25
EKITABO KY’EKYEIJUTSO AHABWA AFRICA Omururimi Orunyankore Ekitabo kyekyeijutsyo eki kikahandikirwa omuri London, Bungereza omumwaka gwa 1993, omugwa 1999 kikatekwamu ebirungo kubatsisa amaka mingi kubahwera omu mahanga gabairaguju. Omuri Uganda hakaija kubamu abakazi bekibiina kya NACWOLA abakiteremu effubo obwo obaririremu nka: Kayondo Farida, Kyabita Janet, Nabwire Jacqueline,Nakabazzi Rebecca, Nakku-Namagembe Irene, Nankabirwa Eleonor, Nazziwa Yudaya,Oundo Jane, ne Were Beatrice. Carol Lindsay Smith, Rory O'Brine © 2006 Ekitabo eki kihandikirwe omururimi Orunyankore Omwami Agumya Hubert obwe arikuyambwa Omw. Katwesigye Nicholas.

EKITABO KY’EKYEIJUTSO - Memory Books · 2017-07-27 · EKITABO KY’EKYEIJUTSO AHABWA AFRICA Omururimi Orunyankore Ekitabo kyekyeijutsyo eki kikahandikirwa omuri London, Bungereza

  • Upload
    others

  • View
    5

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

EKITABO KY’EKYEIJUTSOAHABWA

AFRICA

Omururimi Orunyankore

Ekitabo kyekyeijutsyo eki kikahandikirwa omuri London, Bungereza omumwaka gwa 1993,omugwa 1999 kikatekwamu ebirungo kubatsisa amaka mingi kubahwera omu mahangagabairaguju. Omuri Uganda hakaija kubamu abakazi bekibiina kya NACWOLA abakiteremueffubo obwo obaririremu nka: Kayondo Farida, Kyabita Janet, Nabwire Jacqueline,NakabazziRebecca, Nakku-Namagembe Irene, Nankabirwa Eleonor, Nazziwa Yudaya,Oundo Jane, neWere Beatrice.

Carol Lindsay Smith, Rory O'Brine © 2006

Ekitabo eki kihandikirwe omururimi Orunyankore Omwami Agumya Hubert obwe arikuyambwa Omw. Katwesigye Nicholas.

Ekitabo ky’ekyeijutsyo, nikihereza obuhabuzi n’endagiriroabazaire naabo abarikuhwera kworora abaana. Nikibaherezaemitwe y’amakuru agomugasho abaana agubashemereirekumanya kuruga aha bazaire baabo.

Nekyomuhendo ahari ogwo wena orikwendakukyejunisa, yaba ari omutendeki, omuhagizi, ningaomuhandiiki, ashemereire kubanza yakishomayakyecumitiriza akakyetegyereza gye atakagire omumaishonakyo.

♦ Ekicweka kyokubanza, ne’kyokuhwera abatendeki,naabo abarikubasa kushoborora aha kitaboky’ekyeijutsyo.

♦ Ekicweka kya kabiri nikihwera abazaire ningaaboorozi babaana, kutekateka aha kibashemereirekukora batakatandikire kuhandika ekyeijutsyo.

♦ Ekicweka kyakashatu nikikuhwera nkokuwakutandika kuhandika ekyeijutsyo

♦ Ekicweka kyakaana nikihabura aha ntebekanisan’ebiri omukitabo kye ekyeijutsyo.

♦ Ekicweka kyakataano, nikyoreka amakurugomugasho agu abaana bashemereire kumanyaaha maka gaabo, nebyo ebirikubakwataho.

♦ Ekicweka kya mukaaga nikyoreka endagiriroezebihandikire omu kitabo kyekyeijutsyo.

1

Okwanjurirwa ekitabo eki BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

1.1 EKITABO KYE EKYEIJUTSYO NIKIHA?Abazaire kubarikuruga omunsi egi narishi bataana, abaanababo bakiri bato, ebyeijutsyo omuka egyo nibibura. Abaanabagira obuzibu bw’okukura batarikumanya ekintu kyonaekikwatirine ahamaka gaabo. Nahabwekyo nikyokirikwetengyeseza ekitabo ninga ekihandiikoekirikushoborora ebirikukwata aha bazaire nabo’rugandarwabo boona.

Ekitabo ky’ekyeijutsyo nikihwera abazaire,abanyabuzare nabanyamukago beka kutungaamakuru agarikukwata aha bukomooko bw’eka.

Nobu ekitabo ky‘ekyeijutsyo kitarikwihaho enakun’obusasi by’okuferwa abazaire nari okutanukanakwaabo, nikihwera abaana kumanya oburugo, oruganda,emicwe n’emitwarize y’eka yaabo, noku abaana abobaakuzire . Ekitabo eki nikibahwera munonga kumanyaebyabaireho kare n’okubagumya kubaribugana ebiriija.

1.2 EKITEKATEKO EKI KIKAKOMOKA HI? Ekitekateko kye kitabo ky’ekyeijutsyo kikatandikira omuriBungyereza omumwaka gwa 1993 nekibiina ekirikuhweraabazaire ba Africa ababire nibatura omuri London. Abazeireaba ababire baine akakooko ka silimu (HIV/AIDS) bakababerarikiriire munoga ku barikuza kufa bakasiga abaana abarikutura omunsi etari yaabo, abaana abo bakaba beineobuzibu bw’obutamanya abanyabuzare nebyangabyobukomooko bwa abazire baabo nabo bonka. Abazireabo bakagira omujinya gw’okuhandikira abaana baboebirikukwata aha bukomooko bwabo, amaka gaabo nahuabanyabuzaare baabo barikushagwa. Abazaire abo bakababeine n’ekyetengo ky’okushobororera abaana baabo emicwen’emitwarize yamahanga g’owaabo, nebyo ebibarikwendezaabaana baabo nyentsya.

Abazaire abo bakatsiga oburagwa bwebigamboby’obwengye, ebyeijutsyo birungi ne mitwarizemirungi.

Omu mwaka gwa 1995/6 ekitekateko ky’ekyeijutsyokikakiirwa omu Uganda nkoku kirikworeka omuhandaogushemerire kubasa kuhwera abazeire kwaturiraabaana baabo, nk’okubarikutuura baine akakooko kasirimu. Ekyeijutsyo eki kikahagirwa omukyara BeatriceWere owabaire ari mukuru we kibiina kya (NACWOLA)National Community of Women Living withHIV/AIDS. Abakazi be kibiina ekyo baketegyerezaomugasho gwekyo kyeijutsyo, ekyahweraire amaka nabaana baabo.

Ekitabo ky’ekyeijutsyo omuri Africa kikatandikira ahamazima gabo bakazi b’ekibiina ekyo. Okuruga 1993amahanga gamwe ne’bibiina byingi munonga ebirikukoran’abantu abarikutura nakakooko ka silimu (HIV/ AIDS)nibikozesa ekyeijutsyo.

Abazeire n’aborozi nyamwingi obwahati bakozeireebyeijusyo omumiringo yebitabo, obushanduukye, ebyiibo

ebirimu byoona ebintu by’omutano ebiri kushobororeraabaana ebiri kubakwataho n’amaka gaabo.

Tikintu kyokwebwa kumanya ngu omurimogw’okusigira abeka yawe ekyeijutsyo kikatandikan’abairaguju ababire nibatura London kandiabakazi amamanzi aba Uganda ababasizekwaturira abaana baabo kubarikutura naakakoko ka silimu.

1.3 EKYEIJUSYO NIKYETENGWA OHA?Namazima ngu ekyeijutsyo kikabanza kuhandiikirwaabaana aba ababazaire baabo babaire beine akakoko kasirimu kubahwera kumanya ebintu na mazima agarikukwataaha maka gaabo. Kwonka, ekitekateko ky’ ekyeijutsyonikihwera abaana abari efuuzi, n’abo abatarikuturanabazaire baabo ahabwenshonga zitari zimwe nazimwe.

Abazaire nabanyabuzaare kubakuba batariho,omuntu nabasa kurundana amakuru garikukwataahaka ye nari yaabo kuruga omubatahi, abashomesaninga ahamuntu weena orikuba namanya ebikwatsireahaka egyo.

1.4 OKUSHERURA EBYABAANA BARIKWETEGYEREZA AHAKAYABO.

Omuntu weena orikukora ekyeijutsyo ashemereire kusheruran’okumanya buri mwana ekyarikumanya aha bukomookobw’eka yaabo nawe wenka ebiri kumukwataho. Eki nikurumunonga ahabaana efuuzi ninga abo abatakituura n’abazairebaabo haba hariho ebintu bikuru ebibarikwijuka ahamakagaabo n’obukomooko bwabo. Haba hatariho ekyeijutsyoabaana abo nibasigara batarikumanya amazima agakwatsireaha bazaire na amaka gaabo

1.5 NOHA OWAKUBAASA KUKORA EKYEIJUTSYO?KANDI NI BWIRE KI?

Buri omwe nabaasa kukora ekyeijutsyo.♦ Itwe nk’abazaire naabo aboroozi b’abaana

titushemereire kutegyereza okurwara ninga ebindibizibu ngu tubone kukora ekyeijutsyo.

