Einführung in das Altitalienische V

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Einführung in das Altitalienische V. 9. November 2009. Zusammenfassung wichtiger Punkte. Zusammenfassung wichtiger Punkte. Vom Lateinischen zum Altitalienischen Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGÄRLATEIN) und seine Varietäten DIATOPISCHE VARIATION DIASTRATISCHE VARIATION - PowerPoint PPT Presentation

Citation preview

  • 9. November 2009*

  • *

  • Zusammenfassung wichtiger PunkteVom Lateinischen zum Altitalienischen

    Ausgangspunkt: das GESPROCHENE LATEINISCHE (= VULGRLATEIN) und seine VariettenDIATOPISCHE VARIATIONDIASTRATISCHE VARIATIONDIAPHASISCHE VARIATION

    *

  • Zusammenfassung wichtiger PunkteDer politische und soziokulturelle KontextUntergang des Westrmischen Reiches (476) und endgltiger Zerfall der Einheit des umgangssprachlichen LateinsOstgotenreichRckeroberung Italiens unter dem ostrmischen Kaiser Justinian Reich der LangobardenReich der Franken*

  • Vulgrlatein /Proto-RomanischOstgotischSprachkontakt in Italien (5 6. Jh.)mndliche KommunikationGriechisch / Byzantinisch*

  • Zunehmende regionale Differenzierung des Lateinischen im Wandel der ZeitDiatopische Varietten des Lateinischen*

  • Proto-italoromanischeDialekteLangobardischSprachkontakt in Italien (6 8. Jh.)mndliche KommunikationByzantinisch*

  • Diatopische Variation des Italoromanischen

    Die italienischen Dialektgruppen im berblick

    (Zustand des 20. Jhs., aber in hnlicher Form wohl auch bereits im Mittelalter vorhanden)*

  • Schriftliche Kommunikation im frhen Mittelalter

    z.B. Paulus Diaconus ca. 720 - ca. 799

    De verborum significatu Historia Langobardorum u.a. Wichtigstes Kommunikationsmittel ist das Mittellateinische (it. latino medievale)Unter dem Begriff Mittellatein werden die vielfltigen Formen der lateinische Sprache des europischen Mittelalters (etwa 6. bis 15. Jh.) zusammengefasst.*

  • Zusammenfassung wichtiger PunkteSptes 8. / frhes 9. Jahrhundert bis 10. JahrhundertDer Beginn bescheidener italoromanischer Schriftlichkeit (sporadisch und noch ohne Herausbildung konstanter regionaler Schreibtraditionen), z.B. Indovinello veronese (um 800), Placiti campani (960-963)Die Verschriftlichung einer Sprache stellt historisch gesehen eine neue Prsentationsform dar, die bis dahin unbekannte Gestaltungsmglichkeiten von Kommunikation erffnet. *

  • Phonetische Merkmale des gesprochenen muttersprachlichen Dialekts des SchreibersLateinische Schreibtradition

    Mittelalterlicher romanischer Text (= Scripta)*

  • 8. bis 11. Jahrhundert*

  • *

  • *

  • Inschrift der Comodilla-KatakombeGesamtaussicht und Ausschnitt*

  • Sprachliche AnalyseDer verneinende Imperativ non + Infinitiv, den das klassische Latein nicht benutzte, ist charakteristisch fr das Italienische sowie fr smtliche italienischen Dialekte.In dem Syntagma ille secrita fungiert ille als regulrer Artikel. Der Plural ehemaliger lateinischer Neutra auf -a (vgl. Sg. SECRETUM Pl. SECRETA) war in den Dialekten des Mittelalters weit verbreitet und ist bei einigen Wrtern selbst im modernen Italienischen noch anzutreffen (z.B. i fondamenti vs. le fondamenta < lat. Pl. FUNDAMENTA). *

  • Sprachliche AnalyseBeim Syntagma a bboce stoen wir auf zwei Besonderheiten des gesprochenen Dialektes von Rom, die auch anderen Mundarten nicht fremd sind.Zum einen wird die phonosyntaktische Verdoppelung in der Graphie wiedergegeben zum anderen der Betazismus (lat. AD VOCEM > a bboce).

    *

  • Die Inschrift von San Clemente (Rom, 11. Jahrhundert)Ausschnitt aus dem Fresko (heutiger Zustand)*

  • Die Inschrift von San ClementeDie Inschrift wird in der italienischen Fachliteratur hufig als fumetto in volgare (volkssprachlicher Comic) bezeichnet, wobei die Zuordnung der Redetexte zu den einzelnen Figuren immer wieder diskutiert worden ist. Es handelt sich bei der Inschrift um ein Zeugnis konzeptioneller Mndlichkeit im Italoromanischen des Hochmittelalters.*

  • Die Inschrift von San ClementeAusschnitt aus dem Fresko*

  • Die Inschrift von San ClementeDer inhaltliche Bezug der InschriftDarstellung einer Episode aus dem Leben des Heiligen Clemens. Es sind drei Sklaven zu erkennen, die mit Mhe eine Sule vor zwei Bgen ziehen. Der Mann auf der linken Seite hebt sie mit Hilfe eines Balkens an, whrend die anderen beiden an einem Seil ziehen. Sie erhalten Anweisungen von ihrem Herrn auf der rechten Bildseite. *

  • Die Inschrift von San ClementeDer inhaltliche Bezug der InschriftDer Patrizier Sisinius hatte Befehl erteilt, den der Zauberei angeklagten Clemens (dritter Bischof von Rom in der Nachfolge Petri) zu fesseln und in den Kerker zu stecken. Durch ein Wunder glaubten der Patrizier und seine Sklaven in der Sule Clemens selbst zu erkennen. Ihnen sind die volkssprachlichen Aussagen in den Mund gelegt, whrend der (unsichtbare) Heilige Clemens ihnen (oberhalb der Sule in den beiden Rundbgen) auf Latein antwortet.

