi iz injenice da se nae zadovoljstvo, koje proizilazi iz potronje dobra, smanjuje sa veim troenjem tog dobra. Po zakonu opadajue marginalne (granine) korisnosti, marginalna korisnost opada dok se koliina potroenog dobra poveava.Korisnost ili vrijednost zalogaja hljeba za jednog pojedinica, npr., bie vrlo velika ako je to jedini zalogaj, a sasvim mala, ako tih zalogaja (jedinica) ima vie. Teoretiari marginalne korisnosti XIX stoljea istakli su poznati primjer za marginalnu korisnost o gladnom ovjeku, koji ima na raspolaganju samo jednu malu koliinu hljeba; ako dobije jo jednu takvu koliinu, ona nee biti od iste vanosti kao prva, jer uitak zadovoljstva opada sa svakim dodatnim zalogajem hljeba koji pojede. Nakon izvjesne koliine dolazimo do stanja kada jedenje dodatnog zalogaja hljeba ne prua nikakvo zadovoljstvo (apetit gladnog ovjeka je zadovoljen). Zapravo, svaka potreba u ivotu, ukoliko biva zadovoljavana, slabi po snazi, pa im se dostigne puna zasienost, ona se vie i ne osjea.

Paradoks vrijednosti i potroaev viak

Prema teoriji korisnosti, ustanovili smo jednostavnu zakonitost: to nekog dobra ima vie, to je manja relativna poeljnost njegove posljednje jedinice.

Ovaj fenomen stoji u osnovi paradoksa vrijednosti, koji je zbunio i samog Adama Smita.

A. Smit, iako je utemeljio ekonomsku nauku, nije mogao odgonetnuti zato voda, koja je toliko dragocjena za ivot ovjeka, ima znatno manju vrijednost nego to imaju dijamanti, koji svoju praktinu vrijednost iskazuju kroz ukrasnu upotrebu i nisu bitni za ivot.

Krive ponude i tranje za vodom sijeku se pri vrlo niskoj cijeni, dok se ponuda i tranja za dijamantima sijeku pri enormno visokoj cijeni. Odgovor lei u injenici da su dijamanti krajnje rijetki i da su trokovi dobijanja dodatnog dijamanta visoki, dok je voda relativno obilna i ne znatno kota.

Potroaev viakDakle, ekonomska vrijednost ovakvih koliina je niska premda je njihova vanost za ivot veoma visoka. Ovaj raskorak izmeu ukupne korisnosti nekih dobara (vazduha, vode) i njihove ukupne trine vrijednosti naziva se potroaev viak, koji se javlja zbog djelovanja zakona opadajue granine korisnostidobijamo vie nego to za to plaamo.Potroaev viak se pojavljuje usljed injenice da za svaku jedinicu dobra koju kupujemo plaamo isti iznos, od prve do posljednje jedinice. Dakle, za svaku jedinicu plaamo onoliko koliko vrijedi posljednja jedinica. Poto, prema zakonu opadajue marginalne korisnosti, predhodne jedinice za nas vrijede vie od posljednje, to uivamo probitak korisnosti na svaku od tih predhodnih jedinica.TEORIJA INDIFERENCIJETeorija indiferentnosti polazi od toga da je korisnost subjektivno definirana i da mjerenje subjektivne korisnosti u apsolutnom zbiru (kardinalno) nije mogueKriva indiferentnosti prikazuje sve kombinacije trinih koara koje osobi osiguravaju istu razinu zadovoljstva, zbog ega je osoba indiferentna izmeu koara koje su prikazane na takama na krivulji

Kriva indiferencije - zakon suptitucije, koji glasi: to je dobro oskudnije veda je njegova relativna supstitucijska vrijednost. Njegova se marginalna korisnost povedava u odnosu na marginalnu korisnost dobra koje postaje obilno.TEORIJA OTKRIVENE PREFERENCIJETeorija otkrivene preferencije, iji je osniva P.A. Samuelson, nastala je kao reakcija na kritike upuene teoriji indiferencije.Za razliku od teorije indiferencije, teorija otkrivene preferencije, dakle, prouava konzistentnost potroaa, tj. dosljednost njegovog ukusa i sklonosti. To znai da ova teorija polazi od postavke da e potroa pri istom dohotku i cijenama odabrati uvijek iste proizvode.Teorija se ilustrirana koordinatnom sistemu u kome take A, B, C i D predstavljaju koare dobara kao kombinacije razliitih koliina proizvoda x i y pri cijeni p. Take na budetskom pravcu oznaavaju koare proizvoda iste skupoe.

POGLAVLJE VIPod pretpostavkama potpune konkurencije, trite na najjednostavniji i najefikasniji nain odreuje gdje e se i kako upotrebljavati faktori proizvodnje.

U takvom sistemu je ekonomija kao cjelina efikasna i niko ne moe doi u bolji poloaj a da nekog drugog ne dovede u slabiji poloaj (Pareto-efikasnost).

POTPUNA KONKURENCIJASmitovo vienje ekonomskog svijeta odraava ideje liberalizma, kao politike i ekonomske doktrine, u periodu od kraja XVIII do kraja XIX stoljea, po kojoj drutvo treba prepustiti slobodnom politikom i ekonomskom razvoju bez intervencije drave.Ovakav drutveni sistem oznaava se kao liberalni kapitalizam. Krilatica kojom se istie zahtjev da se iz ekonomskog ivota istisne svako mijeanje drave i poduzetnici prepuste da nesmetano posluju prema svojim poduzetnikim nakanama je laissez faire (francuski: pustite ljudima da rade to hoe, pustite da stvari teku same od sebe).Ovaj izraz je vremenom postao sinonim dobro organizirane kapitalistike privrede i najbolje mogue ekonomske politike koja omoguava efikasnu alokaciju resursa. Dri se da se tako najbolje usklauju pojedinani i opti interesi.Drava treba da se brine samo o stabilnosti pravnog poretka (zatita privatne svojine i slobodno zakljuenih ugovora) i spoljnoj bezbjednosti.Sve ostalo treba prepustiti privatnoj inicijativi, budui da e, s jedne strane, motiv za profitom preduzetnike usmjeriti prema efikasnijim nainima proizvodnje i novim robama/uslugama koja e vie zadovoljavati potrebe potroaa, a s druge strane, da konkurencija prua znaajan podsticaj inovacijama.Kako meu ekonomistima glavne struje ekonomske misli (tok klasine i neoklasine ekonomske misli) prevladava miljenje da konkurentne snage trita vode ka viem stepenu efikasnosti, ekonomska nauka je razvila teorijski model potpune konkurencije (vremenom stvoreni su pojmovi slobodne, iste perfektne i savrene konkurencije).U pitanju je idealno zamiljena konkurencija u kojoj ne postoje trokovi trinih transakcija, koja nikada nije postojala u praksi, i koja prikazuje ideal trinog stanja.Potpuna konkurencija je pretpostavljeno trino stanje kada postoji dovoljan broj preduzea (koji nude isti, homogeni proizvod) ili stepen suparnitva da niti jedno od njih ne moe utjecati na cijenu tog dobra.Odnosno to je stanje u kojem nema drugog izbora osim prilagoavanja prilikama koje diktira trite.

Radi se o teoretskoj trinoj strukturi, koja nam slui kao osnova procjenjivanja i vrednovanja ostalih oblika trinih struktura (nepotpune konkurencije), a karakteriu je:1) veliki broj prodavaca i kupaca;2) homogenost proizvoda/usluga,3) potpuna obavjetenost kupaca i prodavaca;4) slobodan ulazak i izlazak sa trita;5) svi prodavci i kupci su price taker. (moraju prihvatiti zadanu cijenu na tritu)Dakle, trine cijene se u uslovima potpune konkurencije ne mijenjaju pod uticajem pojedinanog konkurentskog preduzea, za koga kriva cijena ne predstavlja samo krivu tranje nego i istovremeno izraava marginalni prihod.Ostvareni prihod od svakog novog proizvoda je isti, jer su cijene po kojima se prodaje novi proizvod stalne.Smitova doktrina nevidljive ruke objanjava zato rezultat trinog mehanizma izgleda tako uredno. Njegovo otkrie upravljake funkcije trinog mehanizma inspiriralo je moderne ekonomiste i sljedbenike i kritiare kapitalizma.