♦ Abazaire nibabaasa kukorera buri mwana ekyeijutsyokye, narishi eky’eka yoona kibikwe ahamwanyagurikumanywa buri muntu omuka egyo.

♦ Abaana abakuru omuka nibabaasa kuhwera omukukorera abato ekyeijutsyo.

♦ Abazaire n’aboorozi b’abaana efuuzi nabonibakora ekyeijutsyo.

♦ Okuhandiika ebitabo bye ekyeijutsyo nigubaasakuba omurimo gw’eka yoona narishi oruganda rwoona.

♦ Ebitabo by’ekyeijutsyo nibibaasa kwongyerwamuebintu ebindi buri mwaka.

♦ Abaana nabo kubarikwetegyereza oku bari kukoraekyeijutsyo, nikibahwera munonga obw barikubuzaebibuuzo, nibabaasa kusherura n’ebishushanikandi bagaitemu n’amakuru agandiagarikubakwataho nempindahinduka omubwiireobubarikukuriramu.

2

1. Ebyabatendeki Nabebembezi Bekibiina BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

1.6 OKWATURA. Abazaire baingi baine oburemezi bwo’kwaturira abaanabaabo aha myaka mito kubarikutuura n’akakooko kasilimu. Kwonka abazaire abakazi abatandikire kukoraekyeijutsyo omu Uganda kikabahwera munongaokubaasa kuganiira nabaana baabo ahaburwaire bwabono’bundi buremezi omu maka gaabo. Okwatura nikihweraabaana nab’anyabuzaare okwetekatekyera okufane’mpinduka ezindi omubwire bwo’mumaisho.Nikyongyera kuyamba abantu abarwaire kugumisirizaebizibu n’obwire obugumire obubarikurabamu.

1.7 ABAZAIRE BAKAIHA NKAHI OBUHWEZI BWOKUKORA EKYEIJUSYO.

Nkoku omwaka gwa 1996 na 97, ekibiina kya NACWOLA,kyateireho omushomo gw’okwegyesa abazaire ababairenibatuura nakakooko ka silimu, ebindi bibiina nabyonibibaasa kutandikaho emishomo erikuhwera abazaire nabakuza b abaana kubaasa kukora ekyeijutsyo.Omushomo niguhwera abazaire:

♦ Kumanya ebikwatirine n’okukura kwa baana.♦ Kugira ebitekateko, niryari kandi bata

okubakubasa kuganira na baana baabo ahaburwaireno’bundi buremezi bwo’mumaka.

♦ Kutunga obumanzi bwo’kutekatekyera nyensyan’obuhabuzi ahakukora oburagwa,kurondaaboorozi ba amafuuzi n’okubakubasa kurindaebintu by’amafuuzi.

♦ Kusherura emihanda y’okusigira abaana obwengyen’emyoga eribayamba nyensya abazaire baabobaba batakiriho.

Ebirikukira aho ebikwatirine nokuwakwenda kumanyaebyingiho, nobasa kureba aha mukuutu gwa internet ningashi

website egi (www.memorybooks.org.uk). Kihango munongaomunyegyesa nabyo byona nobasa kubishanga ahamukuutunigwo gumwe.

Ebibiina nari abazaire abarikwenda ahakitaabo ekikihandikirwe nibabasa kukitunga ahamuhendo mukyebahandika okushaba kwabo ahari, Teaching Aids at Low Cost - TALC, P.O. Box 49, St.Albans,Herts AL1 5TX UK. Tel: +44 (0)1727 853869. [email protected] www.talcuk.org

1.8 HOONA ABAZAIRE BAKABAASA KUTEBEKANISA EKYEIJUSYO AHABWAABO?

Tikintu kyorobi abazaire kwekorera ekyeijutsyo ahabwokuban’omurimo muhango ogurikwetenga okwaturira abaanabaabo ebihama. Kwoka abazaire abamwe babasize kusigaekyeijutsyo kitarikukuratira ebiragiro. kukyakubasikamutaahi waawe abaasa kukuhwera kugambira abaanaebintu eby’obusasi nokugarukamu ebibuuzo bya abaanabaawe. Okuhwerwa mutahi waawe nikikuyamba munongakukora ekyeijutsyo.

1.9 ABAZAIRE NIBABAASA KUKORA EKYEIJUSYO BAABA BARWAIRE NARISHI BATAKITUURA NA BAANA BAABO?

Ebyafaayo nibyoreka ngu nobu abazaire bakuba bariahancwamba za rufu nari bayehwaire amatsiko,nibabasa kuhwerwa hagira amakuru gubasigira abaanabaabo. Omuringo gumwe, nogu mutahi waawearikubasa kukuhwera obwo arikukushomera emitweye ekitabo ky’ekyeijutsyo, akakubuza abibuuzo kandiakahandiika ebyorikugarukamu. Abomukago abahamarahamwe n’abanyabuzare bashemereire kuba nibaijukaebikwatirine nokukura kw’abaana. Amakuru goonaagakwatsire aha baana nago’mugasho aharibo.Abazaire bo bonka nibahurira kurungi basigira abaanabaabo amakuru agahikire agarikubakwataho.

3

1. EbyabaTtendeki Nabebembezi Bekibiina BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

2.1 AHABWENKI EKYEJUSYO NIKIKORWA?Abaana boona beine ekyetengo kyokumanya ebiri kukwataaha bukomooko bw’eka yaabo nebyo ebiri kubakwataho.Ekyeijutsyo nikikuhwera kuhandiika amazima kandi ebiorinkwenda kubibaho nyentsya. Ekyeijutsyo nekintuky’okwesiga okubaasa kuhereza abaana ahabwokugira ngukuhakwija ebindi nyensya, batunga amazima kurungi omukihandiko kiwabasigire. Nikibahwera kumanya okubari kandinokwemerera aha mazima gemyaka yaabo yo’kubanza nobueka yakubamu obutabanguko.

2.2 OMU EKYEIJUSYO NIHETAGWAMU KI?Ekyeijutsyo okukira munonga nihaba harimu , amakuruagari kukwata aha abazaire hamwe n’obwire obwengingonto za abaana. Ebindi nihabasa kwongyerwamu enyikirizanebyorikwenda abaana baawe okubakutwaza nyensya.Nobasa kushoborora emitwarize yeira , ebintu ebiri bikuruomuka na no’muruganda rwawe. Nobaasa kwongyeramuobwire obwamashemererwa, obuyaga bweka,ebyeshongoro, ebikwate nemigaane ebyeka erikukunda.Ohandikye ahabikwatiraine n’enteeka, okuhingan’okureberera amatungo. Ekindi noyorekamu ebirikukwataahabanyabuzaare na banywani be eka ahu barikuruga,obuzarwa, ahubafurukiire, emyanya y’okubaziikamun’ebindi ebirikubakwataho

2.3 OKUGAMBA AHA NSHONGA EZIGUMIRE.Ekyeijutsyo tikishemereire kukwata aha kufa nobwireobubi bwonka, kishemereire kuhwera abaanakwetwetegyereza eki bari n’okubaha amakuruagaribahwera nyentsya, amakuru agakwatsireahakurwara, nokuferwa gajwangiremu nebindiebirungi ebishemereire kukorwa nyensya tigakatinisa.

2.4 NINYIJA KWEHURIIRA NTA?Waheza kuhandiika ekyeijutsyo kyawe noyija kwijukaobwire oburungi na n’obubi obwabaireho kare. Ekinikikuyamba kushobororera abaana obwire obwahati naaha matsiko no’kwerarikirira kwanyentsya. Okuronderezaebyenyima nikibasa kuguma namunonga waabaotaratungire ebiwabire noyenda, kwonka abazaireabahandiikire ekyeijutsyo kibahaire obusigye kandibarigye munonga omu ntuura yaabo.

2.5 NOHA OWAKUBASA KUMPWERA KUKYENKYURA AMAKURU?

Nobasa kuganiraho na mugyezi waawe oworikwesigamunonga omuntu weena orikubasa kukwijutsya ahabyabireho kare kandi akakuhwera kushoborora amazimaomu bigambo byo’mwana waawe orikubasa kwetegyereza.

