Ekonomia szcz * * * Ekonomiczna analiza prawa (prawo-i ... · instytucjonalna Ekonomia behawioralna Ekonomia szcz#"cia Natura ludzka Teorie ekonomiczne Ekonomia rozwoju 2 Ekonomia

Ryszard Bartkowiak

Szko!a G!ówna Handlowa w Warszawie

Instytut Ekonomii Politycznej,Prawa i Polityki Gospodarczej

Ekonomia szcz"#cia

* * *

Ekonomiczna analiza prawa

(prawo-i-ekonomia)

Wyk!ady dla Wydzia!u Prawa i Administracji

Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa 2014

Wyk!ad I

Ekonomia szcz"#cia(Przegl$d teorii ekonomicznych)

1. Istota, cel i pomiar dzia!alno#ci gospodarczej

Dzia!alno"# gospodarcza jest to pozyskiwanie przez ludzi

!

H( ) dóbr przyrody

!

P( ) w celu ich

przetwarzania w produkt

!

Q( ) [sk!adaj$cy si% z dóbr

!

Qi( )] na potrzeby zaspokajania zbiorowych oraz indywidualnych potrzeb ludzi:

!

H " P " Q = Qii=1

n

#$

% & &

'

( ) ) .

Definicja ta uwzgl%dnia dwa aspekty dzia!alno"ci gospodarczej:• dzia!alno"# ta posiada materialne ograniczenie – s$ nim dost%pne zasoby przyrody (tworz$ce

tzw. granic% wzrostu),• jest ona celowa – jej celem jest zaspokajanie konsumpcyjnych potrzeb ludzi.

Je&eli uzna si%, &e dzia!alno"# gospodarcza jest prowadzona przez ludzi "wiadomie, to jako wyj"ciowe pojawia si% zagadnienie celu dzia!ania. Wyst%puj$ dwa alternatywne cele dzia!ania:

• W podej"ciu indywidualnym (mikroekonomicznym) maksymalizuje si% produkt jednostkowy (na osob%)

!

q( ) :

!

Q

H* q

$

% &

'

( ) +max.

• W podej"ciu zbiorowym (makroekonomicznym) maksymalizacji podlega produkt ca!kowity (ogólny), tj. produkt wspólnoty (spo!eczno"ci) – w statystyce uj%ty jako PKB:

!

Q+max.

Do czasów obecnych powszechnie stosowanym miernikiem efektywno"ci gospodarowania, czyli zamo&no"ci b$d' dobrobytu, jest poziom produktu (dochodu) na osob%, gdy&:

• jest on mierzalny,• jest jeden, czyli jest miar$ prost$,• jest kontrolowalny, tzn. mo&na uczyni# go celem polityki gospodarczej zarówno w okresie

krótkim (rocznym), jak i d!ugim (wieloletnim).

Nawet je&eli inne mierniki efektywno"ci gospodarowania wydaj$ si% doskonalsze jako szerzej ujmuj$ce &ycie ludzkie, to ust%puj$ miejsca produktowi, gdy&:

• nie s$ mierzalne, np. u&yteczno"# z konsumpcji dóbr,• czasami nie s$ nawet obserwowalne, np. stopie( zadowolenia z &ycia.

2. Ekonomia jako nauka u%yteczna

Przeznaczeniem ekonomii jako nauki spo!ecznej oraz – jak ka&dej innej nauki – u&ytecznej (praktycznej) jest:

• po pierwsze – opis gospodarki (zdarze( gospodarczych) rzetelny w ramach przyj%tych przez ludzi kryteriów, tj. badanie 'róde! zamo&no"ci i/lub zadowolenia z &ycia,

• po drugie – w oparciu o opis gospodarki sformu!owanie praw gospodarczych (praw ekonomii), je&eli dopuszcza si% istnienie takich praw,

Ryszard Bartkowiak: Wyk!ady

2

• po trzecie – w oparciu o prawa ekonomii sformu!owanie zalece( dla polityki gospodarczej pomocnych w osi$gni%ciu okre"lonego celu, je&eli uznaje si%, &e spo!ecze(stwo powinno ten cel realizowa#.

Rysunek 1. Spo!ecze&stwo, gospodarka, pa&stwo i prawo

)ród!o: Opracowanie w!asne.

Ekonomia

Opis dzia!alno"ci gospodarczej

(formu!owanie praw ekonomii)

Gospodarka

Pozyskiwanie i przetwarzanie

dóbr przyrody

Spo !ecze"stwo

Cele oraz dzia!ania ludzi

(indywidualne i zbiorowe)

Pa"stwo

Regulacja dzia!alno"ci

gospodarczej (tworzenie

systemu prawa)

Ekonomia jest nauk$ normatywn$, ostatecznie oferuj$c teori% polityki (regulacji) gospodarczej, czyli gospodarczej dzia!alno"ci pa(stwa. Na pa(stwo jako podmiot gospodarczy sk!adaj$ si%:

• parlament – twórca prawa gospodarczego (systemu prawa),• rz$d – realizator polityki fiskalnej (dotycz$cej tworzenia i podzia!u produktu),• bank centralny (narodowy) – realizator polityki pieni%&nej (dotycz$cej tworzenia i stosowania

pieni$dza).

3. Koncepcja natury ludzkiej.

Struktura teorii ekonomicznej

Pocz$wszy od XVIII wieku, tj. od czasu ukszta!towania si% ekonomii jako nauki, wyst%puj$ ró&ne, cz%sto zwalczaj$ce si% teorie ekonomiczne, przy czym:

• Ka&da teoria ekonomiczna zawiera te same elementy.• Punktem wyj"cia do tworzenia teorii jest okre"lenie natury ludzkiej, tj. cech ludzi w

dzia!alno"ci gospodarczej.

Na (pe!n$) teori% ekonomiczn$ sk!adaj$ si%:• okre"lenie natury ludzkiej,• badanie indywidualnych zachowa( ludzi jako konsumentów i producentów – przedmiot

mikroekonomii,• badanie grupowych zachowa( ludzi, w tym w skali spo!ecznej (narodowej) i "wiatowej –

przedmiot makroekonomii,• przy za!o&eniu, &e spo!ecze(stwo d$&y (b$d' powinno d$&y#) do wzrostu zamo&no"ci –

oferowanie rekomendacji na potrzeby prowadzenia polityki gospodarczej (poczynaj$c od tworzenia lub modyfikacji prawa gospodarczego).


3

Rysunek 2. Struktura teorii ekonomicznej


Mikroekonomia

Teoria konsumenta (gospodarstwa

domowego) i teoria producenta

(przedsi#biorstwa)

Analiza indywidualnych

zachowa" (dzia!a") ludzi

Funkcja konsumenta

i funkcja producenta

Natura ludzka

Cechy ludzi w dzia!alno"ci

gospodarczej

Makroekonomia

Teoria gospodarki narodowej

(tak$e gospodarki "wiatowej)

Teoria polityki pa"stwa

Pa%stwo jako podmiot

gospodarczy

Analiza grupowych

zachowa" (dzia!a") ludzi

Okre"lenie celu (sensu) &ycia ludzkiego to podstawowe zagadnienie my"li ludzkiej. Stanowi ono przedmiot zainteresowania i badania:

• teologii,• filozofii – obecnie silnie wzrasta znaczenie filozofii w analizach ekonomicznych (przede

wszystkim podczas okre"lania sensu &ycia ludzkiego, a tak&e tworzenia miar zadowolenia z &ycia, szcz%"cia i szcz%"liwo"ci),

• nauk spo!ecznych – wspó!cze"nie przede wszystkim antropologii ekonomicznej i psychologii ekonomicznej.

W ekonomii cel &ycia ludzkiego zawiera si% w koncepcji cz!owieka – naturze ludzkiej, która obejmuje dominuj$ce cechy ludzi w dzia!alno"ci gospodarczej, przy czym:

• Natura ludzka jest przedmiotem badania ró&nych nauk, a wynik tych bada( nie jest jednoznaczny.

• Niemniej jednak w ka&dej teorii ekonomicznej jest przyjmowana jedna (jednoznaczna) koncepcja natury ludzkiej.

• Od stopnia poprawno"ci rozpoznania natury ludzkiej zale&y poprawno"# teorii ekonomicznej, a ostatecznie poprawno"# rekomendacji dla polityki gospodarczej.B!%dne rozpoznanie natury ludzkiej oznacza, &e teoria ekonomiczna jest b!%dna.


4

Rysunek 3. Tworzenie koncepcji natury ludzkiej

)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 17.

Teologia (religia)

Natura ludzka w ogóle

Niejednoznaczny i kontrowersyjny

wynik rozwa$a% (bada%)

Filozofia

Antropologia

PsychologiaNatura ludzka w ekonomii

Jednoznaczne za!o$enie

w okre"lonej teorii ekonomicznej

W definiowaniu natury ludzkiej wyst%puj$ trzy sk!adowe w oparciu o trzy pytania:• Pytanie o racjonalno"# dzia!ania:

– W jakim stopniu cz!owiek wykorzystuje posiadane informacje oraz zdolno"ci analityczne (rozum) w podejmowaniu decyzji gospodarczych?

• Pytanie o motywy dzia!ania:– W jakim stopniu cz!owiek ma na celu swoj$ korzy"#, tj. w jakim stopniu jest egoist$?

• Pytanie o zakres rozumowania ekonomicznego:– Jaki jest udzia! decyzji gospodarczych (decyzji warunkowanych ekonomicznie) w

ca!okszta!cie decyzji podejmowanych przez cz!owieka (cz%"ciowy czy ca!kowity)?– W jakim stopniu cz!owiek prowadzi kalkulacj% ekonomiczn$ (kosztów i korzy"ci) podczas

podejmowania ró&nych decyzji?

Rysunek 4. Sk!adowe natury ludzkiej


Racjonalno"& dzia!ania

(przy danej informacji)

Egoizm w okre"laniu

celu dzia!ania i dzia!aniu

Dominacja

celów gospodarczych

i kalkulacji ekonomicznej

(ekonomizm)

Ograniczona

racjonalno"& dzia!ania

Altruizm w dzia!aniu

(podej"cie wspólnotowe)

Wielorako"&celów dzia!ania

i sposobów ich oceny


5

4. Natura ludzka w teoriach ekonomicznych.

Struktura ekonomii

Uj%cie ekonomii klasycznej – zgodnie z pogl$dem Adama Smitha (1776), pó'niej wzmocnionym przez innych autorów – cz!owiek (homo economicus – cz!owiek gospodaruj$cy):

• jest egoist$ – przedk!ada korzy"# w!asn$ nad korzy"# innych ludzi i korzy"# zbiorow$,• jest racjonalny w post%powaniu – wybiera najlepsze rozwi$zanie i potrafi je zrealizowa#.

W ekonomii neoklasycznej, tworz$cej wraz z ekonomi$ klasyczn$ nurt klasyczno-neoklasyczny, stanowi$cy paradygmat wspó!czesnej ekonomii, cz!owiek:

• jest egoist$,• jest racjonalny w post%powaniu,• zasadnicze znaczenie nadaje decyzjom (motywom) gospodarczym, co wspó!cze"nie w teorii

przyj%!o posta# pe!nej ekonomizacji &ycia ludzkiego.Skrajn$ form% podej"cie to osi$gn%!o u Gary'ego Beckera (druga po!owa XX wieku, pocz$wszy od 1968).

Rysunek 5. Natura ludzka w teoriach ekonomicznych

(1) Racjonalno"& pe!na

(2) Egoizm


(2) Egoizm

(3) Ekonomizm

Ekonomia

klasyczna

Ekonomia

neoklasyczna

(1) Racjonalno"& ograniczona

(efekt stadny)

(2) Egoizm (zach!anno"&)

Ekonomia

keynesowska

Racjonalno"& ograniczona

(my"lenie instynktowne

oraz my"lenie rozumowe)

Ekonomia

instytucjonalna

Ekonomia

behawioralna

Ekonomia

szcz#"cia

Natura ludzka Teorie ekonomiczne

Ekonomia

rozwoju 2

Ekonomia

rozwoju 1

Ekonomia

rozwoju 3

)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 72 oraz Bartkowiak,

Ostropolska-Kubik, Wojakowska-*egli(ska, Wojciechowska (red.) [2013], s. 82.

Prawo-i-

ekonomia 3

Prawo-i-

ekonomia 1 & 2


6

W ekonomii keynesowskiej – zgodnie z pogl$dem Johna Maynarda Keynesa (1936) – cz!owiek:• jest egoist$,• kieruje si% instynktem stadnym (animal spirit), wykazuj$c ograniczon$ racjonalno"#

post%powania (w jego przypadku racjonalne jest pod$&anie za przywódc$, kto" zatem musi my"le# racjonalnie i jako pierwszy podj$# decyzj% o sposobie post%powania).

Odmienny jest pogl$d Thorsteina Veblena (1899), twórcy ekonomii instytucjonalnej:• Cz!owiekiem kieruj$ instynkty, które dziel$ si% na:

– instynkt przetrwania – najsilniejszy i cechuj$cy wszystkich ludzi,– instynkty dobre – dobrej roboty,– instynkty z!e – rywalizacji i nienasycenia.