EKONOMSKA EFIKASNOST I EKONOMIJA BLAGOSTANJABudui da su ekonomski resursi rijetki, a potrebe neograniene, neophodna je krajnje racionalna upotreba resursa u cilju dobijanja definirane koliine dobara i usluga. Ekonomija prouava efikasnost, jer prouava ogranienost. U svijetu ogranienih resursa sve elje ne mogu biti zadovoljene, ali ako djelujemo efikasnije, manji broj elja e ostati neispunjeni.Problem izbora, primjenjen na ponaanje pojedinanog ekonomskog subjekta, potpuno je odreen maksimiziranjem koristi (uinaka, dohodaka i sl.) odnosno minimiziranjem inputa koje pojedinac unosi da bi ostvario te koristi.U ovom sluaju govorimo fenomenu ekonomske efikasnosti, pod kojim podrazumijevamo proizvodnju sa najmanjim trokovima.

EKONOMSKA I TEHNIKA EFIKASNOST

Razlikujemo tehniku od ekonomske efikasnosti, pri emu pod tehnikom podrazumijevamo sposobnost tehnikog ureaja, stroja, tvornice da to manjim utrokom sredstava i vremena proizvodimo fizike jedinice proizvoda,

a pod ekonomskom omjer vrijednosti proizvedenih dobara i usluga prema iznosu trokova izraenih u finansijskim pokazateljima.

Od efikasnosti razlikujemo izraz efektivnosti, koja se u amerikoj literaturi definira kao naelo efektivnosti, pod kojim se podrazumijeva raditi stvari na pravi nain u poslovanju, tj. postizanjem osnovnih ciljeva i zadataka poslovanja u preduzeu.

Pri razmatranju funkcija trita istakli smo vanost alokativne funkcije. Pod pretpostavkama potpune konkurencije, trite na najjednostavniji i najefikasniji nain odreuje gdje e se i kako upotrebljavati faktori proizvodnje. Drukije kazano, samo trina konkurencija omoguava ekonomsku efikasnost, to se moe pokazati na primjeru krivih ponude i tranje.

(1) kriva tranje pokazuje koliinu dobra koju je kupac spreman kupiti po odreenoj cijeni. Zbir svih krivi tranje pojedinanih kupaca ini krivu tranje na tritu. Pri odluivanju koje e koliine dobara traiti kupci izjednaavaju marginalnu (graninu) korist koju imaju od potronje dodatne jedinice s marginalnim (graninim) trokovima kupovine te dodatne jedinice. Marginalni trokovi, na taj nain, postaju cijena koju kupci moraju platiti;

(2) Kriva ponude pokazuje koliinu dobra koju je preduzee spremno ponuditi po odreenoj cijeni. Zbir krivih ponude svih preduzea ini krivu ponude na tritu.

Efikasnost zahtijeva da marginalna (granina) korist od proizvodnje dodatne jedinice bilo kojeg dobra bude jednaka njenim marginalnim (graninim) trokovima.Ako marginalna korist prevazilazi marginalne trokove, drutvo e biti na dobitku poto e se proizvoditi vea koliina dobra; ako je marginalna korist manja od marginalnih trokova, drutvo e biti na gubitku zbog smanjenja proizvodnje tog dobra.Trina ravnotea se postie kada su ponuda i tranja jednake i u toj taki, marginalna korist i marginalni trokovi su jednaki cijeni. Tako je marginalna korist jednaka marginalnim trokovima, to i jeste uslov potreban za ekonomsku efikasnost. Efikasnost je vea to se istim izdacima postie vei uinak ili isti uinak sa to manjim izdacima. Kao uzroci neefikasnosti pojavljuju se: (a) loaorganizacija rada i (b) neiskorienost raspoloivih faktora proizvodnje (rad, kapital, prirodni resursi).

PARETO -EFIKASNOST Pitanje ekonomske efikasnosti kroz kriterijum optimalnosti za alokaciju oskudnih faktora proizvodnje, najee se prouava u kontekstu pretpostavki i poruka Pareto-efikasnosti.Najkrae reeno, privreda je efikasna, ako se radi o situaciji kada ne postoji nain da se organizacijom ili novim kombinacijama faktora proizvodnje povea korisnost ili zadovoljstvo bilo kog pojedinca, a da se ono ne pogora kod nekog drugog.Ope gledano, alokacija resursa je efikasno organizovana ako i samo ako, uz date resurse i tehnologiju, nije mogue poveati blagostanje jednog pojedinca bez smanjenja blagostanja drugog pojedinca.Za ovako postignutu efikasnost kaemo da je Pareto efikasna ili da je postigla Pareto optimum.Ekonomska nauka prouava tri aspekta efikasnosti, neophodnih da bi se ostvarila Pareto-efikasnost, i to:(1) efikasnost razmjene(2) proizvodna efikasnosti(3) efikasnost kombinacije proizvoda

TRI ASPEKTA EFIKASNOSTI ZA PARETO EFIKASNOST

(1)Efikasnost razmjene (ravnotea potroaa na konkurentnom tritu) podrazumijeva da svi proizvodi stignu do pojedinca koji ih najvie preferira. Efikasnost razmjene obezbjeuje da se proizvodna dobra raspodijele tako da niko ne moe biti na dobitku ukoliko neko drugi nije na gubitku. Dakle, trgovina ne daje mogunost da obje strane budu na dobitku.

Koliina jednog prozvodnog dobra koju je pojedinac spreman odrei se u razmjeni za jedinicu drugog dobra je marginalna (granina) stopa supstitucije. Sve dok se granina supstitucija osoba X i Y razlikuje postoji prostor za nagodbu. Efikasnost stope razmjene stoga zahtijeva da marginalna stopa supstitucije bude ista za sve pojedince. Poto se u konkurentnoj privredi svi potroai susreu s istim cijenama, i svaki od njiho dreuje svoju graninu stopu supstitucije jednak u odnosu cijena, granina stopa supstitucije za sve njih je jednaka. Poto stoji pretpostavka da ista granina stopa supstitucije za sve pojedince predstavlja uslov za efikasnost razmjene, konkurentna trita se odlikuju efikasnou razmjene.(2) Efikasnost proizvodnje (konkurentna ravnotea na tritu intputa), koja podrazumijeva da je proizvodnja efikasna, ukoliko, uz date resurse i tehnologiju, nije mogue poveati proizvodnju jedne robe bez smanjenja proizvodnje najmanje jedne druge robe.Konkurentna ravnotea na tritu inputa se ostvaruje i predstavlja efikasan rezultat konkurentnog procesa jer svaki proizvoa maksimalizira profit odabirui inpute tako da omjer cijena inputa bude jednak marginalnoj stopi tehnike supstitucije.(3) Efikasnost na tritu proizvoda (konkurentna ravnotea na tritu outputa) podrazumijeva da svaki sistem potronje je optimalan ako, na osnovu raspoloive koliine potronih roba i elja i ukusa potroaa, nije mogue poboljati poloaj nijednog potroaa, a da se pri tome ne pogora poloaj nekog drugog potroaa.Naine koji pokazuju kako da se stigne do najpoeljnijeg stanja u drutvu prouava ekonomija blagostanja, kao ukupan zbroj zadovoljstava to ih pojedinac doivljava upotrebom raspoloive koliine dobara u privredi koja funkcionira du granice moguih korisnosti.

OPA RAVNOTEA POTPUNE KONKURENCIJEOpa ravnotea je ravnoteno stanje privrede u cjelini, u kome su sva trita (proizvoda i usluga, faktora proizvodnje) istovremeno u ravnotei.Uslovi za postojanje ope ravnotee su:Opta ravnotea privrede u potpunoj konkurenciji uvijek je Pareto - efikasna,Pareto - efikasne alokacije predstavljaju optu ravnoteu privrede u potpunoj konkurenciji za odgovarajuu raspodjelu resursa,Alokacija koja maksimizira drutveno blagostanje uvijek je Pareto-efikasna,Pareto - efikasne alokacije maksimiziraju drutveno blagostanje za neku funkciju drutvenog blagostanja.Dakle, svaka alokacija koja predstavlja opu ravnoteu privrede u potpunoj konkurenciji u isto vrijeme predstavlja i maksimum drutvenog blagostanja za neku funkciju drutvenog blagostanja.

