EINHARD

YCIE KAROLA WIELKIEGO

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

WALAHFRID STRABO

(PROLOG DO YCIA KAROLA WIELKIEGO)

Nastpujce ycie i czyny znakomitego cesarza Ka- rola Wielkiego l napisa Einhard, m spord dworzan owego czasu godzien wielkiej chway nie tylko z powodu swej wiedzy, lecz rwnie dziki powszechnej uczci- woci swych obyczajw, ktry, jako e uczestniczy prawie we wszystkim, co opisa, umocni to wiadectwem prawdy.

Urodzony w kraju Frankw wschodnich w okrgu zwanym Maingau2, pierwsze podstawy jako dziecko otrzyma w opactwie fuldajskim w szkole w. Bonifa- cego mczennika3. Std bardziej dziki swoim szczegl- nym zdolnociom i pojtnoci, ktra zapowiadaa rzadk a przesawn jego wiedz, ni dziki swemu szlachet- nemu urodzeniu, cho wybornemu, zosta przysany

1 Prawdopodobny tytu oryginalny dziea, por. przypis l do tekstu.

2 Maingeuui Maingau, obejmujcy dolin Menu powyej Frankfurtu.

3 Opactwo w Fuldzie zaoone w 744 r. przez Sturma ucznia Bonifacego - Wynifritha, ktry je wybra jako miejsce wiecznego spoczynku (zm. 754), std opactwo i jego szko nazywano jego imieniem. Orodek ycia gospodarczego na drodze ku Moguncji, miejsce pielgrzymek i ognisko studiw.

przez Baugulfa, opata wspomnianego klasztoru4 na dwr Karola, ktry ze wszystkich krlw by najbardziej chciwy wyszukiwania uczonych i peen dbaoci o to, aby mogli oni z caym oddaniem zajmowa si filozofi. W ten sposb bowiem obszarowi powierzonego mu przez Boga krlestwa, pochmurnego i, jeli tak rzec mona, pozbawionego cakowicie wiata wiedzy, przy- wrci za spraw bo promieniowanie nieznane prawie dotd temu barbarzystwu. Dzi jednak z upadkiem nauk wiato mdroci, mniej cenione, coraz bardziej staje si rzadkoci.

Wymieniony przeto czowieczek, z postaci mao po- zorny5, tak sobie zdoby zasuenie saw na dworze Karola, mionika wiedzy, e midzy wszystkimi su- gami majestatu krlewskiego nie znalazby si nikt, ko- mu by chtniej ten najmdrzejszy i najpotniejszy krl swego czasu powierza tajemnice i kogo by dopuszcza do poufaoci. I susznie, poniewa nie tylko za czasw samego Karola, ale co godne wikszego podziwu, za ce- sarza Ludwika, gdy pastwem Frankw wstrzsay rne i czste burze, potrafi on dziki swej przedziwnej rw- nowadze i opiece boej ocali swe wietne imi, czsto naraone na zazdro innych, i uwolni si od nieuchron- nych niebezpieczestw6.

4 Opat 780-802 r. 6 W oryg. homuncio, z powodu swego maego wzrostu Einhard

bywa nazywany na dworze artobliwie Nardulus (od Einhardus, gra sowna z nardus nardowy olejek aromatyczny).

6 Zasuona pochwaa zmysu politycznego Einharda okazanego przeze w okresie przesilenia dynastycznego za Ludwika Pobonego.

To rzeklimy, aby nikt nie podnosi wtpliwoci co do jego opowieci, zwaszcza, gdy wiadomo, ile pochway by winien wobec swego dobroczycy, ale i ile prawdy wobec ciekawego czytelnika.

Temu dzieku ja, Strabo, dodaem, jak si zdao, sto- sowne tytuy i wprowadziem rozdziay, aby uatwi dostp poszukujcym poszczeglnych spraw7.

7 Podzia na rozdziay stosowany przez wydawcw nowocze- snych opiera si w zasadzie na ujciu Walahfrida, tytuy jego nato- miast opuszcza si jako mao przydatne: 1. O Merowingach, kt- rzy dugo rzdzili Frankami pod czczym imieniem krlw, 2. O ma- jordomie Karolu, 3. O Pepinie i Karlomanie, jego synach, 4. Jak Pepin sta si krlem po Childeryku i jak dugo panowa, a take o mierci jego i podziale krlestwa midzy synw jego Karola i Karlomana, 5. O mierci Karlomana i pocztkach Karola, 6. Jak si skoczya wojna akwitaska, itp. Walahfrid, zwany z aciska Strabonem (kosookim), ur. ok. 808 r. w Szwabii, ucze i zakon- nik w Reichenau, w latach 829838 peni w Akwizgranie obo- wizki kapelana cesarzowej Judyty i wychowawcy jej syna Karola, uzdolniony poeta i pisarz kocielny.

YCIE KAROLA WIELKIEGO CESARZA

[YCIE KAROLA WIELKIEGO CESARZA]1

[PRZEDMOWA]

Zabierajc si do pisania o yciu i obyczajach, a w niemaej czci i o czynach mojego pana i wycho- wawcy 2, Karola, najwietniejszego i susznie najsaw- niejszego krla, staraem si w tej pracy zachowa, ile monoci, najwiksz zwizo: aby, nie pominwszy nic z tego, co doszo do mojej wiadomoci, rozwlekym opowiadaniem nie urazi tych, ktrych wszelka rzecz nowa nuy3; nie wiem jednak, czy w ten sposb uda mi si wie ksik pozyska tych, co i stare dziea,

1 Tytu dziea niepewny. Rkopisy nazywaj je: Vita Karoli magni imperatoris ab Einhardo dictata (ycie Karola wielkiego ce- sarza uoone przez Einharda); Vita Karoli magni imperatoris (y- cie Karola wielkiego cesarza); Gesta ac vita Karoli imperatoris (Czyny i ycie Karola cesarza).

2 Wychowawc swoim nazywa Einhard Karola W. zgodnie z przebiegiem wasnej kariery dworskiej, powszechnej w tym cza- sie : modzie monowadcza lub wybitnie uzdolniona przybywaa ze szk kocielnych na dwr wadcy, ktry j ywi i uywa do po- sug osobistych lub publicznych.

3 Styl tej przedmowy wskazywaby na nieznany nam wzr klasyczny, moe na zaginion dzi przedmow Swetoniusza do jego ywotw cesarskich; std zapewne przej Einhard frazes o nie- chci czytelnikw wobec nowych ksiek, zgodny z nurtem tra- dycjonalistycznym w kulturze antycznej i redniowiecznej.

opracowane przez ludzi najuczeszych i najbardziej wymownych, przyjmuj z niechci.

I chocia nie wtpi, e znajdzie si wielu zajmuj- cych si nauk, ktrzy nie lekcewa naszego wieku do tego stopnia, by wszystko, co si teraz dzieje, uwa- a za niegodne pamici i skazywa na milczenie i za- gad, i raczej pragnliby z mioci dla sawy cudze wietne czyny opisywa, nili nic nie stworzywszy, po- grzeba swe imi bez rozgosu u potomnoci, nie sdzi- em jednak, e naley mi si powstrzyma od tej pracy, gdy jestem wiadom, i nikt prawdziwiej nie opowie tego, przy czym byem obecny i co, jak si to mwi, poznaem naocznym wiadectwem, a zreszt nie mog mie pewnoci, e kto inny mnie w tym wyrczy. By- oby nawet lepiej razem z innymi dzieli ten zamiar, ni pozwoli, by zginy w mroku zapomnienia czyny tak wyborne i w czasach nowych wrcz nieporwnane, i to ycie wietne najwikszego ze wszystkich krlw swego wieku.

Istnia jeszcze inny i, jak mnie si zdaje, nieodpar- ty powd, ktry by sam jeden wystarczy, aby mnie zmusi do pisania, mianowicie: wychowanie, jakie mu zawdziczam i nieprzerwana przyja, jaka mnie - czya tak z nim jak i z jego dziemi4, od pierwszej chwili, gdy znalazem si na jego dworze. Tak mnie tym zobo- wiza, e byem mu dunikiem za ycia, a nie prze-

4 Por. Wstp. Einhard by koleg synw cesarskich w szkole paacowej, co stao si z chwil wstpienia Ludwika Pobonego na tron rdem powodzenia yciowego Einharda.

staem nim by i po jego mierci, i susznie uwaano by mnie za niewdzicznika, gdybym niepomny tylu do- brodziejstw sawne i wietne dzieje czowieka, ktry tak si wobec mnie zasuy, milczeniem pomin i cier- pia, by jego ycie pozostao bez pism i nalenej chway, tak jakby nigdy nie y. Warte byo nie moich maych, znikomych zdolnoci, ale Tuliuszowego5 daru sowa!

Oto ksika powicona pamici sawnego i wiel- kiego czowieka: nic w niej, oprcz jego czynw, nie znajdziesz godnego podziwu, chyba tylko to jeszcze, e ja, barbarzyca6 i w mowie rzymskiej sabo wywi- czony, wyobraaem sobie, i mog co przyzwoicie albo z wdzikiem napisa po acinie i tak si rozzuch- waliem, e lekcewa przestrog Cicerona, ktry w pierw- szej ksidze Tuskulanek, mwic o pisarzach aciskich, powiada: Oddawa swe myli w pimie, nie umiejc ich uoy ani ozdobi, ani jakim powabem przynci czytelnika znaczy bez umiarkowania czas traci"7. Sd znakomitego mwcy zdoaby mnie odstraszy od pisania, gdybym wpierw sobie nie postanowi, e raczej dowiadcz ludzkiej surowoci i wystawi swj skromny talent na cik prb, ni siebie oszczdza- jc pomin pami tak niezwykego czowieka.

5 Tuliusz Marek Tuliusz Cyceron (10643 przed Chr.) pi- sarz i polityk rzymski, uwaany przez wieki rednie za wzr sztuki wymowy.

6 Barbarzyca w znaczeniu raczej etnicznym ni pogardliwym, tyle co nie-Rzymianin.

7 Tuskulanki I. 2, 6 dzieo filozoficzne Cycerona powstae w jego posiadoci wiejskiej, Tusculum, w Latium niedaleko Rzymu.

[KAROLINGOWIE]

Rd Merowingw1, z ktrego Frankowie zwykli byli sobie wybiera krlw, na pozr trwa a do Childeryka; on bowiem, na rozkaz papiea Stefana2, zosta zoony z godnoci, ostrzyony i zamknity w klasztorze. Chocia dopiero na nim rd ten wygas, w rzeczywistoci jednak od dawna nie mia adnej siy i byszcza tylko czczym tytuem krlewskim.

Skarb i rzdy pastwem naleay do przeoonych paacu, zwanych majordomami, ktrzy posiadali naj- wysz wadz. Krlowi nie pozostao nic wicej jak zadowoli si samym tytuem, nosi dugie wosy i nie- strzyon brod3, zasiada na tronie i udawa panu- jcego; wysuchiwa posw przybywajcych zewszd

1 Merowingowie nazwa rodu krlewskiego Frankw salickich pochodzi od imienia przodka Meroweusza wspomnianego w r. 451, dziada Chlodwiga, zaoyciela pastwa Frankw w Galii (481 511). Ostatnim Merowingiem by Childeryk III zoony z tronu w 751 r.

2 Stefan II (752757) wspomniany tu waciwie omykowo wskutek nieuwanej lektury rda przez Einharda, w tym wypad- ku Rocznikw Pastwa Frankw w drugiej redakcji, ktra wymie- nia w 754 r. papiea Stefana jako koronatora nowego krla, a w r. 751 bez imienia, papiea wyraajcego zgod na karoliski zamach stanu. By to poprzednik Stefana II, Zachariasz (741 752).

3 Dugie wosy stanowiy oznak wadzy krlewskiej Mero- wingw, dynastii wizygockiej i burgundzkiej.

i na odchodnem udziela im odpowiedzi jakby na mocy wasnej woli, lecz to, co mwi, byo wyuczone albo i naka- zane.

Poza bezuytecznym mianem krla i niepewnym utrzymaniem, ktre mu wyznacza przeoony dworu wedug swego widzi mi si, jedyn jego wasnoci bya posiado ziemska przynoszca bardzo may dochd4; i sam tam mieszka, i ywi z tego nieliczn czelad. Dokdkolwiek si udawa, jecha na wozie, zaprzo- nym w woy, ktrymi chopskim obyczajem kierowa wolarz. Tak jedzi do paacu, tak na zgromadzenia swego ludu, ktre corocznie obradoway ku dobru pa- stwa, i tak wraca do domu. Waciwe rzdy sprawo- wa przeoony dworu, od ktrego zaleao wszystko, zarwno w sprawach wewntrznych jak i zagranicznych5.

Ten urzd, w czasie kiedy Childeryka pozbawiono tronu, zajmowa Pepin, ojciec krla Karola, ju nie- jako dziedzicznie6. Otrzyma go bowiem po swym oj- cu Karolu7, ktry monych panw odar z potgi, jak

4 Montmacq nad rz. Oise, koo Noyon. 5 Mona przypuszcza, e Einhard zaczerpn swj satyryczny

obraz ostatnich, ,,gnunych krlw" merowiskich z nieznanego nam pisemka propagandowego, ktre przygotowywao koronacj Pepina Maego w opinii Frankw. Istotne przyczyny upadku Me- rowingw leay we wzrocie monowadztwa ziemskiego, spord ktrego u schyku VII wieku wybia si na pierwsze miejsce rodzi- na Pepinidw, od Karola Mota poczwszy nazywana Karolingami.