    *

  • Die Inschrift von San ClementeZuordnung der Sprechtexte*

  • Der Text der InschriftSisinius (volgare)Clemens (Latein)Fili dele pute, traite. Gosmari, Albertel traite. Falite dereto co lo palo, Carvoncelle ____________________Figli di puttana, tirate! Gosmario e Albertello, tirate! Fagli da dietro col palo

    Duritiam cordis vestri... saxa traere meruistis

    ___________________Per la durezza del vostro cuore... avete meritato di trascinare sassi*

  • Sprachliche AnalyseIn der Graphie dominiert die lateinische Schreibtradition. Volkssprachliches [] (vgl. it. figlio) wird durch einfaches li wiedergegeben (fili). Das Substantiv puta Hure zeigt gegenber der volkstmlichen Aussprache lediglich einfaches t (vgl. it. puttana). Der Imperativ falite (it. *fagliti) setzt sich aus fa (< FAC) + li (< ILLI) + te zusammen, wobei die phonosyntaktische Verdoppelung nicht in der Graphie angezeigt wird. *

  • Sprachliche AnalyseDie Prposition dereto geht auf lat. DE + RETRO unter Ausfall des zweiten [-r-] zurck. Die Form traite kann wohl auf vlat. *TRAGTE (TRAGERE statt klat. TRAHERE) zurckgefhrt werden. Vor palatalen Vokalen hat sich [g] zu [j] entwickelt. Bei dem Eigennamen Carvoncelle (das Endungs-e ist offensichtlich ein lateinischer Vokativ) zeigt sich die Abschwchung des Nexus [-rb-] zu [-rv-].

    *

  • Ritmo belluneseSptes 12. Jahrhundert*

  • *Im Ritmo bellunese wird der Sieg Bellunos ber Treviso in den Jahren 1193 und 1196 gerhmt. Der italoromanische Text ist in einen lateinischen Rahmentext eingefgt.

    Lateinischer RahmentextLateinischer RahmentextVenetischer Volgare-TextChronik

  • Ritmo belluneseItem eodem anno castrum Landredi ceperunt, ibi vero plures homines interfecerunt et .XXVI. inter milites et pedites atque arcatores secum in vinculis duxerunt et totum castrum combusserunt et funditus destruxerunt.

    De Castel dArd av li n(ost)ri bona part,I lo get tutto intro lo flumo dArd,E sex cavaler de Tarvis li plui fer Co(n) se duse li cavaler.Praeterea domum Bauce vi occupaverunt et eam destruxerunt et .XVIII. latrones inde secum duxerunt.*

  • Ritmo belluneseModernes ItalienischAltbellunesischDi Castel dArdo ebbero i nostri buon partito. / Essi lo fecero rovinar tutto dentro il fiume Ardo. / E sei cavalieri di Treviso, i pi fieri, /Con s condussero i nostri cavalieri. De Castel dArd av li n(ost)ri bona part,I lo get tutto intro lo flumo dArd,E sex cavaler de Tarvis li plui fer Co(n) se duse li cavaler.

    *

  • Ritmo belluneseDie Form av geht auf vlat.*HABIT < HABUIT (vgl. it. ebbe) zurck. Die Verwendung der Singularform zum Ausdruck des Plurals ist in norditalienischen Dialekten keine Seltenheit. Ebenfalls als Passato remoto ist get zu interpretieren (vgl. it. gettarono). Das Graphem steht hier fr die stimmhafte Affrikate [dz].

    *

  • Ritmo belluneseCharakteristisch fr Norditalien ist die Degeminierung von Doppelkonsonanten (tt > t). Eine latinisierende Graphie liegt bei intro vor, ebenso bei sex. Die lat. Nexus [fl-] und [pl-] haben sich erhalten (lat. FLUMEN > flumo; lat. PLUS > plui). Die Form duse geht auf das lat. Perfekt DUXIT zurck.

    *

  • Flieender bergang zwischen Latein und VolgareBeisp. aus der Toskana und Ligurien*

  • Testimonianze di Travale (1158)Sicht auf Travale*

  • Testimonianze di TravaleZahlreiche Schreiber, die nur ber oberflchliche Lateinkenntnisse verfgten, lieen in ihren Schriften die Grenzen zwischen Latein und volgare verschwimmen. Dieses Phnomen beobachten wir beispielsweise bei den Testimonianze di Travale, die 1158 in der sdlichen Toskana entstanden sind. Der Rechtsstreit um den Besitz einiger landwirtschaftlicher Anwesen in der Maremma (d.h. im Sden der heutigen Provinz Grosseto) spielte sich zwischen dem Grafen Ranieri Pannocchieschi (genannt Pannocchia) von Travale und seinem Bruder Galgano ab, dem Bischof von Volterra. *

  • Testimonianze di TravaleDer Graf beanspruchte den Besitz fr Travale und Fosini, der Bischof fr Gerfalco.Es kam zu einem ersten Vermittlungsversuch durch den Bischof von Grosseto, der eine Gruppe von Adeligen und Geistlichen beauftragte, eine Einigung zu finden, die allerdings nicht zustande kam. Auch ein zweiter Schlichtungsversuch fand nicht die Zustimmung Pannocchias, der zugunsten seines Bruders auf einige landwirtschaftliche Anwesen htte verzichten mssen.