2.6 NINTANDIKA RYARI OKUKORA EKYEIJUTSYO?Omuntu weena tashemerereire kutegyereza ebizibu nguabone kukora ekyeijutsyo ahabwokuba no’murimogugumire nahabwekyo otandike kuhandiika bukiri kare,okweyihaho omugamba.

2.7 NKAKORANTA EKYEIJUTSYO OBWO NABA NTARIKUBASA KUHANDIKA GYE?

Kuwakushanga okugumirirwa omukuhandika ahabwokurwara,waba oine obusasi nari otarikumanya kuhandiika, mutaahiwawe nari omwana waawe orimukuru nabasa kukuhwera.Orikukuhwera nakubuuza ebibuuzo, ogarukamuarikuhandika abyorikugamba.

2.8 KIHIKIRE KWIKIRIZA ABAANA KUMPWERA KUHANDIKA EKYEIJUTSYO?

Abazaire baingi nibagira ngu nikihwera wayejunisa abaanaomukukora ekyeijutsyo. Abaana nibabaasa kusheruraamakuru, ebishushani nari nabo bagire ebibahandika bikazaomu kyeijutsyo. Nikiyamba abaana kugamba ahabitekatekobyabo, ebi orikwerarikirira nebirabeho nyensya. Abaanakubakuheza kwetegyereza ebizibu byeka, kibaha omuhimbogwokukora no’kutwaza gye.

Abaana abato munonga nabo nibabaasa kuteraebishushani bya abantu nebintu ebi barikukunda bitebwe omuekyeijutsyo. Abaana nabo nibagira omujinya gw’okukoraekyeijutsyo kyabo ekirikuguma nikibeijutsya obwireobwenyima.

2.9 ABAANA BASHEMEREIRE KUREEBA RYARI EKYO KYEIJUTSYO KYABO?

Abaana kubarikuba bakuyanbire kukora ekyeijutsyo,nihaba hatarimu kihama kyokubasheka, kwonka abazaireabamwe nibenda ngu abaana bareebe ekyeijutsyo kyaabobaaba batakiriho, ninga abaana baba bakuzire.Kuwakugira okutiina ngu nobasa kufa abaanabatakakuzire, reero,ekyeijutsyo ekyo nobasa kukisigiraomuntu omwesigwa oribasa kugarukamu ebibuzo byaabaana baawe kubarishoma omukyeijutsyo ekyo.

2.10 AMAKURU AGAGUMIRE NKAGAKORERAKI?Hariho obwokushanga ngu ebintu ebimwe nibireta enakunyingi ninga ebihama ebitarikushomwa buri omwe.Ekyokureberaho, ebintu ebikwatirine nokufa nari okutanakwabazire. N’ekyomugasho kuhandiika kakye aha bintu ebyoomu ekyeijutsyo, bwanyima okahandiika ebaruha erikushoborora aha kintu ekyo, egyo baruha nobaasa kugibitsyamutahi waawe ninga mukuru w’oruganda okuhitsya obwaabaana abo barakure.(reeba ngu wasiga akahandiiko omuekyeijutsyo karikworeka oine ebaruha egyo.) kandi abaanakubakuba bakuzire, ekihikire nokubegambiirira ekyabaireho.Omuzaire ashemereire kusherura omuhanda narishi oburyobwokugambiramu abaana abo nyentsya bataryekwasa abantuabandi.

2.11 NKAKORAKI KUNAKUBA NTARIKUMANYA EBIGARIKWAMU BYOONA?

Kuwakushanga ngu hariho amakuru agotarikumanya,kihikire kureekaho omwanya ninga obutahandiika ekintuekyo. Ahabwokuba okuhandiika ebishuba nikijakukwihishamu obwesigye abaana kubarikutungaamazima ahabwabo.

4

2. Okumanyisa Abazaire Nabantu Abandi AbarIikureberera Abaanaa BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

3.1 NKAKOSEZA EMPAPURA ZIHA?Omukitabo eki harimu ebicweka bingi okukiraebirikukwata aha magara g’eka. Nobaasa kwejunisa ebicwekaebirikwetengwa nari oyongyeremu ebyawe ebyorikukunda,n’abaana naabo nibabasa kwongyeramu ebyabo.

3.2 NOTANDIKIIRA NKAHI?Tihariho omuringo gumwe gwokuhandiikiramu ekyeijutsyo,nobasa kutandika nebintu ebyorobi nk’ekyaro nariomwanya oguwakuriremu, waaba watandikire kuhandikanoija kushanga nobaasa kukwata na aha bintu ebyobusasinebigumire kugambaho. Mpora mpora ekyeijutsyonikihwa.

3.3 EBINTU EBINDI EBIRIKUSHANGWA OMU KYEIJUTSYO.Tandiika kusherura ebishushani, endagiriro zokuteeka,ebyeshongoro, ebikwate, ebishushani ebi abaana baterireahaishonero, amabaruha nebindi ebyorate omu kyeijutsyowaba nohandiika. Ebi nibihwera abaana kwijuka obwireobu babaire bakiri bato nebibabire bakora. Ku orabe otiineebishushani by’abaana baawe bakiri bato, nobaasakubishara omu mpapura zamakuru oyorekyereho abaanaoku babaire nibashusha bakiri bato.

3.4 OKUKORESA ENTAMBI NOKUKWATA EBISHUSHANI. Nobaasa kukoresa entambi ezirikukwata amaraka ganyina ninga ishebo arikweshongora nari arikubaganirira.Eki nikiza kushemeza abaana nyensya kuhurira amarakagabazaire baabo kubakuba batariho. Ninga nobaasakushaba mutahi waawe okukwata ebishushani aharutambiorurikukwata aha bintu ebiri omuka narishi omumbugayaawe nka ekyeijutsyo kya nyensya.

3.5 ESHANDUUKO NARI EKIIBO KY’EBYEIJUTSYO.Watandika kuhandiika ekyeijutsyo kyawe, nobaasakutekateka ahabuntu bukye bw’omugasho omuka.Omubuntu obwe nihabasa kubamuakatambara ka sho, orukwanzirwa nyoko, emyenda y’abaana,ebitabo, ebikopo, esuwaninebindi ebikozesibwaburiijo omuka, amabaare,ensigo zebijuma, amababibyona nibikora nkaebyeijutsyo. Obuntu obubwona obukye nobaasakububiika omu kashandukokekyoma kigumire nariomukiibo. Abaana naabonibongyeramu obuntu obwabooburikwijutsya ebintu bitaribimwe omuka.

3.6 EBIHANDIIKO BYAMATEEKA, EBYAMAGARA NEBINDI EBYOMUGASHO.

Ebihandiiko ebyomugasho nka ebaruha yobushwere,eyobuzarwa, ebyamagara, ,endagano zebintu byawe,obutabo bwa banka (amabiikiro g’empiiha) noburagwabishemereire kubikwagye. Nobaasa kubibitsya Banka,Puriida, mukuru wekyanga (L .C.1.), omunyabuzare narimutaahi waawe omwesigwa kwonka okyorekye omukyeijutsyo ahabwokwenda kumanya obiikire ebihandiikoebyo.

3.7 NOHA ONDIIJO OWAKUHWERA OMUKUKORA EKYEIJUTSYO?

Omushaija n’omukazi nibabasa kuhwerana bahandikeebirikubakwataho kubakuba bakiri hamwe, banyinenkuruneishenkuru, abaana abakuru, abanyamikago, abegyesa,abakuru boruganda nibabaasa kuyamba omukutungaamakuru agarikukwata ahabazaire. Abaana bo bonkanibabaasa kuhwerwa bahandike ekyeijutsyo. Ekyeijutsyokukyakuba nikiza kuhandiikwa, omurimo ogwo omuntuomwesigwa ashemerire kusherura amakuru agahikirekuruga omumbanju nyingi za abantu, nikwo kihwereabaana kumanya bimwe ahabirikubakwataho n’oburugobwaabo.

3.8 EBITEKYEREZO EBIHIKIRE EBYOKUKORA EKYEIJUSYOEKITABO KYA BURI MWANA?

Buri omwana nayenda ekyeijutsyo kye ahabwe kwonkaeki nikitwara obwire n’esente nyingi. Abazaire abahandikireebyaijutsyo byaburi mwaana nibakuhabura bati:

♦ Obanze ohandiikye ebintu ebirikukwata ahakabyoona,nka ebyafaayo bye eka, oruganda, iweokuwakuzire, okufuruka kwe eka namataagigeka. Ebi byona nobasa kubihandiika bwanyimaokorere buri mwana ekitabo ekye.

♦ Reero ohandikire buri mwana ebikumukwatahonka obuyazarwa, enkura ye, ebyarikwenda nebyarik-wanga, okuyayegire n’amashomero aguyayegyeiremunebiyarabiremu kukura.