6 Pepin May (741 768) koronowany w 754 r.; krlowie mero- wiscy nie znali sakry kocielnej.

7 Karol Mot (721-741).

sobie przywaszczyli w caym kraju Frankw, i Sarace- nw, idcych na podbj Galii, rozgromi w dwch wielkich bitwach, najpierw w Akwitanii, pod miastem Poitiers 8, po wtre w pobliu Narbony nad rzek Berr, i do Hiszpanii odpdzi. Karol wybornie sprawowa urzd, ktry odziedziczy po swym ojcu Pepinie. To zaszczytne stanowisko lud powierza tylko takim, kt- rzy wyrniali si wietnoci rodu i wielkim majt- kiem. Pepin, ojciec krla Karola, jeszcze kilka lat za pozornego panowania Childeryka, dzieli w po dziadzie i ojcu przejty urzd ze swym bratem Karlomanem w najwikszej zgodzie. Nagle Karloman z nie- wiadomych powodw (moe zapali si do ycia kontemplacyjnego), porzuci trud rzdzenia doczesnym krlestwem i usun si w zacisze do Rzymu. Tam zmie- ni strj, sta si mnichem, zbudowa klasztor na grze Soracte9 przy kociele witego Sylwestra i przez kilka lat zaywa upragnionego spokoju wsplnie z za- konnikami, ktrzy w tym celu z nim przybyli. Ale skoro z kraju Frankw zaczo zjeda do Rzymu wielu szlachetnych panw, kady dla wypenienia jakiego lubu, a nikt nie chcia go omin jako dawnego wad- cy, tak mu swymi czstymi odwiedzinami zakcili w

8 Bitwa midzy Tours i Poitiers (732) osnua Karola Mota legend obrocy chrzecijastwa przed nawa Islamu; w istocie zmierzy si on tam z czci si muzumaskich, a odniesione zwy- cistwo nie odwrcio od Galii poudniowej kilku jeszcze najazdw z Hiszpanii mauretaskiej.

9 Soracte wzgrze nad dolin Tybru, na pn. od Rzymu, dzi Monte di San Oreste.

drogi spokj, e musia zmieni miejsce pobytu. Wi- dzc bowiem, jak mu ci gocie krzyuj jego postano- wienie, porzuci gr Soracte i przenis si do prowin- cji Samnium, do klasztoru witego Benedykta w zam- ku Cassinum10, gdzie bogobojnie spdzi reszt docze- snego ywota11.

Pepin tymczasem majc za sob powag papiea god- no przeoonego dworu zamieni na krlewsk. I przez pitnacie lat czy wicej sam jeden panowa nad Franka- mi. Z kocem wojny akwitaskiej przeciw ksiciu Wai- farowi12, ktra trwaa bez przerwy dziewi lat, umar w Paryu na wodn puchlin. Zostawi dwch synw, Karola i Karlomana, ktrym z woli boej przypado dziedzictwo krlewskie.

Na walnym wiecu Frankowie obydwu braci obrali na krlw, pod warunkiem, e cay obszar pastwa po- dziel midzy sob na rwni: Karol otrzyma t cz, ktr posiada jego ojciec Pepin, a Karloman t, ktra

10 Cassinum Monte Cassino, jedno z najznakomitszych opactw benedyktyskich, kolebka zakonu zaoonego w 529 r. przez w. Benedykta z Nursji.

11 Wstp oparty o drug redakcj Rocznikw Pastwa Fran- kw, lata 745 i 746, tame pod r. 755 suszniejsza wiadomo, e Karloman dokona ycia we Vienne nad Rodanem, w drodze do Pepina Maego z interwencj na rzecz Aistulfa longobardzkiego. Pochowano go na Monte Cassino.

12 Waifar jeden z monowadcw, usamodzielniajcych si politycznie w oparciu o wczesne procesy feudalizacyjne spoecze- stwa akwitaskiego, zgin w 768 r.

naleaa do jego stryja Karlomana13. Obie strony przy- jy warunki i kady wzi w posiadanie dzielnice, ktre mu wyznaczono. Z najwikszym trudem dao si utrzy- ma zgod, gdy wielu z otoczenia Karlomana starao si ich porni, niektrzy chcieli wplta ich w wojn. Byo w tym jednak, jak si w kocu okazao, wicej obaw ni niebezpieczestwa. Karloman umar, a jego wdowa wraz z synami i przedniejszymi z jego monych ucieka do Italii; bez adnej istotnej przyczyny odwr- cia si od brata swego ma i razem z dziemi posza szuka opieki u Dezyderiusza, krla Longobardw. Karloman tylko dwa lata sprawowa rzdy i umar na jak chorob14. Po jego mierci Frankowie jedno- mylnie oddali Karolowi cae krlestwo.

13 Niecise, w istocie podzia po mierci Pepina Maego (w Saint- Denis, 24. IX. 768) nie powtarza poprzedniego.

14 Karloman rzdzi od padziernika 768 r. do grudnia 771 r., Einhard policzy tylko lata dwu wzmianek w Rocznikach Pastwa Frankw pod 769 770 r. powiconych Karlomanowi. ona Kar- lomana nosia imi Gerbergi.

[WOJNY I PRZYMIERZA KAROLA WIELKIEGO]

Mwi o urodzeniu, dziecistwie, nawet o pacho- lcych latach Karola uwaani za niedorzeczno, skoro nic o tym nie podano na pimie i nie znajdzie si nikt z yjcych, kto by mg mie jak wiadomo; przejd wic od razu do przedstawienia jego czynw, oby- czajw i innych stron ycia, pomijajc to, co niewia- dome 1. Najpierw opowiem o czynach, zarwno w obr- bie pastwa, jak i poza jego granicami, potem o zwy- czaj ach i studiach, wreszcie o sposobie rzdzenia i o mier- ci; niczego nie opuszcz, co jest godne lub konieczne poznania.

Pierwsz jego wojn bya akwitaska, ktr ojciec zacz, a nie zdoa ukoczy. Zdawao si, e prdko sobie z ni poradzi; byo to jeszcze za ycia brata, kt-

1 Einhard usprawiedliwia si z poniechania wzoru Swetoniu- sza, gdzie stale po wstpie omawiajcym rd kadego cesarza mwi si o jego narodzinach, dziecistwie, pacholctwie i modoci. Mil- czenie Einhard a uzna trzeba za wybieg dworaka: Karol W. uro- dzi si najpewniej 2. IV. 742, podczas gdy jedyny tekst podajcy dat maestwa jego rodzicw wskazuje na rok 749. Wprawdzie maestwo kocielne nie byo wwczas koniecznym warunkiem penych uprawnie dziecka, zrodzonego ze zwizku pozamae- skiego, zgodnego z obyczajem Frankw, jednak w czasach Ludwika nastpia ju pod wpywem Kocioa znaczna zmiana w pogldach na dzieci nielubne.

rego nawet prosi o pomoc. Chocia brat skrewi pomi- mo przyrzecze, Karol jak najdzielniej przeprowadzi wypraw i nie wczeniej odszed od powzitego zamiaru i podjtego trudu, a osign swj cel uporem i wytrwa- oci. Hunolda bowiem, ktry po mierci Waifara sta- ra si zawadn Akwitani i ju wygasajc wojn na nowo roznieci, wypdzi z tego kraju. Hunold schro- ni si do Gaskonii, ale i tu Karol nie pozwoli mu zo- sta. Przeprawiwszy si przez Garonn, wysa do Lu- pusa, ksicia gaskoskiego, z daniem, by mu wydano zbiega: jeli tego natychmiast nie zrobi, potrafi go zmusi wojn. Lupus poszed za czyj zdrow rad i nie tylko wyda Hunolda, ale i sam ze swoj pro- wincj podda si Karolowi2.

Ukoczywszy t wojn i uporzdkowawszy sprawy Akwitanii, Karol (jego brat towarzysz rzdw ju wtedy nie y) ruszy przeciw Longobardom, na we- zwanie i proby Hadriana, biskupa miasta Rzymu3. Tak wypraw podejmowa i jego ojciec, na prob papiea Stefana, z niemaym trudem, gdy niektrzy z panw frankijskich nalecych do rady tak byli jej przeciwni, e otwarcie mwili o porzuceniu krla i o powrocie do domu. Mimo to wojowa z krlem Aistulfem, co prawda bardzo krtko4. Chocia Karol mia podobny, a raczej

2 Roczniki Pastwa Frankw pod r. 769 mwi cilej tylko o obietnicy posuszestwa. Hunold by synem Waifara.

3 Hadrian I (772-795). 4 Na podstawie Rocznikw lata 755 i 756, z tendencj do po-

mniejszenia wynikw osignitych przez Pepina Maego. Aistulf, krl longobardzki, zm. 756.

ten sam powd do wojny co ojciec, potoczya si ona teraz z innym nateniem i zakoczya si zupenie ina- czej. Pepin, zaledwie po kilkudniowym obleniu Tice- num5, zmusi krla Aistulfa do wydania zakadnikw, do zwrotu miast i grodw zdobytych na Rzymianach i do zoenia przysigi, e nigdy nie zada ich zwrotu. Karol za nie przerywa raz zacztej wojny, a tak wyczerpa dugim obleniem krla Dezyderiu- sza, e ten musia si podda; jego syna Adalgisa6, w ktrym wszystkie nadzieje pokadano, wypdzi nie tylko z pastwa, ale w ogle z Italii; odebra wszystko, co kiedykolwiek zdobyto na Rzymianach; pognbi Rodgarda, ksicia Friulu7, ktry podnis bunt; wresz- cie ca Itali podda swej wadzy i wasnego syna Pe- pina uczyni krlem Italii8. Opisabym tu jak uci- liwe byo w tej wyprawie przejcie przez Alpy, z jakim trudem Frankowie pili si po bezdroach grskich i niebosinych szczytach i ostrych skaach9, ale ce- lem tej ksiki jest upamitni raczej bieg ycia Ka- rola ni wydarzenia z wojen, ktre prowadzi. Skut-

5 Ticenum staroytna nazwa Pawii w dolinie Padu w pn. Italii.

6 Dezyderiusz (756774) reszt ycia spdzi w opactwie Korbei.

7 Friul niegdy Forum Julii, obecnie Cividale del Friuli w prow. Udine we Woszech pn.-wsch., stolica ksistwa longo- bardzkiego, potem marchii karoliskiej.

8 Pepin, zwany Italskim, syn Karola W., urodzony 777 r. z Hildegardy, ochrzczony i koronowany przez papiea na Wielka- noc 781 r.

9 Przez Mont-Cenis i przecz w. Bernarda.

kiem tej wojny byo: podbicie Italii; krl Dezyderiusz skazany na doywotnie wygnanie; jego syn Adalgis wypdzony z Italii; wszystko, co odebrano krlom longobardzkim, otrzyma z powrotem Hadrian, sternik rzymskiego kocioa10.

Skoczywszy z tym podj Karol wojn z Sasami, ktra bya niejako w zawieszeniu. adna z wojen, pro- wadzonych przez nard Frankw, nie bya bardziej uparta, zacita i wyczerpujca11. Sasi, jak niemal wszyst- kie ludy zamieszkujce Germani12, dzicy z natury, czcili demony i nienawidzili naszej religii, a nie byo dla nich praw ani boskich, ani ludzkich, ktrych by nie pogwacili, nie uwaajc tego bynajmniej za rzecz zdro- n. Byy jeszcze inne przyczyny zdolne co dzie zak-

10 Podwaliny pastwa kocielnego (Dziedzictwa w. Piotra") pooy Pepin May w 754 r. w ramach przymierza z papiestwem, ktremu zawdzicza poparcie sakr religijn swego tytuu kr- lewskiego. Pastwo to obejmowao Republik Rzymsk", czyli miasto wraz z okolic Rzymu, miasto i okrg Rawenny oraz Pen- tapolis, czyli pi miast nadadriatyckich z Ankon na czele.

11 Opis wojen saskich w oparciu o Roczniki, ale nie bez infor- macji wasnych Einharda, zaczerpnitych zapewne z tradycji ust- nych opactwa w Fuldzie, bliskiego krajom saskim. Krajem Sasw by wwczas obszar pokrywajcy si prawie dokadnie z Westfali. Dzisiejsza Saksonia jest wynikiem redniowiecznej ekspansji nie- mieckiej na terenie pierwotnie sowiaskim. Sasowie VIII w. zamiesz- kiwali midzy Renem i ab, Morzem Pnocnym i Lasem Turyn- gijskim, dzielc si na trzy wielkie szczepy: westfalski, ostfalski i angaryjski, oraz czwarty, drobniejszy Nordalbingw, na pn. od ujcia aby.

12 Germania raczej w pojciu geograficznym, tak jak w sta- roytnoci, ni w etnicznym, por. niej rozdz. 15.

ci pokj. Mianowicie ich i nasze granice biegn prawie wszdzie przez szczer rwnin, z wyjtkiem niewielu miejsc, gdzie albo znaczniejsze lasy, albo acuchy gr odgradzaj pola z obu stron; oczywicie w takich wa- runkach nie ustaway zabjstwa, rabunki, poogi. To wszystko tak rozjtrzyo Frankw, e ju nie tylko szo im o naleny odwet, ale wrcz domagali si otwartej wojny13. Podjto wic wojn, ktra trwaa pene trzydzieci trzy lat, prowadzona przez obie strony z wielk zawzitoci, ale Sasi ponieli wicej szkody od Frankw. Byaby si zapewne rychlej skoczya, gdyby nie wiaroomstwo14 Sasw.