• Posiadaj$c okre"lone dominuj$ce instynkty, ludzie tworz$ instytucje gospodarcze:– w oparciu o instynkty dobre – instytucje technologiczne, które s$ dynamiczne, a ich

przejawem s$ praca, inwencja oraz d$&enie do post%pu,– w oparciu o instynkty z!e – instytucje ceremonialne (w tym finansowe), które s$

zachowawcze, a ich przejawem jest d$&enie do posiadania dóbr i pomna&ania indywidualnego bogactwa, a tak&e konsumpcja pokazowa (tzw. efekt demonstracji, zwany efektem Veblena).

Teoria instytucjonalna Veblena jest pocz$tkiem nowej, alternatywnej w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej, my"li ekonomicznej.

Ze wzgl%du na podkre"lanie znaczenia dzia!a( instynktownych za pochodz$c$ od ekonomii instytucjonalnej mo&na uzna# ekonomi% behawioraln$, przede wszystkim dzi%ki pracom Daniela Kahnemana i Amosa Tversky'ego (druga po!owa XX wieku), którzy:

• korzystaj$c z dorobku psychologii (psychologii ekonomicznej), podkre"laj$ ograniczone mo&liwo"ci ludzkiego umys!u oraz niepe!n$ racjonalno"# ludzkiego dzia!ania,

• za kluczowe w &yciu ludzkim uznaj$ unikanie cierpienia i osi$ganie szcz%"cia, czyli zadowolenia z &ycia, które nie powinno by# uto&samiane z materialnym bogaceniem si%.

W ekonomii behawioralnej i ekonomii szcz%"cia podkre"la si%, i& wbrew ekonomii klasyczno-neoklasycznej i (w mniejszym stopniu) ekonomii keynesowskiej:

• motyw indywidualnego bogacenia si% nie jest jedyny w &yciu ludzkim, nie mo&na zatem ka&demu dzia!aniu ludzkiemu nadawa# celu ekonomicznego,

• ludzie mog$ post%powa# instynktownie, czyli nieracjonalnie,• obok dzia!a( egoistycznych wyst%puj$ dzia!ania na rzecz dobra wspólnego.

Podsumowuj$c, w oparciu o ró&ne koncepcje natury ludzkiej ukszta!towa!y si% odmienne teorie ekonomiczne. Wyst%puje przy tym ogólna zasada:

• W oparciu o natur% ludzk$ zdefiniowan$ rygorystycznie (cho#by b!%dnie) powsta!y teorie ekonomiczne, które sta!y si% paradygmatem ekonomii:– ekonomia klasyczno-neoklasyczna,– czasowo ekonomia keynesowska.

• W oparciu o natur% ludzk$ zdefiniowan$ mniej rygorystycznie (nawet poprawnie) powsta!y teorie alternatywne (tzw. heterogeniczne):– ekonomia instytucjonalna,– ekonomia behawioralna,– ekonomia szcz%"cia.

• Wyj$tkowe s$ przypadki ekonomii rozwoju oraz prawa-i-ekonomii (przedstawione w uj%ciu chronologicznym). Nauki te kszta!tuj$ si%, korzystaj$c z teorii powsta!ych wcze"niej, w tym z ich koncepcji natury ludzkiej:– w oparciu o ekonomi% keynesowsk$ – ekonomia rozwoju 1, w oparciu o ekonomi%

neoklasyczn$ – ekonomia rozwoju 2, natomiast w oparciu o inne teorie ekonomiczne (podej"cie przyrodniczo-historyczno-instytucjonalne) – ekonomia rozwoju 3,

– w oparciu o ekonomi% instytucjonaln$ – prawo-i-ekonomia 1 & 2 (dwie szko!y), a w oparciu o ekonomi% neoklasyczn$ – prawo-i-ekonomia 3.


7

5. Cel %ycia ludzkiego i cel dzia!alno#ci gospodarczej

w ekonomii klasyczno-neoklasycznej i ekonomii keynesowskiej

W teoriach ekonomicznych tworz$cych wspó!czesny standard akademicki, tj.:• ekonomii klasyczno-neoklasycznej

oraz• ekonomii keynesowskiej,

zadowolenie z &ycia jest tym wi%ksze, im wi%cej dóbr konsumpcyjnych o okre"lonej u&yteczno"ci cz!owiek konsumuje.

Rysunek 6. Zamo%no#' i zadowolenie z %ycia

wed!ug klasyków i neoklasyków ekonomii

ubogi


zamo%ny

umax =

hmax

Produkt

indywidualny (q)

U$yteczno"& /

zadowolenie

z $ycia (u = h)

Ekonomia klasyczno-neoklasyczna jest zbudowana na nast%puj$cych za!o&eniach dotycz$cych natury ludzkiej i celu &ycia ludzkiego:

• Potrzeby ludzkie (konsumpcyjne) s$ wi%ksze ni& mo&liwo"ci ich zaspokojenia, co zmusza ludzi do okre"lenia, które "rodki zostan$ zastosowane w zaspokajaniu wybranych potrzeb.

• Celem cz!owieka jest osi$gni%cie najwi%kszej mo&liwej u&yteczno"ci czerpanej z konsumpcji dóbr

!

u( ) :

!

ui + umax .• U&yteczno"# jest obserwowalna i przejawia si% przez indywidualne wybory konsumpcyjne.

Jest ona mierzalna i to&sama z zadowoleniem z &ycia

!

h( ) :

!

ui = hi .

• Wraz ze wzrostem dochodu (zamo&no"ci)

!

q( ) wzrasta poziom konsumpcji, zwi%kszaj$ si% zatem u&yteczno"# oraz zadowolenie z &ycia:

!

qi , " ui , " hi ,.• U&yteczno"# osi$ga w danym czasie poziom maksymalny (konsument post%puje racjonalnie),

co nie oznacza jednak maksymalnego zadowolenia z &ycia. Osi$gaj$c t% u&yteczno"#, konsument rezygnuje z zaspokojenia cz%"ci potrzeb, czyli ogranicza szcz%"liwo"#.

• Zamo&ny jest bardziej zadowolony z &ycia ni& ubogi:

!

q1 > q2( ) " h1 > h2( ) .


8

Mimo &e koncepcja cz!owieka (natura ludzka) ró&ni dwie wymienione teorie ekonomiczne, to przedstawiciele ekonomii keynesowskiej do zagadnienia zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia podchodz$ tak samo, jak przedstawiciele ekonomii klasyczno-neoklasycznej:

• )ród!em zadowolenia z &ycia jest otrzymywany dochód, celem dzia!alno"ci cz!owieka jest zatem uzyskiwanie jak najwi%kszego dochodu:

!

qi + qmax .• W okresie krótkim, który najbardziej interesowa! Johna Keynesa, wraz ze zmian$ dochodu

zmienia si% poziom zadowolenia z &ycia. Wzrostowi dochodu towarzyszy jego wzrost:

!

qi , " hi ,,natomiast spadkowi obni&enie.

• W okresie d!ugim poziom zadowolenia z &ycia kszta!tuje si% tak, jak w ekonomii klasyczno-neoklasycznej.

Podsumowuj$c, w ekonomii keynesowskiej &ycie ludzkie i dzia!alno"# gospodarcza sprowadzaj$ si% do tego samego, co w ekonomii klasyczno-neoklasycznej:

• maksymalizacji konsumpcji dóbr,• nastawienia polityki gospodarczej pa(stwa na maksymalizacj% produktu (dochodu), przede

wszystkim produktu (dochodu) na osob%, i to nawet silniej ni& w ekonomii klasyczno-neoklasycznej, zwa&ywszy na fakt powstania ekonomii keynesowskiej w okresie za!amania gospodarczego lat 30. XX wieku.

6. Cel %ycia ludzkiego i cel dzia!alno#ci gospodarczej

wed!ug ekonomii behawioralnej i ekonomii szcz"#cia

Ekonomia klasyczno-neoklasyczna by!a stale poddawana krytyce. Ekonomia behawioralna oraz ekonomia szcz%"cia to kolejny powrót do dyskusji o:

• celu &ycia ludzkiego i – w nast%pstwie tego – celu dzia!alno"ci gospodarczej, w czym mie"ci si% dyskusja zwi$zku mi%dzy zamo&no"ci$ a zadowoleniem z &ycia,

• czynnikach oraz pomiarze zadowolenia z &ycia,• optymalnej polityce gospodarczej (spo!ecznej), nastawionej na wzrost zadowolenia z &ycia, tj.

dyskusji o roli pa(stwa jako podmiotu gospodarczego.

Podstawowym zarzutem ekonomii szcz%"cia w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej oraz ekonomii keynesowskiej jest uto&samianie przez nie:

• zamo&no"ci z zadowoleniem z &ycia,• zadowolenia z &ycia z u&yteczno"ci$ czerpan$ z konsumpcji dóbr.

W opozycji do ekonomii klasyczno-neoklasycznej celem ekonomii szcz%"cia jest:• znalezienie innej ni& produkt (dochód) na osob% miary (b$d' miar) zadowolenia z &ycia, w

czym s$ jej pomocne filozofia i psychologia,• stworzenie wielokryteriowej miary zadowolenia z &ycia, która przyjmie posta# wska'nika

syntetycznego (dobrobytu, jako"ci &ycia, standardu &ycia).

Punktem wyj"cia w badaniu zadowolenia z &ycia jest socjologiczna koncepcja Abrahama Maslowa (1943), zwana hierarchi$ potrzeb. Zgodnie z t$ koncepcj$ cz!owiek d$&y do zaspokojenia potrzeb od ni&szego do wy&szego rz%du, którymi kolejno s$:

• potrzeby fizjologiczne,• potrzeby bezpiecze(stwa,• potrzeby mi!o"ci i przynale&no"ci,• potrzeby szacunku i uznania,• potrzeby samorealizacji (etyczne – pi%kna, poznawcze – wiedzy).


9

Wed!ug ekonomii szcz%"cia:• Bogacenie si% nie jest jedynym celem &ycia ludzkiego – po zaspokojeniu podstawowych

potrzeb konsumpcyjnych pojawiaj$ si% potrzeby nieekonomiczne. Obrazem tego jest paradoks sformu!owany przez Richarda Easterlina (1974).

• Ubo&enie jest odczuwane jako wzrost cierpienia nawet przy poprzednio akceptowanym poziomie zamo&no"ci, co znajduje wyt!umaczenie w teorii perspektywy Davida Kahnemana i Amosa Tversky'ego (1979).

Rysunek 7. Paradoks Easterlina

qmin

)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Bartkowiak [2013], s. 183.

hmax

Zadowolenie

z $ycia (h)

Produkt

indywidualny (q)

Rysunek 8. Relatywizm paradoksu Easterlina.

Teoria perspektywy Kahnemana i Tversky'ego


hmax

0

Zadowolenie

z $ycia (h1)

Zamo$no"& relatywna (q1 - q2)


10

7. Zamo%no#' (dobrobyt) w dziejach ludzko#ci

Przy utrzymaniu za!o&enia, &e produkt na osob% jest miar$ efektywno"ci gospodarowania oraz zamo&no"ci, dzieje gospodarcze "wiata dziel$ si% na dwa okresy – do oko!o 1750 roku i od tego czasu.

Rozwój gospodarczy "wiata do 1750 roku przebiega! nast%puj$co:• Nie by!o wyra'nego lidera gospodarczego – Europa i Azja by!y jednakowo zamo&ne (Azja

nawet dominowa!a).• Wszystkie spo!ecze(stwa (wszystkie kraje) by!y niezamo&ne ze wspó!czesnej perspektywy.

Mapa 1. Regiony #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob")

w 1500 roku (uj"cie relatywne)

! Najubo$szy region "wiata

! Region zamo$niejszy od najubo$szego od ponad 1 do 2 razy

)ród!o: Bartkowiak [2013], wk!adka.

Rozwój gospodarczy "wiata po 1750 roku uleg! zmianie:• Rozpocz%!o si% ró&nicowanie si% poziomu &ycia.• Pojawi!a si% oraz utrzyma!a gospodarcza dominacja Europy Zachodniej, a nast%pnie równie&

Ameryki Pó!nocnej i Australii.• Stopniowo niektóre inne kraje zacz%!y do!$cza# do grupy krajów zamo&nych.• Afryka Subsaharyjska utrzyma!a pozycj% najubo&szego regionu "wiata.

Ró&nicowanie si% poziomu &ycia po 1750 roku ma dwie przyczyny:• rewolucj% przemys!ow$ (technologiczn$), tj. stopniowe przezwyci%&anie ogranicze(

stawianych przez przyrod%, daj$ce przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego,• „rewolucj%” rynkow$, tj. powstanie gospodarki rynkowej – wraz z ni$ silniej ni& dotychczas

wyeksponowanego prawa (praw) w!asno"ci oraz teorii prawa w!asno"ci.