♦ Bwanyima ohandikye omu bugufu ebiri kukwataaha baana aboojo n’abaishiki byoona.

♦ Abaana kubakuba batari b’omushaija omwekihikire kubagambira ba ishebo namaka agandiagubaine obuzaare nago. Handikira burimwaana ekihandiko eki omubugufu.

♦ Okuta ebishushani omu kyeijutsyo kigumireahabwokuba nikyetenga esente nyinginkw’okwosyamu ebishushani omukyomabwanyima obibambe omukitabo kyaburi mwana.

5

3. Ebihaburo Byokukora EkyeiJjusyo Kyawe. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

3.9 EKITABO KYEKA YOONA KUKORESA HAMWE.Kuwakuremwa kukorera buri mwana ekitabo kye,nobaasa kukora kimwe kyonka. Sharamu nohaorakibiikye kandi ohereze buri mwaana ekihandikokirikumanyisa ahukibikire.

3.10 NKOKU ORABIKEGYE EKYIJUTSYO.Ekyeijutsyo nikija kushomwa emirundi mingi nyentsya,nahabwekyo empampura nanebishushani nibitekwakurindwa gye. Ebi nebiwakubasa kukora:

♦ Gyezaho kuhandikisa akacumu karungikatarikusanguka.

♦ Handika aha rupapura rugumire ninga.

♦ Akakadi kakye aku orikufumura okatamuakagoye.

♦ Nikirungi kuta buri rupapura omukishembesokirikurebererwamu reero okazita omumugoye.

♦ Ogundi muringo, n’obaasa kuhandiika omukitabokine ekipampagari kigumire. Kwo orahandiikyeomukitabo, yijuka okusigamu emyanya obundikuwakugirira ebindi ebi waijuka.

♦ Yaaba okozeza ekitabo ninga empapurazikomire aha mugoye ninga empata, kozesaerangi zitarikushushana kworeka ebirikukwataahari buri omwe. Ninga shaba abaana kwekoreraebishembeso by’erangi zitarikushushana.

♦ Reeba ngu ekitabo kyawe kihandiikirwe gyeobutashishwa njura nari enkyebebe. Nobaasakukibiika omumucebe nari omu shanduukoy’ekyooma.

♦ Rebeka ngu abaana n’abanyabuzaare na’boorozibamanya ahu ekitabo kye ekyijutsyo kibikirwe.

3.11 OKUTANDIIKA KUHANDIIKA.Otakatandikire kuhandiika banza oyebuuze ebi:

♦ EKITABO EKI NEKYOHA? Nihendwa ekitabokimwe kye eka ninga burimwana nayetanga ekye?

♦ NOOHA ORAHANDIKE EKITABO? Omurimoogwo noija kugukora wenka? Ninga abeeka, nariabanywani bawe nibaija kukuhwera?

♦ ABAANA BAKUZIRE KUKUHWERA? Kuhakubahariho omugisha gw’okukuhwera kukoraekyeijutsyo, kikakuyamba kubagambira ebintubyingi.

♦ ABAANA BAAWE BABA BARI BATO MUNONGA,Nibigambo ki ebiwakwejunisa baketegyereza?Nobaasa kuhandika ekitabo baije bakishome omumyaka mikye erije?

♦ KUWAKUBA OTAARI MUZAIRE kwonkanohandikira amafuzi ninga abaana abatakirinabazaire baabo, Nooha orikubaasa kutungaamazima n’ebirikukwata ahari buri mwaana.

♦ AMAKURU AGOTUNGIRE GAHIKIRE? Ekitabokukyakuba nikihandikwa abantu bingi (nkaabazaire bombi na abanyabuzare), nikikurukwikirizana aha mazima, ebiro nebindiebyabaireho.

6

3. Ebihaburo Byokukora Ekyeijsyo Kyawe. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

Ekicweka eki nikikuhereza ebitekateko ebirakuhwerekukora ebindi bicweka omu kyeijutsyo kyawe.

Nobaasa kwihamu ebyotarikwenda otemu ebyorikwendakukuyamba.

4.1 ORUPAPURA ORWOKUBANZA.Aharupapura oru, ohandikeho omutwe gwebigambonekibirikushoborora:

♦ Ekitabo eki nekya…………….♦ Ekitabo kihandikirwe ……………………

(Nyina? Ishe ? Omworozi? )♦ Ekiro n’omwanya ogu ekitabo kihandiikirwemu.

4.2 EBYAFAAYO BY’EKA YEITU.Kuwakutandika kuhandika, ori kushoborora ebikwatsireahaka n’ebyabaireho omubugufu, kikayamba abaanakwetegyereza ebiri omu ekyeijutsyo. Omukuhandika,yoreka ebiro n’enshonga ahabwaki haabireho empindahidukaomuby’amagara ganyu, eky’okureberaho nka ekakuyakuba yarugire omukyaro akaza omutauni ningaeihanga erindi,yoreka nkahi eka aherikutura abwahati.

4.3 EBIKWATSIRE AHA BANTU BE’KA YAITU. Handika orukarara rwa abantu boona ab’eka, orikworekaamaziina gaabo goona, ebiro ebibazarirweho n’emyanyaeibarikuraramu. Eki nikibasa kuhwera abaana kwijukaabantu bomugasho nobu bakuba batakituura nabo naribafiire. Ebi nibimwe aha bitekateko byokubaasa kugam-baho:

♦ Ahari imwe (abazaire narishi aboroozi)♦ Ahari aboojo na’baishiki (kubakuba batari ba ishe

omwe, kishemerire kwetegyerezibwa kikayamban’abaana kumanya obuzaare obubaine).

♦ Ahabanyabuzaare be kitobobo nabandi bantuabarikutura omuka egyo.

♦ Kuhakuba harimu omwaana nari omunyabuzareowafiire, nobaasa nawe kuhandika amaziina ge,obuyafa nahu bamuziikire okwenda ngu ataryeba.

4.4 OBUTUURO BWE’KA. Otwire omukyaro nabanyabuzare, nari nabanywani egimyaka yoona? Ningashi okafuruka waza ahandi?Shobororera ebirikukwata ahorikutuura oku harikushusha,hariho embuga, nihaihi na katare, neiramizo, nibintukiebihingwa ebiriho? Nobaasa kukozesa ekishushani kwijutsyaabaana baawe obutuuro bwawe okuburikusha. kuwakubawagire omutauni ninga eihanga erindi, n’ekyomugashokumanyisa abaana omwanya ogu orikweta omuka buzima.

4.5 EBYENYIKIRIZA YAITU NEBINTU EBI TURIKWIKIRIRIZAMU.Abaana baaba bakiri bato munonga,nekyomugashokubashobororera ebintu ebimurikwikiririzamu. Nobaasakubagambira ediini yaawe, eiramizo n’eiziina ry’orikwebemberaagyo diini. yongyera obagambire yaaba babatizibwe naribayetabire omumikoro ekwatirine ne nyikiriza yaabo.Nekyomugasho kubiika ebipapura byenyikiriza omwanyaogworikubiikamu ebindi bipapura byomuhendo.

4.6 EMITWARIZE YAKARE NEBINDI BINTU BYOMUHENDO BY’EKA.

Nikibaasa kubaaho abaana barugye ahabazaire nariabanyabuzare (ahabweshonga z’okurwara ninga ebindibizibu), nahabwekyo abaana baine okukura nibamanyaebiragiro nemitwarize y’eka noruganda rwabo.Ekicwekaeki nikikuha omugisha kuhandika aha micwe nemitwarizeye nganda za ishebo na nyinabo. Nobaasa kuhandiikaahari ebi:

♦ Ebirikukorwa hazaarwa omwaana omuka♦ Nkoku baronda amaziina gabaana. ♦ Ebyobuhangwa omumubikwatirine nemishogoyo,

okusiguura hamwe nokushwera.♦ Eifubo nokureberera abantu abakuzire omurugan-

da rwabo.♦ Emitwarize y’okuziika n’okwijuka abo abafiire.

4.7 EBIKWATSIRE AHARI BURI MWAANA.Ebi nibishangwa omumpapura erizikukurataho kandizishemereire kuhandikirwa buri mwana.

4.8 OKUZAARWA KWE.Eki nikyoreka omwana obuyazaarwa, handika eby’orikwijukabyoona ebikwatiraine n’obu yazaarwa, nka owabire ariho,omwaana akaba nashusha ki kandi naremeera ata? Akakorakikuyaziirwe nebindi? Kuwakuba oine ebishushani nari owabiireariho bikuyamba munonga .Kuwakuba oteine ebi nobaasakuronda ebishushani bya abaana omumpapura za makurubikuyamba kworeka omwaana okuyabire nashushana.