Trudno powiedzie, ile razy uznawali si za zwyci- onych i bagali krla, eby ich wzi w poddastwo, i przyrzekali, e zrobi, co im rozkae, i bez zwoki da- wali zakadnikw, jakich od nich dano, i przyjmowali namiestnikw, ktrych im krl posya. Niekiedy byli ju tak zgnbieni i skoatani, e obiecywali nawet porzu- ci kult demonw i przyj wiar chrzecijask. Lecz jeli nieraz byli skonni to uczyni, zawsze istniaa w nich gotowo, by zburzy te wszystkie zamiary; nie podobna orzec czy jedno, czy drugie przyszoby im z wiksz

13 Roczniki zapisuj po raz pierwszy wypraw przeciw Sasom w r. 772, a w r. 804 wysiedlenia masowe, ktre Einhard przyj jako zakoczenie wojen.

14 Perfidia saska pospolity termin rwnie Rocznikw Pa- stwa Frankw (775, 777, 785, 795). Einhard pomija milczeniem uosobienie oporu Sasw, monego Westfalczyka, Wittikinda, ktry od 777, a moe nawet 774, a do swego chrztu w 785 jest nie- ustpliwym przywdc powsta saskich.

atwoci. Od pocztku wojny nie byo chyba roku bez jakiej tego rodzaju nagej przemiany.

Ale wielki duch krla i stao jego umysu, wypr- bowana zarwno w klskach jak i w powodzeniu, ani nie day si zachwia, ani odwie od tego, co raz posta- nowi. adne wybiegi nie uszy Sasom bezkarnie. Mci si za wiaroomstwo, bd sam prowadzc wojsko, bd posyajc swych komesw i zawsze wymierza im susz- n kar, pki nie zama i nie podbi wszystkich, ktrzy mu opr stawiali. Dziesi tysicy mczyzn z tych, ktrzy mieszkali po obu brzegach aby, razem z onami i dziemi zabra z ich siedzib15 i porozmieszcza w r- nych stronach Galii i Germanii. Dugoletnia wojna sko- czya si tym, e Sasi przyjli warunki, jakie krl im postawi: wyrzekali si kultu demonw i starych oj- czystych obrzdw, przyjmowali wiar i sakramenty religii chrzecijaskiej i przyczeni do Frankw, two- rzyli z nimi odtd jeden nard.

Chocia ta wojna cigna si tyle czasu, Karol oso- bicie bra udzia tylko w dwch bitwach16, raz u stp

15 Wysiedle dokonano w r. 804 z obu brzegw dolnej aby: z tzw. Nordalbingii na pn. brzegu i z kraju Wihmode na brzegu pd. Liczby wysiedlonych nie potwierdzaj inne rda, ktre na- tomiast podaj liczb 4500 wycitych w pie Sasw w Verden nad rz. Aller w 782 r. Z zabytkw ustawodawczych, przede wszystkim z osobnego kapitularza saskiego z r. 785, znamy okrutne prze- pisy administracyjne wprowadzone na teren zdobyty.

16 Roczniki podaj jednak jeszcze dwa zwycistwa osobiste Karola W., w 775 r. pod Lubbecke i w 779 pod Bocholt.

gry Osning, w miejscowoci zwanej Detmold17, po- wtrnie za nad rzek Haz18, i to w tym samym mie- sicu w odstpie kilku dni. W obu bitwach wrogowie po- nieli tak klsk, e nie mieli odwagi ani zaczepia krla, ani mu stawi czoa, chyba e znaleli si w szczeglnie obronnym miejscu. Zgino wielu znakomitych mw zarwno u Frankw19 jak i u Sasw, i to spord naj- wyszych dostojnikw.

W cigu tych trzydziestu trzech lat w rnych kra- jach wybuchao przeciw Frankom tyle i tak wielkich wojen, a kad krl sam kierowa, e doprawdy, jeli si temu przyjrze, nie wiadomo, co w nim raczej po- dziwia : wytrwao czy szczcie. Wojna saska zacza si na dwa lata20 przed wypraw do Italii i mimo e wlo- ka si uporczywie, nie zaniedbano wielu innych spraw ani nawet nie odstpiono od rwnie uciliwych walk. Krl, ktry wszystkich wadcw swego czasu przewy- sza rozumem i wielkodusznoci, od adnego przed- siwzicia nie daby si odstraszy trudnociami lub niebezpieczestwem; kad rzecz gotw by znie tak, jak bya, ani przeciwnociom nie ustpowa, ani nie folgowa zudnym wabikom losu w chwilach powo- dzenia.

17 Osneggi Osning, wzgrza w lesie Teutoburskim, The- otmelli Detmold.

18 Hasa Haas, dopyw rz. Ems w Westfalii, bitwa zapew- ne pod Osnabruck.

19 Wspomnienie wielokrotnych poraek wojskowych Fran- kw, w 782 pod Suntel lub przy przeprawie przez Wezer w r. 793.

20 Raczej na rok, jak podaj Roczniki pod r. 772 i 773.

Oto, kiedy z Sasami trway uparte i nieprzerwane walki, osadziwszy zaogi wzdu granic w odpowied- nich miejscach, wyruszy do Hiszpanii z najwikszymi siami, na jakie mg si zdoby. Skoro tylko przeszed Pireneje, podday mu si wszystkie miasta i zamki, do ktrych si zbliy21, zaczem powrci z wojskiem caym i nietknitym. Jedynie w samych Pirenejach, w drodze powrotnej, ucierpia nieco od wiaroomstwa Baskw.

Wojsko bowiem szo wyduonym szykiem, jak tego wymagaa ciasnota wwozw, a Baskowie, rozsta- wiwszy po grach zasadzki, (jest to do zasadzek miejsce wyborne z powodu ciemnych i gstych lasw) napadli na koniec taboru i stra tyln, zepchnli je w dolin22

i w bitwie wycili doszcztnie, wozy zrabowali i pod oson nadchodzcej nocy z najwiksz szybkoci rozproszyli si na wszystkie strony. Wspomagaa Bas- kw lekko uzbrojenia i znajomo miejsca, a Fran- kw krpowa ciki rynsztunek i niekorzystne pooe-

21 Opis na podstawie Rocznikw (r. 778) ze znaczn przesad, Saragossa bowiem nie poddaa si, i z wielk powcigliwoci w przedstawieniu klski poniesionej w odwrocie od Baskw; Bas- kowie lud zamieszkujcy po obu zboczach Pirenejw zach., je- dyny dotd ywy lad ludnoci przedindoeuropejskiej w Europie.

22 Dopiero tekst z koca XI w. lokalizuje bitw stray tylnej wojsk Karola W. w wwozie Roncevaux (Pireneje Niskie, Zacho- dnie), skdind ze rda wspczesnego znamy dat dzienn: 15. VIII. 778. Klska musiaa by dotkliwa, skoro dziejopis Lud- wika Pobonego mwi o niej, e wszyscy dotd pamitaj nazwiska polegych. Dopiero w 803 r. Karol W. zdoby si na trwalsze za- bezpieczenie si od Islamu w postaci Marchii Hiszpaskiej (w Ka- talonii) oraz Nawarskiej.

nie. W tej bitwie wrd wielu innych pad Eggihard, stolnik krlewski, Anzelm, komes paacowy i Roland 23, namiestnik marchii bretoskiego pogranicza. Ta rzecz na razie nie zostaa pomszczona, albowiem napastnicy po bitwie przepadli bez wieci i nie wiadomo byo, gdzie ich szuka.

Podbi i Bretonw osiadych na zachodzie, u kra- cw Galii, nad wybrzeem oceanu; gdy nie chcieli go sucha, wysa przeciw nim wojsko24 i zmusi do wyda- nia zakadnikw i do przyjmowania jego rozkazw w przyszoci.

Potem osobicie poprowadzi wojsko do Italii i ma- szerujc przez Rzym, dotar do Kapui, miasta w Kam- panii, gdzie stan obozem; Benewentowi25 zagrozi wojn, jeli si nie podda. Zapobieg temu ksi Be-

23 Hruodlandus Roland, bohater Chanson de Roland (Pieni o Rolandzie), wielkiej starofrancuskiej epopei feudalnej, powstaej w kocu XI w., zapewne w Normandii pod wpywem legend piel- grzymich z drg wiodcych przez Roncevaux do Hiszpanii. Nic wicej o nim nie wiemy z przekazw mu wspczesnych, jak to, co opowiedzia Einhard. W niektrych rkopisach ycia hrak imienia Rolanda w powyszej licie polegych.

24 Nawet trzykrotnie w 786, 799, 801 r. i jak si wydaje, bez stalszych wynikw. Bretoni, dawny pwysep Armorykaski, zamieszkiwaa ludno celtycka, przybya w w. V-ym z Wysp Brytyjskich.

25 Ksistwo Benewentu jedno z ksistw longobardzkich w pd. Italii. Karol W., po zhodowaniu Aragisa w r. 786 pozostawi mu ksistwo zapewne po to, aby nie wchodzi w bezporednie ssiedz- two z wadztwem bizantyskim na poudniu pwyspu Apeni- skiego.

newentu, Arichis: posa krlowi swych synw, Ru- molda i Grimolda, z wielkimi pienidzmi, proszc, by ich wzi na zakadnikw i obiecujc uczyni wszystko, z wyjtkiem, tego, by si sam stawi. Karol, majc wi- cej na oku dobro ludu ni upr ksicia, przyj za- kadnikw, a jego samego uwolni od stawiennictwa, co byo wielk ask. Z dwch synw tylko modszego zatrzyma, starszego odesa ojcu. Wyprawiwszy po- sw po przysig wiernoci od Benewentyczykw, od- bieran wesp z Arichisem, uda si do Rzymu; sp- dzi tu kilka dni dla uczczenia miejsc witych i wrci do Galii.

Nagle wybucha wojna bawarska, ktra si bardzo prdko skoczya. Powodem bya pycha i nierozwaga ksicia Tassila26: za namow ony, crki krla Dezy- deriusza, ktra przez ma chciaa pomci wygnanie ojca, zawar sojusz z Hunami, wschodnim ssiadem Bawarw, i nie tylko sprzeciwia si wadzy krla, ale wrcz par do wojny. Karol, rozgniewany jego niezmier- nym zuchwalstwem, zebra wojsko i stan nad rzek Lechem, ktra oddzielaa Bawarw od Alemanw. Roz- oywszy si na brzegu obozem, postanowi nie wkra-

26 Tassilo z rodu Angilolfingw, ostatni ksi bawarski (748788), ktrego matka bya crk Karola Mota. Opowie Einharda opiera si o Roczniki Pastwa Frankw w drugiej redakcji, wyzyskane niezbyt starannie. Pod r. 787 notuj one wojn z Tas- silem, pod 788 niedochowanie przeze przysigi, skazanie go na mier, uaskawienie i osadzenie go w klasztorze. W 794 r. zmu- szono go do ponownego przyznania si do winy na synodzie frank- furckim.

cza do tego kraju, dopki przez posw nie wybada zamiarw ksicia. W istocie, Tassilo spostrzeg, e upr nie wyjdzie na dobre ani jemu, ani jego ludowi, od razu spokornia, da zakadnikw, a wrd nich swego syna Tbeodona i poprzysig, e nikomu nie da si odwie od ulegoci wobec krla. Taki szybki koniec miaa ta wojna, ktra zapowiadaa si bardzo gronie. Ale Tas- silo w jaki czas pniej znw zosta wezwany do krla i ju nie wrci do swojej prowincji; Bawaria przestaa by ksistwem, rzdzili ni odtd komesowie.

Po zaagodzeniu tych sporw zacza si wojna ze Sowianami, ktrych my zwyklimy nazywa: Wiltzen, a ktrzy waciwie, to znaczy w swym wasnym jzyku, zowi si: Welatabowie27. W tej wyprawie wrd in- nych ludw brali udzia pod znakami krla i Sasi, co prawda z musu, z udanym i niepewnym posuszestwem. Przyczyn wojny byo, e Welatabi drczyli nieustan- nymi napadami Obodrytw28, ktrzy z dawna byli

27 Wilzi Wiltzen, zniemczona nazwa ludu sowiaskiego, ktrego nazwa waciwa brzmiaa Wieleci (por. polski wielot olbrzym). Posta Weletabi, jakiej uywa Einhard, nie jest jasna. Siedziby ich znajdoway si na wschd od rz. Eldy i Warnawy a po doln Odr. Wojn wieleck Roczniki kad na r. 789. Znamy ich ksicia Drogowita z tego czasu. Pniej utworz oni republi- kaski Zwizek Wielecki, z ktrym bdzie walczy Mieszko I w pierwszych latach swoich rzdw.

28 Abodriti Obodrzyce, Obodryci, gwne z kilku plemion zachodnio-sowiaskich rozsiadych po obu brzegach aby, m. in. s wrd nich Wagrowie, Drzewianie, zapewne take Linianie. Prze- wodzili im Obodrzyce, ktrych zwizek pastwowy w kocu VIII w. wystpuje na widowni dziejw frankijskich.

sprzymierzeni z Frankami, i adne zakazy na to nie pomagay 29.