POGLAVLJE VIINESAVRENOSTI TRITA (ODSTUPANJE OD TRINE EFIKASNOSTI)

Trite je idealni mehanizam koordinacije, samo pod pretpostavkama djelovanja potpune (savrene, perfektne) konkurencije i uspostavljenog nivoa trine ravnotee.U stvarnosti, trite je daleko od svog idealnog stanjasavrene konkurencije. Zapravo, trite je sklono ispoljavanju odreenih greaka upravo zbog tendencija u stalnom remeenju postojee ravnotee, pa se javlja kao dinamian ali nedovoljno stabilan sistem.Posljedice ovakvog stanja su: nestabilan tempo privrednog rasta i ciklian karakter privrednog razvoja, nedovoljno iskoritenje resursa, nestabilnost cijena, odnosno pojava inflacije i nezaposlenosti.Svaka odstupanja od modela potpune konkurencije istovremeno znae i stanje suboptimalne efikasnosti u alokaciji resursa, shvaene u Paretovom smislu.Postoji est vanih sluajeva trinih nedostataka koja ukazuju na nesavrenosti trita i ne ostvarivanje Pareto-efikasnosti: (1) nepotpuna (nesavrena) konkurencija, (2) eksterni efekti, (3) javna dobra, (4) nesavrene informacije, (5) nepotpuna trita, (6) nezaposlenost i drugi makroekonomski poremeaji.

NEPOTPUNA KONKURENCIJE I NEPOTPUNO TRITEKad god pojedini ekonomski subjekti imaju neku mjeru kontrole nad cijenom proizvoda govorimo o trinom stanju nepotpune konkurencije.Nepotpuna (nesavrena) konkurencija je znatno odstupanje od savrene konkurencije i dolazi sa pojavom nesavrenog konkurenta (monopola i oligopola), ija trina mo (najee poveani trini udjeli) rezultiraju cijenama koje su vee od onih koje bi se formirale u uslovima savrene konkurencije.To je, zapravo, slika prave privredne stvarnosti u kojoj je veina preduzea, osim moda miliona farmera koji pojedinano proizvode zanemarljivi dio ukupne etve,nesavreni konkurenti.Meutim, unutar samog trinog mehanizma postoje procesi koji bitno slabe mo konkurencije. Radi se o izvorima nesavrene konkurencije, koje klasificiramo u dvije grupe:postojanje ekonomije obimai opadajuih trokova prepreke ulasku novih konkurenata(1) Postojanje ekonomije obima i opadajuih trokova najea je karakteristika velikih industrijskih preduzea, koja poveavanjem proizvodnje smanjuju svoje prosjene trokove (ispod graninih trokova) i time ostvaruju konkurentsku prednost u odnosu na mala preduzea.Smanjenje prosjenih trokova omoguuje ovom preduzeu da sniava cijene, ime se eliminie opstanak mnotva savrenih konkurenata u istom sektoru koja ne mogu pratiti dato sniavanje cijena.Ovo stvara nesavrenu konkurenciju, jer omoguava opstanak samo jednog (monopol) ili nekoliko preduzea (oligopola) na tritu.

Primjer nesavrene konkurencije je i postojanje prirodnog monopola, koji odraava situaciju kada je jeftinije da jedno preduzee obezbjeuje cjelokupnu proizvodnju, nego da se obavlja parcijalno od strane nekoliko preduzea (npr. pota, elektrina energija i sl.)

(2) Prepreke ulasku novih konkurenata su faktori koji novim preduzeima oteavaju da u u u neku industriju. Nastaju onda kada(a) pravna ogranienja ili(b) ekonomske prepreke (diferencijacij aproizvoda) smanjuju broj moguih konkurenata.

(a) Najea pravna ogranienja su: patenti, ulazna ogranienja, te carine i kvote u vanjskoj trgovini.

Patenti se dodjeljuju pronalazau kao iskljuivo pravo na neki pronalazak (inovaciju). Kao ostvareno pravo patenti ine konkurenciju nesavrenom jer nisu dostupni drugim konkurentima.

Ulazna ogranienja u neke privredne sektore najee podrazumijevaju monopolske koncesije preduzeima. Ove koncesije predstavljaju ugovore kojima drava dodjeljuje nekom preduzeu iskljuivo pravo pruanja odreene usluge. Drava obino sklapa ovakve ugovore sa sektorima sa prirodnim monopolima koji pruaju vane usluge (npr. isporuke elektrine energije, plina i vode, koji se omoguavaju potroaima bez razlike)

Uvozna ogranienja uvodi drava da bi zatitila domau proizvodnju (postoji izreka carina je majka monopola), ime se domaa preduzea stavljaju u konkuretniju poziciju od stranih (pri ulasku strana preduzea moraju raunati sa dodatnim trokovimacarinama ili ogranienjima uvoznim kvotama.

(b) Ekonomske prepreke ulasku na trite odnose se na proireno prisustvo diferencijacije proizvoda, to je i karakteristino za stanje nesavrene konkurencije (u modelu savrene konkurencije proizvodi su istovjetni). Izvori diferencije proizvoda mogu proizilaziti iz lokacije ili kvalitete proizvoda ili usluga. PRIMJER; Autoindustrijadiferencirani proizvodi; BMW I MERCEDES.

VRSTE NEPOTPUNE KONKURENCIJE- MONOPOL I OLIGOPOL

Osnovne vrste nesavrene konkurencije su: monopol (monopson), oligopol (oligopson) i monopolistika konkurencija.

(1) Potpuno suprotno savrenoj konkurenciji (mnotvo uesnika na tritu), monopol je trino stanje u kome jedan prodavac ima potpunu kontrolu nad cijelim tritem. Monopolist je jedini proizvoa u svom sektoru i nijedan drugi sektor ne proizvodi ak ni adekvatni supstitut (izraz monopolist dolazi od gr. mono = jedan i polist = prodavac).

Monopolsko stanje moe postojati i na strani tranji. Postojanje samo jednog kupca naziva se monopson. U svom istom obliku, monopson se javlja kod prometa nekih sirovina (npr. otkupna stanica ljekovitih bilja), u vrijeme ratova i veih ekonomskih poremeaja. Monopson se jo naziva monopolom kupca. Monopoli nastaju kao rezultat visokog stepena koncentracije i centralizacije proizvodnje i kapitala, a esto djeluju i kao sporazumi i savezi velikih proizvoaa i trgovaca. Svojom trinom snagom, monopoli su u stanju da u potpunosti odreuju cijene na tritu (za razliku od potpune konkurencije gdje niko ne moe uticati na cijenu). Tako formirana cijena je monopolska cijena, a ona, u pravilu premauje normalne cijene koje se formiraju u odnosima potpune konkurencije. Osim naknade trokova i uobiajene zarade, monopoloska cijena obuhvata jo i monopolski ekstraprofit.

Treba napomenuti da su potpuni monopoli danas rijetki. Pojavljuju se, najee, u obliku prirodnih monopola (telefonska mrea, plin, elektina energija). Na dugi rok, meutim, ni jedan monopolista nije siguran od napada konkurenata. ak i prirodni monopoli dugorono nisu sigurni: konkuriu im supstituti drugih sektora kablovskim telefonima konkuriu mobilni, a struji i plinu ostala goriva.

OLIGOPOLI

(2) Mnogo ei oblik nesavrene konkurencije je trino stanje sa dva (ili nekoliko) uesnika. Naime, pojedini prodavci, odnosno kupci uspijevaju da formiraju znatan dio ukupne ponude, odnosno tranje, i da tako utiu na cijene u svoju korist.

Nekoliko preduzeda na strani ponude, koji presudno utiu na kretanje cijena nazivaju se oligopoli (gr. oligopol = malo prodavaca), dok je konkurentima pristup otean. U stanju nepotpune konkurencije moe ih biti najmanje dva, kada se nazivaju duopoli.

Tipini primjeri oligopolskih trita su trita automobila i trita preraivake industrije, a najprisutniji su u amerikoj privredi.

