2020eko URTARRILA-OTSAILA118ZENBAKIA

6€

IIGGEERRIIKKEETTAA EERREEDDUUAAKK

AANNTTAARRTTIIKKOO IIZZOOTTZZAA

AATTMMOOSSFFEERRAAKKOO MMEETTAANNOOAA

AZKEN MILURTEKOKO KLIMAAZKEN MILURTEKOKO KLIMA

CCOO22--AARREENN HHUUSSTTUULLEEKKUUAAKK

ZZEERRGGAATTIIKK BBEERROOTTZZEENN DDAA AARRTTIIKKOOAA??

ZZIIRRKKUULLAAZZIIOO OOZZEEAANNIIKKOOAA AALLDDTTZZEENN AARRII DDAA??

IITTSSAASS MMAAIILLAARREENN IIGGOOEERRAAIIZZOOTTZZ AARROO TTXXIIKKIIAA

EERRDDII AARROOKKOO AALLDDII BBEERROOAA

AARRTTIIKKOOKKOO IIZZOOTTZZAA

EGUNGO KLIMAREN BEROTZEAEGUNGO KLIMAREN BEROTZEA

Kultura eta Hizkuntza Politika Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak)

diruz lagundua

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Iñaki Landaluze.Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Iñaki Iriondo, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza.Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02. ISSN: 1695-4645 Web: adeve.es Aleak: 2.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.1991@gmail.com

EUSKAL HERRIKO NATURA - 118.zk - 2020eko URTARRILA-OTSAILA - 6€

Hezetasun atmosferikoa...................20Hodeiak ............................................21Hodei-motak .....................................22Hodeiak eta erradiazio kosmikoa .....23Hodei-estalki globalaren bilakaera......24Euria ................................................25Lehorteak.........................................26Zikloi tropokalak..............................28Zirkulazio atmosferikoaren etaozeanoaren aldaketak .....................29El Niño .............................................31Zirkulazio ozeanikoa aldatzen ari da?....32Berotegi-gasak eta aerosol antropikoak......................................33Gehikuntzaren kausak..........................34

Azken milurtekoko klima4..............4Erdi aroko aldi beroa .....................4Izotz aro txikia ...............................5Eguzki-orbanak eta zikloak ...........6Maunder-en minimoa.....................7Sumendien eripzioak .....................8Egungo klimaren berotzea .................9Sateliteetatik egindako neurketak..10Neurketa geologikoak....................11Itsas mailaren igoera.....................12Faktoreen konplexutasuna ............13Antartikako izotza ..........................14Artikoko izotza ...............................15Izotzaren mugimendua..................16Zergatik berotzen da Artikoa?.......17Groenlandiako izitza ......................18Glaziarren bilakaera........................19

Erregai fosilak..................................35CO2-aren hustulekuak.....................36Atmosferako metanoa .....................38Oxido nitrosoa....................... ..........39Ozonoa. ...........................................40Ozono estratosferikoaren murrizketa........................................41Aerosol antropikoak.........................43Aerosol sulfatuak .............................44Kedarra............................................45Pronostikoak eta estrategiak ...........47Energia -eraginkortasuna hobetzea.....48CO2-a atzitu eta biltegiratzea..........49Kyotoko protocoloa..........................50

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

EUSKAL HERRIKONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

Urteko kuota: Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 HARPIDETZA-ORRIAHARPIDETZA-ORRIA

Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak

(Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak) diruz lagundua

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIAALDIZKARIA

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea

herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

EGUNGO KLIMAREN BEROTZEA

5EH 118 Zk.

4

EH 118 Zk.

eta 1091 urteen artean.

Norvegiako bikingoak are urruna-go joaten ausartu ziren:Atlantikoko ipar-mendebalderantz.870 eta 930 urteen arteanBritainiar uharteen zati handi bateta iparraldeko beste uharte ba-tzuk okupatu ondoren, Islandianfinkatu ziren.Horretarako, itsasohaietako urak izotzik gabe zeudeneta klima beroagoa zen garaiabaliatu zuten.

Geroago, bidaiatzeari ekin ziotenberriro, Islandiatik kriminala izatea-gatik bidalitako Erik Gorriarengidaritzapean. Hala, Groenlandiadeitu zioten lurraldera -neurriz gai-neko izena, "lur berdea" esan nahibaitu- iritsi ziren, eta, zenbait men-detan, 5.000 kide inguruko kolonianahiko indartsua izan zuten, bereapezpiku propioak ere izan zitue-na.

Batik bat,uhartearen mendebalde-ko kostaldeko bi fiorden hondoakokupatu zituzten, Artikotik jaistenden itsaslaster hotz batek bustita-ko ekialdeko kostaldea ez baitabizileku egokia. Udako larreakbaliatuz, abeltzaintzan aritu ziren,batik bat, baina ez zitzaien batereerraza gertatuko, ziur aski. Hainzuzen, garai hartako ukuiluen aztarnek adierazten dute behiakoso txikiak zirela.Larruen eta mortsa-boliaren esportazioarenbidez, harrenamak zituzten Islandiarekin eta kontinentearekin.Trukean, burdina eta zura inportatzen zituzten, uhartea osourria baitzen lehengai horietan eta ez baitzituen urki-sail batzukbesterik. Baina, gainera, Groenlaandiako bikingoak ez zirenondo moldatzen inuitekin. Uste da herri eskimal hura mende-baldetik -Alaska eta Bering ingurutik- Groenlandiara iritsi zelamende haietako eguraldi onari eta Baffin itsasoaren kostaldekoizotzen parte handi bat urtzeari esker.