Od Oceanu Zachodniego cignie si na wschd za- toka o nieznanej dugoci, nigdzie nie szersza ni na sto tysicy krokw, a w wielu miejscach znacznie wsza30. Na jej wybrzeach mieszkaj rne narody: Duczycy i Szwedzi, ktrych nazywamy Normanami, zajmuj brzeg pnocny i wszystkie przy nim wyspy; wschodni za brzeg naley do Sowian i do Ajstw, i do rnych innych ludw; wrd nich najwaniejsi s Welatabowie. Krl sam prowadzi przeciw nim wypraw i tak ich od jednego razu rozgromi, e odtd byli posuszni bez najmniejszego sprzeciwu31.

29 Rozdzia ten opiera si o Roczniki w drugiej redakcji, pod r. 789 czytamy tam m. in.: Jest w Germanii nard pewien so- wiaski (natio quaedam Sclavenorum), siedzcy nad brzegiem oce- anu, nazywajcy si we wasnym jzyku Weletabi, po frankijsku za Wiltzi. Zawsze Frankom wrogi, zwyk by wobec ssiadw swoich, ktrzy ..... byli sprzymierzecami frankijskimi, paa niena- wici, przeladowa ich wojn i prowokowa." Pod r. 798 wrd sprzymierzecw frankijskich zapisuje rocznikarz Obodrzycw, std zapewne wywnioskowa Einhard, e i w r. 789 widowni na- paci wieleckich by kraj obodrzycki.

30 Nie znamy rda, skd Einhard zaczerpn ten opis geo- graficzny Morza Batyckiego i jego wybrzey, zamieszkiwanych przez Duczykw (Dani), Szwedw-Normanw (Sueones quos Nort- mannos vocamus), Sowian (Sclavi) i Estw (Aisti). Krok rzymski rwna si okoo 1,5 m.

31 Autor opuci tu powstanie wieleckie 808 r. i wyprawy frankijskie a do 812 r., znane nam z Rocznikw Pastwa Frankw.

Najwiksz z jego wojen, oprcz saskiej, bya ta, ktra teraz nastpia, mianowicie przeciw Awarom czyli Hunom32. Karol zabra si do niej z tak gorli- woci i z takim przygotowaniem, jak nigdy przedtem. Ale tylko jedn kampani sam poprowadzi do Pa- nonii33 (t bowiem prowincj zajmowali Awarowie), inne powierza swemu synowi Pepinowi, namiestnikom, take komesom i niszym dowdcom. Chocia wszyscy dzielnie si zachowywali, wojn ukoczono dopiero po omiu latach34.

Ile bitew stoczono, ile krwi rozlano, wiadczy o tym bezludno Panonii i miejsce, gdzie by grd chagana35, dzi tak puste, e nie znale na nim ani ladu ludzkiego

32 Awarowie lud turecki spod Ataju w Azji rodkowej, ktry w p. VI w. przybra nazw jednego z ludw mongolskich i ruszy ladem mongolskich Hunnw z w. V, zatrzymujc si w VI w. nad rodkowym Dunajem i Cis. Zorganizowani wojskowo pod przywdztwem swego chagana chana, Awarowie stanowili postrach ludnoci sowiaskiej, ktr eksploatowali gospodarczo na zajtych ziemiach, gnbic ssiadw najazdami upieczymi. Pa- mitk ich znaczenia jest wyraz polski olbrzym urobiony od ich nazwy.

33 Pannonia grna i dolna nazwa prowincji rzymskich, odpo- wiadajcych terytorialnie prawie dokadnie dzisiejszym Wgrom.

34 Bdnie: wedle Rocznikw 791 803. 35 kaganus chagan, chan awarski przebywajcy w swej stolicy

o ksztacie potnego grodu, bronionego kilkoma rzdami waw drewniano-ziemnych; by moe jest to dzisiejszy Gyor. Opis tego ringu, jak nazywali go Frankowie, do baamutny, ale oparty na opowiadaniu naocznego wiadka klski chagana, pozostawi nam Notker z St.-Gallen, pisarz z koca IX w.

domostwa. Zgina w tej wojnie caa szlachta Hunw, wszelka ich chwaa przepada. Zabrano im wszystkie pienidze i skarby od lat nagromadzone. Pami ludzka nie zna drugiej wojny, z ktrej by Frankowie wyszli tak moni i bogaci; do tej pory byli raczej biedni. Tyle zota i srebra znaleli na grodzie, tyle drogich upw zdobyli w bitwach, e chciaoby si wierzy, i Fran- kowie sprawiedliwie Hunom odebrali to, co Hunowie przedtem innym narodom niesprawiedliwie zrabowali36.

Dwch tylko znakomitych Frankw pado w tej woj- nie: Eryk, ksi Friulu pod Tersatto, w Liburnii, za- bity podstpnie przez ludno tego nadmorskiego mia- sta 37, i Gerold, namiestnik Bawarii, w chwili gdy ustawia wojsko przeciw Hunom, zgin z niewiadomej rki ra- zem z dwoma towarzyszami: jecha wanie konno wzdu szeregw i przemawia do onierzy. Zreszt ta wojna bya dla Frankw prawie bezkrwawa i skoczya si nader pomylnie, chocia ze wzgldu na sw wa-

36 upy zdobyte na Awarach w gwnej mierze przyczyniy si do utworzenia zasobnego skarbca akwizgraskiego, ktry po- zwoli na roztoczenie przepychu dworskiego w ostatnim okresie rzdw Karola W. Pitnacie czterojarzmowych wozw wiozo zoto i srebro ze zdobytego ringu, jak nam relacjonuje inne rdo. Nie wydaje si to przekazem niewiarogodnym, skoro wiemy, e samo Bizancjum prawie przez sto lat pacio Awarom roczny trybut 80 100 ty. zotych solidw.

37 Przy korzystaniu z informacyj Rocznikw (r.799) autor nie- susznie poczy mier Eryka z wojn awarsk. Zosta on schwy- tany w zasadzk i zabity przez mieszkacw Tersatto pod Rjek- Fiume, co nie pozostawao w zwizku z dziaaniami przeciw Awa- rom.

noc trwaa do dugo. Po niej dobiega waciwego koca przewleka wojna z Sasami, a potem znw wy- bucha wojna z Czechami38 i Linonami39, ktre nie mogy trwa dugo; obie prdko pokoczy Karol Modszy40.

Ostatnia wojna bya przeciw Normanom, ktrzy nazywaj si Duczykami; ci najpierw zajmowali si korsarstwem, potem z wiksz flot pustoszyli wybrze- a Galii i Germanii. Ich krl, Godofryd, da si porwa zudnej nadziei, e ca Germani zdobdzie; Fryzj i Saksoni uwaa po prostu za swoje prowincje; ju zreszt podbi Obodrytw, najbliszych ssiadw, i na- oy im trybut. Przechwala si, e wkrtce z wielkim wojskiem ruszy na Akwizgran, gdzie by dwr krlew- ski. I chocia byy to czcze sowa, nie odmawiano im wiary; istniao raczej przekonanie, e mgby co takie- go uczyni, gdyby go nie zabraa przedwczesna mier. Zabi go kto z jego wasnej stray, kadc kres i temu yciu, i tej zamierzonej wojnie41.

38 Wojna czeska (Boemanicum) w r. 805, cho trzeba zauway, e termin Boemi i mu podobne nie oznaczaj jeszcze przemylidzkiego zwizku plemion czeskich ze stolic w Pradze, ale cz poudniowo- zachodni jego terytorium. Wyprawa z r. 805 dotara nad grn Ohrz (lewy dopyw aby), w okolic dzisiejszego Chebu.

39 Wojna liniaska (Linonicum) w r. 808 z Linianami, nale- cymi do zachodniej grupy Sowiaszczyzny, w latach 808 811 w zwizku obodrzyckim.

40 Karol Modszy syn Karola W. z Hildegardy, zm. 811 r. 41 Ekspansja duska stanowi pierwszy sygna migracji skandy-

nawskich IX w. W czasach Karola W. poza upieniem pobrzea fryzyjskiego oraz pogranicza saskiego i obodrzyckiego dalej nie signa.

Oto wojny, ktre najpotniejszy z krlw przez lat czterdzieci siedm tyle bowiem panowa pro- wadzi po rnych ziemiach z wielk roztropnoci i szczciem. Przez nie krlestwo Frankw, ktre ju za Pepina byo wielkie i silne, powikszy prawie w dwj- nasb.

Przedtem naleaa do pastwa tylko ta cz Galii, ktra ley midzy Renem a Loar i midzy Oceanem a Morzem Balearskim, i cz Germanii pooona mi- dzy Saksoni a Dunajem i midzy Renem a rzek Sal, dzielc Turyngw od Sorabw, zamieszkaa przez tak zwanych Frankw wschodnich; prcz tego ziemie Alemanw i Bawarw42. Karol za podbi we wspomnianych wojnach: Akwitani i Gaskoni, cay acuch Gr Pirenejskich a do rzeki Ebro, ktra od Nawarw wypywa i przecinajc najyniejsze pola Hiszpanii, pod murami miasta Tortosy wpada do Morza Balearskiego; dalej ca Itali, ktra od Aosty43 a do dolnej Kalabrii, gdzie jak wiadomo, idzie granica midzy Grekami a Benewentyczykami, rozciga si na dugo tysica i wicej mil; dalej Saksoni, ktra zajmuje niema cz Germanii44

i uchodzi za dwakro tak szerok jak cz zamieszkaa

42 Jeszcze przed Karolem W. zarwno Akwitania, jak i Ba- waria byy zwizane, cho luno, z pastwem Frankw.

43 Augusta Praetoria Aosta, w dorzeczu Padu w pn. Wo- szech. Rozlego Italii podana wedug pisarza rzymskiego III w. Solina, Collectanea rerum memorabilium II, 23. Mila rzymska odpo- wiada ok. 1,5 km.

44 Germania w znaczeniu geograficznym, por. rozdz. 7.

przez Frankw, a w dugoci moe jej dorwnywa; dalej obie Panonie i Dacj pooon na drugim brzegu Dunaju, Istri i Liburni, i Dalmacj z wyjtkiem miast nadmorskich, ktre z przyjani i na mocy sojuszu po- zostawi cesarzowi konstantynopolitaskiemu45; dalej zmusi do pacenia trybutu wszelkie barbarzyskie i dzikie narody, osiade w Germanii midzy Renem a Wis46 i midzy Oceanem a Dunajem, mwice prawie wsplnym jzykiem, ale bardzo rne w obycza- jach i ubiorze; wrd nich najwaniejsi s: Welatabo- wie, Sorabowie, Obodrzyce, Czesi z tymi nawet woj- n prowadzi i wiele jeszcze innych.

Podnis jeszcze chwa swego krlestwa przez so- jusze z niektrymi krlami i ludami47. Alfonsa48, krla Gallicji i Asturii tak sobie zobowiza, e ten w posel- stwach i w listach nazywa si jego czowiekiem. Rw- nie i krlw szkockich tak zjedna hojnoci, e nigdy inaczej nie mwili o nim jak o panu, a o sobie, jak o jego poddanych i sugach. Zachoway si ich listy, w ktrych daj wyraz tego rodzaju uczuciom49.

45 Roczniki mwi pod r. 810 tylko o Wenecji. 46 Visula Wisa, nazwa znana ju geografom staroytnym,

tu wystpuje jako kres sfery zainteresowa i wpyww politycznych Karola W.

47 Naladujc plan ycia Augusta przez Swetoniusza, Einhard po opowiedzeniu wojen przechodzi do sojuszw swego bohatera.

48 Hadefonsus Alfons II Wstydliwy, krl Galicji i Asturii 791 843; o jego poselstwie na dwr Karola W. wspominaj Rocz- niki pod r. 797.

49 Scottia w tym okresie moe odnosi si nie do waciwej Szkocji, lecz do Irlandii. Zapewne jednak w opowiadaniu tym

Z Aronem, krlem Persw50, ktry z wyjtkiem Indyj panowa nad caym Wschodem, y w takiej zgo- dzie i przyjani, e w ceni sobie jego askawo ponad wzgldy wszystkich na wiecie krlw i ksit, i uwa- a, e tylko jednego Karola warto szanowa i obdarza. Okazao si to, gdy Karol wysa poselstwo do naj- witszego grobu i miejsca zmartwychwstania Pana naszego i Zbawiciela. Poselstwo zajechao najpierw do krla Arona i opowiedziao mu o woli ich pana; Aron nie tylko pozwoli na wszystko, czego sobie yczyli, ale wrcz samo to wite i zbawienne miejsce odda pod wadz Karola51. A kiedy poselstwo wracao, przy- czy do niego wasnych posw, ktrzy oprcz szat, wonnoci i innych bogactw ziem wschodnich, mieli zanie krlowi niezwyke dary, tak jak ju przed paru laty posa mu na jego prob jedynego sonia, jakiego sam wtedy posiada.

z krlestw anglosaskich), ktry w r. 808 szuka na wygnaniu opieki Karola W. i papiea, a take o Offie, rwnie anglosaskim krlu Mercji, sprzymierzeca dworu frankijskiego.

50 Aaron tak nazywaj kalifa Haruna-al-Raszyda rwnie Roczniki pod r. 801, opisujc jego poselstwo z darami, m.in. ze soniem, ktrego mier zanotoway nastpnie pod r. 812.