11

Mapa 2. Regiony #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob")

w 1820 roku (uj"cie relatywne)

! Najubo$szy region "wiata

! Region zamo$niejszy od najubo$szego od ponad 1 do 2 razy

! Region zamo$niejszy od najubo$szego do 3 razy


Porównania poziomu &ycia w skali "wiata przy produkcie (dochodzie) na osob% uznanym za miar% zamo&no"ci mo&na dokona# przy wykorzystaniu jednej z dwóch metod:

• Metoda oparta o kursy walutowe:– Lokalne (krajowe) ceny wyra&a si% w US$ przy wykorzystaniu aktualnych kursów

walutowych.– Kursy walutowe zestawiaj$ ceny dóbr, które uczestnicz$ w wymianie mi%dzynarodowej –

st$d wynika mankament metody, którym jest pomijanie cen dóbr niebior$cych udzia!u w wymianie (s$ to produkty rolnicze w sektorze naturalnym oraz dzia!alno"# w gospodarstwie domowym).

• Metoda oparta o parytet si!y nabywczej (purchasing power parity, PPP):– Dobrom o tych samych cechach u&ytkowych przypisuje si% identyczne ceny.– Cena okre"lonego dobra w Stanach Zjednoczonych jest dzielona przez cen% dobra

lokalnego – uzyskuje si% ceny wzgl%dne lub odpowiedniki cenowe dla ka&dego kraju.• Metoda oparta o parytet si!y nabywczej „sp!aszcza” ró&nice w zamo&no"ci mi%dzy krajami

najbogatszymi a krajami najubo&szymi nawet do 4 razy.• Za lini% ubóstwa uznaje si% 1,25 PPP$ dziennie. Aktualnie ponad 1 mld (ok. 15%) ludzi na "wiecie znajduje si% poni&ej tego poziomu.

W 2010 roku pomi%dzy grupami krajów wyst%powa!y ró&nice w poziomie zamo&no"ci mierzonej wysoko"ci$ produktu (dochodu) na osob% wynosz$ce 28,5 do 1,0 w przypadku grup krajów ustalonych na podstawie przeci%tnej zamo&no"ci (5 grup o arbitralnie ustalonych granicach zamo&no"ci) oraz 21,6 do 1,0 w przypadku grup na podstawie lokalizacji geograficznej (tablica 1).


12

Tablica 1. Produkt (dochód) na osob% wed!ug parytetu si!y nabywczej (w PPP$) w 2010 roku––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje (liczba krajów) Przedzia! dochodu wed!ug PPP$ PPP$ na osob% Proporcja

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––+wiat (175) – 10.900 –

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje o wysokim dochodzie (24) od 30.000 39.900 28,5

Kraje o "rednim wy&szym dochodzie (28) 15.000 – 29.999 19.900 14,2

Kraje o "rednim ni&szym dochodzie (34) 7.500 – 14.999 9.000 6,4

Kraje o niskim dochodzie (38) 2.500 – 7.499 3.800 2,7

Kraje o bardzo niskim dochodzie (51) do 2.500 1.400 1,0

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ameryka Pó!nocna i Oceania (5) – 45.300 21,6Europa Zachodnia (18) – 35.700 17,0Europa +rodkowa (20) – 17.800 8,5Europa Wschodnia i Azja Pó!nocna (6) – 15.200 7,2Ameryka ,aci(ska i Karaiby (26) – 11.100 5,3Azja Wschodnia (5) – 10.600 5,0Afryka Pó!nocna i Bliski Wschód (19) – 9.900 4,7Azja +rodkowa i Po!udniowa (29) – 4.000 1,9Afryka Subsaharyjska (47) – 2.100 1,0

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 47 i 48.

Mapa 3. Kraje #wiata wed!ug zamo%no#ci (produktu na osob") w 2010 roku

! Wysoki dochód na osob# – od 30.000 $ wed!ug parytetu si!y nabywczej (PPP$)

! 'redni wy$szy dochód na osob# – od 15.000 do 29.999 PPP$

! 'redni ni$szy dochód na osob# – od 7.500 do 14.999 PPP$

! Niski dochód na osob# – od 2.500 do 7.499 PPP$

! Bardzo niski dochód na osob# – poni$ej 2.500 PPP$



13

8. Mierzenie zadowolenia z %ycia (dobrostanu)

Podstawowe pytania dotycz$ce celu &ycia ludzkiego i celu dzia!alno"ci gospodarczej formu!owane przez ekonomistów s$ nast%puj$ce:

• Czy cel &ycia ludzkiego mo&na uto&sami# ze sta!ym powi%kszaniem dobrobytu – maksymalizacj$ satysfakcji z konsumpcji dóbr?Je&eli tak, jest to pe!en ekonomizm zgodnie z pogl$dem Gary'ego Beckera, czyli nadawanie ka&dej ludzkiej decyzji charakteru ekonomicznego (przed podj%ciem decyzji oblicza si% koszty i korzy"ci).

• Czy celem &ycia ludzkiego jest osi$gni%cie szcz%"cia (dobrostanu) – maksymalizacji zadowolenia z &ycia, które nie (w pe!ni) jest to&same z maksymalizacj$ satysfakcji z konsumpcji dóbr?Je&eli tak, jest to uznanie, i& motywy ekonomiczne ludzkich dzia!a( nie s$ jedyne, a racjonalno"# ekonomiczna ust%puje miejsca racjonalno"ci pozaekonomicznej.

Odmienne odpowiedzi na postawione pytania pozwalaj$ rozró&ni# dwie grupy teorii ekonomicznych:

• pozytywna odpowied' na pierwsze pytanie – ekonomia klasyczno-neoklasyczna oraz ekonomia keynesowska,

• pozytywna odpowied' na drugie pytanie – ekonomia behawioralna oraz ekonomia szcz%"cia.

Wyst%puj$ dwie grupy miar zadowolenia z &ycia (dobrostanu):• proste – jednoelementowe,• z!o&one – wieloelementowe (wska'niki syntetyczne).

Do podstawowych wska'ników prostych nale&$:• wska'nik potencjalnej migracji netto (potencial net migration index),• wska'nik oczekiwanej d!ugo"ci szcz%"liwego &ycia,• wska'nik liczby lat zdrowego &ycia.

Wska'niki z!o&one tworz$:• szcz%"cie krajowe brutto (gross national happiness),• wska'nik rozwoju spo!ecznego (human development index, HDI),• wska'nik zadowolenia z &ycia (satisfaction-with-life index, SLI).

Wska'nik oczekiwanej d!ugo"ci szcz%"liwego &ycia zbudowa! Ruut Veenhoven. Zgodnie z nim najszcz%"liwsze spo!eczno"ci tworz$ Skandynawowie, Austriacy i Australijczycy – w ich przypadku szcz%"liwe &ycie trwa do 70 lat (w przypadku Polaków poni&ej 50 lat).

Wska'nik potencjalnej migracji netto oblicza Instytut Gallupa. Zgodnie z ustaleniem krajami, których ich mieszka(cy nie zamierzaj$ opu"ci#, a do których obcokrajowcy ch%tnie przyjechaliby, s$: Singapur, Nowa Zelandia, Australia, Kanada i Szwajcaria, a tak&e niektóre kraje na Pó!wyspie Arabskim.

Szcz%"cie krajowe brutto nakaza! liczy# w 1972 roku król Bhutanu. Wska'nik ten mia! zast$pi# PKB, który niepoprawnie informowa! o stopniu rozwoju kraju. Na poziom szcz%"cia krajowego brutto wp!ywaj$ m.in. dobre rz$dy, zachowanie kultury narodowej oraz rozwój zrównowa&ony (jako"#-"rodowiska przyrodniczego).

Wska'nik rozwoju spo!ecznego (HDI) zosta! stworzony przez grup% badaczy, któr$ kierowa! Mahbub ul Haq. Do grupy tej przy!$czy! si% Amartya Sen. Podobnie jak król Bhutanu, obaj badacze uwa&ali, &e PKB b!%dnie informuje o stopniu rozwoju poszczególnych krajów (przede wszystkim pomija si% w nim d!ugo"# &ycia ludzkiego, a ono jest najwa&niejsze). Od lat 80. XX wieku HDI jest stosowany przez Organizacj% Narodów Zjednoczonych jako podstawowa miara w ocenie stopnia rozwoju krajów "wiata.


14

Na wska'nik rozwoju spo!ecznego sk!adaj$ si% cztery wska'niki cz$stkowe:• dochód (produkt) na osob% – mierz$cy stopie( zamo&no"ci,• oczekiwana d!ugo"# &ycia,• oczekiwany okres edukacji,• stopie( równomierno"ci podzia!u dochodu (produktu) narodowego (PKB) wyra&any przez

wska'nik Giniego – mierz$cy stopie( sprawiedliwo"ci spo!ecznej.

Wska'nik zadowolenia z &ycia zosta! stworzony przez Adriana White'a. Od 2006 roku jest on obliczany dla niemal wszystkich krajów "wiata. Ustalono, &e na zadowolenie z &ycia wp!ywaj$ najsilniej (w tej kolejno"ci):

• zdrowie,• zamo&no"#,• dost%p do edukacji podstawowej.

Inne pozadochodowe czynniki zadowolenia z &ycia stanowi$:• bezpiecze(stwo socjalne, w tym praca (przeciwie(stwo bezrobocia),• &ycie wolne od stresu,• czas wolny (konsumpcja w czasie wolnym),• dost%p do informacji,• &ycie rodzinne,• swobody polityczne (w tym wolno"# s!owa).

9. Zadowolenie z %ycia (dobrostan) wspó!cze#nie

W 2009 roku obliczono poziom zadowolenia z &ycia dla 166 krajów (tablica 2). Wykorzystano wcze"niejszy podzia! krajów na grupy zamo&no"ci (5 grup) oraz wed!ug lokalizacji geograficznej (regiony "wiata).

Tablica 2. Zadowolenie z &ycia (SLI) w 2009 roku (uj%cie relatywne, poziom maksymalny = 1,0)––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje (liczba krajów) Przedzia! dochodu wed!ug PPP$ Poziom SLI Proporcja

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––+wiat (166) – 0,54 –

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Kraje o wysokim dochodzie (24) od 30.000 0,87 2,5

Kraje o "rednim wy&szym dochodzie (28) 15.000 – 29.999 0,57 1,6

Kraje o "rednim ni&szym dochodzie (32) 7.500 – 14.999 0,59 1,9

Kraje o niskim dochodzie (36) 2.500 – 7.499 0,44 1,3

Kraje o bardzo niskim dochodzie (46) poni&ej 2.500 0,35 1,0

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ameryka Pó!nocna i Oceania (5) – 1,00 4,3

Europa Zachodnia (18) – 0,83 3,6

Europa +rodkowa (17) – 0,48 2,1

Europa Wschodnia i Azja Pó!nocna (6) – 0,23 1,0

Ameryka ,aci(ska i Karaiby (26) – 0,69 3,0

Azja Wschodnia (4) – 0,60 2,6

Afryka Pó!nocna i Bliski Wschód (17) – 0,45 2,0

Azja +rodkowa i Po!udniowa (28) – 0,47 2,0

Afryka Subsaharyjska (45) – 0,32 1,4

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––)ród!o: Bartkowiak [2013], s. 193.


15

Mapa 4. Kraje #wiata wed!ug poziomu zadowolenia z %ycia

(satisfaction-with-life index) w 2009 roku

! Bardzo wysoki poziom zadowolenia z $ycia

! Wysoki poziom zadowolenia z $ycia

! 'redni (przeci#tny) poziom zadowolenia z $ycia

! Niski poziom zadowolenia z $ycia

! Bardzo niski poziom zadowolenia z $ycia

! Brak danych


10. Zadowolenie z %ycia a zamo%no#'

Wyst%puje silna zmienno"# zadowolenia z &ycia w wyniku dzia!ania czynnika gospodarczego (kryzys) oraz czynnika politycznego (wojna, rewolucja). Jest to powa&ny mankament wska'nika zadowolenia z &ycia w stosunku do wska'nika zamo&no"ci (poziomu produktu na osob%), którego poziom jest bardziej stabilny. W poni&szej analizie zak!ada si% ca!kowit$ roz!$czno"# wska'ników zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci.

W celu porównania poziomu zadowolenia z &ycia z zamo&no"ci$ przyj%to nast%puj$ce punktacje:• dla zamo&no"ci:

– kraje bardzo zamo&ne – 5 punktów,– kraje zamo&ne – 4 punkty,– kraje przeci%tnie zamo&ne – 3 punkty,– kraje ubogie – 2 punkty,– kraje bardzo ubogie – 1 punkt;

• dla zadowolenia z &ycia:– kraje bardzo szcz%"liwe – 5 punktów (100%),– kraje szcz%"liwe – 4 punkty (80%),– kraje przeci%tnie szcz%"liwe – 3 punkty (60%),– kraje nieszcz%"liwe – 2 punkty (40%),– kraje bardzo nieszcz%"liwe – 1 punkt (20%).