4.9 OKUYATUNGIIRE EIZIINA RYE. Abaana boona nibenda bamanye oku amaziinaagubabesire garonzirwe, nari agabagyenzi baabo.Nibagyezaho kusherura ekya amaziina ago garikumanyisaomungada zaabo, nokumanya oba babatizibwe naribayetsire eiziina? Kandi abeema baabo nibo baahi?

4.10 OBUYABIIRE AKIRI OMWANA.Shoborora emyaka yokubanza y’omwaana. Akariramunonga?, akaba abyama nari? Akaba akunda kugumananyina nari shi akororwa banyanya ,nari nyinenkuruobwe nyina agiire kukora? Akarwaraguzibwa akiri muto?Omwaana akaba nashusha oha? Kuyatandiikire kugyenda,akaba nakunda by’okuryaki? Kandi ebyokuzanisa?Obaasa kutamu ekishushani omu kyeijutsyo kuhweraomwaana kumanya okuyakuzire.

4.11 OMURUNDI GWE KUBANZA.Hoona noyijuka ryari obwogwo mwaana yatandiikaokugyenda, obuyagamba ekigambo ky’okumbanzan’ebigambo ebiyagambire? Omurundi gw’okubaza kurugaahari nyina, obuyaza aheishomero, omwirwariro narikutayayira nyinenkuru akashushaki? Okabasa otakumuhumuriza?

7

4. Empapura Eziri Omukitabo Kyekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

4.12 OKUSHOMA NOKUKURA KWE.Gyezaho kukuratira okukura kw’omwaana waawe kurugaomubuto n’okuhika hati. Abaana baawe kubakubabayegire, gamba aha mashomero gaabo, abashomesa abubabaire nibakunda (nari nibatina) na banywani baabomunonga. Yunifoomu yeishomero ekaba neshushaki?Amashomo agubabaire nibakoragye(ninga kubi) nigahi?Hariho ebintu byomuhendo nka, emizaano, okuzina,ebyemipiira ebyabaire biri ahaishomero ningaomumwanya ogwo? Hoona oine ekishushani kyiyaterizeahaishomero ninga akacweka ka yunifoomu aharupapuraoru?

4.13 EBIYABAIRE OKUNDA NEBIYAKOZIRE. Handika ebintu byoona ebyo mwaana waawe yabaireakunda, nka okuvuga akaziga, okutunga obume, okurundanaobufundikizo byecupa, kweshongora omwiramizo, kuzaomubibiina byeminyeto. Otakayebwa kugamba emiringoeyiyarabiremu abeka ye nabataahi, nka okureta abaana,kutaha amaizi ninga okutemurura omumbuga. Nobaasanokugamba ahabintu ebi omwaana yabaire nakundamunonga nka eby’okurya ebiyabaire nakunda kurya,tiimu yomupiira n’abeshongozi ababaire bamushemezakandi shi ebyo ebiyabaire ayanga, okwimuka kare,okuriisa, okuteeka, narishi okukora omurimo oguyabaireayanga ahaishomero.

4.14 EBIRI KUKUMWIJUSYA EBYARIKUKUNDA. Noijuka ki ahamwaana nka ebigambo abiyabiire agambahaaza birikushetsya arikwega kugamba? kuyabaire agyeza-ho kukiriza ebitahiso by’amaizi birikumuremerera?Okusherura omuhanda omukishaka? Akaba ari omuyombininga omuhunami omuka yoona ebyeijutsyo byaawenibibaasa kuba ebyenaku nari eby’okushemererwa.Byoona nkoku barabihandikye nibimanyisa kihangoahamwaana waawe.

4.15 AMATSIKO AGOOMWINEMU NYENSYA. Ogu nigwe mwanya ogworahandikiremu ebyorikutekatekaomwaana waawe kuba omubwire bwomumaisho nokwarijekuba nakora yaaba akuzire. Nobaasa kumuha obuhabuzioburikukwata ahamagara, omugasho gw’eishomerookusherura emihanda mirungi yokutungamu esente,nokuba omuzaire murungi orikufayo. Nobaasakumuhabura abaarayesigye, n’okwerwanaho ebikwatirineneby’enyikiriza nebyashemereire kutunga. Nobaasanokuraama ahabintu ebyorikwenda omwaana kwakorayakura, nka obutagyema omwaana womwishiki kushwerwaakiri muto nari omwaana w’omwojo obutazaara abaanabatarikubaasa kworora omwaana we nabaasa kukuratiraobuhabuzi obwo, kwonka ijuka ngu omunsi harimu ebizibubingi mbwenu abaana otabaha amaremesa. Harihoebindi ebyotakayehara kubaho.

4.16 ABANTU AB’OMUGASHO OMUMAGARA GYE. Omubugufu gambira abantu abamwinire omugasho,nka abanyabuzare, aborozi ,abema be omudiini,abataahi abarungi, abashomesa be, mukuru we’byamagarana bandi bantu abashemerire kuba nibamanya gyeomwaana ogu kandi barikubaasa kumuha obuhwezinobuhabuzi nyentsya.

4.17 EBIRI KUKWATA AHABYAMAGARA GE. Handiika omubugufu ebiri kukwata ahamagaragomwaana. Otemu endwara ze zenyima, obuhutaobuyatungiire ne nyanga magara ezayine garukaogambe ahandwara eziri omushagama eziri kubaasakwita abanyabuzaare nka siko sero. Muhe amaziinaga abashaho na amatambiro ahuwatambiise omwaanaogwo reero kimuyambe kutunga ebindi ebyarikwetengakwemanyaho. Ebipapura bya eirwariro otaribitaomukyeijusyo kureka obibiike gye.

4.18 EBIKWATIRINE NA’BAZAIRE.Abaana banyu nibetenga kumanya ebirungi ebyabaireahabazaire bombi, kubakuba obundi batwairwe kanditibarabasize kuhandika emishororongo egi. nikimanyisangu obwe baryabimanyira omubanyaruganda narishiabataahi bekyanga ekyo. Abanyaruganda obwo baryaijakumanya ekigyendererwa ky’ogwo owababuuza. Nobubyona ebirikwendwa bitatungirwe hatariho nobuhakubaebishushani, nabwe nekyomugasho, kuhandiika ebyoebiwatungaho. Okworeka oku amagara gabazaireb’omwaana nkoku gabaire gari. Ebyo byona omuhandiikiwekitabo kye ekyijutsyo aratungire, oijukye ngu nebyobikye ebiwakuba watungaho, nibyaija kuyambanyentsya abaana kwemanya narishi kwetegyereza

4.19 EBIRIKUKWATA AHARI NYINABO.Emishorongo erikwija, neyokuhandikirwa ahari burimwaana.nobuhakuba ngu buri mwana aine Ishe, ninganyina, buri mwana nayenda kumanya ebikwatirine nanyina nari ishe, nahuyakuriire.

4.20 EBIRIKUKWATA AHARI NYIN. Tandika hamwe nebi:

♦ Amazina gaawe omubwijwire, Eihanga ryawe,oruganda rwawe,nangwa nabanyabuzaare baawe.

♦ Eizoba eri wazarirwemu, nahu wazarirwe.♦ Kworabe watungireho amaka, yoreka ekiro n’obwire,

nomwanya oguwagatungiremu.♦ Yoreka obwahati ohorikutuura.

Ebyo byona obihandikye otarikubugutana, nobasakuhandika nka “kunabugaine………………” na sho.Kuwamubugaine ogwokubanza, okaba nomutekatekahoki? Kandi ekyakuratsireho nikyiha?

8

4. Empapura Eziri Omukitabo Kyekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

4.21 NYINA OMUBWERERE BWE. Abaana nibetenga kumanya omunyeto gwawekuwakuba wakuriire omumwanya nari ekyangakitari kyaawe, shoborora emitwarize nemicwe.

4.22 OKUKURA KWA NYINABO NA MAGARA GE OKUYAKUZIRE.

Oine omuringo gwona ogu watendekirwe obuwaheza emishomo yawe? Nogukoresa? nari amagaragawe gona ogamariire omukureberera abaana namaka? Okaba oine kyetengoki? Kandi ekyakuremeiseniki? Nari ku orabe wakihikirize okatwaza ota?

4.23 EBIRI KUSHEMEZA NYINABO NEBYOKUKORA EBY OMUTANO.

Hanuya oine kuhandiika eby’orikukunda kukoraomubwire obworikuba ori omubwire bwaawe (ba nyinamaka, nabo nibaba baine obwire bwaabo) oineekyorikuyamba ahakyanga kyawe , ishomero nari eiramizo?ori omukiibina kyona kyabayeheireyo nka NACWOLA?Abantu bo nibakumanyahoki ekyomugasho, oinehokiekirikweshusha kyonka? nobasa kweshongora ningakuzanira hamwe nabandi? Nari kushaba eshaarazokuhabura nari kubagumya gumya, kubyara emiti nariebimuri nekigyendererwa kyokwijukiraho ebyobuhangwa.