51 Ustp ten wbrew niektrym pogldom nauki francuskiej, poszukujcym odlegej genealogii dla najnowszej ekspansji fran- cuskiej w Syrii, naley pooy cakowicie na karb przesady Ein- harda; Roczniki wiedz tylko o przysaniu Karolowi W przez patriarch jerozolimskiego w r. 800 kluczy Grobu w., co nie jest jednoznaczne z jakim nieznanym protektoratem politycznym wadcy Frankw nad Jerozolim.

Take cesarze konstantynopolitascy, Nicefor, Mi- cha i Leon, z wasnej woli, pragnc z nim przyjani i sojuszu, wyprawiali do kilkakrotnie poselstwo52. Te dobre stosunki stay si podejrzane, gdy Karol przyj tytu cesarza i gdy mogo si zdawa, e chce im wydrze cesarstwo; on jednak potrafi tak zacieni przymierze, e nigdy z adnej strony nie byo sposobnoci do spo- rw. Rzymianie i Grecy zawsze z nieufnoci patrzyli na potg Frankw: std i to greckie przysowie:

, 53.

Taki on by w pomnaaniu krlestwa i w podbo- jach obcych narodw. Ale wrd tylu spraw rwnie wiele rzeczy podj dla ozdoby i poytku pastwa: jedne tylko zacz, niektre doprowadzi do koca54.

52 Poselstwa Nicefora I, Michaa I, i Leona V wedle Rocznikw odprawiono w latach 803, 810, 811, 812, 813, 814. Byy one frag- mentem rokowa frankijsko-bizantyskich o uznanie tytuu cesar- skiego, przybranego w 800 r. przez Karola W. Tylko za cen cier- pliwych zabiegw i ukadu w sprawie portw adriatyckich udao si Karolowi W. uzyska powitanie go tytuem basileusa przez ambasad bizantysk wiosn 812 r. Powysze zdanie Einharda mija si przeto z prawd, a oparte jest o przejtek stylistyczny z ycia Augusta (XXI, 3), gdzie Indowie i Scyci take ,,z wasnej woli przez poselstwa szukali przyjani".

53 W rkopisach EXIC i GITONA jako wiadectwa wymowy wczesnej. Przysowie to zapisa tylko Einhard, oznacza ono: Franka miej za przyjaciela, ale nie za ssiada".

54 Rozdzia ma wzory formalne w Swetoniuszowym yciu Augusta, gdzie mowa take o budowlach publicznych, o straach, o odnawianiu wity.

Na pierwszym miejscu naley wymieni bazylik witej Bogurodzicy w Akwizgranie, cudownym kunsz- tem zbudowan55, i most na Renie pod Moguncj, dugi na piset krokw (taka bowiem tam jest szeroko rzeki). Most spali si na rok przed mierci Karola56

i z powodu tej nagej mierci nie mg by odbudowany, chocia byo w planie zastpi drewniany most ka- miennym.

Budowa i paace wyborn sztuk, jeden niedaleko Moguncji, pod posiadoci wiejsk zwan Ingelheim57, drugi w Nijmwegen, nad rzek Waal, ktra wysp Bataww opywa od poudniowej strony58. Przede wszystkim jednak gdziekolwiek w swoim pastwie za- uway koci zniszczony od staroci, nakazywa bis- kupom i opatom, do ktrych to naleao, aby go napra-

55 Kaplica paacowa w Akwizgranie (Aquisgranum po acinie, Aachen po niem., ix-la-Chapelle po fr.) o zaoeniu centralnym na omioboku, przykrytym sklepieniem i otoczonym obejciem wielobocznym, jest przeksztaceniem wzoru wczesnobizantyskiego z San Vitale w Rawennie i stanowi prb odwrotu od dotychczas powszechnie na Zachodzie stosowanego planu bazylikowego. Wybu- dowana po r. 794 przez budowniczego Odona z Metz pod kierow- nictwem Einharda i Ansegisa, intendentw budowy, zostaa wypo- saona w mozaiki i kolumny gotowe, sprowadzane z Rzym i Ra- wenny. W nastpnych wiekach rozbudowana do rozmiarw wielkiej katedry gotyckiej z pozostawieniem oktogonu karoliskiego

56 W maju 813 r. 57 Ingilenheim Ingelheim, jedna z ulubionych rezydencji

Karola W. 58 Nouismagum Nimegue, Nijmwegen w Holandii.

wili i jeszcze posya osobnych urzdnikw, aby dogl- dali, czy rozkazy zostay wypenione59.

Stworzy flot do wojny z Normanami, spuciwszy okrty na rzeki pynce z Galii i Germanii ku Pnoc- nemu Oceanowi60. A poniewa Normanowie w nieu- stannych najazdach pustoszyli wybrzea Galii i Ger- manii, zaoy we wszystkich portach i przy ujciach rzek, gdzie tylko okrty mogy si zatrzyma, posterun- ki i stranice, aby nieprzyjaciel nie znalaz miejsca do ldowania. To samo zrobi na poudniu, wzdu wybrze- y prowincji Narboneskiej i Septymanii61 i na caym wybrzeu italskim a do Rzymu, w obawie przed Mau- rami, ktrzy ostatnio wzili si do korsarstwa62. Dziki temu za jego ycia ani Maurowie w Italii, ani Norma- nowie w Galii i Germanii nie wyrzdzili wikszej szkody; tylko Centumcellae, miasto w Etrurii63, przez zdrad wpado w rce Maurw, ktrzy je spldrowali, a we Fryzji Normanowie zupili kilka wysp koo wybrzey Germanii64.

59 Trosk t powiadczaj kapitularia Karola W. 60 Roczniki mwi pod r. 811 o budowie okrtw w Boulogne-

sur-mer i w Gandawie. 61 Prowincja Narboneska i Septymania rzymskie nazwy pro-

wincyj na pd. Galii. 62 Maurowie tu piraci muzumascy z Hiszpanii, Balearw lub fryki

pn., nkajcy wybrzea Galii i Italii. 63 entumcellae Civita Vecchia w Toskanii, w 813 r. 64 810 r.

[YCIE PRYWATNE KAROLA WIELKIEGO]

Taki on by w dozorowaniu, pomnaaniu i upik- szaniu krlestwa. Teraz powiem, jak dary jego umysu, najwysza w kadym przypadku, dobrym czy zym, stao objawiay si w sprawach wewntrznego i do- mowego ycia1.

Kiedy po mierci ojca dzieli rzdy z bratem, znosi jego niech i zawi z tak cierpliwoci, e na- wet ku powszechnemu zadziwieniu nigdy gniewem nie wybuchn. Za namow matki oeni si z crk krla Longobardw, Dezyderiusza, ale po roku porzuci jaz nie- wiadomych powodw2 i poj Hildegard z plemienia Szwabw3, wielkiego rodu; z niej mia trzech synw:

1 Za wzorem Swetoniaskim autor przechodzi do opisu ycia domowego.

2 Zapewne w 770 r., nie znamy imienia tej ony Karola, czasem nazywanej przez nieporozumienie Dezyderi. Bya to pierwsza ona, polubiona zgodnie z przepisami kocielnymi. Jej poprzedniczka Himiltruda, pochodzenia frankijskiego, daa Karolowi syna, Pepina Garbatego, zmarego w 811 r. w opactwie w Prum, i co najmniej jedn crk, Alpaid, on Begona, komesa Tuluzy.

3 Hildegarda polubiona w r. 771, zm. 30. IV. 783, matka rodu Karolingw: czterech synw i piciu crek, z ktrych jeden syn i dwie crki zmary w wieku dziecicym; std Einhard mwi tylko o trzech synach i trzech crkach.

Karola, Pepina, Ludwika, i trzy crki: Rotrud, Bert i Gisl. Mia jeszcze inne trzy crki: Teoderad, Hil- trud i Rotaid, dwie z ony Fastrady4, pochodzcej z rodu wschodnich Frankw, z narodu germaskiego, trzeci z jakiej naonicy, ktrej imienia pami nie przechowaa5. Po mierci Fastrady oeni si z Liutgar- d Alemank, z ktr wcale nie mia dzieci6. Po jej mier- ci mia cztery naonice: Madelgard, ktra mu zrodzia crk Rotild, Garsnind saskiego rodu, ktra mu zro- dzia crk imieniem Adeltrud, nastpnie Regin, ktra urodzia Drogona7 i Huga, oraz Adelind, z ktr mia Teodoryka.

Matka Bertrada 8 doya w jego domu staroci, ota- czana wielkimi honorami. Odnosi si do niej z takim szacunkiem, e nigdy midzy nimi nie byo nieporozu- mienia, tylko raz, kiedy rozwid si z crk krla De- zyderiusza, ktr poj za jej rad. Umara po mierci Hildegardy, kiedy w synowskim domu byo ju trzech wnukw i trzy wnuczki. Karol pochowa j z wielkimi honorami w bazylice witego Dionizego9, gdzie lea jego ojciec. Mia jedyn siostr, Gisl, od dziewczcych

4 Fastrada polubiona w 783, zmara w r. 794. 5 Uwaga ta, jak te podobne w rozdz. 3 i 4, wiadcz, e Ein-

hard pisa w wiele lat po zgonie Karola W., a take zapewne nie na dworze cesarskim.

6 Liutgarda na dworze Karola jeszcze przed zgonem Fast- rady, polubiona w r. 794, zmara 4. VI. 800.

7 Dragon arcybiskup Metzu. 8 Bertrada wdowa po Pepinie Maym, zmara 12. VII. 783 9 Bazylika w, Dionizego opactwo Saint-Denis pod Paryem.

lat powicon yciu zakonnemu, ktr czci podobnie jak matk; Gisla umara kilka lat wczeniej w swoim klasztorze10.

Dzieci swoje tak kaza wychowywa, eby zarwno synowie jak i crki najpierw wiczono w sztukach wy- zwolonych, do ktrych i sam si garn. Potem, kiedy ju wiek na to pozwala, synw obyczajem Frankw uczono jedzi konno, obchodzi si z broni i polowa, crki za przyzwyczajano do krosien, kdzieli i wrze- ciona, aby nie prnoway, i ksztacono we wszelkiej poczciwoci.

Ze wszystkich dzieci przed wasn mierci utra- ci tylko troje11: Karola, swego najstarszego syna12, Pepina, ktrego uczyni krlem Italii13, i Rotru- d, najstarsz z crek, zarczon z cesarzem greckim Konstantynem14. Pepin pozostawi syna Bernarda i pi crek: Adelaid, Atul, Gundrad, Bertaid, Teoderad. Krl otoczy to potomstwo szczegln mi- oci, wnukowi odda dziedzictwo po jego ojcu15, a wnuczki wychowywa razem z wasnymi crkami. mier synw i crki dotkna go boleniej, niby tego

10 W Chelles pod Meaux (depart. Seine-et-Marne), utrzymywaa korespondencj z Alkuinem, z ktrej zachowao si par jego listw.

11 Niecise, por. przypis 3. 12 Zm. 4. XII. 811. 13 Zm. 8. VII. 810. 14 Zmara 6. VI. 810, zarczona z Konstantynem VI Porfiro-

genet. 15 W r. 813.

oczekiwa pozwala hart jego ducha, wielka mio oj- cowska wycisna mu zy z oczu.

Tak samo na wiadomo o mierci papiea Hadria- na, z ktrym czya go najwiksza przyja, rozpa- ka si, jakby straci brata albo najdroszego syna. By bowiem bardzo rwny w przyjani: atwo j za- wiera i trwale zachowywa, a kogo obdarzy tym uczu- ciem, to ju wiernie i wicie16.

O wychowanie synw i crek tak dba, e ilekro by w domu, zawsze z nimi razem siedzia przy stole i w podrach oni mu towarzyszyli17; synowie jechali przy nim konno, crki za na kocu orszaku, otoczone osobn stra. Byy one niezwykle pikne i rzecz jest zdumiewajca, e chocia je tak kocha, nie wyda ich za nikogo ani ze swoich, ani z obcych; wszystkie przy sobie w domu a do swej mierci zatrzyma, m- wic, e nie moe si obej bez ich towarzystwa. W ka- dej sprawie szczliwy, w tej jednej dozna zoliwoci losu. Ale nic o tym nie chcia wiedzie, zachowywa si

16 Hadrian I zmar w 796 r.; Einhard w ustpie tym nieco naiwnie wynosi Karola ponad Augusta, zmieniajc zdanie Sweto- niusza (LXVI, 1): przyjanie nieatwo zawiera, bardzo wiernie ich dochowywa". Moe tu jednak ukrywa si niechtna Lud- wikowi Pobonemu aluzja do usunicia dworzan ojca po dojciu do wadzy.

17 Przejtek take ze Swetoniusza (LXIV, 3), rys anegdotyczny mao uzasadniony, skoro wiemy, e Ludwik Pobony od czwar- tego roku ycia przebywa w Akwitanii, Pepin za w Italii.

tak, jakby nigdy przeciw czystoci jego crek nie podniosy si podejrzenia albo obmowa18.

Mia z naonicy syna, imieniem Pepin, ktrego wrd innych nie wymieniem; by on pikny na twarzy, ale garbus. Kiedy Karol podczas wojny przeciw Hunom zimowa w Bawarii, Pepin udajc chorob zacz knu spisek przeciw ojcu razem z pewnymi panami frankij- skimi, ktrzy go uwiedli czcz obietnic krlestwa. Zdra- d wykryto, spiskowcw skazano, a Pepina postrzy- ono w klasztorze w Prum, gdzie na wasn prob po- wici si yciu zakonnemu19.