Oligopolisti esto sklapaju tajne dogovore o cijenama, proizvodnim kvotama ili podjeli trita (tzv. dentlmenski sporazumi), a mogudi su i preutni dogovori. Na ovaj nain izbjegavaju rat cijenama i druge neizvjesnosti, te oteavaju ulazak novim konkurentima, a krajnje posljedice su iste kao i kod monopola: manje proizvoda uz vie cijene od potpune konkurencije.

U sutini, postizanjem sporazuma o slonom nastupu na tritu, npr. radi maksimiziranja profita, duopol se pretvara u monopol.

Kao oligopolistiki oblici pojavljuju se: korner, pul, kartel, trust i koncern. Najpoznatiji kartel je OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries), kojeg su formirale zemlje izvoznice nafte.

Vie kupaca koji presudno utiu na kretanje cijena nazivaju se oligopsoni. Njih takoer moe biti najmanje dva, u trinom stanju nepotpune konkurencije, kada se nazivaju duopsoni.

Korner je oblik povezivanja trgovaca kako bi ovladavali tritem i povisili cijene.

Kartel predstavlja oblik horizontalnog povezivanja preduzeda koja proizvode iste ili sline proizvode. U tu svrhu oni sklapaju kartelni sporazum, kojima je cilj postizanje zajednike cijene ispod koje ne ele prodavati svoje proizvode (kartel cijena), teritorijalnu podjelu rada (kartel trita) ili ovim sporazumom odreuju koliinu proizvodnje maksimalno doputene pojedinoj lanici kartela (kartel proizvodnje).

Pul (engl. pool) je interesna zajednica neovisnih preduzea koja meusobno sarauju na razliitim projektima proizvodnje i trgovine.

Koncern predstavlja oblik povezivanja preduzea ili grupa preduzea, sa zadranim pravnim statusom, povezanih tako da jedno preduzede ima kontrolni paket dionica.

Trust ini skupinu preduzea koja su potinjena jedinstvenoj upravi. Povezuju razliita preduzea (horizontalni trust) ili preduzea povezana proizvodnim procesom od sirovina do gotovog proizvoda (vertikalni trust).

Monopolistika konkurencija

U monopolistikoj konkurenciji, koja je od svih oblika nepotpune konkurencije najblia potpunoj konkurenciji, sudjeluje veliki broj preduzeda razliite veliine, a ulazak novih konkurenata je relativno lak (nema ekonomskih i pravnih prepreka).

Njihovi proizvodi (obino trgovina na malo i uslune djelatnosti) su diferencirani to im daje prednost u odnosu na konkurente. Svi oni imaju izvjestan uticaj na cijene, naroito u kratkom roku.

Trina cijena u stanju nepotpune konkurencije je rezultat ponaanja svih sudionika na tritu. S tim, to presudni uticaj na cijene imaju oligopoli, odnosno oligopsoni.

Ponuda je nepotpuno elastina u odnosu na cijene, jer ne postoji idealna pokretljivost faktora proizvodnje iz jedne vrste proizvodnje ili grane u drugu.

Tranja je takoer nepotpuno elastina u odnosu na trine cijene, jer djeluju uinci supstituta i komplementarnih dobara.

MJERENJE TRINE MOI

Uee preduzea na tritu mjeri se pokazateljima trine moi. Pod pojmom trine moi podrazumijevamo stepen uticaja ponuaa ili kupaca na odvijanje trinih transakcija, prije svega na oblikovanje cijena. Trina mo je vea, ako je broj kupaca i prodavaca na tritu manji (dakle, trina mo pretpostavlja nepotpunu konkurenciju). Za mjerenje ove moi koriste se dva pokazatelja: koeficijent koncentracije i Herfindahl Hirschmanov index.

(1) Koeficijent koncentracije pokazuje udio prvih 4 do 8 najveih preduzea u ponudi nekog sektora. U sluaju istog monopola, koeficijent koncentracije iznosi 100,0 %, a sa svakim poveavanjem broja trinih uesnika se smanjuje.

Analiza savremene trine strukture razvijenih zemalja pokazuje da se poveava stepen konkurentnosti u veini privrednih grana, napr., u SAD je krajem 1950-ih godina samo oko 56 % industrijskih sektora bilo potpuno konkurentno dok je 1980-ih godina konkurentnost poveana na 77 %.

(2) Herfinddahl Hirschmanov index (HHI) obuhvata sva preduzea na tritu. Izraunava se kvadriranjem trinih udjela svakog preduzea i zbrajanjem tako dobivenih kvadrata. U sluaju monopola, HHI ima maksimalmu visinu koja iznosi 10.000, dok je u uslovima potpune konkurencije vrijednost HHV vea od 0, ovisno od broja trinih uesnika.

EKSTERNI EFEKTI (EKSTERNALIJE)

Trine transakcije ukljuuju dobrovoljne razmjene u kojima ljudi razmjenjuju dobra za novac. Meutim, mnoga meudjelovanja, kao to su eksternalije, se odvijaju izvan trita. Ovakvi efekti postoje onda kada akcije pojedinaca ili grupa utiu na blagostanje ili tetu drugih, bez njihove volje ili saglasnosti. Odnosno, eksternalije su one ekonomske aktivnosti jednog pojedinca ili preduzea koje imaju uticaj na drugog pojedinca ili preduzee, a da za to ne plaaju (ne snose trokove) ili nisu plaeni.

Eksternalije se sastoje od trokova i koristi koji se nagomilavaju, ne onome ko ih proizvodi, ved drugim pojedincima ili drutvu kao cjelini i predstavljaju primjer sukoba pojedinanog i javnog interesa, odnosno odstupanje od optimalne alokacije resursa u Paretovom smislu. Eksternalije se pojavljuju kao:

(1) negativne, pa se zovu eksterne disekonomije (negativan uticaj na druge, tj. povedavanje njegovih trokova) i

(2) pozitivne, i tada se nazivaju eksternim ekonomijama (koristi drugima bez naknade).

(1) Negativni eksterni efekti se najee veu za zagaivanje okolia, odnosno trokove ugroavanja prirodne okoline i normalnog biolokog i socijalnog ambijenta ivota ljudi. Klasini primjeri negativnih eksternalija su, npr., zagaivanje okoline od strane bazne hemijske industrije Tuzle ili efekti tonjenja grada od posljedica eksploatacije soli. U oba ova sluaja poveavaju se trokovi u prvom sluaju trokovi odravanja zdravlja a u drugom trokovi sanacije koji padaju na teret grada ili drave.

(2) Eksterni efekti nisu iskljuivo negativne prirode. Naprotiv, aktivnosti pojedinca ili preduzea esto rezultiraju eksternim korisnicima nekoj strani koja ne uestvuje u toj aktivnosti.

Pozitivne eksternalije se najee povezuju sa znanjem i inovacijama. Mnoge razvijene zemlje, naprosto, preuzmu strunjake i specijaliste iz nerazvijenih zemalja bez ulaganja u njihovo kolovanje. Isto, tako, izgraeni moderni put donosi povoljne eksterne efekte za oblinu fabriku jer joj smanjuje transportne trokove a ona nije uestvovala u finansiranju tog puta.

Dakle, ovi eksterni efekti su trokovi ili koristi koji nastaju za trea lica kao vantrine transakcije, i nisu obuhvaeni trinom cijenom. Posljedice eksternih efekata se odnose, u prvom sluaju na nedovoljnu ponudu dobara koja stvaraju pozitivne eksterne efekte, a u drugom, prekomjernu proizvodnju dobara koja stvaraju negativne eksterne efekte.

Ekonomski subjekti nisu u stanju da eksterne efekte unesu u trine cijene robe, a to moe uiniti samo drava propisivanjem:

a) korektivnog poreza, kojim se otvara mogunost naknade tete licima koja su oteena dejstvom negativnih eksternih efekata;

b) zabranom ili ogranienjem djelatnosti koje proizvode negativne eksterne efekte (npr. u sluaju zagaivanja okoline).