    *

  • Testimonianze di TravaleDie Schlichter luden den Grafen schlielich ein, um in Anwesenheit des Richters Balduino von sechs rechtschaffenen und gesetzestreuen Mnnern (sex bonos homines et legales) aus Travale die Zugehrigkeit des umstrittenen Besitzes zu Travale besttigen zu lassen. Der Text enthlt lediglich die Aussagen der Zeugen zugunsten der Ansprche des Grafen. Der Ausgang des Prozesses und die brigen Zeugenaussagen sind uns leider nicht berliefert.*

  • Testimonianze di Travale (1158)Auszug aus dem Text*

  • Testimonianze di Travale... Quorum primo Berardinus quondam Tebaldi testatur de curte de Travale esse sicut: territorium mascie de Castagneto tenet de antiquo, quod primo habuit Andreas Starna qui Nappio vocabatur; de mascia Montanina dicit quod est de curte de Travale antiquum, scilicet eius quod Martinus Cavalieri tenuit. Viventi quondam filius, qui Henrigulus vocatur, dicit quod audivit dicere Berardinum predictum quod isti de Casa Magii, hii sunt li Nappari, fuerunt de la curte di Travale, ut ipse audivit dicere; de la Montanina dicit: Io de presi pane e vino p(er) li maccioni a Travale; de illa que est da Casa Magii dicit quod perdonatum fuit. []*

  • Testimonianze di Travale (1158)[] Pogkino, qui Petrus dicitur, dicit quod ipse stetit cum Gkisolfolo Africanu et ab eo audivit quod Casa Magii erat de la curte de Travale et fecit ibi servitium, non quod ipse viderit vel sciat; et ab eodem Gkisolfolo audivit quod Malfredus fecit la guaita a Travale. Sero ascendit murum et dixit: Guaita, guaita male; non mangiai ma mezo pane. Et ob id remissum fuit sibi servitium, et amplius no(n) torn mai a far guaita, ut ab aliis audivit, quia veritatem inde nescit.

    *

  • Testimonianze di TravaleDer Einfluss der Volkssprache manifestiert sich beispielsweise in Form von Zitaten in direkter Rede (...dicit: Io de presi pane e vino...; ...dixit: Guaita, guaita male...). Die Partikel de (< lat. INDE) entspricht ne im modernen Italienischen (vgl. nde in den sdlichen Dialekten). Das Substantiv maccione Maurer lebt im Italienischen in der Form massone Freimaurer weiter (vgl. auch frz. maon).

    *

  • Testimonianze di TravaleDer Germanismus guaita (< frnk. *wahta, vgl. dt. Wacht), der im Italienischen nicht berlebt hat, ist in zahlreichen mittellateinischen sowie in altkatalanischen Texten belegt. Auch auerhalb der volkssprachlichen Zitate kommt das volgare an vielen Stellen zum Vorschein, z.B. in Form von latinisierten Toskanismen wie certetham (vgl. it. certezza < vlat. *CERTITIAM vs. klat. Akk. CERTITUDINEM), durch die Einstreuung toskanischer Syntagmen (de la curte di; la guaita) sowie durch die bertragung italoromanischer Satzbaumuster auf das Lateinische (dicit quod nach dem Vorbild von dice che statt der lateinischen ACI-Konstruktion).

    *

  • Die Dichiarazione di PaxiaTestament aus Ligurien*

  • Die Dichiarazione di PaxiaIn no(m)i(n)e Domini. Ei Paxia, uxor Ioh(ann)es, manifesto ante co(n)sules p(er) s(an)c(t)i D(e)i eva(n)gelii in bona fide. Qua(n)do ego adux(i) viro m(e)o da Ianua, cost sol. iiii. dr. .i. In sepellir viro m(e)o dispexi sol. .v. m(inus) dr. .i. In septime dispexi d. .xx.viiii. [...]

    *

  • Die Dichiarazione di PaxiaEs folgt eine Aufzhlung von Alltagsgegenstnden, bei der weitgehend auf volkstmliche Bezeichnungen zurckgegriffen wird:

    (Et) ei Paxia habeo de viro m(e)o colcera una (et) unum oreger (et) carpite due (et) unu(m) ma(n)tello dAraa cu(m) une pellis dagnello (et) une altre pelle dagnello (et) gonnelle .iiii., una de bruneta (et) una vergada (et) due albaxie, (et) unum cop(er)tor vetulo (et) capa una (et) sacho(n) .i. (et) paria .ii. de brague (et) unu(m) camixoto (et) unu(m) sacho (et) paria duo de oculi [...]