To byo ju drugie sprzysienie; pierwsze, bardzo znaczne, zdarzyo si wczeniej, w Germanii. Tych, ktrzy brali w nim udzia, czci olepiono, czci pozostawiono bez szkody na ciele, ale wszyscy poszli na wygnanie; trzej tylko ponieli mier: nie chcieli si da uj, bronili si z mieczem w rku, kilku ludzi zabili, tak e nie podobna ich byo inaczej pojma. Po- wodem i rdem tych spiskw byo okruciestwo kr- lowej Fastrady; w obu wypadkach sprzysigano si

18 T aluzj do nieskrpowanego trybu ycia dworskiego crek Karola W. zawdziczamy uwadze Swetoniusza, ktry mwi jednak o gniewie Augusta z podobnego powodu. Wiemy, e Rotruda miaa syna Ludwika, pniej opata w St.-Denis ze zwizku z Ro- richem-Rorgonem, komesem Maine, a Berta z Angilberta, poety i dyplomaty dworskiego, wieckiego opata St.-Riquier, kilkoro dzieci, m. in. pniejszego historyka Nitharda.

19 Bunt mia miejsce w r. 792, wykry go w lecie, a nie w zi- mie tego roku, Fardulf, zakonnik longobardzkiego pochodzenia, nagrodzony za to opactwem St.-Denis.

przeciw krlowi, poniewa folgujc bezwzgldnoci swej ony, w sposb okropny sprzeniewierzy si zwykej dobroci i agodnoci swego charakteru20. Zreszt przez cae ycie, zarwno w kraju jak i poza jego grani- cami, postpowa tak askawie i z tak ludzkoci, e nigdy mu nikt nie zarzuci niesprawiedliwego okru- ciestwa.

Lubi cudzoziemcw i bardzo si nimi opiekowa; w kocu namnoyo si ich tylu i w paacu, i w caym krlestwie, e nie bez susznoci uwaano to za ciar. On sam nie czu go bynajmniej, by na to zbyt wiel- koduszny; w jego mniemaniu nawet wielk niewygod warto byo opaci saw hojnoci i dobre imi.

Karol by obfitej i silnej budowy ciaa, wysokiego wzrostu, ale nie ponad suszn miar mierzy bo- wiem siedem wasnych stp czaszk mia okrg, oczy due i ywe, nos nieco wicej ni redni, pikne siwe wosy, twarz weso i pogodn. Std i postaw mia niezwykle majestatyczn czy sta, czy siedzia; chocia kark wydawa si zbyt gruby i krtki, a brzuch nieco wydatny, pokrywaa to rwnomierno reszty czonkw. Chd mia silny i w caym zachowaniu si by bardzo mski; tylko gos, mimo e donony, nie odpowiada wspaniaoci ciaa21.

20 Sprzysienie we wschodniej czci pastwa Karola, z r 785 786 pod przywdztwem komesa Hardrada. Motyw okrucie stwa Fastrady Roczniki wysuwaj jednak tylko przy buncie Pepina Garbatego z 792 r.

21 Ten do rzadki w wiekach rednich opis fizycznego wy- gl du bohatera zosta uoony przy pomocy sw Swetoniusza, uy-

Zdrowie mu suyo, dopiero na cztery lata przed mierci zacz zapada na febr, a na ostatek nawet kula na jedn nog. Ale i wtedy szed raczej za wa- snym sdem ni lekarzy, ktrych nie znosi, gdy po- wstrzymywali go od jego ulubionych pieczeni i dora- dzali potrawy gotowane.

Nieustannie wiczy si w jedzie konnej i owach, co mia we krwi, gdy trudno by znale w wiecie dru- gi nard, ktry by w tej sztuce dorwna Frankom. Bardzo lubi kpiele w gorcych naturalnych rdach; czsto wiczy si w pywaniu, w czym by praw- dziwym mistrzem. Z tego powodu zbudowa sobie pa- ac w Akwizgranie i mieszka tam stale przez ostatnie lata a do mierci22. I nie tylko synw, ale i znakomi- tych panw i przyjaci zaprasza do kpieli, niekiedy

tych w yciorysach Tyberiusza (obfitej i silnej budowy ciaa, wysokiego wzrostu, ponad suszn miar", oczy due"), Augusta (,,nos wydatny"), Nerona, Tytusa i Cezara. Wbrew zdaniu L. Halphena nie ma jednak podstaw do powtpiewania w autentycz- no tego portretu. Po otwarciu grobu Karola W. w 1861 r. okazao si, e mg on mie 192 cm. wzrostu, czyli dokadnie wedle relacji Einharda (7 stp). Inne cechy fizyczne do trafnie zgadzayby si z typem psychofizycznym, opisywanym w klasyfikacji Kretsch- mera, jako pyknik cyklotymiczny: rado ycia, optymistyczna odwaga, rzutko i szybko dziaania, praktycyzm yciowy. W typie tym wystpuj nierzadko i inne cechy, zwane w tej zreszt tylko przyblionej klasyfikacji, schizotymicznymi, np. okrucie- stwo, na co te w portrecie Karola W. znalazyby si dowody.

22 Akwizgran ju w w. III syn z gorcych kpieli.

nawet domownikw i ludzi ze stray przybocznej; by- wao, e sto albo i wicej osb kpao si jednoczenie23.

Nosi strj ojczysty, to jest frankijski. Na ciao wkada lnian koszul i takie feminay, na to kaftan, lamowany jedwabnym szlakiem i spodnie; na nogach mia owijacze i buciki; zim barki i piersi osania fu- trem bobrowym i sobolem; wreszcie narzuca paszcz bkitny24. U boku mia zawsze miecz, ktrego gowica i pas byy zote albo srebrne. Czasem nosi miecz wysa- dzany drogimi kamieniami, ale tylko na szczeglne uro- czystoci, albo gdy zjechali si posowie obcych naro- dw. Cudzoziemskich strojw nie cierpia, choby byy i najpikniejsze; tylko w Rzymie, raz na yczenie pa- piea Hadriana, drugi raz na prob jego nastpcy, Le- ona, ubra si w tunik i chlamid i woy obuwie rzym- skie. Na uroczystociach wystpowa w szacie tkanej zotem, w bucikach wysadzanych klejnotami, paszcz spinaa zota klamra, na gowie mia diadem ze zota i drogich kamieni. Na codzie za jego strj niewiele si rni od zwyczajnego ludowego ubrania.

W jedzeniu i w piciu by umiarkowany, bardziej jednak w piciu; opilstwa nie cierpia nie tylko u siebie i u najbliszych, ale i u kadego czowieka. W jedzeniu

23 W licie z lat 798 803 Alkuin wspomina o dyspucie teolo- gicznej, ktr mia z Karolem ,,w gorcej ani z wody naturalnej". Basen by wyoony marmurem i mia stopnie prowadzce do wody.

24 Miniatury IX w., np. psaterz Godeskalka lub posek Karola W. z koca IX w., pozwalaj stwierdzi ciso tego opisu stroju frankijskiego.

nie umia zachowa takiej powcigliwoci, owszem skary si czsto, e posty szkodz jego ciau. Uczty wydawa bardzo rzadko, tylko podczas szczeglnych uroczystoci, ale wtedy dla wielkiej liczby ludzi. Zwyky obiad skada si z czterech da oprcz pieczeni, ktr mu owczy na ronach przynosili, i ktr ponad inne potrawy przekada. Przy obiedzie sucha albo mu- zyki25, albo czytania; czytano mu opowiadania i dzieje staroytnych. Lubi te bardzo dziea witego Augu- styna, zwaszcza O pastwie Boym26. Wina i innych napojw uywa tak skpo, e przy obiedzie rzadko pi wicej ni trzy razy. Latem po posiku poudniowym bra troch owocw lub jakiego napoju, a potem roz- biera si i zdejmowa buciki jak na noc, i kad si na dwie, trzy godziny. W nocy przerywa sen cztery lub pi razy, i to nie tylko si budzi, ale nawet wstawa.

Rano, kiedy si ubiera, wpuszcza do siebie przy- jaci, a nawet, jeli komes paacowy przedstawia mu jaki spr, ktry bez jego wiedzy nie mg by roz- strzygnity, kaza natychmiast wprowadza strony i, jakby siedzia na trybunale, zaznajomiwszy si ze spraw, wydawa wyrok; i nie tylko to, ale w ogle

25 W oryginale, za Swetoniuszem, wyraz acroama greckiego po- chodzenia, co oznacza waciwie wszelk rozkosz dla uszu, dekla- macj, piew, lub muzyk.

26 De civitate Dei O Pastwie Boym, gwne dzieo histo- riozoficzne Augustyna powstae w latach 413 426, w Hipponie w Afryce pn. W okresie karoliskim myl filozoficzna Augustyna doznaa odnowienia i znacznego upowszechnienia w kulturze szko- larskiej tego czasu.

co byo na ten dzie do zrobienia, zaatwia o tej porze, wydajc polecenia urzdnikom.

Wymow mia obfit i bogat, mg najdokadniej wyrazie wszystko, co chcia. Nie poprzestajc na j- zyku ojczystym, stara si wyuczy i obcych. Z tych acin zna tak dobrze, e posugiwa si ni na rwni z jzykiem ojczystym; po grecku lepiej rozumia, ni mwi. By tak wymowny, e mona go byo wzi za gadu.

Sztuki wyzwolone27 gorliwie uprawia, uczonych mia w wysokim poszanowaniu i otacza ich wielkimi hono- rami. Gramatyki uczy si u starego Piotra z Pizy28, diakona, w innych naukach by jego mistrzem Albinus (prawdziwe jego imi byo: Alkuin)29, rwnie diakon,

27 Artes liberales sztuki wyzwolone; tradycyjna nazwa nauk wieckich, odziedziczona po schykowym okresie kultury rzymskiej. Dzieliy si na dwie grupy: trivium (jakby trjdroe") zoone z gra- matyki, retoryki i dialektyki, oraz quadrivium (czwrdroe") z arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki. Studia te rozumiano jako wstp do teologii.

28 Piotr z Pizy po 774 r. na dworze Karola W., jeden z twr- cw odnowienia znajomoci pimiennictwa staroytnego, wyka- dowca gramatyki, suy take pirem poetyckim swemu chlebo- dawcy.

29 Alkuin, Alchwine ok. 767 r. przeoony szkoy w Jorku w W. Brytanii, w 793 przyby na dwr frankijski, gdzie zaj pierw- sze miejsce wrd uczonych tego czasu, nadzorujc szko paacow i stajc si gwnym doradc Karola W. w sprawach owiaty. Upra- wia obfit twrczo szkolarsk, poetyck i epistolograficzn.

pochodzenia saksoskiego, z Brytanii, czowiek wszech- stronnej wiedzy; u niego uczy si retoryki i dialektyki, gwnie za astronomii, ktrej najwicej czasu i trudu powica. Uczy si sztuki liczenia i z niezwyk pil- noci i ciekawoci bada bieg gwiazd30. Prbowa i pisa; w tym celu mia zawsze pod poduszk tabliczki i kartki, eby w wolnej chwili przyzwyczaja rk do krelenia liter. Lecz nie na wiele si przyda ten trud niewczesny i tak pno zaczty31.

Religii chrzecijaskiej, ktr mu od dziecistwa wpojono, przestrzega najwiciej i z najgbsz po- bonoci. To go natchno do zbudowania przepi- knej bazyliki w Akwizgranie, ktr przyozdobi zo- tem i srebrem, i wiecznikami, balustrad i drzwiami z masywnego bronzu. Do tej budowy nie mogc zni- kd dosta kolumn i marmurw, kaza je przywozi z Rzymu i Rawenny32. Chodzi do kocioa rano i wie-

Zmar w 804 r. jako opat w. Marcina w Tours, gdzie prowadzi wietn szko i warsztat pisarski.

30 Bada bieg gwiazd tzn. interesowa si ywo astrologi, ktra wedle opinii wczesnej miaa otwiera moliwoci przewidy- wania losu ludzkiego.

31 Umiejtno czytania i pisania, zrazu do powszechna wrd monych merowiskich, nawet frankijskiego pochodzenia, zanika z upadkiem szk w VII w. Karol W. dokona znacznego wysiku, aby zapewni swemu dworowi rwnie pewn liczb wyksztaco- nych ludzi wieckich; dzieci swe wyksztaci take starannie.

32 Gwnie z Rawenny, skd Hadrian I ok. r. 787 wysya do Karola W. kolumny i mozaiki z paacu cesarskiego.

czr, take i w nocnych godzinach, i w porze ofiary33, ilekro mu pozwalao zdrowie.

Czuwa szczeglnie nad tym, by wszystko, co w ko- ciele si odbywa, dziao si z najwiksz godnoci i nie- ustannie upomina kocielnych, aby w domu boym nie dopuszczali brudu ani czego niestosownego. Tak w swej bazylice nagromadzi moc zotych i srebrnych naczy i szat kapaskich, e podczas naboestwa nawet odwierni, ktrzy zajmuj ostatnie miejsce w subie kocielnej34, mogli wystpowa w odpowied- nim stroju. Z wielk pilnoci dba o poprawne czy- tanie psalmw; w obu tych rzeczach by bardzo wy- ksztacony, chocia sam publicznie nie czyta, a piewa tylko po cichu i w chrze35.