4.24 EBIRIKUKWATA AHAMAGAARA GE. Nobasa kwenda kuhandika ahari Noburi ningashi obwireobundi obu abanyu boona baterine hamwe, ebyeshongoroningashi emyoga eyiwayegire ahamashomero; enteka eyinyokwenkunkuru yakwegise obwo okwate ahari ebyoebirikukugwisa kubi, abebyobutegyeki abatarikuhikirizaebibarikuraganisa kukora, abaana abaine obujogano nariobukuutu. Amatungo agarikuhenda engo gakashishaemisiri, Abatuze abaire engabo barikutahataha omu nahonga zanyu zomuka nemirimo yawe.

4.25 EBYORIKWIZUKA EBYOMUTANO. Tekateka oijukye obwire bumwe na bumwe obu wabire oriomuri bugwagye nobu wakuba wasemezibweho akakye,nakwo nikingana noku wakuba wazariremu omwanaekyokureberaho nkoku enkoko eyakira amahuri gayo.Nikingana nkoku wazaguize okuheza emishomo yaawe.Aha nabazaire abandi nibahandika nobwire obubabairebaine oburemezi kandi nkokubabasize kusingura.

4.26 ENYIKIRIZA NEMITEKATEKYERE YA NYINABO.Nikiza kuyamba abaana baawe okwetegyerezanokukutekamu ekitinisa ahabworugyero rwamagaragawe. Obashobororere ebyo ebikubaasise kuba ekyoriobwahati ekyi tikirikukwata aha nyikiriza yediiniyonka baitu handiika aha bashomesa bawe beishomero,bakuru bawe, abanyabuzare, naabo boona abakuhikirire kuhika omumagara ogorimu. Abamweabazaire nibahandika aha bwobuhangwa nemicweyaabo eyibarikwenda abaana baabo bakuratire abandibahandika ebyevugo nari ebyeshongoro, abantuabuwakuzire nabo, shoborora okakurira omukyaroninga omururenbo. Amaka ganyu gakaba nigashishaki?Embuga yanyu ekaba eshushana eta, mukaba mwinematungo ki? Hariho ababaire nibatura nimwe nkabanyanyoko ninga barumuna baawe , bashwenkuru,iwe omuka egyo okaba okoraki? kurera barumunabawe? kutaha amaizi? Ninga okaba oyamba omukuteeka.Okashoma? nimashomo ki aguwabaire okunda narishiebyabaire bikutama? okaba oyeshongora? nari handiikaebyabaire bikushemeza omumuringo gutari gumwe nagumwe. Oine emizano eyiwabaire ozana? Okabahoomu bibina byeminyeto? otagira enshoni kuhandiikaebiwarabiremu omukunyeta kwawe.

4.27 AMAGARA GA NYINABO. Ohandike ebirikukwata aha magara gawe, abaana babasekugamanyira kiime nebihiikire. Tekamu oburwaire bwawenahu bwakomokire .bwaba buri oburwaire bwakarondokuwakwenda kushoborera ebirikukirayo. Handiikaebaruha endijo kwebnda kwetegyeresa handiikanabashaaho na matambiriro agokukira kutambisizamu.Abaana bawe babase tukunga ebyokukiraho kubaribabatungire oburemezi nibwo bumwe.

4.28 AMAGARA GA NYINABO OBWAHATI. Nekyomuhendo kushobororere amagara gawe agakaireaka. Yaba habaireho okufa narishi okwahukana. Waba oriomwe, nobasa kushobororerera nkoku obasize kubaho.kuwakuba watungire omuhumuriza wawe, nabwoshobororera nkoku amagara gawe gahindukiire kandinkoku abasize kugahikamu otyo.

9

4. Empapura Eziri Omukitabo Kyekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

4.29 EBIRIKUKWATA AHARI ISHEBO.Emishororo erikukurataho eshemereire kuba nehandikwaishe wabaana abo. Kuyakuba atariho obundi yafiire,nyinabo ningashi omuntu wena owomuka egyo nabasakuhereza amakuru agarikumara. Abaana kubakuba beineishebo omwe, handika bwanyima buri omwe afune kopi eye.

4.30 EBIRIKUKWATA AHARI ISHEBO. Tandika nokuhandika ebi:

♦ Amazina ge goona omubwijwire.♦ Ekiro n’okwezi obuyazarwa, na’huyazarirwe.♦ Kuwakuba washwire omukazi aine abandi baana

batari bawe. Hereza obwire obwo nomwanya ogwo.♦ Handika ahorikutuura obwahati.

Twara obwire bwawe kuhandika ebirikukukwataho, kandiohandike nkoku wabugaine nyina womwana wawe ogwo.Nkokuwakirebire, nokumwahendeire, ahumwatwirekuhitsya nomuzaara omwana ogwo.

4.31 OBU ISHE YABAIRE AKIRI OMWANA. Abaana bawe nibakunda kumanya eka eyiwakuriremu, kuorabe wakurire omumyanya nyingi, oshobororereemitwarize yabantu abuwakuriremu. Yoreka byonaebiwakuzire bikwetoriire nke bihingwa, amatungo, beinesho, ananyabuzare nabandi, yoreka ebiwabasize kwega aha-bantu nkabo, nimurimo ki oguwabaire okora.

4.32 ORUNYETO RWA ISHE, OKUKURA KWE NAHU AKURIRE.

Handika waba wagire omwishomero, nimashomo kiaguwabaire nokunda narishi orikwanga? Okaba okundakushemezibwa ki? Okaba oyeshongora, ozana emizano,

okaba oza omu bibiina nkobusikautu. Abana baawenibakunda kureba ebirabo ebiwatungire omuri ebyo.Shobororera ebye’myoga eyiwayegire waheza okushoma,yoreka obuhaangu bwawe nemirimo eyorikukora.Nokorera ahaka ninga nokozesibwa? Yoreka ebiwagyen-dereire kutunga nano okuwabatsize kubihikaho.

4.33 EBIRI KUSHEMEZA ISHEBO NEBWOKUKORAEBYOMUTANO.

Ahamwanya ogu handika ebyorikukira kukora omubwireobwawe, Nimyoga ki eyiwagyeire kuruga ahabazaire bawe?Kandi nibwengyeki obuwakwenzire kuhereza abaanaabozaire. Abantu nibakurebahoki ekyomutano aharibo.Noyetaba omumikoro yabaturagye, omumaramizo. Ningashinokuratira ebyemizano ebindi?

4.34 EBI ISHEBO AKUNDA NARI BIMUGWISA KUBI. Nobasa kwijukiriza ahabiro bikuru obu habaire harihoemizaano, ebyokurya birungi, namashemererwa gonka,Ronda na ebindi ebirikukushemeza. Bwanyima ohandikenabwe ebyo ebirikukugwiasa kubi obwo oteremuabanyabutegyeki abatarikuhikiriza endagano zabo,abanyagi, abana abatarikuhurira bazaire baabo, amatungoagarikukwonera emisiri, aborugamo abarikukugambiuranokutahataha omumirimo ye’ka yanyu,

4.35 EBYEIJUTSYO EBYOMUTANO. Tekataka ahari ebiro byona ebyakuhikireho bikatuta“omunsi endijo” wenka.okutandikiira kimwe ahari ebyoebyakushemize obwe noshemererwa naruzaro yaawe.Oyijuikye nobuhakuba bukye bukye ahabwokubanibigarukirira nebyo ebihango ebyakuhikireho omuringonkoku omwana wawe yasigire obusiigo bukakura akahikaahakushoroma, nigubasa kwingana nkoku murikuijukaaha bugyenyi bwomwe omunju egyo.

4.36 SHO EBYAKUKUNDA NARI EBIMUGWISA KUBI. Ebirikukwata aha bitekateko byishe aha magara hamwenokwikyiriza omu dini Eki nikyija kuyamba abaana bawekwetegyereza iwe oki orikugyezaho kubashomesa ahambera ahabiri kukwata ahabikuyambire kuhika ahori hati.nebetekoteko ebirabase kubarabya omu mikurire yabo.Eki tikye dini yonka, kwonka yijuka abakuherizeekyokurebaraho kirungy, nka abakuru omukika,abashomesa, ba nyokwekuru, nabashenkuru hamwenabandi ahakuyambire okukuhana nokukuhabura. Ahanotandika kushobororera omwana aha birikukwata ahariburikintu, enbyobu kuzi omwihanga, aha bashasho abekinyankore, narishi abaraguzi, hamwa nahabindiebirikukuyamba okukuza gye abaana bawe. Ebitekatekobyawe, hamwe nabyona ebyorabiremu hamwe nebigamboebya magyezi nibija kuyamba omwana wawe omu mwakaeyomisho.