    *

  • Die Dichiarazione di PaxiaEine Hauptschwierigkeit beim bergang von der lateinischen Schriftlichkeit zur volkssprachlichen bestand darin, dass das lateinische Alphabet fr viele inzwischen entstandenen Laute keine geeigneten Schriftzeichen besa. In der Dichiarazione di Paxia finden wir u.a. folgende Lsungen:

    *

  • Die Dichiarazione di PaxiaDer stimmhafte Frikativ [] wird durch wiedergegeben: dispexi, albaxie, camixoto, pixon etc.Die stimmhafte Affrikate [d] wird vor velaren Vokalen durch , vor palatalen durch reprsentiert: seia, toaia, oreger. Sowohl die stimmlose Affrikate [ts] als auch die stimmhafte Variante [dz] wird vor velaren Vokalen durch wiedergegeben (oculi), whrend vor palatalen Vokalen fr [ts] stehen kann: colcera, calce, lence.

    *

  • Die Dichiarazione di PaxiaZu den sprechsprachlichen Besonderheiten, die in der Graphie wiedergegeben werden, gehren u.a. der Wegfall der Endvokale: sepellir, oreger, copertor, sachon, barril, bolentin, crivel, pairol, seder, oral, peiten, tridor, vermeion etc. die Sonorisierung von intervokalischem [-t-]: vergada, buada, scudelle, galleda, tridor, encantado, stada etc.

    *

  • Die Dichiarazione di Paxiadie Affrizierung von lat. [kl-] zu [d]: vlat. *AURICULARIUM > oreger; vlat. *SICLA (< lat. SITULAM) > seia etc.; die Entstehung des Frikativs [] aus dem vlat. Nexus [-sj-]: lat. PENSIONEM > pixon; die Entwicklung von vlat. [-rj-] zu [-jr-] (Metathese): lat. PARIOLUM > pairol, vlat. TONSORIAS > tesoire sowie das Passato remoto der dritten Person Singular auf - (cost; vgl. it. cost).*

  • Die Dichiarazione di PaxiaAuf die Wiedergabe einiger phonetischer Merkmale verzichtet der Text hingegen, so z.B. auf die Sonorisierung von intervokalischem [-p-] (sepellir, copertor) und [-t-] (bruneta, carpite). Phonographematische und lexikalische Inkonsequenz sind fr Texte jener Epoche sehr typisch.

    *

  • Vor 1200*

  • Kurztexte aus der ToskanaIm spten 12. Jahrhundert hat der Bildhauer Biduino in Pisa folgende Grabinschrift angefertigt, in der Volkssprache und Latein gleichermaen prsent sind:

    Homo ke vai per via,prega Deo dellanima mia.S como tu se ego fui,sicus ego sum tu dei essere.

    Der kurze Text befindet sich auf dem Grab eines gewissen Giratto, der im Oktober 1176 verstarb. Die korrekte Form msste sicut lauten.

    *

  • Kurztexte aus der ToskanaAuch hier macht sich der Einfluss der lateinischen Schreibtradition deutlich bemerkbar (homo mit etymologisierendem h; Deo statt Dio, ego sum statt io sono etc.).Interessant ist ferner die Verwendung von k- (ke statt che), das in mittelalterlichen Texten allerdings keine Seltenheit ist.

    *

  • Kurztexte aus der ToskanaEinige italoromanische Kurztexte stellen Ergnzungen zu lateinischen Schriftstcken dar, so etwa die so genannte Postilla amiatana aus dem Jahre 1078, die der Notar Rainerio einem Vertrag angefgt hat, in dem die Eheleute Miciarello und Gualdrada erklrt haben, dass sie all ihre Gter der Abtei San Salvatore in Montamiata vermachen wollen.

    Der Text lautet:

    ista car(tula) est de caput coctu ille adiuvet de ill rebottuq(ui) mal co(n)siliu li mise in corpu

    *

  • Kurztexte aus der ToskanaEine eindeutige Interpretation ist aufgrund syntaktischer und lexikalischer Unklarheiten nicht mglich. Castellani (21976, 108) schliet sich der Interpretation Migliorinis an: ...io spiegherei pressappoco in questo modo: Questa carta di Capocotto (probabilmente da intendere come Testadura) e gli dia aiuto contro il Maligno, che un mal consiglio gli mise in corpo.

    *

  • Kurztexte aus der ToskanaHinsichtlich der sprachlichen Eigenheiten fllt die Bewahrung von auslautendem [-u] auf (coctu, rebottu, consiliu, corpu).Als lexikalische oder phonographematische Latinismen identifizieren wir caput (statt *capu), est (statt ), adiuvet sowie coctu (statt *cottu).*

  • Raimbaut de Vaqueiras*

  • Genuesische Textpassagen bei provenzalischen MinnesngernDer provenzalische Minnedichter Raimbaut de Vaqueiras hat in seine Gedichte auch einige italoromanische Strophen eingebaut. In einem zweisprachigen Dialog zwischen einem sdfranzsischen Troubadour und einer genuesischen Dame, der wohl vor 1194 entstanden ist, stt vor allem die genuesische Antwort (Vers 15-28) auf Interesse, die mit Hilfe der provenzalischen Orthographie wiedergegeben wird. *