Nader by arliwy we wspieraniu wszelkiego ub- stwa i w dawaniu jamuny36, nie tylko we wasnej oj- czynie i w caym pastwie, ale i w krajach zamorskich; posya pienidze do Syrii, Egiptu, Afryki, do Jero- zolimy37, Aleksandrii, Kartaginy, wszdzie, skd do-

83 I w nocnych godzinach i w porze ofiary tzn. prcz obec- noci na mszy rannej Karol bra udzia w naboestwach od- prawianych rano, wieczr i noc.

34 wicenia mniejsze w Kociele katolickim obejmuj cztery stopnie w porzdku rosncym hierarchii: odwiernego, lektora, eg- zorcysty i akolity, wiksze trzy stopnie: subdiakona, diakona i kapana.

35 Karol W. zajmowa si, jak wiemy take z kapitulariw, reform ksig i recytacji tekstw kocielnych.

36 eleimosyna, z greckiego jamuna. 37 W r. 810 przeprowadzono zbirk ofiar w caym pastwie

na odnowienie kocioa Grobu w. w Jerozolimie.

tar do jego miosierdzia gos chrzecijan yjcych w n- dzy; dlatego tak zabiega o przyja krlw zamor- skich, aby mg biednym chrzecijanom w ich pa- stwach przyj z niejak ulg i pomoc.

Ze wszystkich witych i czcigodnych miejsc naj- wicej szanowa koci witego Piotra Apostoa w Rzy- mie; w jego skarbcach pomieci wielk moc pieni- dzy w zocie, srebrze, klejnotach38. Papieom posya niezliczone upominki. Przez cay czas swego panowania mia sobie to za najwaniejsze, by jego trosk i pomoc miasto Rzym doszo do dawnej potgi, a koci wi- tego Piotra, oprcz bezpieczestwa i obrony, znalaz w jego zasobach wietno i bogactwo, przewyszajce wszystkie kocioy. Ale chocia mu tak na tym zale- ao, w cigu czterdziestu siedmiu lat panowania tylko cztery razy by w Rzymie dla wypenienia lubw i modw39.

Ostatnia jego podr miaa jednak nie tylko te po- wody. Oto papie Leon dozna od Rzymian mnstwa krzywd, nawet oczy mu wykuto i jzyk ucito, tak e musia wezwa pomocy krla. Karol przyby wic do Rzymu i spdzi tam ca zim, aby wnie ad w stosunki kocielne, ktre znalazy si w wielkim za-

38 Zachowaa si lista darw Karola W. z r. 800, przekazana nam przez ywot Leona III w Liber Pontificalis (Ksidze Papies- kiej), oficjalnej biografii papiey pisanej z pontyfikatu na ponty- fikat.

39 W latach 774, 781, 787 i 800.

mcie. Wtedy wanie przyj miano cesarza i Augusta40. Z pocztku tak mu to byo przykre, e zapewnia, i w tym dniu, chocia to byo wielkie wito, nie byby wszed do kocioa, gdyby wczeniej zna zamiary pa- piea41. Z wielk jednak cierpliwoci znosi zawi, ktra sza za tym tytuem, spotgowana zwaszcza oburzeniem cesarzy rzymskich42. Pokona ich zaci- to wielkodusznoci, w czym ich bez wtpienia znacz- nie przewysza; wyprawia do nich czste poselstwa i w listach nazywa ich brami.

Po przyjciu tytuu cesarskiego zaj si prawo- dawstwem swego narodu, ktre miao wiele brakw.

40 Augustus powicony. Tytu staroytnych cesarzy rzym- skich, uywany na wzr Oktawiana Augusta, ktry go przybra take dla zaznaczenia sakralnego charakteru swej wadzy.

41 Einhardowa wersja przebiegu koronacji 800 r. zasuguje na wiar, cho motywy zachowania si Karola nie s jasne. Poczu si on zapewne zaskoczony inicjatyw papiesk, przypieszajc uroczysto przygotowywan starannie od pewnego czasu, moe jednak na pniejszy termin wita Trzech Krli. Waniejsz przy- czyn niezadowolenia moga by aklamacja ludu rzymskiego, akt podstawowy caej ceremonii, zorganizowany przez papiea bez udzia- u monych frankijskich, ktrzy temu obwoaniu Karola cesarzem mogliby nada cech uznania przez cae chrzecijastwo zachodnie. Natomiast wysuwany niekiedy motyw niechci Karola z powodu przyjcia korony z rk papiea nie wydaje si uzasadniony. Byo to zgodne z wczesnym ceremoniaem bizantyskim, a poprzedzao nastpny akt: adoracji cesarza ze strony papiea, ktry pada u stp cesarskich oddajc hod.

42 Wadcy bizantyscy tytuowali si, zwaszcza po 800 r., ce- sarzami Rzymian, podtrzymujc fikcj zwierzchnoci nad caym dawnym Cesarstwem Rzymskim.

Frankowie posiadali dwojakie prawo. W wielu miej- scach bardzo rne43. Myl jego byo uzupeni braki, rnice pogodzi, poprawi to, co ze albo faszywie podane. Lecz niewiele z tego wykona, zaledwie par artykuw i to niewykoczonych doda do istniejcych ustaw. Kaza natomiast spisa prawa wszystkich na- rodw yjcych pod jego berem, a ktre dotychczas nie byy spisane44.

Tak samo zebra i przechowa dla pamici barba- rzyskie, prastare pieni, opiewajce czyny i boje daw- nych krlw. Zacz i gramatyk mowy ojczystej45. Miesicom da nazwy z wasnego jzyka, poniewa przedtem miay one u Frankw czci aciskie, cz- ci barbarzyskie imiona. Podobnie i wiatry ponazy-

43 Prawo Frankw Salickich, Lex Salica zredagowane po raz pierwszy w kocu V w. i Frankw ripuarskich, Lex Ripuaria, z pocz. VI w., obszerne zwody prawa gwnie karnego i cywilnego. Karol W. doda artykuy (capitula, std nazwa kapitularzy dla dekretw i zarzdze karoliskich) do obu pomnikw ustawodaw- czych ogaszajc je w kapitularzu z r. 803. Prawo salickie ulego nadto przeredagowaniu w zwd o 70 lub 72 artykuach na pocztku jego panowania, ok. 768 r.

44 T prac ustawodawcz naley pojmowa gwnie jako nowe redakcje wzgldnie przepisywanie poprzednio ju istniejcych za- bytkw prawnych. Zasada osobowoci prawnej, obowizujca na terenie pastwa Frankw w cigu co najmniej czterech wiekw, a nieobca i penemu redniowieczu, wymagaa przede wszystkim w zakresie prawa prywatnego i karnego, aby kady odpowiada wedle prawa, w ktrym si urodzi. Std w pastwie karoliskim jednoczenie obowizyway prawa: rzymskie w pnych redakcjach burgundzkie, wizygockie, salickie i ripuarskie.

45 Nic nie znamy z tych prac Karola.

wa dwunastu osobnymi imionami, gdy dawniej tylko cztery wiatry rozrniano.

Miesice tak nazwa: stycze wintarmanoth, luty hornung, marzec lentzinmanoth, kwiecie ostarmanoth, maj winnemanoth, czerwiec brach- manoth, lipiec heuuimanoth, sierpie aranma- noth, wrzesie witumanoth, padziernik windu- memanoth, listopad herbistmanoth, grudzie heilagmanoth46. Wiatrom za ponadawa takie imiona: wschodni ostroniwint, wschodnio-poudniowy ostsundroni, poudniowo - wschodni sundostroni, poudniowy sundroni, poudniowo-zachodni sund- westroni, zachodnio-poudniowy westsundroni, za- zachodni westroni, zachodnio - pnocny westnord- roni, pnocno - zachodni nordwestroni, pnocny nordroni, pnocno-wschodni nordosdroni, wschodnio- pnocny ostnordroni47.

46 Niektre z tych nazw przechoway si w nowoytnych na- rzeczach niemieckich: Hornung luty, Lenzmonat marzec (miesic wiosny), Ostermonat kwiecie (miesic Wielkanocy), Wonnemonat maj (miesic radoci), Brachmonat czerwiec (miesic ugorowania), Heumonat lipiec (miesic sienny). Inne wyszy wczeniej z uytku: Wintermonat stycze (miesic zimo- wy), Aehrenmonat sierpie (miesic kosw), Heiligmonat gru- dzie (miesic wity). Witumanoth wrzesie od witu w jz. sta- rogrnoniemieckim drzewo, windumemanoth padziernik od windumn przeprowadza winobranie, herbistmanoth listopad (miesic jesienny, nazwa ta przesuna si pniej na wrzesie).

47 Ten podzia wiatrw zosta oparty o tradycj staroytn przekazan redniowieczu przez dzieo encyklopedyczne Izydora z Sewilli Etymologie, ks. XIII c. XI paragr. 2 i 3.

[MIER I TESTAMENT]

Pod koniec ycia, kiedy mu ju dokuczay choroby i staro, wezwa do siebie Ludwika, krla Akwitanii, ktry mu jedyny pozosta z synw Hildegardy. Na uroczystym zjedzie pierwszych dostojnikw z caego krlestwa Frankw, idc za powszechn rad, przyj go do wsprzdw i ustanowi dziedzicem tytuu ce- sarskiego; woy mu na gow diadem i kaza go nazy- wa cesarzem i augustem1. Wszyscy obecni przyjli ten akt z wielkim zadowoleniem; zdawao si, e po- wzi t myl z natchnienia boego, ku poytkowi pa- stwa. Przybyo niejako siy jego majestatowi, a obce narody nabray wicej strachu.

Zaczem odesa syna z powrotem do Akwitanii, sam za, pomimo sdziwego wieku, uda si swoim zwycza- jem na owy w okolice Akwizgranu; zajo mu to reszt jesieni, dopiero z pocztkiem listopada wrci do sto- licy2. Tam podczas zimy dosta silnej febry i w stycz- niu pooy si do ka. Zaraz, jak to zwykle robi

1 11. IX. 813. 2 Einhard niecile odtworzy przebieg wypadkw znany z Rocz-

nikw Pastwa Frankw, ktre kad owy w Ardenach w 813 r. przed koronacj Ludwika, a take pierwszy atak choroby, co za- pewne przypieszyo decyzj powoania syna do wsprzdw.

w takich wypadkach, powstrzyma si od jedzenia s- dzc, e t powcigliwoci da si odpdzi albo zago- dzi chorob. Ale do febry przyczyy si ble w boku, ktre Grecy nazywaj pleuresis3, co przypieszyo koniec, tym bardziej, e nadal zachowywa godwk i pod- trzymywa swe ciao tylko najmniejsz iloci napo- jw. Umar po siedmiu dniach leenia, przyjwszy wit Komuni, w siedmdziesitym drugim roku ycia, a w czterdziestym sidmym panowania, pitego dnia przed kalendami lutego, o trzeciej godzinie dziennej4.

Ciao uroczycie obmyto, ubrano i z niezmiern aob caego ludu wprowadzono do kocioa, gdzie je pochowano. Byo najpierw wahanie, gdzie ma si go zoy, skoro za ycia sam o tym nie postanowi; w kocu przewaya myl, e nie ma dla godniejszego grobowca nad bazylik, ktr sam w tej miejscowoci zbudo- wa, z mioci do Boga i Pana naszego Jezusa Chrystusa, i na chwa witej i wiecznej Dziewicy, Jego Rodzi- cielki. Pochowano go w tym samym dniu, w ktrym umar i nad grobowcem wzniesiono uk zocony z jego wizerunkiem i napisem5. Napis uoono w ten sposb:

3 pleuresis, z gr. pleuron bok, zapalenie opucnej. 4 28 stycznia 814 r. okoo godziny 8 9 rano. 5 Wygldu pierwotnego grobowca nie znamy. Z opisu jego

otwarcia w r. 1000 przez Ottona III wynika, e Karola pochowano zgodnie ze zwyczajem bizantyskim w pozycji siedzcej, na tronie, z insygniami cesarskimi. Otto III, jak podaje jeden z rkopisw kroniki Ademara z Chabannes, niewiele pniejszej od opisywanych zdarze, tron ten ofiarowa Bolesawowi Chrobremu wzamian za rami w. Wojciecha. Pamitk kultu karoliskiego w rodzie Pias-

Pod t budowl spoczywa ciao Karola, wielkiego i prawowiernego cesarza, ktry pastwo Frankw wspaniale rozszerzy i przez czterdzieci siedm lat rzdzi nim szcz-

liwie.

Zmar jako siedmdziesicioletni, w roku Pa- skim 814, w sidm indykcj,

w pity dzie przed kalendami lutego.

Wiele znakw zapowiadao zbliajcy si koniec, tak e nie tylko inni ludzie, ale i on sam czu, co mu grozi6. W cigu trzech ostatnich lat ycia zdarzay si czste zamienia soca i ksiyca, a na socu widziano przez siedm dni jakie plamy czarnej barwy7. Kru- ganek, ktry zbudowa z olbrzymim trudem midzy bazylik a paacem, run nagle a do fundamentw,

tw jest bodaj drugie, chrzecijaskie imi wnuka Chrobrego, Ka- zimierza Karola, ur. ok. 1025 r., pniejszego Odnowiciela. Zwoki Karola W. Otto III zoy do sarkofagu antycznego z paskorzeb przedstawiajc porwanie Prozerpiny. Grobowiec otwierano jeszcze trzy razy w 1165, 1405 i 1861 r.