16

Wzgl%dny poziom zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci dla krajów "wiata jest dany wzorem:pozycja kraju wed!ug kryterium zadowolenia z &ycia – pozycja kraju wed!ug kryterium zamo&no"ci.

W wyniku oblicze( uzyskuje si% podzia!-"wiata na 5 grup krajów wed!ug kryterium wzgl%dnego poziomu zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci:

• bardzo wysoka przewaga zadowolenia z &ycia nad zamo&no"ci$ – ró&nica w punktach 3 i 2,• wysoka przewaga zadowolenia z &ycia nad zamo&no"ci$ – ró&nica w punktach 1,• zgodno"# zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci – ró&nica w punktach 0,• wysoka przewaga zamo&no"ci nad zadowoleniem z &ycia – ró&nica w punktach -1,• bardzo wysoka przewaga zamo&no"ci nad zadowoleniem z &ycia – ró&nica w punktach -2 i -3.

Mapa 5. Kraje #wiata wed!ug wzgl"dnego poziomu

zadowolenia z %ycia i zamo%no#ci w okresie 2009-2010

! Bardzo wysoka przewaga zadowolenia z $ycia nad zamo$no"ci(

! Wysoka przewaga zadowolenia z $ycia nad zamo$no"ci(

! Zgodno"& zadowolenia z $ycia i zamo$no"ci

! Wysoka przewaga zamo$no"ci nad zadowoleniem z $ycia

! Bardzo wysoka przewaga zamo$no"ci nad zadowoleniem z $ycia

! Brak danych


,$czny poziom zadowolenia z &ycia i zamo&no"ci dla krajów "wiata jest dany wzorem:pozycja kraju wed!ug kryterium zadowolenia z &ycia + pozycja kraju wed!ug kryterium zamo&no"ci.

Otrzymuje si% podzia!-"wiata na 5 grup krajów wed!ug kryterium !$cznego poziomu zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia:

• bardzo wysoki poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 10,• wysoki poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 9 i 8,• przeci%tny poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 7 i 6,• niski poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 5 i 4,• bardzo niski poziom zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia – suma punktów 3 i 2.


17

Mapa 6. Kraje #wiata wed!ug !$cznego poziomu

zamo%no#ci i zadowolenia z %ycia w okresie 2009-2010

! Bardzo wysoki poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia

! Wysoki poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia

! Przeci#tny poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia

! Niski poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia

! Bardzo niski poziom zamo$no"ci i zadowolenia z $ycia

! Brak danych


Wyst%puje umiarkowanie silna zale&no"# mi%dzy zadowoleniem z &ycia a zamo&no"ci$:• w 66 krajach na 166 ocenionych (40%) zadowolenie z &ycia jest wi%ksze, ni& wskazywa!aby

na to zamo&no"#,• w 53 (32%) krajach wyst%puje zgodno"# pomi%dzy poziomami wska'ników,• w 47 (28%) krajach zadowolenie z &ycia nie dorównuje zamo&no"ci.

W tej grupie mieszcz$ si% kraje Europy +rodkowej i Wschodniej, w których poziom zadowolenia z &ycia silnie si% obni&y! po (w wyniku) transformacji ustrojowej (w tym gospodarczej) przeprowadzonej w latach 90. XX wieku.

Lokalizacja geograficzna krajów (spo!ecze(stw) wed!ug poziomów zamo&no"ci i zadowolenia z &ycia jest nast%puj$ca:

• kraje (spo!ecze(stwa) bardziej szcz%"liwe ni& zamo&ne – strefa mi%dzyzwrotnikowa,• kraje (spo!ecze(stwa) bardziej zamo&ne ni& szcz%"liwe – strefa klimatu umiarkowanego w

Europie i Azji Pó!nocnej,• kraje (spo!ecze(stwa) jednocze"nie zamo&ne i szcz%"liwe – Ameryka Pó!nocna, Oceania, kraje

alpejskie oraz kraje skandynawskie,• kraje (spo!ecze(stwa) jednocze"nie ubogie i nieszcz%"liwe – Afryka Subsaharyjska.

Zale&no"ci mi%dzy zamo&no"ci$ a zadowoleniem z &ycia zosta!y przedstawione graficznie.


18

Rysunek 9. Zwi$zek mi"dzy zamo%no#ci$

a zadowoleniem z %ycia dla regionów #wiata

wed!ug kryterium lokalizacji w 2010 roku

Dochód – relacja regionalnego dochodu na osob# wed!ug parytetu

si!y nabywczej do "redniej "wiatowej (= 100)

Zadowolenie z $ycia (SLI) – relacja warto"ci regionalnej do warto"ci

maksymalnej (= 100)


100%

75%

50%

25%

0%

SLI

500%400%300%200%100%0%Dochód na osob!

Rysunek 10. Zwi$zek mi"dzy zamo%no#ci$

a zadowoleniem z %ycia dla regionów #wiata

wed!ug kryterium zamo%no#ci w 2010 roku

Dochód – relacja regionalnego dochodu na osob# wed!ug parytetu

si!y nabywczej do "redniej "wiatowej (= 100)

Zadowolenie z $ycia (SLI) – relacja warto"ci regionalnej do warto"ci

maksymalnej (= 100)


100%

75%

50%

25%

0%

SLI

400%300%200%100%0%Dochód na osob!


19

11. Granica wzrostu gospodarczego.

Redefinicja celu polityki gospodarczej

Szczególnym rezultatem dzia!alno"ci gospodarczej jest mo&liwo"# wyst$pienia granicy wzrostu gospodarczego w jednej z dwóch postaci:

• wcze"niejszej spo!ecznej (wzgl%dnej, mo&liwej do usuni%cia) – w wyniku nierównomiernego podzia!u dochodu (produktu) narodowego i zwi$zanego z tym wykluczenia spo!ecznego (zjawisko to przyjmuje zasi%g "wiatowy),

• pó'niejszej przyrodniczej (absolutnej) – w wyniku niedoboru zasobów przyrody kluczowych dla prowadzonej przez ludzi dzia!alno"ci gospodarczej.

Rysunek 11. Ograniczenia dla wzrostu zamo%no#ci

a system gospodarczy i system prawa


Nierównomierny podzia! produktu

-

Ubóstwo

i wykluczenie spo!eczne

-

Spo!eczna (wzgl#dna)

granica wzrostu gospodarczego

Zagro$enie dla (powszechnego)

wyst#powania gospodarki

rynkowej

Stopniowe ograniczanie zakresu

(zanikanie) gospodarki rynkowej

Brak (wystarczaj(cego)

wzrostu produktu na osob#

Niedobór zasobów przyrody

-

Przyrodnicza (absolutna)

granica wzrostu gospodarczego

Modyfikacja (konieczno"&

modyfikacji) polityki pa%stwa

-

Zmiana prawa

Niedopuszczenie do wyst$pienia granicy wzrostu gospodarczego wymaga zmiany paradygmatu ekonomii oraz polityki gospodarczej:

• w przypadku granicy absolutnej zmiany paradygmatu z pro-wzrostowego na uwzgl%dniaj$cy niedobór zasobów przyrody i zerowe (nawet ujemne) tempo wzrostu gospodarczego – odej"cie od ekonomii klasyczno-neoklasycznej na rzecz ekonomii szcz%"cia,

• w przypadku granicy wzgl%dnej zmiany paradygmatu z eksponuj$cego indywidualne bogacenie si% i d$&enie do maksymalizacji konsumpcji na eksponuj$cy z!o&ono"# &ycia ludzkiego – tak&e odej"cie od ekonomii klasyczno-neoklasycznej na rzecz ekonomii szcz%"cia.


20

Rysunek 12. Modyfikacja celu dzia!alno#ci pa&stwa,

polityki gospodarczej i systemu prawa


Ekonomia klasyczno-

neoklasyczna

Ekonomia keynesowska

Ekonomia rozwoju 1 & 2

Prawo-i-ekonomia 3


(2) Wy!(cznie cele gospodarcze

Polityka wzrostu gospodarczego Polityka rozwoju spo!ecznego

(1) Racjonalno"& ograniczona

(2) Tak$e cele pozagospodarcze

Ekonomia instytucjonalna

Ekonomia behawioralna

Ekonomia szcz#"cia

Ekonomia rozwoju 3

Prawo-i-ekonomia 1 & 2

Gospodarcze

uwarunkowania (tworzenia) prawa

Tak$e pozagospodarcze

uwarunkowania (tworzenia) prawa

Wraz z pojawieniem si% spo!ecznej granicy wzrostu gospodarczego pojawia si% specyficzne zagro&enie dla gospodarki rynkowej w podwójnym sensie:

• jej powszechnego wyst%powania jako najbardziej efektywnej formy gospodarowania,• jej utrzymania si% tam, gdzie dotychczas wyst%puje.


21

Wyk!ad II

Ekonomiczna analiza prawa(prawo-i-ekonomia)

1. Rodowód prawa-i-ekonomii

Prawo zajmuje okre"lone miejsce w uk!adzie spo!ecze(stwo–gospodarka–pa(stwo:• Spo!ecze(stwo prowadzi dzia!alno"# gospodarcz$ w celu zaspokojenia (rosn$cych) potrzeb

konsumpcyjnych swoich cz!onków.• Na potrzeby usprawnienia dzia!alno"ci gospodarczej (bardziej efektywnego pozyskiwania i

przetwarzania dóbr przyrody) spo!ecze(stwo tworzy wspóln$ instytucj% – pa(stwo. Pa(stwo podejmuje decyzje gospodarcze w imieniu spo!ecze(stwa.

• Dzia!alno"# pa(stwa wymaga usankcjonowania. Jest nim system prawa (ostatecznie pisanego oraz skodyfikowanego).

• W tym uj%ciu system prawa oraz prawo jako nauka s$ pochodnymi dzia!alno"ci gospodarczej i nauki ekonomii. To pozwala analizowa# prawo w ramach ekonomii jako kategori% (instytucj%) ekonomiczn$. W ten sposób narodzi!a si% odr%bna nauka – prawo-i-ekonomia.

Z up!ywem czasu w dzia!alno"ci gospodarczej ró&nych spo!ecze(stw ukszta!towa!a si% gospodarka rynkowa jako najbardziej efektywny system gospodarowania. Wraz z ni$ pojawi! si% problem pogodzenia celów (interesów) indywidualnych z celem (interesem) ogólnym (spo!ecznym). W ekonomii klasycznej rozwi$zano go w nast%puj$cy sposób:

• O (relatywnie najwy&szej) efektywno"ci gospodarki rynkowej rozstrzygaj$ dzia!ania ludzi zorientowane na powi%kszanie indywidualnej korzy"ci (zamo&no"ci i/lub zadowolenia z &ycia).

• Wed!ug Adama Smitha (1776) mechanizm rynkowy (niewidzialna r%ka rynku) sprawia, &e dzia!ania indywidualne daj$ w efekcie najwi%ksz$ mo&liw$ korzy"# ogóln$ (spo!eczn$), czyli tzw. bogactwo narodu.

• System prawa powinien gwarantowa# sprawne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Je&eli taki system ma wypracowa# prawo-i-ekonomia, to stanowi to ideologiczn$ przes!ank% jego wyodr%bnienia jako nauki.

Rysunek 1. Ideologia prawa-i-ekonomii


Cele (interesy)

indywidualne

Optymalny (efektywny)

system prawa


system gospodarczy

Cel (interes)

spo!eczny


system gospodarczy

Zasada pierwsze%stwa

celów indywidualnych


22

2. Zwi$zki mi"dzy naukami prawnymi

a naukami ekonomicznymi

Prawo-i-ekonomia (oprócz tej nazwy s$ jeszcze stosowane ekonomiczna analiza prawa oraz ekonomiczna teoria prawa) jako oddzielna nauka zacz%!o kszta!towa# si% w drugiej po!owie XX wieku, przyjmuj$c dojrza!$ form% oko!o 1980 roku. Istot% prawa-i-ekonomii stanowi$:

• badanie ekonomicznych nast%pstw zjawisk prawnych, tj. zastosowanie metod ekonomii w analizie prawa,

• w!$czenie zjawisk prawnych do zestawu zagadnie( ekonomicznych.

Prekursorami prawa-i-ekonomii s$:• przedstawiciele szkockiego O"wiecenia i brytyjskiej ekonomii klasycznej – David Hume,

Adam Smith oraz Jeremy Bentham (on pierwszy zastosowa! podej"cie ekonomiczne w polityce zwalczania przest%pstw),

• przedstawiciele niemieckiej szko!y historycznej, prowadz$cy badania na styku ekonomii politycznej i nauk prawnych (Staatswissenschaft) oraz poddaj$cy w w$tpliwo"# absolutn$ efektywno"# mechanizmu rynkowego,

• przedstawiciele ekonomii instytucjonalnej w Stanach Zjednoczonych, do których do!$czyli przedstawiciele ekonomii neoklasycznej.