10

4. Empapura Eziri Omukitabo Kyekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

4.37 AMAGARA GA ISHEAha noija kuhandiika ebirikukwata aha magara gawe,abaana bawe bamanye ebyamagara gawe, kuhakubaharimu okurwara, Oshoborore nahu oburwaire obwobwakomokire. Nobasa kuba noyenda kuhandiikira kimwebyoona kubimarayo, kyabasika handika aharubajuebaruha erikworeka na’bashaho nari amarwariroagoraragwizemu. Ekyo nikiza kuhwera abaana.nyentsyakuharibaho ekiriba nikyetagisa. Nikikuru munongakumanyisa abaana baawe kuhakuba harimu oburwaireobukukiira kurwarwa abomurunda rwanyu nk’ensimbu,nezindi ndwara.

4.38 AMAGARA GA ISHE OBWAHATI. Nekyomuhendo kushoborora omuringo ogworimuobwahati, ekyo nikiza kuyamba abaana bawe kumanyaahabwaki kiri nkoku kiri obwahati? Kandi nokwetegyerezaahabwaki obwahati muri nkoku muri.

11

4. Empapura Eziri Omukitabo Kyekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

Omukacweka akahamuheru, niho oine kutandikira ebyoebyotabatsize kuhandika omukitabo kye ekyeijutsyo.

Eki nikikuhaririza okutereza amaziina g’abantu,nemyanya ebiwahandikire omungingo ezabandize hamwenendagiriro nomuti ogurikworeka abanyabuzare banyu.Obwe abaana bawe baije betegyereze nkoku barikwetanaomubuzare nokumanya abo aboruganda rwabo ahibashe-bukire, nahibarugire.

5.1 AMAZIINA N’ENDAGIRIRO BYANTU, ABU ABAANA BASHEMEREIRE KUMANYA..

Nekyomuhendo munonga ahabaana obutaburabura, ahatekaho orunyiriri rwamaziina nendagiriro byabantu abubashemerire kutorera hamwe nabo:

♦ Baine ishebo na nyinabo, nabanyabuzare boonaabahaihi.

♦ Abakuru omuruganda ♦ Abaturagye bahakyaro kyanyu, nabarikukurira

amaramizo.♦ Ebitongore ebiri kuhabura no’kuhumuriza.♦ Abanyamikago n’abataahi ahamwanya gwanyu

abesigwa.

5.2 EBIRO BYOKWEZI NEBIKWATIRINE NEBYO EBINDI EBYABAHIKIREHO, EBIKURU HAMWE NA BANTU ABANDI.

Kandi omu nobaasa kuhandikamu ebi:

♦ Karenda kworeka obu omunyabuzareyafa,nabanyamikago kandi nahubaziikirwe.

♦ Ebikwatiraine naha maka, nokushanga nkokuhabiremu okutaana.

♦ Endagiro yabanyabuzare,nabanyamikagoabarikutuura seeri yamayanja abazaahire.

♦ Nebindi byoona ebikuru ebyine kutebwaomukitabo kyekyeijutsyo.

5.3 ENDAGIRIRO Z’ENSI YAWE N’AMAHANGA AGANDI.Nobasa kukozesa endagiriro okworeka engyendoezarabirwemu abanyabuzare batari bamwe nabamwe, ahubazariirwe, ahubatabarukiire, ahubatwiire kandi nahubagwire bakaziikwa.

5.4 OBUZARE NKOKU BURI.Abaana bawe baba nibaburabura, baba nibabuuzibwa ahabantu abandi, batarikumanya abanyabuzare baboabahikire, ekihandiiko kirungi nikyoreka obushandukobwabanyabuzare amaziina gabo abarihaihi. Eki nikijakuhwera abaana kumanya kurungi bakuru babo nabaishenkuru, kandi nokumanya akakwate kubaine nabataahi babo baba batarazirwe ishe omwe narishi nyinaomwe. Banyinento narishi ba nyinarumi, ba, ishenkazinari ba ishento.

Abantu abandi nibahandika aha mpapura mpangoahabwokuba baine byingi ebi barikumanya ahabanyabuzarebaabo, obundi oshanga ngu baine abanyabuzaare bingiabatarikubasa kuba nibaza omubushanduko obwo. Kyonaekyorikubasa kumanyisa abaana, nobukyakuba kikye narikihango nikiza kuhwera abaana abo kumanyana.

5.5 OMUTI GW’OMUYEMBE.Omuti gwomuyembe gurikworeka abanyabuzareniguhereza omuzaire omwanya gwo’kuhandikamu amazinagabantu abari hihi nabaana. Aba nibabasa kuba bariabanyaruganda, abanyamikago nari abataahi. Abazaireabandi nibabasa kuta ebishushani byabo bantu ahamutigwomuyembe ogwo, kandi nabo noshanga abaananibaronda ebishushani ninga nibasiiga ebishushani obwobarikubibamba omu muti gwomuyembe gurikworekaabanyabuzare babo.

5.6 EBIHANDIIKO NEBIBIIKIRWE EBIRIKUKUKWATAHO BYO NIBISHANGWA NKAHI?

Ekitabo kyekyeijutsyo tikiri kirungi kuhandikwamu ebintuebyo, nari ebindi bintu bitari bimwe nabimwe.Oshemereire kutunga ogundi mwanya gwehereireorikuhandika, nari obibitsye omuntu omwesigwaorikubasa kureberera ebintu ebyo ebirikukwataho. Nariebyobugaiga bwanyu okuhitsya ahabaana banyu bakuzirekwetegyereza kandi barikubasa kubyerindira.

Ahu orikubasa kubitsya ebintu nkebi ninko’womukuruomuruganda, omubanka, omubamateeka, omwebembeziwekyanga narishi w’ediini, omubitongore byokuhaburano’kuhumuriza nari nobuyakuba omunyamukagoorikwesigwa.

12

5. Ebyoyine Kumanya Ebikuru. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

IWE

Nikikuru munonga kuhandiika omushororongogwebyobugaiga bwawe kandi ogwo owuwabibitsyamukakora endagaano erikworeka amaziina nkoku yabitunga, obwo na baana babase kumanya ahubibikirwen’ogwe obibikire.

Ebihandiko ebikuru bishemereire kuba harimu ebi:♦ Ebaruha yo’buzarwa nari ezokubatirizibwaho.

♦ Ebaruha yo kugaitwa (nobuhakuba habairehookwangana).

♦ Ebitabo bwokuragurizaho harimu nebipandeby’okugyemeraho.

♦ Oburagwa oburikworeka engabiramu yebyobugaigabwawe.

♦ Ebihandiko birikworeka nooha araije kurebereraabaana nyentsya

♦ Ebitabo ebirikukwikirizisa kugyenda omumahangaagandi n’ebihandiiko ebirikworeka oburugobw’eihanga ryawe.

♦ Ebaruha ezirikworeka okufa.

5.7 NOHA ORAIJE KURINDA EKITABO KYE EKYEIJUTSO KUHITSYA ABAANA ABO BARYETENGA AMAKUURU AGO?

Ekyokureberaho kuhakuba abaana bari baato munonga,ningashi obundi barikutuura omwihanga erindi, Imwe(abazaire nari ogwo awandikire ekyeijutsyo) nimubasakuronda omwanya guhikire kukibiikamu kurungi kuhitsyaobu kiryetagisa kukihereza abo baana. Notekwakutekateka gye ahari ogwo muntu kandi nokuhamyaobwesigye obwomwineho.Nabasa kuba omunyabuzarewabuziima, Mukuru wabo, omuhereza omu iramizo ryaaweninga obubantu omwesigwa omu kyanga kyawe.

Otakashaziremu noha ogwo, oshemereire kwebuzaebibuzo ebi:

♦ Nokyenda ngu ogu muntu nari ekibiina ekyo,kumanya byoona ebirikukwata ahaka yanyu.Nabyoona ebihandikirwe omukitabo kye ekyeijutsyoekyo.

♦ Ogu muntu nari ekibiina eki, naja kuba arihoobwire obu abaana abo baryetenga amakuuru ago.

♦ Ogu muntu nari ekibiina eki, namanya bwingiahaka kugira ngu nabasa kugarukamu ebibuuzoebikwatirine ne’ka yanyuomubwiire kukiryetagisa.

Kworaheze kusharamu ogwo muntu, reeba ngu:♦ Ekitabo kye ekyeijutsyo ( nebindi bihandiko

nobuhakuba hariho ebindi bintu ebirikugyederaho)byashebwa kurungi kandi wabihandikaho kurungiamaziina, ebiiro byobuzarwa, nahu abaana abobarikushangwa.