6 Za wzorem Swetoniusza, ktry podaje rwnie znaki wr- ce mier Juliusza Cezara, Augusta, Klaudiusza i Kaliguli.

7 Roczniki zapisay w okresie jednego roku od wrzenia 806 do wrzenia 807 r. trzy zamienia ksiyca, jedno zamienie soca i plam na socu widzialn przez osiem dni. W 808 r. nic nie zau- waono. W 809 zamienie ksiyca 26. XII. w 810 dwa zamie- nia ksiyca i dwa zamienia soca. W 811 r. brak zapisw astrono- micznych, w 812 jedno zamienie soca, w 813 nie ma wiadomoci tego rodzaju.

w dzie Wniebowstpienia Paskiego8. Rwnie i most drewniany na Renie, pod Moguncj, ktry pod jego okiem dziesi lat budowano, z tak niezmiern prac i z tak cudown sztuk, e zdawao si wieki przetrwa, objty niespodzianym poarem spon w trzy godziny; oprcz tych czci, ktre stay pod wod, nie ocalaa ze ani szczapa9.

Podczas swej ostatniej wyprawy na Saksoni prze- ciw krlowi Duczykw, Godofridowi, pewnego dnia10, wyszedszy z obozu przed witem, ujrza nagle spada- jc z nieba pochodni, ktra z niezmiernym blaskiem, lecc od prawej ku lewej stronie, przemkna po nie- zmconym bkicie. Wszyscy jeszcze ze zdumieniem patrzyli na to zjawisko, nie wiedzc, co moe oznacza, gdy wtem ko, na ktrym Karol siedzia, pad gow w przd i tak silnie go na ziemi powali, e pka klam- ra u paszcza i zerwa si pas, podtrzymujcy miecz. Suba nadbiega i podniosa krla, tak jak by: roz- brojony i bez paszcza. Oszczep, ktry wtedy w doni trzyma, odskoczy na odlego dwudziestu stp albo i dalej.

8 Roczniki zapisuj w r. 817 po mierci Karola W. nage ru- nicie portyku drewnianego, wiodcego z paacu do kaplicy w Akwiz- granie; kruganek ten w Wielki Czwartek zwali si z powodu nad- gnicia belek ze staroci. Rzuca to niekorzystne wiato na infor- macj Einharda, co jest tym osobliwsze, e sprawowa on przecie urzd intendenta prac budowlanych. Jest to jedna z poszlak wska- zujcych na pn dat powstania ycia.

9 W maju 813 r. 10 W 810 r.

Jeszcze i paac w Akwizgranie zatrzs si wielo- krotnie, a w domach, w ktrych przebywa, dawao si sysze nieustanne trzeszczenie puapu. Niebo porazio bazylik, w ktrej pniej zosta pochowany, a zote jabko zdobice szczyt dachu piorun zerwa i odrzuci poza dom biskupi, przylegy do bazyliki. W tej samej bazylice, midzy grnymi a dolnymi ukami, biegnie wieniec wok wewntrznej czci wityni, brzegiem za wieca idzie czerwony napis, w formie epigramatu, objaniajcy, kto jest twrc kocioa, i koczcy si sowami: Karolus Princeps. Ot zauwaono, e w tym roku, na par miesicy przed jego mierci, litery wy- razu: Princeps ulegy zniszczeniu i przestay by wi- doczne. Ale na to wszystko nie zwraca uwagi, nie wia- domo czy naprawd, czy tylko tak udawa, jakby go w aden sposb nie dotyczyy11.

Zacz ukada testament, w ktrym czyni swymi spadkobiercami crki i wszelkiego rodzaju nielubne dzieci, lecz zbyt pno si do tego zabra i skoczyo si na samym zamiarze. Na trzy lata jednak przed mier- ci12 podzieli swoje skarby pienidze, szaty, sprzty w obecnoci przyjaci i domownikw, aby gdy go ju nie stanie, mogli zawiadczy, e taka wanie bya

11 Podobnie Swetoniusz mwi o piorunach wrebnych w y- ciorysach Augusta, Klaudiusza i Kaliguli, a w ywocie Augusta (XCVII, 2) opowiada o uderzeniu pioruna w posg Augusta i zer- waniu pierwszej litery tytuu CAESAR. Karolus Princeps Karol wadca.

12 Zapewne w pocztkach 810 r.

jego wola. T swoj ostatni wol zawar w krtkim ordziu, ktrego tre jest nastpujca:

W Imi Boga Wszechpotnego Ojca i Syna i Ducha witego.

Spis i podzia, ktry uczyni najsawniejszy i arcy- pobony pan, Karol, cesarz, augustus, w roku od wcie- lenia Pana naszego Jezusa Chrystusa omsetnym jede- nastym, a panowania jego w kraju Frankw czterdziestym trzecim, a w Italii trzydziestym szstym, w jedenastym roku cesarstwa, w czwart indykcj13, i ktry w zbonej i roztropnej rozwadze uczyni postanowi i z wol bo dokona, w zakresie swych skarbw i pienidzy, jakie w tym dniu w jego komorze si znajduj.

Zamiarem jego byo przede wszystkim w tym si zabezpieczy, by rozdawnictwo jamuny, ktre po- wszechnie u chrzecijan odbywa si z ich majtkw, take i w jego imieniu z jego pienidzy w odpowiednim porzdku i sposobie byo uskutecznione; dalej, by spadkobiercy jego, z usuniciem wszelkich wtpliwoci, mogli jasno wiedzie, co si im naley, i bez sporu lub wani wszystko we waciwej mierze midzy sob roz- dzieli. Z t myl i w tym celu wszelkie dobro, ktre

13 indykcja sposb oznaczania roku przejty z rzymskiego cyklu rewizji podstawy podatku rolnego, dokonywanej co 15 lat. W systemie tym nie wyraano liczby minionych okresw indyk- cyjnych, lecz tylko miejsce, jakie zajmuje dany rok w biecym okresie. Indykcja VII oznacza wic sidmy rok w okresie indyk- cyjnym bliej nieokrelonym, std sposb ten bywa tylko pomoc- niczym rodkiem oznaczania roku.

w zlocie i srebrze, w klejnotach i ozdobach krlewskich, jak si rzeko, w tym dniu w jego komorze si znajduje, najpierw podzieli na trzy czci, a z tych trzech czci dwie rozdzieli na dwadziecia jeden udziaw, jedn trzeci za zostawi w caoci.

A owe dwie trzecie zostay podzielone na 21 czci z tego powodu, e w jego pastwie istnieje 21 miast metropolitalnych : kada wic metropolia niech otrzyma swoj cz z rk spadkobiercw i przyjaci na cele jamunicze; arcybiskup za zarzdzajcy w tym cza- sie danym, kocioem, otrzymawszy cz nalen jego kocioowi, niech j podzieli ze swymi sufraganami, w ten sposb mianowicie, by jedna trzecia przypada katedrze, a dwie trzecie sufraganom. Kada z 21 czci, ktre powstay z podziau dwch pierwszych czci, wedug liczby miast metropolitalnych, jest schowana oddziel- nie i opatrzona imieniem miasta, ktremu ma by wr- czona. Te s imiona miast, ktre maj otrzyma wspo- mniane sumy jamunicze: Rzym, Rawenna, Mediolan, Friul14, Grado, Kolonia, Moguncja, Iuvavum czyli Salzburg, Trewir, Sens, Besanon, Lyon, Rouen, Rheims, Arles, Vienne, Tarantaise, Embrun, Bordeaux, Tours, Bourges.

Jedn za cz w caoci pozostawi w tym celu, by skoro dwie inne w powyszy sposb rozdzielone i opiecztowane zostay, ta trzecia moga by uywana do codziennych potrzeb, jako rzecz adnym lubowa- niem posiadaczowi nie odjta; i to tak dugo, jak dugo

14 Friul dzi Cividale, prow. Udine.

on sam albo przy yciu zostanie, albo uyteczno tych rzeczy uzna dla siebie za niezbdn. Po jego mierci, albo po dobrowolnym wyrzeczeniu si spraw docze- snych15, ta cz ma by rozdzielona na czworo: jedn cz doda si do tego, co przeznaczono dla owych 21 miast; drug w sposb sprawiedliwy i suszny podzie- l midzy sob synowie jego i crki oraz synowie i crki jego synw; trzeci dawnym zwyczajem chrzecija- skim wyczy si na uytek ubogich, czwarta te jako jamuna zostanie rozdana subie paacowej. T wy- odrbnion trzeci cz caoci stanowi, jak i dwie inne, zoto i srebro, ale on raczy dorzuci do niej jesz- cze wszystkie naczynia i przedmioty z bronzu, elaza i z innych metali, i bro, i szaty, i wszelki sprzt do- mowy czy to kosztowny, czy pospolity, jako to : za- sony, derki, kobierce, wyroby z pilni i ze skry, sio- da i cokolwiek znajdzie si w tym dniu w jego komo- rze i szatni, aby w tej czci byo wicej do podziau i eby wicej ludzi mogo korzysta z jamuny.

Co si tyczy kaplicy, to jest rzeczy kocielnych, postanowi: by wszystko, co sam zrobi i zgromadzi, jak i to, co po ojcu wzi w spadku, pozostao nie- tknite adnym podziaem. Jeliby jednak znalazo si co z naczy, z ksig albo z innych przyborw, o czym nie byoby wiadome z ca pewnoci, e ofiarowa to ka- plicy, moe to kupi i posiada, kto chce, zapaciwszy suszn cen. Tak samo postanowi i o ksikach, kt-

15 Nie znamy skdind tego zamiaru porzucenia tronu i zamk- nicia si w klasztorze.

rych wiele bardzo zgromadzi w swej bibliotece : e moe je naby, kto chce, za suszn cen, a pienidze std uzy- skane maj pj dla biednych.

Wrd innych skarbw i kosztownoci znajduj si, jak wiadomo, trzy stoy srebrne i jeden zoty, szcze- glnie wielki i ciki; o nich postanowi i rozporzdzi, by jeden z nich, czworoboczny, z planem Konstanty- nopola, odesano wraz z innymi darami do bazyliki witego Piotra Apostoa w Rzymie, a drugi, okrgy, z wizerunkiem miasta Rzymu, oddano stolicy bisku- piej w Rawennie16. Trzeci za, ktry tamte piknoci roboty i wag znacznie przewysza, ktry skada si z trzech krgw i zawiera obraz caego wiata17, wy- konany mistern i dokadn sztuk, tudzie w zoty, wymieniony jako czwarty, maj by doczone do owej trzeciej czci, przeznaczonej do podziau midzy spad- kobiercw i na jamuny.

To postanowienie i rozrzdzenie uczyni wobec bis- kupw, opatw i komesw, ktrzy wtedy mogli by obecni i ktrych imiona s tu spisane.

16 Autor Ksigi pontyfikalnej kocioa Raweskiego, Agnellus, zapisa przybycie tego stou srebrnego do Rawenny z rozkazu Lud- wika Pobonego.

17 Roczniki Saint-Berlin pod r. 842 opisuj wygld tego stou, zatrzymanego jak wiemy skdind przez Ludwika Pobo- nego dla siebie. Trzy krgi odtwarzay ptolomejski ukad wiata: pierwszy ziemi i atmosfer ziemsk, drugi niebo, ksiyc, eoca i planety, trzeci niebo gwiazd staych.

Biskupi: Hildebald, Richolf, Arn, Wolfar, Ber- nom, Laidrad, Jan, Teodulf, Jesse, Heito, Waltgaud18.

Opaci: Fridugis, Adalung, Engilbert, Irmino19. Komesowie: Walah, Meginher, Otulf, Stefan,

Unroch, Burchard, Meginhard, Hatto, Rihwin, Edo, Erkangar, Gerold, Bero, Hildigern, Rokolf20.

To wszystko jego syn Ludwik, ktry po nim z woli boej nastpi, przejrzawszy niniejsze ordzie, wype- ni z najwiksz sumiennoci i jak mg najszybciej po jego mierci.21

18 W porzdku wymienionym s to arcybiskupi: koloski, moguncki, salzburski, reimski, besanoski, lioski, i arelateski oraz biskupi: orleaski, z Amiens, bazylejski i leodyjski.

19 Kolejno opaci: w. Marcina w Tours, z Lorsch, z Saint - Riquier i z Saint-Germain - ds-Prs na skraju pd. zach. wczes- nego Parya. Za rzdw Irminona sporzdzono tam zachowany do dzi poliptyk, czyli spis dbr klasztornych, jedno z waniejszych rde do dziejw gospodarstwa domanialnego IX w.

20 Spord wymienionych komesw: Wala pniej pierwszy minister Ludwika Pobonego i opat Korbei; Meginherzapewne zi buntowniczego komesa Hardrada; Otulf jeden z zarzdcw Bawarii z ramienia Karola W.; Stefan komes paacowy w pocz. IX w.; Unroch dziad ces. Berengara (zm. 924 r.); Burchard koniuszy cesarski (comes stabuli); Meginhard i Edo (Uodo) znani jako posowie frankijscy do krla duskiego Hemminga; Rihwin komes padewski; Gerold przeoony marchii wschodniej 811832; Bero (Bera) komes barceloski.

21 Obaj historycy Ludwika Pobonego, Thegan (w rozdz. 8) i Nithard (I, 2) przekazuj nam inn wersj wykonania testamentu Karola W,

EINHARDYCIE KAROLA WIELKIEGOMAIL: HISTORIAN@Z.PL

YCIE KAROLA WIELKIEGO CESARZA