Rysunek 2. Prawo jako dobro publiczne


Dobra prywatne

Przedmiot wyboru

indywidualnego

Dobra

Wytwarzanie i u$ytkowanie

Przedmiot bada% ekonomii

Ekonomia

Nauki ekonomiczne

Dobra publiczne

Przedmiot wyboru

spo!ecznego

Prawo

System prawa

Teoria wyboru publicznego

&

Prawo-i-ekonomia


23

Rysunek 3. Metoda ekonomiczna w analizie prawa


Metoda badawcza

ekonomii

Ekonomia

Nauki ekonomiczne

Nauki spo!eczne

Ekonomiczna

analiza prawa

Prawo

Nauki prawne

Pozosta!e nauki

spo!eczne

Zwi$zki mi%dzy ekonomi$ (naukami ekonomicznymi) a prawem (naukami prawnymi) maj$ zatem dwojaki charakter:

• Prawo jest dobrem publicznym (wspólnym ca!ego spo!ecze(stwa) i jako takie stanowi przedmiot wyboru publicznego (spo!ecznego). W takim uj%ciu jest ono obiektem badania ekonomicznej teorii wyboru publicznego.To rozumowanie sta!o si% podstaw$ ukszta!towania si% dwóch szkó! prawa-i-ekonomii.

• W systemie nauk spo!ecznych ekonomia i prawo stanowi$ oddzielne nauki. Ekonomia posiada metod% badawcz$, która mo&e zosta# zastosowana w analizie tworzenia prawa (metoda matematyczna stosowana w ekonomii neoklasycznej).Wynikiem tego rozumowania jest powstanie trzeciej szko!y prawa-i-ekonomii.

Bior$c pod uwag%, i&:• nie ma jednej ekonomii (teorii ekonomicznej)

oraz• nie ma uniwersalnej ekonomicznej metody badawczej,

nale&y stwierdzi#, &e:• nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o zwi$zek mi%dzy ekonomi$ a prawem,• a prawo-i-ekonomia jako nauka nie jest jednolite – dzieli si% na (przynajmniej) trzy odr%bne

szko!y.

3. Szko!y prawa-i-ekonomii.

Zwi$zki z teoriami ekonomicznymi

Gdy bada si% prawo z punktu widzenia ekonomii, to jako odniesienie pojawiaj$ si% teorie ekonomiczne i szko!y ekonomii. W ekonomii podstawowy spór dotyczy:

• natury ludzkiej – cech cz!owieka w dzia!alno"ciu gospodarczej,• roli pa(stwa w gospodarce, tj. zakresu dzia!alno"ci regulacyjnej.

W przypadku roli pa(stwa w gospodarce wyst%puj$ dwa podej"cia:• Rynek jest najlepsz$ form$ organizacji procesów gospodarczych, a zakres dzia!alno"ci

pa(stwa powinien by# zaw%&ony do tych dziedzin, w których podmioty prywatne s$ z natury mniej efektywne (tworzenie infrastruktury czy polityka pieni%&na).Przekonanie o niezawodno"ci rynku i zawodno"ci pa(stwa wyst%puje w ekonomii klasyczno-neoklasycznej, której przedstawiciele uwa&aj$, &e tworz$ tzw. ekonomi% pozytywn$.


24

Najbardziej znanym wspó!czesnym reprezentantem tej ekonomii jest szko!a Chicago. Jej twórcy to Milton Friedman, Theodore Schultz, Gary Becker i Robert Lucas.

• Rynek jest zawodny i dlatego pa(stwo powinno go regulowa#.Przekonanie o zawodno"ci rynku charakteryzuje ekonomi% keynesowsk$ oraz liczne nurty w ramach ekonomii instytucjonalnej. Ich przedstawiciele koncentruj$ si% na rekomendacjach dotycz$cych dzia!alno"ci pa(stwa, tworz$c tzw. ekonomi% normatywn$.

Ze wzgl%du na stosunek do roli pa(stwa w oparciu o teorie ekonomiczne ukszta!towa!y si% trzy szko!y prawa-i-ekonomii (w uj%ciu chronologicznym):

• Przekonanie o zawodno"ci rynku oraz konieczno"ci regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa (prawodawcy) wyst%puje w normatywnej szkole prawa-i-ekonomii New Haven/Yale (normative school of law and economics). Szko!a ta korzysta z dorobku ekonomii instytucjonalnej oraz cz%"ciowo z dorobku ekonomii keynesowskiej (szko!y ekonomii Harvard–MIT, tzw. s!onowodnej).

• Przekonanie o wyst%powaniu i "cieraniu si% indywidualnych interesów jednostek oraz przedstawicieli pa(stwa charakteryzuje funkcjonaln$ szko!% prawa-i-ekonomii Virginii (functional school of law and economics). Szko!a ta si%ga do teorii wyboru publicznego.

• Przekonanie o niezawodno"ci rynku jest wyró&nikiem pozytywnej szko!y prawa-i-ekonomii Chicago (positive school of law and economics), przej%tym z ekonomii neoklasycznej (szko!y ekonomii Chicago, tzw. s!odkowodnej).

Rysunek 4. Zestawienie g!ównych szkó! prawa-i-ekonomii


Ekonomia

neoklasyczna

Czynnik

ekonomiczny

Czynniki

pozaekonomiczne

Ekonomia

instytucjonalna

socjologia

Pozytywna szko!a

prawa-i-ekonomii

(Chicago)

matematyka

-

rachunek

marginalny

Teoria kosztów

transakcyjnych

Teoria wyboru

publicznego

Normatywna szko!a

prawa-i-ekonomii

(New Haven / Yale)

Funkcjonalna szko!a

prawa-i-ekonomii

(Virginia)

Szko!a normatywna New Haven/Yale:• Kszta!towanie si% szko!y rozpocz%!o si% od opublikowania przez ekonomist% Ronalda Coase'a

artyku!u „The problem of social cost” (pracowa! wówczas na Uniwersytecie Virginii) w 1960 oraz przez prawnika Guido Calabresiego artyku!u „Some thoughts on risk distribution and the law of torts” w 1961 roku.

• Szko!a ta funkcjonuje tak&e pod nast%puj$cymi nazwami: szko!a post%powa oraz szko!a reformatorów prawniczych.


25

• Wyst%puj$cy w szkole sposób rozumowania nawi$zuje do teorii dobrobytu Arthura Pigou (1912) oraz teorii kosztów transakcyjnych (kontraktów) Ronalda Coase'a (1960).Coase obj$! funkcj% redaktora naczelnego czasopisma „The Journal of Law and Economics” (za!o&onego w 1958 roku – uznanym za rok narodzin prawa-i-ekonomii).

• W ogólnym uj%ciu przedstawiciele szko!y twierdz$, &e nale&y dokona# zmian w systemie prawa, tak by urzeczywistnia! on cele spo!eczne stawiane przed nim do realizacji. To wyja"nia normatywny charakter szko!y.

Szko!a funkcjonalna Virginii:• Pocz$tek szko!y wyznaczy!o opublikowanie w 1962 roku ksi$&ki „The calculus of consent.

Logical foundations of constitutional democracy” przez politologa-ekonomist% Jamesa M. Buchanana i prawnika Gordona Tullocka.

• Szko!a ta nawi$zuje do teorii wyboru publicznego Buchanana (tworzonej od 1962).• Przedstawiciele szko!y uwa&aj$, &e w procesie tworzenia prawa wyst%puj$ niedoskona!o"ci.

Wynikaj$ one z faktu tworzenia prawa przez ludzi, którzy kieruj$ si% egoistycznym interesem indywidualnym (na wzór homo economicus Adama Smitha). W rezultacie tworzenie prawa dokonuje si% poprzez uzgadnianie interesów indywidualnych, podlegaj$c wyborowi publicznemu, staj$c si% tym samym przedmiotem zainteresowania teorii wyboru publicznego.

Szko!a pozytywna Chicago:• Kszta!towanie si% tej szko!y rozpocz%!o si% w!a"ciwie ju& w 1939 roku – od wyk!adów z

ekonomii dla studentów Wydzia!u Prawa, prowadzonych przez Henry'ego Simonsa. W 1968 roku ekonomista Gary Becker (wówczas pracownik Uniwersytetu Columbia) opublikowa! artyku! „Crime and punishment: An economic approach”, a w 1973 roku prawnik Richard Posner jeden z czo!owych podr%czników „Law & Economics”.

• Wykorzystuj$c koncepcj% cz!owieka post%puj$cego racjonalnie, przedstawiciele tej szko!y twierdz$, &e ludzie d$&$ do osi$gni%cia maksymalnej u&yteczno"ci (satysfakcji) z podejmowanych dzia!a(, w tym dzia!a( zwi$zanych ze stosowaniem prawa. Efektywny system prawa powinien zmierza# do maksymalnej efektywno"ci oraz równowagi w sensie ekonomicznym. Je&eli system prawa jest efektywny, to pa(stwo nie powinno podejmowa# prób jego zmiany.

4. Obszary badawcze prawa-i-ekonomii

Po!$czenie nauk prawnych oraz nauk ekonomicznych sprawi!o, &e w coraz liczniejszych opracowaniach prawniczych stosuje si% metod% ekonomiczn$, w tym matematyczn$. Dotyczy to przede wszystkim prawa-i-ekonomii.

Obszary badawcze prawa-i-ekonomii stanowi$ (wybrane):• na poziomie krajowym (makroekonomicznym):

– proces tworzenia prawa jako dobra publicznego (prymat ekonomii nad prawem),– ustalanie ekonomicznych uzasadnie( dla tworzenia prawa (prymat metody stosowanej w

analizach ekonomicznych);• na poziomie wybranych sfer &ycia spo!ecznego i podmiotów (mikroekonomicznym):

– wybrane rynki (np. przest%pstw, organów i ma!&e(stw, a nawet nowo narodzonych dzieci [baby selling]),

– w!asno"# intelektualna (np. w dzia!alno"ci naukowej i artystycznej),– prywatyzacja niektórych sfer publicznych (np. wi%ziennictwa),– wybrane zagadnienia prawne (np. wysoko"# kary, stosowanie dopingu w sporcie i dost%p

do broni),– wybrane podmioty gospodarcze (np. gangi jako przedsi%biorstwa [drug enterprises]),– wybrane dziedziny prawa (np. prawo spó!ek);

• na poziomie "wiatowym (globalnym):– ekonomiczne uzasadnienie dla prawa mi%dzynarodowego,– ochrona "rodowiska, podzia! mórz (zakres wód terytorialnych) i dost%p do zasobów


26

przyrodniczych (przeciwdzia!anie negatywnym efektom zewn%trznym wynikaj$cym z ich nadmiernej eksploatacji),

– suwerenno"# oraz odpowiedzialno"# krajów,– sankcjonowanie u&ycia si!y, zw!aszcza w zwalczaniu terroryzmu (przeciwko pa(stwom

bandyckim [rogue states]) i zabezpieczaniu interesu narodowego w dost%pie do rzadkich surowców (koncepcja wojny prewencyjnej [preventive war] lub wojny wyprzedzaj$cej [preemptive war]),

– zasady prowadzenia wojny.

5. Prawo w #wietle teorii wyboru publicznego

W historii gospodarczej oraz ekonomii szczególne znaczenie przypada gospodarce rynkowej:• Gospodarka rynkowa jest najbardziej efektywn$ form$ gospodarowania w dziejach ludzkich

(dotychczas). Przedstawiciele dominuj$cych teorii ekonomicznych uwa&aj$ za po&$dane, by ka&de spo!ecze(stwo (kraj) j$ posiada!o (stworzy!o).

• Gospodarka ta – oparta o ludzki egoizm – zapewnia przekszta!canie indywidualnego egoizmu w powszechny dobrobyt, tzn. zapewnia w danym czasie maksymalny poziom wytwarzanego produktu (dochodu) ca!kowitego oraz na osob%:

indywidualny egoizm

!

" rynek

!

" dobrobyt.Jest to mechanizm niewidzialnej r%ki rynku, sformu!owany przez Adama Smitha i uznany za kanon ekonomii klasycznej.

Formu!uj$c koncepcj% niewidzialnej r%ki rynku, Adam Smith zdawa! sobie spraw% z dominuj$cych cech natury ludzkiej oraz u!omno"ci mechanizmu rynkowego:

• Gospodarka rynkowa mo&e by# i jest zawodna. Ograniczenie jej zawodno"ci nale&y do pa(stwa jako podmiotu gospodarczego dzia!aj$cego we wspólnym interesie cz!onków danego spo!ecze(stwa (gospodarki).

• Rynek nie zawsze jest w stanie przekszta!ca# egoistyczne sk!onno"ci ludzi we wspólny dobrobyt. Gdy tak nie jest, konieczne staje si% ograniczanie indywidualnej swobody dzia!ania, w tym dzia!ania gospodarczego.

• Do pa(stwa nale&y ochrona jednych cz!onków spo!ecze(stwa przed zbyt egoistycznymi dzia!aniami innych cz!onków, czyli stworzenie odpowiedniego prawa (systemu prawa).

• Pa(stwo jest dostarczycielem dóbr publicznych. Prawo (system prawa) jest w tym rozumieniu jednym z (kluczowych) dóbr publicznych.