♦ Orebekye ngu wahereza ogwo muntu owakubanareberera abo baana ekihandiko kirikworeka ahuwabitsya ekyo kyeijutsyo.

13

5. EbyoyIine Kumanya Ebikuru BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

Ku wakuba nobasa ekyoma ekirikwokyesamu empapura(Photocopy) nobasa kwogyesamu empapura ezirikukurataho.

6.1. ORUPAPURA RWO’KWANJURIRA.Aharupapura oru, niruteebwa omumaisho gekitaabo ekyeekyeijutsyo, Nobasa kuhandika nokukitoona nkokuorakunde kwonka rebeka ngu wataaho amaziina nekishushanikyogwo mwana owuwakihandikira.

6.2. ORUPAPURA ORURIKWOREKA EBIHANDIKIIREMU. Kwenda obutashisha empapura zaawe, nobasa kuhandikaahampapura 3, waheza nobasa kubaganisamu omubicweka,ogume nobibamba aha mpapura ezitebekanisibweomukitabo kyawe kyekyeijutsyo.

NINGANobasa kutoona kurungi orupapura oru nomukonogwawe orikworeka ebihadikirwe omu kitabo ekyo.

NINGANikirungi nabwe kworeka ebihandikirwe kworeka gyeebiriimu.

6.3. ENDAGIRIRO. Ekigyendererwaha hanu nokworeka ahu abanyabuzaarebakomokiire kandi nahu bari obwahati. Abanyabuzaarebanyu kubakuba bagyenzire omwanya muringwa, nikirun-gi kuhandika orikushobororera emyanya nengyendoezibarabiremu aha ndagiriro egyo.

Oijukye ngu: Ekyeijutsyo kyokubanza kikakorwaahabwa amaka agari omu Uganda, nahabwekyo kiine

endagiriro eza Uganda hamwe na burugwa izooba yaAfrica. Kuwakushanga otaine endagiriro yeihanga ryawe,manyisa Rory ninga muhandikire orikurabira aha internetemail [email protected] ninga ahamukuutugwa internet nabwo ogwa

www.memorybooks.org.uk/contact-memory-booksnaija kukuhwera kutunga ekyo kyona ekyorikwetagisa.

6.4. EMIITI NINKE EKYOKWOREKA ABANYABUZARE. Hariho emiringo ebiri eyiwakutoranamu, nohasa kusiigaahabwa eka yaawe. Nikikuuru kworeka akakwatane akariomu baana baawe, abazaire, nabaishenkuru babo.Kuhakuba ngu eka egyo terikushobororokwa kurungi,ningashi eri mpango munonga,noyetenga kuhandika byin-gi orikushobororera nkoku omuti ogwo gurikukwata ahariburi omwe. Kyona eki orakore aha nikija kuhwera abaanabawe kumanya abo bantu, naho ahubashemereire.

6.5. OMUTI GWOMUYEMBE NARI OGWA APPO. Eki nikyoreka nkonku abanyabuzare bari, abanyamikagonabaturagye nabo baine omugasho muhango ahari abobaana baawe. Kyabasika korera buri mwana omuti ogwe.Abaana nikiza kubasemeza basiiga ninga babambaebishushani byabantu abubarikukunda omubijumabyomumiiti egyo. Ningashi waba oine ebishushani byabobantu, nobasa kubishara obibambe omumiti egyo niyoemwe.

15

6. Empapura Ezakukuyamba Kukora Ekitabo Kye Ekyeijutsyo. BOOKMEMORY

www.memorybooks.org.uk

EKITABOKYEKYEIJUTSO

Hati obwe noba waheza ekitabo kyekyeijutsyo, kwonka orugyero nirugumizamu…. Oba oryaho,iwe nabana baawe nimubasa kusharamu kuguma nimwongyeramu agandi makuru burijonkoku emyaka erikugyenda neyeyongyera.

Ekitabo Kyekyeijutsyo

eki nekya

.................................................................................................................

Ekitabo kyekyeijutsyo eki kihandikirwe................................................................................................................

Ebyafaayo Byeka Yaitu

Ebikwatirine Ne’ka Yaitu

Eka Yaitu

Enyikiriza Yaitu Kandi Nebyo Byona

Ebiturikwikiririzamu

Eby’obuhangwa Bwaitu Kandi Nebiro Turikujaguza

Okuzarwa Kwawe

Omuriingo Yayesirwe Eizina

Obu Wabaire Okiri Omwerere

Obuwabanza Ku...

Okushoma Kwawe Nokuwakuzire

Eby’orikukunda Hamwe Nemirimo Yaawe

Ebindikwijuka Ahari Iwe Bikakashemeza

www.memorybooks.org.uk

www.memorybooks.org.uk

Ebyorikwesiga Kutunga Omubiro Byo’mumaisho

Abantu Ab’Omugaso Omu Magara Gawe

Ebirikukwata Ahamagara Gaawe

Ebirikukwata Ahari Nyoko

Obu Nyoko Aba Ari Muto

Orunyeto Rwa Nyoko Noku Yakuzire

Ebiri Kushemeza Nyinabo Nebyokukora Ebyomutano

Nyoko Ebyarikukunda Nari Ebimugwisa Kubi

Ebi Nyoko Akira Kwijuka Byomutaano Ahari We

Enyikiriza Ya Nyoko Nahakuba Kwe

Ebikukwata Ahamagara Ga Nyoko

Amagara Agu Nyoko Arimu Obwahati

Ebirikukwata Ahari Sho Iwe

Obu Sho Aba Ari Muto

Orunyeto Rwa Sho Noku Yakuzire

Ebiri Kushemeza Ishebo Nebyokukora Ebyomutano

Sho Ebyakukunda Nari Ebimugwisa Kubi

Ebi Sho Akira Kwijuka Byomutaano Ahari We

Ebikukwata Ahamagara Ga Sho

Amagara Agu Sho Arimu Obwah

Amaziina n’Endagiriro z’Abantu Abaana

Be Baragirwe Okumanya

Ebiro Ebirikwijukwa no’Nukuzibwa Ebikatirine

Memikooro Hamwe Nabantu

Ebihandiiko Nebibiikirwe Ebirikukukwataho Byo

Nibishangwa Nkahi?

www.memorybooks.org.uk

Abantu Abaine Kihango

Bakozire Ahamagara Gawe

www.memorybooks.org.uk

IWE

OU

TIGUKWOREKA

EKA

IWE

BARUMUNA BAAWE/BANYANYOOKOBAINE SHO

BARUMUNA BAAWE/BANYANYOOKO

BEINE NYOOKO ABOOJO/BEINE NYOOKO ABAISHIKI

NYOKWENKUURU SHWENKUURUNYOKWENKUURUISHWENKUURU

BEINESHO ABOOJO/BEINESHO ABAISHIKI BAZAARA BAWE

NYOKOROOMINYOKOABANDI ABOBUZAARE

OWANYOOKOISHOABANDI BOBUZAARE

BWA ISHOBA ISHENKAZIBA ISHENTO NYOKWEENTO

www.memorybooks.org.uk

ISH

O

SHWENKUU

RU

NY

OK

WENKUURUISHWENKUU

RU

NY

OK

WENKUURU

NYOKWENKUURUZO SHWENKUURUZO

NYO

KW

EN

KU

UR

UZ

OS

HW

EN

KU

UR

UZO

NYOKWENKUURUZOSHWENKUURUZO

NYO

KW

EN

KU

UR

UZ

OS

HW

EN

KU

UR

UZO

NY

OK

OIWE

Omuti Gukworeka Eka

ya

..............................................................................................................

www.memorybooks.org.uk

www.memorybooks.org.uk

SUDANCHAD

NIGERIA

GHANACOTED'VOIRE

CAMEROON

GABONCONGO

EQUATORIALGUINEA

NIGER

LIBYA

TUNISIA

EGYPT

ALGERIA

MAURITANIA

MALI

CAMEROON

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

ETHIOPIA

KENYAUGANDA

TANZANIA

ZAMBIA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUEBOTSWANA

NAMIBIA

ANGOLA

MADAGASCAR

SOUTH AFRICA

DEMOCRATICREPUBLIC OF

CONGOBURUNDI

BENIN

LIBERIA

GUINEA

SENEGAL

GUINEABASSAU

GAMBIA

SIERRALEONE

TOGA

RWANDA

MALAWI

SOMALIREPUBLIC

ERITREA

MOROCCO

WESTERNSAHARA

MAP OF AFRICA

DJIBOUTI

www.memorybooks.org.uk

www.memorybooks.org.uk