  • Genuesische Textpassagen bei provenzalischen MinnesngernDomna, tant vos ai preada,si us plaz, qamar me voillaz,qeu sui vostrendormenjaz,car es pros et enseignadae toz bos prez autrez autreiaz;per qem plai vostramistaz.Car es en toz faiz cortesa,ses mos cors en vos fermazplus qen nulla Genoesa,per qer merces si mamaz;e pois serai meilz pagazqe sera mia.ill ciutaz,ab laver qes ajostaz,dels Genoes.*

  • Genuesische Textpassagen bei provenzalischen MinnesngernGenuesische Passage mit moderner italienischer bersetzung*

  • Genuesische Textpassagen bei provenzalischen MinnesngernZu den typischen Merkmalen des Genuesischen, die in dem Text in Vorschein treten, gehren die Affrizierung des lat. Nexus [pl-] zu [ts] (chu < lat. PLUS) (= [ty]) sowie der Ausfall von intervokalischem [-t-] beim Partizip Perfekt (malaurao, esclavao). Bis auch genuesische Dichter auf Genuesisch schrieben, sollte allerdings noch ein Jahrhundert vergehen.

    *

  • Polyzentrischer Sprachausbau im Mittelalter*

  • Dante Alighieri, De vulgari eloquentia

    Ca. 1304*

  • Dante, De vulgari eloquentiaEine erste Auseinandersetzung mit der diatopischen Variation in Italien finden wir bereits in Dantes Traktat De vulgari eloquentia aus dem frhen 14. Jahrhundert (ca. 1304).

    *

  • Etappen der DialektologieSprachhistorisches Gedankengut in De vulgari eloquentia im berblickLatein ist unvernderlich (Latein wird als Kunstsprache betrachtet, die sich natrlichen Vernderungen entzieht)Alle (natrlichen) Volkssprachen verndern sich in Zeit und RaumHebrisch ist die Ursprache aller MenschenTurmbau zu Babel (Verwirrung)Entstehung verschiedener Sprachfamilien mit zunehmender Diversifizierung()

    *

  • Theorie ber die Entstehung der diatopischen Variation*

  • Dante, De vulgari eloquentia*Variationslinguistik ante litteramSprache verndert sich in Zeit und RaumDie von den Menschen verwendete Sprache ist raschen Vernderungen unterworfen (in Abhngigkeit von der menschlichen Unbestndigkeit)Als unvernderliche Sprache wurde daher das Lateinische (= Grammatik) erschaffen

  • Vgl. auch Dante, Convivio

    Lateinisch = Grammatik = unvernderlich in Zeit und Raum

    Volgare (= italoromanischer Primrdialekt) = vernderlich in Zeit und Raumperch lo latino perpetuo e non corruttibile, e lo volgare non stabile e corruttibile.Convivio, Trattato I, Capitolo v*

  • Dante, De vulgari eloquentia*Komparatistik ante litteramSprachvergleichDie hnlichkeit der romanischen Sprachen (lingua oc, lingua oil, lingua si) lsst darauf schlieen, dass sie einen gemeinsamen Ursprung haben

  • De vulgari eloquentia (I, xi)Auszge*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Die Einteilung der Dialekte

    Insgesamt:

    14 Dialekte*

  • Die Klassifizierung der italienischen Dialekte (lat. vulgaria) nach Dante (Ulrich Prill: Dante. Stuttgart/Weimar 1999, S. 94)*

  • http://www.thelatinlibrary.com/dante/vulgar.shtml*

  • De vulgari eloquentia: digitale Quellenhttp://www.danteonline.it/italiano/home_ita.asp*

  • Dante, De vulgari eloquentia: digitale Quellenhttp://www.danteonline.it/italiano/opere_indice.htm*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Rom*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI)It. bersetzungSicut ergo Romani se cunctis preponendos extimant, in hac eradicatione sive discerptione non inmerito eos aliis preponamus, protestantes eosdem in nulla vulgaris eloquentie ratione fore tangendos. Dicimus igitur Romanorum, non vulgare, sed potius tristiloquium, ytalorum vulgarium omnium esse turpissimum; nec mirum, cum etiam morum habituumque deformitate pre cunctis videantur fetere. Dicunt enim: Messure, quinto dici? E dunque, siccome i Romani ritengono di dover essere messi in testa a tutti, non ingiusto che li anteponiamo a tutti gli altri in quest'opera di sradicamento o estirpazione che dir si voglia, dichiarando che non andranno presi in considerazione in nessuna precettistica sull'eloquenza volgare. E diciamo pure che quello dei Romani - che non neanche una lingua ma piuttosto uno squallido gergo - il pi brutto di tutti i volgari italiani: il che non meraviglia, dato che anche quanto a bruttura di abitudini e fogge esteriori appaiono i pi fetidi di tutti. Eccoli infatti dire: Messure, quinto dici?*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische und kulturhistorische Interpretation:

    = it. Signore, che dici?

    messure = Hyper-korrektismus (metaphonisches u kommt im Singular nicht vor; aber Pl. messuri)

    Kritik Dantes an der rm. DuzformRomMessure, quinto dici?*

  • Intertextuelle Interpretation

    Salimbene da Parma (1221-1288), Cronica

    Dante, Divina Commedia, Paradiso XVI, 19-11SALIMBENE: Romani, qui imperatori et summo pontifici dicunt tu. Et tamen appellant eum dominumdicentes: tu messor

    DANTE:Dal voi che prima a Roma soffrie, / in che la sua famiglia men perseva*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Die Mark Ancona

    La Marca Anconitana*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI)It. bersetzungPost hos incolas Anconitane Marchie decerpamus, qui, Chignamente state siate Locuntur; cum quibus et Spoletanos abicimus. Dopo costoro strappiamo via gli abitanti della Marca Anconitana, che dicono Chignamente state siate: e assieme a loro via anche gli Spoletini. *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    = it. come state?