Jednym z zasadniczych zagadnie( ekonomii jest okre"lenie zakresu ingerowania pa(stwa w gospodark%, czyli zakresu jego dzia!alno"ci regulacyjnej:

• Ekonomia nie dostarcza jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa w gospodarce rynkowej.

• W gospodarce rynkowej "cieraj$ si% zwolennicy mniejszej (malej$cej, zwanej deregulacj$) oraz wi%kszej (rosn$cej) dzia!alno"ci regulacyjnej pa(stwa. Ze wzgl%du na wyst%puj$ce „targi” mo&na uzna#, &e ukszta!towa! si% rynek regulacyjny (market for [legal] rules), b%d$cy przedmiotem badania teorii wyboru publicznego.

• Wspomniane targi s$ nieuchronne, gdy& ludzie tworz$cy prawo dzia!aj$ g!ównie w interesie w!asnym jako jednostki racjonalne, egoistyczne i nastawione na maksymalizacj% satysfakcji z konsumpcji.

W tworzeniu prawa jako dobra publicznego pojawiaj$ si% w zwi$zku z tym dwa zagadnienia:• Prawo, jak ka&de dobro publiczne, podlega wyborowi przy zastosowaniu rachunku

ekonomicznego (kosztów i korzy"ci).• Zakres „ekonomizacji” prawa mo&e by# cz%"ciowy albo pe!ny:

– Przy prymacie rozumowania prawniczego (prawo ponad ekonomi$) pojawia si% nieefektywno"# w stosowaniu prawa – jego skuteczno"# w rozumieniu ekonomicznym b%dzie ograniczona. Wp!ynie to negatywnie na tzw. interes spo!eczny.


27

– W przypadku prymatu rozumowania ekonomicznego (prawo podporz$dkowane efektywno"ci ekonomicznej) skuteczno"# prawa b%dzie wysoka (pe!na), ale interes spo!eczny mo&e ucierpie# z powodu samej „ekonomizacji” prawa (niektóre czyny odczuwane jako godz$ce w interes spo!eczny b%d$ dozwolone).

Od czasów Adama Smitha, tj. od ko(ca XVIII wieku, zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa w gospodarce rynkowej wzrasta:

• Po pierwsze, spowodowa!y to kryzysy gospodarcze.• Po drugie, przyczynia si% do tego tzw. polityka pa(stwa dobrobytu, która obejmuje tak&e sfery

pozaekonomiczne.• Ostatecznie, sta!y wzrost zakresu regulacji pa(stwowych powoduje rozrost prawa, co – jak w

przypadku pozosta!ych dóbr publicznych – prowadzi do pytania o celowo"# ekonomiczn$, a w konsekwencji do pytania o celowo"# spo!eczn$ dzia!alno"ci prawodawczej.

• Wniosek: Norm prawnych mo&e by# za du&o i spo!ecze(stwo nie funkcjonuje sprawnie.

6. Ekonomiczna teoria przest"pczo#ci

Zagadnienie poddania tworzenia prawa zasadzie efektywno"ci ekonomicznej znajduje odzwierciedlenie w ekonomicznej teorii przest%pczo"ci. Teoria ta posiada dwa zakresy:

• zakres mikroekonomiczny dotycz$cy post%powania podmiotów gospodarczych,• zakres makroekonomiczny odnosz$cy si% do ca!ego spo!ecze(stwa, w czym mie"ci si%

regulacyjna rola pa(stwa (tworzenie prawa) w zwalczaniu przest%pstw.

Rysunek 5. Lokalizacja ekonomicznej teorii

przest"pczo#ci


Dzia!alno"& przest#pcza

jako zjawisko gospodarcze

Motyw ekonomiczny

oraz racjonalno"& ekonomiczna

Ekonomia neoklasyczna


jako zjawisko pozagospodarcze

Motywy pozaekonomiczne

oraz racjonalno"&

pozaekonomiczna

Ekonomia instytucjonalna

Dzia!alno"# przest%pcz$ jako przejaw dzia!alno"ci gospodarczej mo&na bada# w jednym z dwóch uj%#, zak!adaj$c okre"lon$ natur% przest%pców:

• typow$ – o cechach, które posiada ka&dy cz!owiek gospodaruj$cy badany w danej teorii ekonomicznej,

• specyficzn$ – o cechach odmiennych w porównaniu z natur$ cz!owieka gospodaruj$cego przyj%t$ w danej teorii ekonomicznej.


28

Oba uj%cia s$ zastosowane w dwóch odmiennych teoriach ekonomicznych:• W ekonomii neoklasycznej uznaje si% wy!$cznie ekonomiczne motywy ludzkich dzia!a( i

dominacj% racjonalno"ci ekonomicznej. Dzia!alno"# przest%pcza jest zjawiskiem gospodarczym.

• W ekonomii instytucjonalnej wyró&nia si% pozaekonomiczne motywy ludzkich dzia!a( i uznaje, i& obok racjonalno"ci ekonomicznej wyst%puj$ dzia!ania instynktowne, które s$ przejawem racjonalno"ci pozaekonomicznej. Dzia!alno"# przest%pcza jest zjawiskiem pozagospodarczym.

• Odmienne uj%cia dzia!alno"ci przest%pczej w teoriach ekonomicznych daj$ ró&ne rekomendacje dla pa(stwa odno"nie do regulowania tej dzia!alno"ci.

7. Neoklasyczna mikroekonomiczna teoria przest"pczo#ci

Sk!adowe mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci stanowi$:• z punktu widzenia badanych podmiotów gospodarczych (przest%pców i ich organizacji) –

teoria przedsi%biorcy (przedsi%biorstwa),• z punktu widzenia metody badawczej – rachunek ekonomiczny (kosztów i korzy"ci), w tym

rachunek marginalny.

Rysunek 6. Neoklasyczna teoria przest"pczo#ci


Przedsi#biorca

Przedsi#biorstwo

Dzia!alno"& przedsi#biorcza

Natura ludzka

Cz!owiek nastawiony na

bogacenie si#, racjonalny

oraz sk!onny do ryzyka

Przest#pca

Organizacja przest#pcza (gang)


Pa"stwo

Regulacja gospodarcza

(system prawa)

Podstawowe zagadnienia (pytania) mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci s$ nast%puj$ce:• Czy do dzia!a( przest%pczych sk!aniaj$ ludzi te same motywy co do (pozosta!ych) dzia!a(

gospodarczych? Innymi s!owy, czy teori% przest%pczo"ci mo&na uzna# za cz%"# (teorii) ekonomii?

• Ewentualnie, czy dzia!alno"# przest%pcz$ mo&na analizowa#, wykorzystuj$c poj%cia oraz narz%dzia ekonomii, nie uznaj$c jednocze"nie teorii przest%pczo"ci za cz%"# ekonomii?


29

Wspó!czesna teoria przest%pczo"ci narodzi!a si% w wyniku rozszerzenia klasyczno-neoklasycznej koncepcji natury ludzkiej na wszystkie przejawy &ycia ludzkiego:

• Cz!owiek jest nastawiony na indywidualne bogacenie si%, jest sk!onny do ryzyka oraz prowadzi kalkulacj% ekonomiczn$, czyli jest racjonalny.

• Skoro celem dzia!alno"ci cz!owieka jest wzrost indywidualnego dobrobytu, czyli wzrost konsumpcji dóbr, to dzia!alno"# przest%pcza mo&e zosta# uznana za przejaw jego przedsi%biorczo"ci w d$&eniu do realizacji tego celu.

• Organizacje przest%pcze (gangi) mog$ (powinny) by# analizowane w ten sam sposób, w jaki analizuje si% przedsi%biorstwa.Gangi nale&y traktowa# jak przedsi%biorstwa, których celem jest osi$gni%cie korzy"ci (nadwy&ki) ekonomicznej. Dotyczy to szczególnie gangów zajmuj$cych si% sprzeda&$ narkotyków. W ich przypadku wyst%puje silny popyt na oferowany produkt, mo&na zatem mówi# o oddzielnym rynku przest%pstw (market for crime), który dochodzi do równowagi ekonomicznej podobnie jak pozosta!e rynki.

Twórc$ neoklasycznej teorii przest%pczo"ci jest Gary Becker, który twierdzi:• Od pocz$tku XX wieku wzrasta zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa. Dotyczy to tak&e

legislacji, czyli okre"lenia, które ludzkie dzia!ania s$ dozwolone (legalne), a które nie. Te drugie maj$ charakter przest%pczy.W ró&nych krajach zakres czynów niedozwolonych jest odmienny, niemniej jednak istota zagadnienia jest taka sama. Dla teorii nie stanowi to problemu, natomiast odmienno"# ta powoduje trudno"# w ocenie przest%pczo"ci w skali "wiatowej.

• Ze spo!ecznego punktu widzenia dzia!alno"# przest%pcza powoduje strat% spo!eczn$, w tym strat% cz%"ci produktu (dochodu). Aby j$ ograniczy#, tworzy si% systemy represji, które poch!aniaj$ okre"lone "rodki. Podstawowe pytanie dotyczy tego, ile "rodków nale&y przeznaczy#, by zakres dzia!alno"ci przest%pczej w odpowiednim stopniu ograniczy#. Pe!ne ograniczenie nie jest ani mo&liwe, ani konieczne.Becker napisa! wprost: Innymi s!owy, chocia" bardziej zadziwiaj#co, [nale"y okre$li%,] ile przest&pstw powinno by% dozwolonych oraz jak wielu przest&pców powinno pozosta% bez kary.

• Ludzi pope!niaj$cych przest%pstwa nie wolno traktowa# jako amoralnych lub upo"ledzonych psychicznie, lecz tak jak ka&dego cz!owieka, który dokonuje wyboru. Zachowania przest%pcze to ekonomiczny proces racjonalnego wyboru.

• Ka&dy rodzaj dzia!alno"ci przest%pczej posiada taki sam motyw jak (pozosta!a) dzia!alno"# gospodarcza, czyli jest cz%"ci$ tej dzia!alno"ci. W jego analizie nale&y wykorzysta# narz%dzia stosowane w ekonomii (w tym matematyk%).

• Dotyczy to wszystkich przest%pstw, niezale&nie od ich rodzaju, czyli tak&e tych, które nie s$ zwi$zane z dzia!alno"ci$ gospodarcz$ (nie s$ pope!niane w celu indywidualnego bogacenia si%). W przypadku ka&dego z nich prowadzi si% ekonomiczn$ kalkulacj% kosztów i korzy"ci (nawet gdy nie s$ one policzalne).

Przy takim postawieniu sprawy Becker dokonuje:• pe!nej „ekonomizacji” &ycia ludzkiego (nawet gdy motywy niektórych dzia!a( nie s$

gospodarcze, to do oceny tych dzia!a( u&ywa si% rachunku ekonomicznego),• w nast%pstwie tego „ekonomizacji” regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa, czyli równie&

„ekonomizacji” prawa.

Przest%pca nie ró&ni si% od pozosta!ych ludzi, w jego przypadku ma zatem zastosowanie neoklasyczne uj%cie natury ludzkiej:

• Ma on ograniczone mo&liwo"ci zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych, tj. zbyt ma!e "rodki:potrzeby > "rodki.

• Z tego powodu musi dokona# (stale dokonywa#, czyli by# przest%pc$ „zawodowym”) wyboru, przydzielaj$c "rodki do potrzeb.

• Jego kryterium wyboru (podzia!u szczup!ych "rodków na zaspokojenie wybranych potrzeb) jest jak najwi%ksza satysfakcja z konsumpcji dóbr, tj. maksymalna u&yteczno"#:

!

u+ max .


30

• Ponosi on wysokie ryzyko zwi$zane z mo&liwo"ci$ nieosi$gni%cia celu. Im wi%ksze ryzyko, tym wi%kszego wynagrodzenia, którym jest u&yteczno"#, oczekuje:

!

ryzyko, " oczekiwane u,.

Cz!owiek zostaje przest%pc$ tylko dlatego, &e jego analiza kosztów i korzy"ci ró&ni si% od analizy prowadzonej przez ludzi podejmuj$cych dzia!ania legalne. W swojej funkcji celu uwzgl%dnia on:

• koszt rzeczywisty – prawdopodobie(stwo kary jako specyficzny koszt dzia!alno"ci przest%pczej,

• koszt alternatywny dochodu nieuzyskanego z dzia!alno"ci legalnej,przy okre"lonej indywidualnej sk!onno"ci do ryzyka (oba koszty s$ w zasadzie niepoliczalne).

Trzy czynniki sk!aniaj$ ludzi do osi$gania ekonomicznej korzy"ci w sposób nielegalny. S$ nimi:• rzadko"# dóbr powi$zana z efektem demonstracji, czyli pragnienie i zamiar konsumowania

dóbr w ilo"ci przekraczaj$cej aktualnie dost%pne (legalne) "rodki,• naturalna sk!onno"# do ryzyka,• racjonalno"# dzia!ania.