JAVNA DOBRADobra ili usluge koje trite ne moe ili nee obezbijediti, a koriste svim graanima su javnadobra.Tri temeljna obiljeja (istih) javnih dobara, koja ih razlikuju od trinih dobara, su:

(1) Istovremena i besplatna raspoloivost za vie korisnika,(2) Nemogunost iskljuenja pojedinaca iz upotrebe javnog dobra, i(3) Jednakost potronje za sve korisnike.

Za javna dobra se kae da omoguavaju nerivalnu potronju, nasuprot trinih dobara koja predstavljaju rivalnu potronju. Naime, trina dobra/usluge su dostupni onim potroaima koji za njih plati, a njihova prisutnost na tritu iskljuivo ovisi od interesa i zarada ponuaa (proizvoaa i trgovaca).Za razliku od trinih dobara, ista javna dobra se ne mogu kupiti na tritu, a javljaju se kao izraz optih potreba savremenog ovjeka. PRIMJERPrimjer javnih dobara su: parkovi, javna kola ili bolnica, gradsko osvjetljenje, odbrana zemlje i zatita graana, putevi i sl. POGLAVLJE VIIIREGULATORNA ULOGA DRAVE

Sa nastankom kapitalizma drava je istaknuta sila prinude, ali ujedno, i njegov ekonomski inilac.

Pomenimo razdoblje od XVI do XIX stoljea, kada se i u ovoj epohi,koja se potpuno deklarie kao ekonomski nain ureenja drutva, drava angaira neposredno kao poduzetnik, vlasnik i akcionar pomorskih kompanija i raznih gusarskih poduhvata, stvarno kao inilac koji uveava materijalno bogatstvo, novane i proizvodne mogunosti drutva.

Privredna historija zapadnoevropskih drava prua bezbroj primjera o tome.

DRAVA I EKONOMSKI SISTEM

Slika savremene ekonomske aktivnosti drave (sistem mjeovite privrede na kapitalistikoj osnovi) pokazuje na njeno:

a) Stvaranje i nametanje primjene pravila

b) Promjena pravila

c) Uee ekonomskog aktera.

U prva dva sluaja drava stvara i namee primjenu pravila funkcioniranja privrede i pravila demokratske vladavine, ime na jednoj strani,

- vri zatitu graanskih prava, vlasnikih prava i prisiljavanje na izvravanje ugovora,

- a na drugoj postavlja pravila igre za ekonomske aktivnosti i pravni okvir za trinu utakmicu.

Osiguravanje primjene pravila djeluje u svaiju korist, budui, da npr. svi imamo koristi od spreavanja krae i line imovine i napada na nas lino.

Drava, takoer, mijenja pravila, donosei nova ili korigujui stara.

Najee je rije o pravilima za funkcioniranje trita i privatnog vlasnitva: samo u zadnjih 50 godina pravila su mijenjana tako to su trita prvo

vre regulirana (ograniavana), a potom deregulirana kroz oblike ekonomske liberalizacije, ili,

tako to je drava prvo nacionalizirala pojedine sektore nakon Drugog svjetskog rata, a potom ih, u zadnjim decenijama, privatizirala.

REGULATORNA ULOGA DRAVE

Drava se moe pojaviti u ulozi:

Proizvoaa

Mikroekonomskog regulatora

Distributera

Makroekonomskog regulatora

Kao mikroekonomski regulator, drava utie na ono to e privatna preduzea proizvoditi, na nain na koji e se dobra i usluge proizvoditi i na mjesto gdje e se proizvoditi.

Kao distributer, drava utie na raspodjelu dohotka meu pojedincima i grupama.

Kao makroekonomski regulator, drava koristi razliite metode kojima utie na poslovni ciklus i kontrolira nestabilnost cijena, profite i zaposlenost koji proizilaze iz njegova naizmjeninog ritma ekspanzije i recesije.

Za sve ove uloge, dravi stoji na raspolaganju osnovni instrumenti dravne politike: dravni rashodi, porezi, propisi ili nadzor nad odvijanjem ekonomskih aktivnosti u preduzeima u dravnom vlasnitvu.

Drava, stoga, treba da preuzme aktivnu ulogu u odravanju pune zaposlenosti i ublaavanju najteih aspekata siromatva, dok glavnu ulogu u privredi treba da igra privatni sektor.

Preovlauje miljenje da bi drava i trita mogli da sarauju i da se uzajamno uvruju.

Pa, ipak, i dalje postoje nesuglasice u zavisnosti o tome kako se prilazi nesavrenostima trita i vjerovanju koliko drava zaista moe efikasno ispravljati te nesavrenosti.EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

EKONOMSKE FUNKCIJE DRAVE

Koristei se instrumentima dravne politike, drava realizuje svoje etiri ekonomske funkcije:

a) Unapreivanje ekonomske efikasnosti,

b) Ostvarivanje manje nejednake raspodjele dohotka,

c) Stabiliziranje ekonomije pomou makroekonomskih politika, i

d) Meunarodno predstavljanje zemlje.

Ostvarivanje manje nejednake raspodjele dohotka

Preraspodjelu dohotka drave najee ostvaruju na slijedee naine:(1) oporezivanjem (uvoenjem progresivnih poreskih stopato je dohodak vei i porezi su vei i obratno, sa smanjivanjem dohotka smanjuju se poreske stope),(2) politikama troenja (transferni programi, socijalno-sigurnosne mree) putem novanih pomoi najsiromanijim i nemonim ljudima (starijim osobama, slijepima, invalidima, nezaposlenima, porodicama sa preniskim dohocima), subvencioniranjem neophodne zdravstvene njege i socijalnog osiguranja,(3) politikama reguliranja jednakih uslova za zapoljavanje, stanovanje i jednake obrazovne mogunosti za sve lanove drutva, ukljuujui besplatno osnovno kolovanje.

Stabiliziranje ekonomije pomou makroekonomskih politikaFiskalna politika (doslovno znaenje izraza fiskalna politika, prema engl. Fiscal policy, je politika javnih prihoda/poreza) predstavlja skup mjera usmjerenih na primjenu javnih (budetskih) prihoda i javnih rashoda radi ostvarivanja ravnomjernog ekonomskog rasta i stabilnosti cijena.Monetarna (novana) politika odreuje koliinu novca u opticaju, visinu kamatnih stopa i opseg kredita, ime drava utiui na kamate i investicije, moe osiguravati: visoku stopu zaposlenosti, nisku inflaciju, platno bilansnu ravnoteu i rast drutvenog proizvoda.Monetarnu politiku u svakoj zemlji neposredno provodi centralna (ili narodna) banka.

Meunarodno predstavljanje draveEkonomske interese drava promovira i titi na meunarodnom nivou, pravei odgovarajue sporazume s drugim zemljama.Na meunarodne probleme ekonomske politike drava reaguje tako to: smanjuje trgovake prepreke, donosi programe pomoi, usklauje makroekonomske politike i vri zatitu globalnog okolia.Smanjenje trovakih prepreka drava provodi sa drugim zemljama putem usklaivanja zakona i smanjenja trgovakih prepreka kao i poticanjem meunarodne specijalizacije i podjele rada.Programe pomoi donose visoko razvijene zemlje radi poboljanja ekonomskog stanja u siromanim zemljama. Ovi programi se realiziraju bilateralno (pomo jedne zemlje drugoj), ili multilateralno, npr. preko institucija Svjetske banke koja siromanim zemljama dodjeljuje kredite s niskim kamatama.Dananja poveana ekonomska meuovisnost zemalja upuuje na usklaivanje njihovih makroekonomskih politika.Cilj je usklaivanje njihovih fiskalnih i monetarnih politika kako inflacija ili nezaposlenost ne bi iz jedne preli u drugu zemlju. Najee se koriste koordinacije trgovinskih i valutnih politika, ali se s integracijskim procesima iri popis ekonomskih politika koje su predmet koordinacije. Npr. EU koordinira monetarne politike, a IMF, na globalnom nivou, koordinira politike valutnih kurseva.Da bi otklonile nedostatke trinog mehanizma savremene drave nasuprot nevidljivoj ruci (slobodno trite) uvode vidljivu ruku drave, kojom se obezbjeuje ekonomska efikasnost, pravednija raspodjela, makroekonomska stablizaciona politika i nacionalni interesi u meunarodnoj ekonomiji.