    Keine eindeutige Interpretation mglich, da die berlieferung der Kopien unklar istDie Mark AnconaChignamente state, siate*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Lombardei

    MailandBergamo*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI)Dt. bersetzungPost quos Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus: Enter l'ora del vesper, ci fu del mes d'ochiover. Dopo di questi estirpiamo Milanesi a Bergamaschi a loro vicini; anche su di loro ricordiamo che un tale ha composto un canto di scherno: Enter l'ora del vesper, ci fu del mes d'ochiover.

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Apokopeenter, vesper, mesochiover

    Palatalisierungochiover = [oover]lat. CT > lomb. []

    Mailand/Bergamo (Lombardei)Enter l'ora del vesper, ci fu del mes d'ochiover.*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. OriginalDt. bersetzungPost hos Aquilegienses et Ystrianos cribremus, qui Ces fastu? crudeliter accentuando eructuant. Cumque hiis montaninas omnes et rusticanas loquelas eicimus, que semper mediastinis civibus accentus enormitate dissonare videntur, ut Casentinenses et Pratenses.E dopo ancora, setacciamo via Aquileiesi e Istriani, che con quel loro accento ferino pronunciano: Ces fas-tu? E assieme a questi buttiamo via tutte le parlate montanare e campagnole, come quelle dei Casentinesi e degli abitanti di Fratta, che col loro accento aberrante da tutte le regole suonano in modo da far a pugni col linguaggio di chi abita nel centro delle citt.*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Istrien*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Eigentl. Ce fas-tu? = it. che fai tu?

    QUID > ce (Palatalisierung)

    Der 5. Vers einer friaulischen Ballade:

    Ce fastu ach / tan plasevol e tan corts?

    Istrien / FriaulCes fas tu?*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Sardinien*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XI)It. bersetzungSardos etiam, qui non Latii sunt, sed Latiis adsociandi videntur, eiciamus, quoniam soli sine proprio vulgari esse videntur, gramaticam tanquam simie homines imitantes; nam domus nova et dominus meus locuntur. Quanto ai Sardi, che non sono Italiani ma andranno associati agli Italiani, via anche loro, dato che sono i soli a risultare privi di un volgare proprio, imitando invece la grammatica come fanno le scimmie con gli uomini: e infatti dicono domus nova e dominus meus. *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Konservativer Charakter des Sardischen

    Hatte Dante die Einsicht in latinisierende sardische Urkunden?

    Sardiniendomus nova / dominus meus*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Sizilien*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)Dt. bersetzungEt primo de siciliano examinemus ingenium, nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere, eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse: puta in cantionibus illis, Anchor che l'aigua per lo focho lassi, et Amor, che lungiamente m'i menato.

    E per prima cosa facciamo un esame mentale a proposito del siciliano, poich vediamo che il volgare siciliano si attribuisce fama superiore a tutti gli altri per queste ragioni: che tutto quanto gli Italiani producono in fatto di poesia si chiama siciliano; e che troviamo che molti maestri nativi dell'isola hanno cantato con solennit, per esempio nelle famose canzoni Ancor che l'aigua per lo foco lassi e Amor, che lungiamente m'hai menato.

    *

  • Exkurs zur sizilianischen DichterschuleDie sizilianische Dichterschule war eine Gruppe von Dichtern am Hof Kaiser Friedrichs II. in Palermo. Im eigentlichen Sinn des Wortes handelte es sich um Dilettanten, also Beamte, die nebenbei auch Dichter waren, auch Friedrich selbst verfasste Gedichte. Die sizilianische Dichterschule hatte groen Einfluss auf ganz Italien und wirkte noch weiter, als das Stauferreich bereits untergegangen war (Quelle: Wikipedia).*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Kenntnisse Dantes der sizilianischen Dichterschule in toskanischer berlieferung

    Die Zeilen stammen aus einem Gedicht von

    Guido delle Colonne:

    Ancor che l'aigua per lo foco lassi

    Sizilien (I)Ancor che l'aigua per lo foco lassiAmor, che lungiamente m'hai menato

    *

  • Intertextuelle Interpretation

    Guido delle Colonne (aus Messina?)