Wyst%puje paradoksalna sytuacja:• W dzia!alno"ci gospodarczej wy&szemu ryzyku towarzyszy wy&sze wynagrodzenie. Gdyby

tak nie by!o, to nie by!yby podejmowane szczególnie ryzykowne i nowatorskie (innowacyjne) przedsi%wzi%cia, od których zale&y wzrost gospodarczy w d!ugim okresie (oraz rozwój spo!eczny).Jest to rozumowanie zgodne z teori$ innowacji i przedsi%biorcy Josepha Schumpetera (1912).

• Dzia!alno"# przest%pcza wi$&e si% z du&ym ryzykiem, gdy& jej kosztem jest kara. To oznacza, &e powinna by# ona bardziej dochodowa od wi%kszo"ci pozosta!ych form dzia!alno"ci gospodarczej.

• Je&eli neoklasyczna teoria przest%pczo"ci jest poprawna, to znaczy, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi o wy&szej ni& przeci%tna sk!onno"ci do ryzyka, czyli szczególnie przedsi%biorczych.

Rysunek 7. Sk!onno#' do pope!nienia przest"pstwa

a sk!onno#' do ryzyka

Sk!onno"&do pope!nienia

przest#pstwa

Sk!onno"&do ryzyka


ca!kowita awersja

do ryzyka

ca!kowita sk!onno"#do ryzyka

przest%pstwo pewne ró&ne

przebiegi


31

Rysunek 8. Sk!onno#' do pope!nienia przest"pstwa

a sk!onno#' do ryzyka w zale%no#ci od korzy#ci

Korzy"&z pope!nienia

przest#pstwa

Sk!onno"&do ryzyka


ca!kowita awersja

do ryzyka

ca!kowita sk!onno"#do ryzyka

osobazdecydowana

osobaboja'liwa

przest%pstwo pewne

przest%pstwo pewne

Ludzi cechuje niejednakowa sk!onno"# do ryzyka:• Ludzie o ni&szej sk!onno"ci do ryzyka (boja'liwi) oczekuj$ wi%kszej korzy"ci w porównaniu z

lud'mi o wy&szej sk!onno"ci (zdecydowanymi).• To potwierdza wcze"niejsze stwierdzenie, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi o

szczególnie wysokiej sk!onno"ci do ryzyka, czyli przedsi%biorczych.

8. Krytyka neoklasycznej mikroekonomicznej

teorii przest"pczo#ci

Krytyka neoklasycznej mikroekonomicznej teorii przest%pczo"ci zawiera dwa fundamentalne zarzuty:

• Po pierwsze, ludzie post%puj$ nie w pe!ni racjonalnie.To stwierdzenie powszechnie wyst%puje w teoriach ekonomicznych alternatywnych w stosunku do ekonomii klasyczno-neoklasycznej.

• Po drugie, ludzie nie zawsze kieruj$ si% motywem ekonomicznym.Jest to kluczowe stwierdzenie przedstawicieli ekonomii szcz%"cia.

Alternatyw% dla neoklasycznej teorii przest%pczo"ci stanowi teoria instytucjonalna Lawrence'a Cohena, który korzysta z teorii gier i teorii asymetrii informacji:

• Zgodnie z teori$ gier, dzia!alno"# przest%pcza jest "wiadomie wybran$ strategi$ dzia!ania.• Ludzie – podejmuj$c okre"lone dzia!ania przest%pcze – niekoniecznie znaj$ ich wyniki, co

stanowi odmienno"# w stosunku do podej"cia neoklasycznego.Jest to logiczne, poniewa& typow$ strategi$ przest%pcz$ jest tzw. strategia ukryta. Ofiary nie spodziewaj$ si% jej do momentu, gdy zostan$ wystawione na jej dzia!anie. Z drugiej strony, ofiary tworz$ przeciw-strategie, których rozpoznanie stanowi cz%"# procesów decyzyjnych przest%pców. Mi%dzy przest%pcami i (potencjalnymi) ofiarami nie ma kooperacji.

• W podej"ciu tym wykorzystuje si% teori% asymetrii informacji, stworzon$ przez Josepha Stiglitza (1961) i George'a Akerlofa (1970). Teoria ta podwa&a neoklasyczne rozumowanie, w


32

którym obie (wszystkie) strony posiadaj$ jednakow$ informacj% o danym (wspólnym) przedsi%wzi%ciu.

Behawioralna teoria przest%pczo"ci nawi$zuje do prac Daniela Kahnemana i Amosa Tversky'ego (1979 i pó'niejsze). Przedstawia si% ona nast%puj$co:

• Typowa dla ekonomii klasyczno-neoklasycznej racjonalno"# dzia!ania nie wyst%puje.W podej"ciach funkcjonalnym i pozytywnym prawa-i-ekonomii zak!ada si% racjonalne post%powanie jednostek. Jest to za!o&enie zbyt upraszczaj$ce w "wietle psychologii oraz ekonomii behawioralnej. W oparciu o koncepcj% cz!owieka nie w pe!ni racjonalnego zacz%!o kszta!towa# si% podej"cie bahawioralne w prawie-i-ekonomii. Jego podstawowy problem to sformu!owanie koncepcji cz!owieka przydatnej w analizie prawa.Kahneman wspomina, &e na pocz$tku lat 70. XX wieku ekonomista Bruno Frey napisa!: W $wietle teorii ekonomicznej uczestnik gospodarki jest racjonalny i samolubny, a jego upodobania s# trwa!e.Skomentowa! to nast%puj$co: Nie spodziewa!em si&, jak ogromna ró"nica dzieli nasze intelektualne $wiaty. Dla psychologa jest czym$ oczywistym, "e ludzie nie s# do ko'ca racjonalni ani ca!kowicie samolubni, a ich upodobania w "adnym wypadku nie s# niezmienne. Robi!o to wra"enie, jakby nasze dwie dyscypliny bada!y dwa ró"ne gatunki istot.

• W przeciwie(stwie do podej"cia neoklasycznego, dzia!alno"ci przest%pczej nie mo&na analizowa# jako zjawiska czysto gospodarczego.Ludzie silniej odczuwaj$ straty ni& korzy"ci, co sk!ania ich do podejmowania mniej ryzykownych decyzji. Ze wzgl%du na koryguj$cy wp!yw tego czynnika nie mo&na twierdzi#, &e dzia!alno"# przest%pcza przyci$ga ludzi szczególnie przedsi%biorczych.

• Ludzie w procesach my"lowych i decyzyjnych post%puj$ niejednoznacznie (instynktownie b$d' racjonalnie). Cz%sto zbyt optymistycznie oceniaj$ w!asne mo&liwo"ci. W przypadku dzia!alno"ci przest%pczej oznacza to, i& nie odnosz$ do siebie statystyk dotycz$cych stopnia wykrywalno"ci przest%pstw i stosowanych kar.Ten motyw sprawia równie&, &e mimo wysokiego prawdopodobie(stwa "mierci m!odzi ludzie wst%puj$ do gangów. Gangi zapewniaj$ im – oprócz korzy"ci materialnych – ochron% oraz poczucie przynale&no"ci do okre"lonej grupy.

9. Neoklasyczna makroekonomiczna teoria przest"pczo#ci

Czynnikami sprzyjaj$cymi podejmowaniu dzia!a( przest%pczych s$ te, które przyczyniaj$ si% do powstania wykluczenia spo!ecznego, tj. funkcjonowania cz%"ci cz!onków spo!ecze(stwa na jego marginesie:

• Podzia! produktu jest nierównomierny. Przez ludzi ubo&szych mo&e on by# uznawany za niesprawiedliwy (co cz%sto ma miejsce) i sk!ania# do pozaprawnych dzia!a( o charakterze redystrybucyjnym.

• W gospodarce rynkowej wyst%puje przymusowe i d!ugotrwa!e bezrobocie, utrudniaj$ce zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych na po&$danym poziomie.

• W krajach zamo&nych o gospodarce rynkowej wyst%puje czynnik dodatkowy, którym jest dezintegracja rodziny (s$ to tzw. spo!ecze(stwa nowoczesne wed!ug Beckera).

• Wyst%puje tak&e dyskryminacja mniejszo"ci narodowych, zw!aszcza w procesie edukacji, a nast%pnie na rynku pracy. Mniejszo"ci te maj$ mniejsze mo&liwo"ci zaspokajania aspiracji konsumpcyjnych (zgodnie z teori$ dyskryminacji mniejszo"ci Beckera).

W tej sytuacji dzia!alno"# przest%pcza jest nieuchronna. Sprzyja jej tak&e polityka pa(stwa (g!ównie rz$du):

• Troszcz$c si% o tempo wzrostu produktu (o wzrost gospodarczy), pa(stwo toleruje, a nawet popiera wyst%powanie nierówno"ci dochodowych, gdy& istnieje pogl$d, &e:– wyst%powanie (du&ych) nierówno"ci dochodowych stanowi bodziec do podejmowania

przez ludzi bardziej ryzykownych i bardziej efektywnych decyzji gospodarczych, których motyw stanowi efekt demonstracji zwi$zany z aspiracjami konsumpcyjnymi (zgodnie z teori$ konsumpcji pró&niaczej Thorsteina Veblena [1899]),


33

– ludzie zamo&ni wykazuj$ wy&sz$ sk!onno"# do oszcz%dzania, a oszcz%dno"ci stanowi$ 'ród!o inwestycji, te za" wzrostu gospodarczego.

• Przest%pczo"# jest w pewnym stopniu cen$ p!acon$ za wysokie tempo wzrostu produktu. Wzrost gospodarczy sprzyja przest%pczo"ci, gdy& rosn$cy zasób dóbr oraz nierówno"ci dochodowe zach%caj$ do pope!niania przest%pstw. Do"wiadczy!y tego kraje Europy Zachodniej podczas odbudowy gospodarczej po II wojnie "wiatowej.

• Ludzie ubodzy (cz%sto &yj$cy w skrajnym ubóstwie) i jednocze"nie pozbawieni pracy, przy tym korzystaj$cy z pomocy spo!ecznej jako g!ównego 'ród!a utrzymania, nie odczuwaj$ wystarczaj$co silnego zwi$zku ze spo!ecze(stwem i cz%sto nie uwa&aj$, by dzia!alno"# przest%pcza by!a z!em.

W ramach makroekonomicznej analizy przest%pczo"ci szacuje si% straty produktu (dochodu) wynikaj$ce z przest%pczo"ci:

• Uznaje si%, i& dzia!alno"# przest%pcza wyrz$dza szkod% publiczn$ – w jej wyniku skrzywdzone jest ca!e spo!ecze(stwo. Jest tak równie& wtedy, gdy nie ma bezpo"rednich ofiar (jak w przypadku hazardu czy prostytucji).

• To sprawia, &e dzia!alno"ci przest%pczej nale&y zapobiega# oraz kara# za pope!nienie przest%pstwa.

Do ekonomicznych (spo!ecznych) kosztów przest%pczo"ci zalicza si%:• koszty czynów przest%pczych przeciwko ludziom,• koszty czynów przest%pczych przeciwko w!asno"ci (defraudacje, kradzie&e i wandalizm),• nielegalne dobra i us!ugi (narkotyki, hazard i prostytucj%),• wydatki publiczne na policj%, prokuratur%, s$downictwo i wi%ziennictwo,• prywatne nak!ady na przeciwdzia!anie przest%pczo"ci.

W analizie efektywno"ci zwalczania przest%pczo"ci stosuje si% typow$ dla ekonomii neoklasycznej metod% marginalistyczn$ (wielko"ci kra(cowych), której przyk!adem jest model rynku Alfreda Marshalla (1890). Sytuacja jest optymalna wtedy, kiedy zrównuj$ si% ze sob$ dwie wielko"ci:

• popyt na dobro zmniejszaj$cy si% wraz ze wzrostem ceny,• poda& dobra zwi%kszaj$ca si% wraz ze wzrostem ceny.

Rysunek 9. Podej#cie marginalistyczne w analizie

ekonomicznej. Model rynku Marshalla

Cena dobra

Ilo"& dobra


stan równowagi

ilo"#maksymalna

poda& dobra przy rosn$cym koszcie

kra(cowym (dodatkowym) wytworzenia

popyt na dobroprzy malej$cej u&yteczno"ci kra(cowej

(dodatkowej)

cena równowagi


34

Rysunek 10. Koszty i korzy#ci zwalczania przest"pstw.

Rynek przest"pstw wed!ug Beckera

Wielko"& kra%cowa

(dodatkowa)

Liczba

przest#pstw

)ród!o: Opracowanie w!asne na podstawie Becker [1968], s. 182.

koszt kra(cowy

(dodatkowy) zwalczania przest%pstw

korzy"# kra(cowa

(dodatkowa)ze zwalczenia przest%pstw

optimum wzgl%dne

przest%pstwa "cigane i wykryte

przest%pstwa nie"cigane

optimum bezwzgl%dne

stan równowagi

Z punktu widzenia spo!ecze(stwa sytuacja jest optymalna wtedy, kiedy zrównuj$ si% ze sob$ dwie wielko"ci kra(cowe uzale&nione od liczby pope!nionych przest%pstw:

• koszt kra(cowy (dodatkowy, marginalny) zwalczania przest%pczo"ci, rosn$cy z zamiarem zwalczania ka&dego kolejnego czynu przest%pczego,Zgodnie z regu!$ efektywnej dzia!alno"ci gospodarczej (efektywnej alokacji zasobów spo!ecze(stwa) najpierw podejmuje si% przedsi%wzi%cia najbardziej efektywne. W tym przypadku oznacza to zwalczanie przest%pstw !atwych do wykrycia.