To priznaju i najkonzervativniji ekonomisti opredjeljeni za slobodno trite, iako meu ekonomistima nije postignuta saglasnost koliko drava zaista moe efikasno ispravljati nesavrenosti trita.

No ono to je sigurno, kako konstatuju Samuelson i Nordhaus, je da su obje polovicetrina i dravnaneophodne za zdravo funkcioniranje privrede.

POGLAVLJE IX

POJAM I EVOLUCIJA NOVCA

Novac je sredstvo koju javnost prihvata kao sredstvo plaanja, medijum za razmjenu i mjerilo vrijednosti svih drugih roba i usluga.Prihvaenost opim sredstvom razmjene uslovljena je sljedeim osobinama novca u savremenoj ekonomiji:

(1)Prenosivost -novac mora biti pogodan za noenje i prenos radi transakcija na razliitim lokacijama;(2)Trajnost novac mora posjedovati fiziku trajnost;(3)Djeljivostmora postojati mogunost djeljivosti novca na jednake dijelove (npr.1 US dolar =100 centi);(4)Standardizovanostnovanice se ne smiju razlikovati po obliku ili kvalitetu, to je preduslov njihove prihvaenosti;(5)Prepoznatljivostnovac mora biti poznat i prepoznatljiv, ime se olakava njegova primjena i zatita od falsifikata.NOVACElektronski (digitalni) novac definiramo kao: novac koji se kree kroz elektronske medije, tj. van uobiajenih kanala plaanja koje tradicionalno podravaju banke.

Ovim ne samo da potpuno nestaju dotadanji trokovi razmjene, ve se prevazilaze i slabosti klasinog (papirnog) novca kao to su: vrijeme potrebno za prenos; rastojanje na koja ga je potrebno prenijeti da bi se ostvarilo plaanje; rizici u transportu; trokovi izrade (tampanje, kovanje); trokovi transakcija (dranje novca, transport), sigurnost itd. Njegova upotreba je mogua: (1) na veliko: swift, fedwire, chipsi (2) na malo: kartice (najpoznatije su visa-, master - i smart Card) i elektronski ekovi.Na osnovu iznijetog, zakljuujemo da se osnovne faze u razvoju novca veu za postojanje: nemonetarne ekonomijeu kojoj se razmjena roba vri po principu trampe robe za robu, ili robe koja kao materijalna vrijednost slui za iskazivanje opeg ekvivalenta za koju se razmjenjuju ostale robe, i monetarne ekonomije u kojoj se razmjena vri po osnovu ope usvojenog robnog standarda (papirnog novca) koji nema unutranju materijalnu vrijednost a u razmjeni slui po osnovu novanog znaka.FUNKCIJE NOVCAOptaprihvatljivostnovcaproizalajeiznjegoveetirifunkcijeusavremenojekonomiji.Prvafunkcijanovcajeuniverzalnosredstvorazmjene(iliprometnosredstvo),toproizilaziizosobineuniverzalneijednostavnerazmjenjivostinovcazasvedrugerobe.Novanarazmjenapospjeujepodjeluradaispecijalizacije,jerproizvoaimauzminimalneinformacijeobezbjeujejednostavneibrzerazmjenesadrugimproizvoaima.Druga funkcija novca je sredstvo ouvanja vrijednosti, jer novac dranjem i vremenom ne smije gubiti nominalnu vrijednost (zanemarujemo mogue efekte inflacije). Druge robe kao opi ekvivalenti (krzno, stoka, ito...) vremenom gube vrijednosti ili se upotrebom habaju (npr.zlato).U treoj funkciji kao obraunska jedinica i mjera vrijednosti novac iskazuje vrijednost svih drugih roba i vri njihovo uporeivanje, odn. Njihov meusobni obraun. Novac, dakle, s jedne strane, uporeuje relativne vrijednosti roba i usluga, a s druge, omoguava obraun i uporeivanje ekonomskih transakcija (prihoda i rashoda preduzea, poreza, nacionalnog dohotka, raznih oblika imovine itd.).Novac funkcionira i kao sredstvo odgoenih plaanja, to je etvrta funkcija novca u kojoj se povezuju funkcije novca kao univerzalno sredstvo razmjene i obraunske jedinice.

ODREIVANJE VRIJEDNOSTI NOVCA I INFLACIJE

Do vrijednosti novca dolazi se na dva naina: (1) sistemom vezane vrijednosti i (2) sistemom slobodne vrijednosti.(1) U sistemu vezane vrijednosti koliina emisije novca odgovara odgovarajuoj koliini zlata, kao vrijednog i oskudnog dobra. Novac u ovom sluaju ima pokrie u zlatu, tako to drava propisuje kurs u odnosu na zlato, odnosno koliinu zlata (u gramima) koju predstavlja novana jedinica. Ovaj sistem odreivanja vrijednosti novca funkcionirao je od 1800. godine, kada se pojavio u Americi, pa sve do prve polovine XX stoljea. Razlog prestanka zlatnog vaenja novca je u tome to proizvodnja roba raste bre od proizvodnje zlata (rudnici zlata su ogranieni). Tada koliina (broj) novanica zaostaje za koliinom novo proizvedenih roba pa nedovoljna koliina zlata vodi padu cijena roba i usluga. Ovakvi uslovi vode privredu u recesijui krizu, jer pad cijena produkuje gubitke i destimulie investicionu aktivnost.

(2)Predhodni nedostatak odreivanja vrijednosti novca (problem likvidnosti) ispravlja se sistemom slobodne vrijednosti. U ovom sluaju novac nema zlatno pokrie, ve ga drava proglaava sredstvom prometa i plaanja. Vrijednost novca se tada odreuje robama koje mu stoje nasuprot. Vea koliina robe na tritu poveava broj i vrijednost trinih transakcija, pa je potrebna i vea koliina novca.

APRECIJACIJA I DEPRECIJACIJA Nominalna vrijednost novca je izraena (otisnuta) na novanicama, a realna u koliini roba i usluga koje se mogu kupiti za nominalnu koliinu novca. Razlika realne i nominalne vrijednosti novca proizilazi iz (ne)stabilnosti ekonomskog sistema, zbog ega, izmeu njih, moe doi do odstupanja. Ako realna vrijednost novca raste (za istu nominalnu vrijednost kupujemo vie roba i usluga) nastupa aprecijacija novca, a ako novac gubi vrijednost (za istu nominalnu vrijednost kupujemo manje roba i usluga), to je znatno ea pojava, imamo deprecijaciju novca. Od novanog opticaja znatno ovisi dinamika ekonomske aktivnosti i kretanje cijena i dohodaka. Do ukupne mase (koliina) novca u prometu dolazi se na slijedei nain:

INFLACIJA

Inflacija se obino shvata kao opi rast cijena, ili rast opeg nivoa cijena. Rije inflacija je latinskog porijekla i izvorno znai naduhavati (innflare), nadimanje (inflatio), a ekonomski, ona predstavlja naduhavanje cijena i novanih dohodaka, trokova proizvodnje i drugih novanih iznosa, tj. poremeaju robno-novanim odnosima kada koliina novca u opticaju znatno prekorai veliinu robnih fondova, to dovodi do porasta cijena i pada vrijednosti novca (smanjenja njegove kupovne moi). Inflacija se moe posmatrati i kao oblik depresijacije novca.

Npr. rast cijena za 30% znai da su robe, ija je prosjena cijena za taj period iznosila 100 u toku ovog perioda poskupjele na 130 (indeks cijenana malo je 130). Dakle, nominalna vrijednost novanice od 100 je realno izgubila na supstanci, pa se sada za 100 moe kupiti znatno manje roba nego prije poskupljenja.Kao oznakaza skok cijena rije inflacija je prvi put upotrebljena u Americi, u vrijeme graanskog rata 1861.-1865. godine, kada je dolo do poveavanja novane mase u opticaju i nove emisije papirnog novca.

Uzroci inflacije Inflacija tranje Inflacija trokova Strukturna inflacijaDeflacija je suprotna pojava od inflacije, u kojoj dolazi do smanjivanja koliine novca u opticaju, praenog optim padom cijena i poveavanjem kupovne snage novca.Uz inflacije se pojavljuje i fenomen stagflacije, pod kojom se podrazumijeva istovremeno pojavljivanje visoke inflacije i visoke stope nezaposlenosti.