    CanzoniAmor, che lungiamente m'i menatoAncor che l'aigua per lo foco lassiGioiosamente cantoLa mia gran pena e lo gravoso affanno

    Ancor che l'aigua per lo foco lassi la sua grande freddura non cangeria natura s'alcun vasello in mezzo non vi stassi; anzi averria senza lunga dimura che lo foco astutassi, o che l'aigua seccassi; ma per lo mezzo l'uno e l'autra dura. Cus, gentil criatura, in me mostrato Amore l'ardente suo valore: che senza Amore er'aigua fredda e ghiaccia, ma Amor m' s allumato di foco che m'abraccia[]Rimatori della scuola siciliana a c. di Panvini, Firenze 1962 / 1964*

  • Intertextuelle InterpretationGuido delle Colonne

    Amor, che lungiamente m'i menato a freno stretto senza riposanza, alarga le toi retine, in pietanza, ch soperchianza - m'a vinto e stancato; c' pi durato - ch'eo non possanza, per voi, madonna, a cui porto lianza pi che non fa assessino asorcuitato, che si lassa morir per sua credanza. Ben este affanno dilittoso amare, e dolze pena ben si p chiamare; ma voi, madonna, de la mia travaglia, ca s mi squaglia, - prenda voi merzide, che ben dolze mal, se no m'auzide.[]*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)It. bersetzungEt primo de siciliano examinemus ingenium, nam videtur sicilianum vulgare sibi famam pre aliis asciscere, eo quod quicquid poetantur Ytali sicilianum vocatur, et eo quod perplures doctores indigenas invenimus graviter cecinisse: puta in cantionibus illis, Anchor che l'aigua per lo focho lassi, et Amor, che lungiamente m'i menato. E per prima cosa facciamo un esame mentale a proposito del siciliano, poich vediamo che il volgare siciliano si attribuisce fama superiore a tutti gli altri per queste ragioni: che tutto quanto gli Italiani producono in fatto di poesia si chiama siciliano; e che troviamo che molti maestri nativi dell'isola hanno cantato con solennit, per esempio nelle famose canzoni Ancor che l'aigua per lo foco lassi e Amor, che lungiamente m'hai menato.

    *

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Text (I, XII)It. bers.Sed prestat ad propositum repedare quam frustra loqui; et dicimus quod si vulgare sicilianum accipere volumus secundum quod prodit a terrigenis mediocribus, ex ore quorum iudicium eliciendum videtur, prelationis honore minime dignum est, quia non sine quodam tempore profertur; ut puta ibi: Tragemi d'este focora, se t'este a boluntate. Ma meglio ritornare al punto che parlare a vuoto. Diciamo allora che il volgare siciliano, a volerlo prendere come suona in bocca ai nativi dell'isola di estrazione media (ed evidentemente da loro che bisogna ricavare il giudizio), non merita assolutamente l'onore di essere preferito agli altri, perch non si pu pronunciarlo senza una certa lentezza; come ad esempio qui: Tragemi d'este focora se t'este a bolontate.

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Sizilien (II)Tragemi d'este focora se t'este a boluntate.*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Apulien*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)Dt. bersetzungApuli quoque, vel a sui acerbitate, vel finitimorum suorum contiguitate, qui Romani et Marchiani sunt, turpiter barbarizant. Dicunt enim, Blzera che chiangesse lo quatraro.Gli Apuli d'altra parte, o per loro crudezza o per la vicinanza delle genti con cui confinano, cio Romani a Marchigiani, cadono in sconci barbarismi: e infatti dicono Blzera che chiangesse lo quatraro. *

  • Diatopische Variation des Italoromanischen

    Norditalien

    lat. PL > [pl] (Erhalt) und [pj]

    Nord- und Mittelitalien

    lat. PL > [pj]

    Sditalien

    lat. PL [pl] > [kj]

    G. Devoto/G. Giacomelli, I dialetti delle regioni dItalia. Firenze 1971

    *

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)It. bers.Sed quamvis terrigene Apuli loquantur obscene comuniter, prefulgentes eorum quidam polite locuti sunt, vocabula curialiora in suis cantionibus compilantes, ut manifeste apparet eorum dicta perspicientibus, ut puta Madonna, dire vi voglio, et Per fino amore vo s letamente. Ma bench i nativi dell'Apulia parlino generalmente in modo turpe, alcuni che fanno spicco tra di essi si sono espressi in modo raffinato, trascegliendo nelle loro canzoni i vocaboli pi degni della curia, cosa che risulta evidente ad osservare le loro poesie, come ad esempio Madonna, dir vi voglio, e Per fino amore vo s letamente.

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    = it. toglimi da queste fiamme, se ti fa piacere

    = der 3. Vers des bekannten Contrasto von Cielo dAlcamo

    = fr Dante zu nah an der gesprochenen Realitt

    chiangesse: PL > [kj]

    quatraroApulien (siz. Dichterschule)Volzera che chiangesse lo quatraro*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Auszge aus siz. Gedichten in toskanischer berlieferung

    Apulien (siz. Dichterschule)Madonna, dir vi volglioPer fino amore vo si letamente

    *

  • *Vervielfltigung durch toskanische Kopisten,Welche gleichzeitig die GedichteAn ihren Heimatdialekt anpassten

    Verlust smtlicher Originale

    Nur zwei Gedichte sind in authentischer Sprache als Kopieerhalten:

    Stefano Protonotaro: Pir meu coriKnig Enzo:S'iu truvassi PietatiSizilianische Dichterschule

  • Exkurs zur Scuola siciliana*Stefano Protonotaro[]

  • Exkurs zur Scuola siciliana*Knig Enzo(unehelicher Sohn Friedrichs II.)