• korzy"# kra(cowa (dodatkowa, marginalna), zmniejszaj$ca si% wraz ze zwalczeniem kolejnego czynu przest%pczego.Gdy znaczna liczba przest%pstw jest wykryta, a przest%pcy s$ ukarani, wzrasta w spo!ecze(stwie poczucie bezpiecze(stwa, a jednocze"nie negatywnie s$ odczuwane kolejne wydatki ze "rodków publicznych na (dalsze) zwalczanie przest%pczo"ci.

Na rynku przest%pstw jest osi$gany stan równowagi:• Liczba przest%pstw osi$ga poziom optymalny z ekonomicznego punktu widzenia, a

równocze"nie akceptowalny spo!ecznie.• Okre"lona liczba przest%pców "wiadomie nie jest "cigana.

Becker pisze: Optymalna polityka zwalczania nielegalnego post&powania jest cz&$ci# [polityki] optymalnej alokacji zasobów.

Kolejne zagadnienie o zasi%gu makroekonomicznym (ogólnospo!ecznym) stanowi zwi$zek mi%dzy wykrywalno"ci$ przest%pstw a wysoko"ci$ kar, czyli – zgodnie z podej"ciem ekonomicznym – zamienno"# (substytucja) nieuchronno"ci i wysoko"ci kary. Becker uwa&a, &e:

• Ni&szemu stopniowi wykrywalno"ci, czyli mniejszej nieuchronno"ci kary, powinna towarzyszy# jej wy&sza wysoko"#, tak by zakres dzia!a( przest%pczych by! (mniej wi%cej) sta!y. Liczba pope!nianych przest%pstw jest wtedy optymalna z perspektywy ekonomicznej.

• Odwrotnie, wzrost stopnia wykrywalno"ci tak silnie wp!ywa na ograniczanie dzia!a( przest%pczych, &e kary mog$ by# obni&one, a w nast%pstwie tego obni&one spo!eczne koszty zwi$zane z ich egzekwowaniem.


35

• Przest%pstwa powoduj$ce powa&niejsze straty spo!eczne (zbrodnie) powinny by# wykrywane z wi%kszym prawdopodobie(stwem. To oraz surowe kary za ich pope!nienie w znacznym stopniu im zapobiega.

Rysunek 11. Zwi$zek mi"dzy nieuchronno#ci$

a wysoko#ci$ kary

Nieuchronno"& kary

(wykrywalno"&)

Wysoko"& kary


brak kary kara maksymalna

kara pewna

Rekomendacja po!$czenia wysoko"ci kary ze stopniem wykrywalno"ci przest%pstw rodzi dwojakiego rodzaju problem:

• Problem praktyczny: Prawa nie mo&na cz%sto zmienia#, dostosowuj$c je do aktualnej sytuacji na rynku przest%pstw.Je&eli w czasie pogorszenia sytuacji gospodarczej i wzrostu bezrobocia zwi%kszy si% liczba przest%pstw, prawo prawdopodobnie nie zostanie zmienione. Ewentualnie na czas okre"lony zostan$ wprowadzone "rodki nadzwyczajne – zwi%kszone kary.

• Problem teoretyczny: Dzia!ania nadzwyczajne o charakterze interwencyjnym s$ rekomendacj$ dla polityki pa(stwa w ekonomii keynesowskiej, która jest w silnej opozycji do ekonomii neoklasycznej, której cz%"# stanowi teoria przest%pczo"ci.

Specjaln$ uwag% po"wi%ca si% karom pieni%&nym. Zdaniem Beckera:• Kary pieni%&ne s$ uzasadnione w przypadku przest%pstw, które powoduj$ tylko mierzalne

straty finansowe, jak defraudacje czy zmowy przedsi%biorców d$&$cych do uzyskania korzy"ci monopolistycznych.

• Kara pieni$&na powinna by# maksymalnie wysoka z punktu widzenia mo&liwo"ci jej ud'wigni%cia przez przest%pc%.Rekomendacja ta wynika z wyst%powania malej$cej kra(cowej u&yteczno"ci pieni$dza (tj. u&yteczno"ci ka&dej dodatkowej jednostki pieni%&nej).Przyk!adowo, utrata 100$ z tytu!u kary przez osob% zamo&n$ jest odczuwana s!abiej ni& utrata takiej samej sumy przez osob% ubog$. To oznacza, &e za takie samo przest%pstwo osoba zamo&na powinna by# ukarana surowiej.


36

Rysunek 12. Wysoko#' kary pieni"%nej

a zdolno#' do jej zap!aty

U$yteczno"& kra%cowa

(dodatkowa)

pieni(dza

Zasób

pieni(dza

(zamo$no"&)


cz!owiek zamo&ny

cz!owiek

ubogi

Kara (ofiara

kra%cowa)

u&yteczno"# wysoka

u&yteczno"# niska

kara wysoka

kara niska

10. Dylemat neoklasycznej makroekonomicznej

teorii przest"pczo#ci

Makroekonomiczna (ogólnospo!eczna) ocena dzia!alno"ci przest%pczej nie jest jednoznaczna w "wietle neoklasycznej teorii optymalizacji. Teori% t% tworz$ zasada optimum Vilfreda Pareto (1896) i opozycyjna do niej zasada kompensacji Enrico Barone (1908, zasada Kaldora–Hicksa).

Problem zostanie przedstawiony na przyk!adzie kradzie&y z w!amaniem:• Analiza w jednostkach pieni%&nych:

– osoba A: strata za zniszczone mienie 10 $, strata z kradzie&y 10 $, strata !$czna 20 $,– osoba B: korzy"# z kradzie&y 10 $,– spo!ecze(stwo A + B: strata spo!eczna 10 $.

• Analiza w jednostkach u&yteczno"ci (umownych „u”):– osoba A (bogatsza): strata za zniszczone mienie 2u, strata z kradzie&y 3u, strata !$czna 5u,– osoba B (ubo&sza): korzy"# z kradzie&y 7u,– spo!ecze(stwo A + B: strata spo!eczna 5u albo korzy"# spo!eczna 2u.

• Z punktu widzenia zasady optimum Pareto:– Sytuacja jest optymalna, gdy nie mo&na poprawi# sytuacji jednej osoby (tutaj B) bez

jednoczesnego pogorszenia sytuacji innej osoby (tutaj A).– Przest%pstwo, którego celem jest redystrybucja dochodu, przyczynia si% do pogorszenia

sytuacji osoby A (o 5u – tyle traci osoba A), pomniejsza zatem ogólny dobrobyt.


37

• Z punktu widzenia zasady kompensacji Barone:– W przypadku ubo&szego (tutaj B) przyrost u&yteczno"ci (7u) jest wi%kszy ni& ubytek

u&yteczno"ci (5u) w przypadku bogatszego (tutaj A), gdy& u&yteczno"# jednostki pieni%&nej jest wi%ksza wtedy, gdy posiada si% mniej pieni%dzy.

– Przest%pstwo przynios!o !$cznie przyrost u&yteczno"ci (o 2u), czyli przyczyni!o si% do wzrostu ogólnego dobrobytu.

– Ze wzgl%du na mo&liwo"# takiej interpretacji przest%pstw du&e znaczenie w ekonomii neoklasycznej i w ekonomii instytucjonalnej przypisuje si% ochronie w!asno"ci (prawu w!asno"ci).

11. Ekonomiczne uwarunkowania prawa mi"dzynarodowego.

Wybrane aspekty

Mo&liwo"# pojawienia si% przyrodniczej granicy wzrostu gospodarczego nale&y traktowa# powa&nie. Jej przejawem staje si% rywalizacja (walka) o zasoby przyrody, zw!aszcza o wod%. Ju& obecnie ma ona miejsce w ró&nych cz%"ciach "wiata.

W przypadku pojawienia si% przyrodniczej (absolutnej) granicy wzrostu gospodarczego mog$ wyst$pi# nast%puj$ce zjawiska:

• Prawdopodobnie zmniejszy si% stopie( integracji gospodarki "wiatowej.• Wyst$pi coraz silniejsza ochrona w!asnej gospodarki narodowej przed innymi gospodarkami,

czyli wzro"nie zakres regulacyjnej dzia!alno"ci pa(stwa (protekcjonizm gospodarczy).• Nieuchronnie doprowadzi to do zmiany prawa, w tym prawa gospodarczego.

Dotychczas przyrodnicza granica wzrostu gospodarczego w skali "wiatowej nie wyst$pi!a. Wyst%puje jednak granica spo!eczna, której przejawem jest silne zró&nicowanie stopnia zamo&no"ci pomi%dzy krajami, prowadz$ce do masowych migracji ludno"ci, napi%# spo!ecznych i terroryzmu.

W prawie-i-ekonomii (ekonomicznej teorii przest%pczo"ci) uwzgl%dnia si% "rodki zapobiegaj$ce ograniczaniu dost%pu do kluczowych zasobów przyrody oraz "rodki przeciwdzia!aj$ce terroryzmowi, które jedne kraje mog$ podejmowa# przeciwko innym w formie:

• wojny prewencyjnej (preventive war, preemptive war),• kary zbiorowej (collective punishment), której przyk!adem jest niszczenie dobytku rodzin

terrorystów.Problem ten pojawi! si% po ataku Izraela na Liban w 2006 roku w celu ukarania Hezbollahu za akty terrorystyczne.

Istota systemu karania w przypadku jednostek to:• najcz%"ciej po pope!nieniu przest%pstwa,• lecz tak&e przed jego pope!nieniem, tj. karanie za zamiar albo planowanie przest%pstwa.

Podej"cie stosowane w przypadku jednostek ma (mo&e mie#) zastosowanie tak&e w przypadku krajów:

• Podej"cie konwencjonalne to odpowied' ex post na atak.• W przypadku organizacji terrorystycznych i krajów je sponsoruj$cych jest ono nieskuteczne,

st$d pojawi!a si% koncepcja wojny prewencyjnej ex ante.

Ekonomiczno-prawne wyja"nienie wojny prewencyjnej jest nast%puj$ce:• Jest ona uzasadniona jako wojna defensywna.• Niebezpiecze(stwo podj%cia wrogich dzia!a( przez drugi kraj jest zawsze mniejsze od

jedno"ci. Decyzja o rozpocz%ciu wojny to w tej sytuacji zestawienie jej kosztu i korzy"ci dla kraju, który zamierza j$ rozpocz$# (rozumowanie w kategoriach alternatywnych).

• Praktyczny problem stanowi pomiar kosztu i korzy"ci wojny. Je&eli korzy"# jest wi%ksza od kosztu, to wojna jest kosztowo uzasadniona (cost justified).


38

L i te ratu ra

Bartkowiak Ryszard [2008] Historia my"li ekonomicznej. PWE, Warszawa

Bartkowiak Ryszard [2013] Ekonomia rozwoju. PWE, Warszawa

Bartkowiak Ryszard, Ostropolska-Kubik Eliza, Wojakowska-*egli(ska Ma!gorzata, Wojciechowska Renata

(red.) [2013] Spo!eczna granica wzrostu gospodarczego. Przyczynek do ekonomii szcz%"cia. Oficyna Wydawnicza

SGH, Warszawa

Becker Gary [1968] Crime and punishment: An economic approach. „The Journal of Political Economy”, vol.

76 (March)

Becker Gary [1990] Ekonomiczna teoria zachowa( ludzkich. PWN, Warszawa

Becker Gary, Posner Richard [2010] Uncommon sense. Economic insights, from marriage to terrorism. The

University of Chicago Press, Chicago – London

Cooter Robert, Ulen Thomas [2011] Ekonomiczna analiza prawa. Wyd. C.H. Beck, Warszawa

Kahneman Daniel [2012] Pu!apki my"lenia. O my"leniu szybkim i wolnym. Media Rodzina, Pozna(Posner Eric, Sykes Alan [2013] Economic foundations of international law. The Belknap Press of Harvard

University Press, Cambridge (Massachusetts) – London

Sieberg Katri [2005] Criminal dilemmas. Understanding and preventing crime. Springer-Verlag, Berlin –

Heidelberg

White Mark (red.) [2009] Theoretical foundations of law and economics. Cambridge University Press,

Cambridge – New York


39

Documents

Ekonomia szcz * * * Ekonomiczna analiza prawa (prawo-i ... · instytucjonalna Ekonomia behawioralna Ekonomia szcz#"cia Natura ludzka Teorie ekonomiczne Ekonomia rozwoju 2 Ekonomia