Postoji vie vrsta inflacije od kojih navodimo sljedee:

a) Prema osnovnom mehanizmu nastajanja inflacija moe biti: apsolutna (prouzrokovana poveavanjem koliine novca u opticaju iznad rasta koliina roba i usluga) i relativna (nastala zbog poveavanja brzine opticaja novca).

b) Prema intenzitetu inflacija moe biti: puzajua (do 4% godinje), galopirajua (do 50 ili 100% godinje) i hiper inflacija (iznad 100% godinje koja moe toliko da podivlja da dostigne 1000%, pa i vie, u nekim sluajevima iznosi milione procenata godinje ili ak mjeseno). Najpoznatije hiper inflacije u historiji nastale su tokom i nakon Prvog svjetskog rata: npr. u Njemakoj 1923. godine cijene su toliko porasle da je za kupovinu obinih namirnica bila potrebna vrea novanica.

c) Prema duini trajanja inflacija moe biti: sekularna, jednokratna, hronina.

d) Prema dejstvu inflacija moe biti aktivna i neaktivna odnosno slobodna i priguena (kontrolisana).Kao uzroci inflacije postoje:(a) Inflacija tranje (dolazi usljed prevelike efektivne tranje u odnosu na ponudu, pri emu je rast tranje uzrokovan prekomjernim rastom novane mase ili rastom line i investicione potronje),(b) Inflacija trokova (dolazi usljed poveavanja trokova proizvodnje, odnosno cijene inputa, npr. cijene energenata),(c) strukturna inflacija, uvezena inflacija, tzv.psiholoka inflacija, a govori se i o politikoj inflaciji

POGLAVLJE XMjerenje ukupne ekonomske moiDrutveno bogatstvo ine: Prirodna bogatstva Proizvodna dobraPrirodna bogatstva (prirodni uslovi i raspoloivi prirodni izvori)Proizvodna dobra (proizvedeno drutveno bogatstvo) su izraz kumuliranih investicija u duem vremenskom intervalu, u ijem je stvaranju uestvovalo vie narataja.

KRUNI TOK DOBARA I DOHODAKAU trinoj privredi svaki input ili faktor proizvodnje (prirodni resursi, rad, kapital, poduzetnitvo) ima svoju cijenu upotrebe, to direktno utie na cijenu proizvedene robe/usluge (output), bilo da se oni troe ili koriste za daljnju upotrebu. Na ovaj nain dolazimo do povezivanja trita finalnih dobara, tj. roba/usluga outputa i trita inputafaktora proizvodnje. Ova dva trita ine integralni trini mehanizam u kome i trite inputa, tj. faktora proizvodnje i trite outputa, tj.roba/usluga funkcioniraju na isti nain.

Na tritu finalnih dobara (trite roba/usluga) domainstva kupuju robe/usluge, koje preduzee proizvode. Na strani tranje su, dakle, domainstva a na strani ponude preduzea. Da bi se uopte proizvodila dobra/usluge preduzea moraju kupovati inputefaktore proizvodnje od domainstava. Izdaci domainstava za kupovinu robe/uluga su prihodi preduzea, a izdaci preduzea za kupovinu faktora proizvodnje su dohoci od faktora proizvodnje, i ti dohoci idu domainstvima.

Ciklini tok tranje, proizvodnje, dohodaka i, ponovo, tranje predstavlja kruni tok dohotka i proizvodnje u ekonomskom sistemu. Kruni tok dohotka i proizvodnje iskazuje tok roba i usluga od preduzea prema domainstvima i tok faktora od domainstava prema preduzeima.Zbir svih vrijednosti proizvedenih roba i usluga, koji je jednak toku novca od trita roba prema preduzeima, ini drutveni (nacionalni) proizvodi, ujedno, predstavlja protuteu toku roba/usluga od preduzea prema tritu robe.

Zbir vrijednosti renta, nadnica, kamata i dobiti ini nacionalni dohodak, koji je jednak toku novca od trita faktora prema domainstvima, kao protutea toku faktora od trita faktora prema preduzeima.drutveni dohodak=nacionalni dohodakDvosektorski model ekonomije

POGLAVLJE XI

Bruto domai proizvod BDP(GDP)Bruto domai proizvod (Gross Domestic ProductGDP) je osnovni makroekonomski pokazatelj jer predstavlja najsveobuhvatniju mjeru ukupne proizvodnje dobara i usluga ostvarenih u jednoj zemlji, u toku odreenog perioda (najee godinu dana).

Mjerenje GDP je izuzetno vano za ekonomsku teoriju i ekonomsku politiku: omoguava da izrazimo ekonomski rast, konjukturne cikluse, nezaposlenost, inflaciju i sl. Prije nego to je otkriven pojam GDP, bilo je teko ocijeniti stanje privrede. GDP.... je jedno od zaista velikih otkria XX stoljea.

Postoje dva naina mjerenja (metoda) i obrauna GDP-a: GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka) GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod prihoda)Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a ijim sabiranjem bi se vjetaki poveao GDP. Npr. u izradi namjetaja kao finalnog proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane grae,lesonit-ploa pa sve do gotovog namjetaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko puta.

Meufazne prodaje su one koje kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodaci dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji e ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obraunavali u sumi prodaja koje formiraju GDP. Otuda se iz obrauna GDP mora iskljuiti prodaja koju po drugi put obavlja diler.

Nominalni i realni GDP

Nominalni GDP je mjeren tekuim ili trinim cijenama te godine, i obino je uvean za visinu rasta cijena (inflaciju) u toj godini.Realni GDP dobijamo tako to nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (GDP deflator).

BRUTO NACIONALNI PROIZVOD (GNP)

Inostrani faktor ukljuen je u veliinu bruto nacionalnog proizvoda (Gross National Product-GNP-a). Dakle, GNP se dobija dodavanjem GDP-uprihoda od ulaganja u inostranstvu i oduzimanjem plaanja strancima za njihova ulaganja.U GNP ulazi dohodak zaraen u inostranstvu, koji su rezidenti vratili u matinu zemlju. Razlika izmeu GNP i GDP naziva se neto inostrano faktorsko plaanje (Net factor payment froma abroad -NFP), odnosno: GDP = GNP NFP.Primjeri GNP-aJapanski GNP je vei od GDP zahvaljujui postojanju obimne druge japanske ekonomije nastale obilnim ulaganjima japanskog kapitala u inostranstvu, a skromnosti stranih ulaganja u Japanu.

FAKTORI EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJAProduktivnost (odnosno ekonomski rast i razvoj) je odreena sa etiri faktora, koje ine: ljudski kapital, prirodna bogatstva, fiziki kapitali tehnologije(1) Ljudski kapital je ekonomski izraz za znanje i vjetine koje radnici stiu kroz obrazovanje (spretnost, znanje i motivacija radne snage); obino se uzima za najvaniji faktor ekonomskog rasta.(2) Prirodna bogatstva (zemlja i uope svi prirodni izvori) su nekada bila prvi preduslov ekonomskog napretka. Danas prirodna bogastva neodreuju je li neka zemlja uspjena ili ne: primjer su zemlje poput Japana i Hong Konga, koje su napredovale i pored toga to nemaju prirodna bogastva, svoj brzi rast su bazirale na sektorima koji vie ovise o radu i kapitalu. Zemlje bogate naftom (kao S.Arabija, koja na osnovu toga ostvaruje visoke dohotke) su, pri tome, izuzetak a ne pravilo.(3) Fiziki kapital (ili samo: kapital) je izraen u obliku kapitalnih dobara (oprema, maine, zgrade, infrastruktura i sl.) i investicija za izgradnju kapitalnih dobara. Raspolaganje sa vie kapitalnih dobara obezbjeuje bru i obilniju proizvodnju dobara i usluga.(4) Tehnologija (tehniko-tehnoloki progres, inovacije)

Razlike izmeu rasta i razvoja:rast oznaava kvantitativnu dimenziju ekonomije (ukupan i per capita GDP, zaposlenost, platni i trgovinski bilans, strane investicije i dr.)razvoj oznaava kvalitativnu dimenziju ekonomije (promjene u ekonomiji, tehnologiji i drutvu).