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Die Toskana*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XIII)It. bers.Locuntur Florentini et dicunt: Manichiamo introque che noi non facciano atro. Pisani: Bene andonno li fatti De Fiorensa per Pisa. Lucenses: Fo voto a Dio che in grassarra eie lo comuno de Lucca. Senenses: Onche renegata avesse io Siena! Ch'ee chesto ? Aretini: Vo' tu venire ovelle?

    Ecco che parlano i Fiorentini, e dicono Manichiamo, introcque che noi non facciamo altro; e i Pisani: Bene andonno li fatti de Fiorensa per Pisa; i Lucchesi: Fo voto a Dio ke in grassarra eie lo comuno de Lucca; i Senesi: Onche renegata avess'io Siena. Ch'ee chesto? gli Aretini: Vuo' tu venire ovelle? *

  • Toskana (moderne Karte)FlorenzPisaLuccaSienaArezzo*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation= it. mangiamo mentre non abbiamo altro da fare

    Volkstmliche Wrter (auch von Dante verwendet)manicare = it. mangiareintrocque = it. mentre

    ToskanaFlorenz: Manichiamo introcque che noi non facciamo altro

    ambo le man per lo dolor mi morsi; ed ei, pensando ch'io 'l fessi per voglia di manicar, di sbito levorsi (Inf., XXXIII, 60)S mi parlava, e andavamo introcque.

    (Inf., XX, 130)*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    = it. i fatti di Firenze andarono bene per Pisa

    andaro > andarono > andorono > andorno > andonno (Assimil.)

    [ts] > [s] typisch fr das Pisanische (Entaffrizierung)Toskana

    Pisa: Bene andonno li fatti de Fiorensa per Pisa

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Gesamttoskanische Phnomene= it. giuaraddio che il comune di Lucca nuota nellabbondanza

    fo = facciograssarra = abbondanzaeie =

    Toskana

    Lucca: Fo voto a Dio ke in grassarra eie lo comuno de Lucca

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    = it. avessi pur rinnegato Siena, e con ci?

    sien. chesto vs. flor. questo

    ee = (typisch fr das Alttosk., wird auch von Dante verwendet)

    ToskanaSiena: Onche renegata avess'io Siena.Ch'ee chesto?

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    = it. vuoi venire da qualche parte?

    ovelle = aretin. Form (< lat. ubi velles)

    ToskanaArezzo: Vuo' tu venire ovelle?

    *

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XIII)It. bersetzungHoc Romandiolos omnes habet, et presertim Forlivienses, quorum civitas, licet novissima sit, meditullium tamen esse videtur totius provincie. Hii deusc affirmando locuntur,et Oclo meo et Corada mea proferunt blandientes. Horum aliquos a proprio poetando divertisse audivimus, Tomam videlicet et Ugolinum Bucciolam, faventinos.A tale volgare appartengono tutti i Romagnoli, e specialmente i Forlivesi, la cui citt, bench periferica, appare per il fulcro di tutta la regione: costoro per affermare dicono deusc, e allo scopo di blandire il prossimo usano le espressioni oclo meo e corada mea. Ma taluni di questi, a nostra notizia, si sono allontanati nelle loro poesie dal proprio volgare, cio Tommaso e Ugolino Buccila, entrambi Faentini.*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)It. bersetzungHoc omnes qui magara dicunt, Brixianos videlicet, Veronenses et Vigentinos, habet; nec non Paduanos, turpiter sincopantes omnia in -tus participia et denominativa in -tas, ut merc et bont. Cum quibus et Trivisianos adducimus, qui more Brixianorum et finitimorum suorum u consonantem per f apocopando proferunt, puta nof pro novem et vif pro vivo: quod quidem barbarissimum reprobamus.

    A questo appartengono tutti quelli che dicono magara, vale a dire Bresciani, Veronesi e Vicentini; e inoltre i Padovani, che sconciano con le loro sincopi tutti i participi in "-tus" e i nomi in "-tas", quali merc e bont. Con questi citeremo anche i Trevigiani, che alla maniera di Bresciani e loro vicini troncano le parole pronunciando la u consonante come f, metti nof per "nove" e vif per "vivo": tratto che stigmatizziamo come macroscopico barbarismo.*

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    magara = it. magari

    Synkopemerc < lat. MERC(AT)UMbont < lat. BONIT(AT)EM

    Auslautverhrtungnof < lat. NOVEMvif < lat. VIVO*

  • Dante, De vulgari eloquentiaMlat. Original (I, XII)It. bersetzungVeneti quoque nec sese investigati vulgaris honore dignantur: et si quis eorum, errore confossus, vanitaret in hoc, recordetur si unquam dixit: Per le plaghe de Dio tu no verras.

    Neppure i Veneziani possono considerarsi degni dell'onore di quel volgare su cui indaghiamo; e se qualcuno di loro, trafitto dall'errore, si andasse pavoneggiando a questo proposito, si faccia venire in mente se per caso non ha mai detto Per le plaghe di Dio tu, no verras.

    *

  • Dante, De vulgari eloquentia

    Linguistische Interpretation

    Per le plaghe de Dio tu no verras

    = it. per le piaghe di Dio (tu) non verrai

    Erhalt des lat. Nexus PL-

    verras (Erhalt von -s der 2. Pers. Sg.)*Erhalt des lat. Nexus PL-

    ***