Odrivi razvoj se definira kao onaj razvoj u kome svaka generacija slijedeoj predaje stok neto resursa (tj. prirodni resursi, okoli, znanje, tehnologije, fiziki i ljudski kapital) koji u per capita terminima nije manji od onoga koji je naslijedila.

Faktori ekonomskog rasta (izvori)

akumulacija kapitala investicije u proizvodne kapaciteteraspoloivost prirodnih resursaobrazovanost radne snagetehnoloki razvojpoduzetnitvorazvijenost institucija

Prednosti meunarodne trgovineotvorena privreda je ona koja slobodno uspostavlja odnose sa drugim ekonomijama irom svijeta, dok je suprotna koncepcijazatvorena privreda ona koja ne sarauje sa drugim ekonomijama u svijetu.izvoz predstavlja dobra i usluge koje se proizvode u zemlji, a prodaju drugim zemljama, uvoz ine ona dobra i usluge koje se proizvode u inostranstvu, a prodaju u zemlji. Razlika izmeu vrijednosti izvoza i vrijednosti uvoza je neto izvoz (ili trgovinski bilans).Instrumenti vanjsko-trgovinske politike su: carine i kvote, izvozne olakice i embargo

INSTRUMENTI VANJSKO-TRGOVINSKE POLITIKE Ako zemlje svojom ekonomskom politikom ograniavaju kretanje osnovnih tokova u meunarodnoj ekonomiji na sceni je zatitna politika ili protekcionizam. Protekcionizam predstavlja takvu ekonomsku doktrinu, odnosno ekonomsku politiku koja ograniavanjem slobode razmjene izmeu zemalja nastoji zatititi domau ekonomiju, a provodi se tzv. trgovinskim restrikcijama ili barijerama. Ove barijere imaju razliite forme, kao to su: carine i kvote, izvozne olakice, embargo, relativne trgovinske restrikcije i sl.Najei oblik zatitne politike je carina (tarifa) koja predstavlja porez (ili taksu) koja se naplauje prilikom uvoza dobara. Carine poskupljuju uvezenu robu (favorizuje se domaa roba). Carine su u nekim sluajevima nune kako bi se zatitila domaa proizvodnja upovojima, ali na dugi rok smanjuju meunarodnu trgovinu i efikasni utjecaj specijalizacije i podjele rada, odnosno ivotni standard stanovnitva.Kvota predstavlja ogranienje koliina ili vrijednosti uvoza dobara (uvozna kvota) ili izvoza roba (izvozne kvote). Efekat kvota je slian efektu uvoenja carina. Meutim, razlika je u tome to u sluaju uvoenja kvota, vea cijena donosi vee prihode preduzeu, dok u sluaju carina ta razlika ide u dravni budet.Izvozne olakice predstavljaju mjere stimulacije izvoza, ali mogu biti i barijere u razmjeni, jer se domaim preduzeima daju, esto velike, subvencije i povlastice, pa oni mogu na svjetskom tritu prodavati po niim cijenama, ustvari, po damping cijenama. U tom sluaju cijene su nie od cijene kotanja proizvodnje. Prodor na svjetsko trite i pokuaj dominacije se esto izvodi pomou damping cijena za proizvode elektronike, automobila i ipova.Embargo je restrikcija izvoza i uvoza za sva dobra. Obino nije povezan s ekonomskim, ve meunarodnim politikim razlozima. Primjer je posljednji embargo uveden na uvoz i izvoz Irana.

EKONOMSKA GLOBALIZACIJAEkonomska globalizacija je proces pretvaranja zasebnih nacionalnih privreda u integriranu svjetsku privredu, a ispoljava se kao proces rasta meunarodnih tokova roba, usluga kapitala, ljudi i tehnologije.Nastupajua opa vladavina svjetskog trita, omoguena informatikotehnolokim razvojem, imigracijom svjetskih finansijskih trita i trgovinskom liberalizacijom, mijenja totalitet ekonomskih, politikih i kulturnih odnosa u svijetu.Ekonomija se transnacionalizira i oblikuje prema interesima globalnih kompanija (fuzionirane multinacionalne kompanije), kao glavnih subjekata procesa globalizacije.To znai da se itavo svjetsko trite tretira kao jedinstveno podruje sprovoenja poslovnih aktivnosti.

Globalizacija je posljednji stadij u neprestanome procesu drutvene promjene. Izraz globalizacija poeo se upotrebljavati prije dvije i pol decenije za objanjenje promjena u privredi, tehnologiji i drutvu. Mnogi autori nalaze da globalizacija nije nita novo i da je posrijedi proces koji nije poeo prije nekoliko stotina, a, po nekima, i prije nekolilko hiljada godina.Na globalizaciju svjetske privrede, naroito nposlije 60-ih godina XX stoljea, utjecalo je niz faktora, i to:(1) Stvaranje meunarodnih finansijskih i trgovinskih institucija 1944.), kao to su GATT, Svjetska banka, Meunarodni monetarni fond, koji su bitno uticali na razvoj svjetske trgovine i finansiranje zemalja u razvoju;(2) Razvoj svjetske trgovine u cijelom XX stoljeu, naroito poslije 1950-ih.(3) Stvaranje multinacionalnih korporacija koje su po svojoj ekonomskoj snazi snanije i bogatije od privreda mnogih zemalja u svijetu;(4) Razvoj svjetskih trita kapitala, naroito trita finansijskog kapitala;(5) Stvaranje regionalnih trgovakih blokova u svijetu, naroito:-stvaranje Evropske zajednice 1958.godine i njeno prerastanje u EU,-stvaranje Sjeverno amerike zone slododne trgovine (NAFTA) 1992.,-stvaranje regionalne trgovinske zajednice srednje Azije i Pacifika (ASEAN) 1990.

Globalizacija ima svoje pobornike i kritiare. Po prvima, globalni trini poredak e osigurati ekonomski prosperitet, demokraciju i mir u globalnim razmjerama, a u zemljama u razvoju trasirati put izlaza iz siromatva.Ekonomski rast e se temeljiti na otvorenosti nacionalnih privreda (ekonomska liberalizacija i slobodna trgovina) kao kljunim pokazateljem ekonomske globalizacije.to zemlja vie sudjeluje u procesu globalizacije (mjereno otvorenou njezine privrede), to je uspjeniji njen ekonomski razvoj.

Za kritiare je globalizacija politiki projekt koji se provodi u ime interesa globalnog kapitala. Poznati kritiar globalizma, Urlih Beko znaio je globalizam kao ideologiju svjetskog trita ili ideologiju neoliberalizma, a G.Sorokao trini fundamentalizam.Kritiari smatraju da je globalizacija upravljena protiv nerazvijenih zemalja jer one nisu u stanju nositi se sa konkurencijom kompanija iz razvijenih zemalja.

NOVA EKONOMIJA

Za razliku od tradiocionalne (ili stare) ekonomije u kojoj se ekonomski rast izvodi iz faktorainputa proizvodnje, u novoj ekonomiji se kao osnovni pokazatelj ekonomskog rasta pojavljuje tehnoloki progres, odnosno informatike tehnologije. Informacija postaje glavni resurs privreivanja, poveavajui efikasnost u svim sferama drutvenog ivota. Informatike tehnologije postaju peti faktor proizvodnje (neki ga smatraju kljunim i kau: komunikacijato je sama ekonomija) uporedo sa radom, kapitalom, prirodnim resursima i preduzetnitvom.Razvoj informacionih tehnologija i globalno umreavanje, doveli su i do promjena u svim oblastima poslovanja. Npr. Internet pomae pronalaenju najpovoljnijih cijena robe ili usluga, smanjenju transakcionih trokova; onlajn trgovina omoguava utedu na administrativnim trokovima i sl. Promjene su neminovno zahvatile i bankarski sektor poslovanja, to je rezultiralo razvojem raznih oblika elektronskog bankarstva i dovelo do kreiranja novog pojma tzv. elektronskog novca. Nova ekonomija se esto oznaava kao informatika ekonomija, digitalna ekonomija, elektronska ekonomija, ekonomija znanja, postindustrijska ekonomija, ekonomija nove paradigme itd.