Bikingoak segituan hasi ziren Groenlandiatik abiatu etaAmerikako kostaldeari -Vinland deitu zioten- erasotzen.Amerikako indiarrek, ordea, ez zieten ongietorri berorik egin.Kondairen arabera, lehenengo kontaktuan, bikingoek bederatziindiarretatik zortzi hil zituzten. Hasiera txarra. Beraz, ez daharritzekoa bikingoen eztarnak dituen kanpamendu bakarra

L,Anse ofMeadows-en, Ternuako kos-taldean, aurkitu izana. Barrurago dau-den luretan bikingoen objektuak aurki-tu dira, baina uste indiarrek eramanda-koak direla, eta ez bikingoek utzitako-ak.

Azkenik, 1300 aldera, klima hoztenhasi zen berriz ere. Groenlandia etaIslandia bereizten dituen itsasarteaaskotan ixten zen, itsasoko bankisaartikoak hegoaldera egitearen ondo-rioz, eta, beraz, ezinezko zer tartehorretan nabigatzea. Inkomunikazio-ak, hotzak eta inuit herrien jazarpenak

-zeinek Artikotik hegoaldera egin behar izan baitzuten itsas txa-kurren atzetik eta hotzetik ihesi- bikingoen koloniarekin amaituzuten. Azken apezpikua 1378 aldera hil zen. Orduz geroztik,Vinland-erako joan-etorriak oroitzapen eta elezahar bihurtuziren. Hurrengo mendeetako negu askotan, izotz-bankisarenaurrerakadak Islandia bera ere izitzez inguratzen zuen, etagarai latzak heldu ziren, Islandiako kronika historikoek diotenez.

Izotz Aro Txikia

1350 aldean, Europako klimak okrrera egin zuen, eta Izotz AroTxikia izenekoa hasi zen, zeinak XIX. mendearen bigarren erdi-ra arte iraun baitzuen.

Baina, bost mendeko aldi horretan, tenperatura baxuak ez zirenetengabeak izan. Badirudi bereziki bi hotzaldi-pultsu handi izanzirela, denboran berezita: bata, hasieran, zirigaiztoko XVI, men-dean, eta, bestea, aldiaren azkenean, XIX. mendearen lehen

erdian. Badira hori baiez-tatzeko datuak, adibidez,Groenlandiako izotzetaneta Bermudetako etaMauritaniako kostaldekoforaminifero-sedimentulodietan egindako denbo-ra-bereizmen handikoazterketatik ondorioztatu-takoak.

Izotz Aro Txikian, erabatdesagertu ziren ErdiAroko Aldi Beroan landu-tako mahastiak etaIslandiako labore-uztak.

Oso litekeena da azken milur-tekoan desberdintasun termi-

ko nabarmeneko bi aldi izatea,bereziki, Europan, Erdi Aroko AldiBeroa eta ondorengo Izotz AroTxikia, eta, haien ondotik, berrikigertatutako beste berotze bat.Hala eta guztiz, zalantza ugaridago aldi haien, iraupenaz etahedapen geografikoaz.

Aipatutako Erdi Aroko Aldi Beroaeta izotz Aro Txikia sakonagoaztertu dira Europan, mundukobete lekuetan baino. Europako kli-mak azken urteko mendeetanizandako aldaketak OzeanoAtlantiko osoko sakoneko etaazaleko itsaslasterren portaerare-kin lotzen dira.

Hala, Afrikako ekialdeko aintzire-tan aurkitutako hainabt aztarnekadierazten dute azken milurteko-an baldintza hidrologikoak maizaldatu zirela eta lehorte luze gogo-rrak izan zirela. Badirudi aldaketahidrologikoak oso garrantzitsuakizan zirela eremu horretan, etaaldaketa termikoak baino eraginhandiagokoak.

Halaber, estalaktiten azterketaisotopikoaren arabera, Izotz Arotxikian Asiaren hegoaldeko mon-tzoiak bereziki ahulak izan ziren,eta, ondoren, azken lau mendee-tan, handituz joan dira. Omango kostaldeko globigerina bulloi-des foraminiferoaren gehikuntzatik ondorioztatu da hori. Izanere, eremu horretan, sakoneko uren azaleratzea (upwelling)eta fitoplankton-kontzentrazioa handitu egiten dira hego-ekial-deko montzoi-haizeei esker.

Tibeteko glaziarretako izitzen azterketa isotopikoek etazuhaitz-eraztunen azterketek adierazten dutenez, Erdi ArokoAldi Bero bat izan zen gure aroko 800 eta 900 urteen, eta beste

berotze-aldi bat hasi zen XVIII. mendea-ren hasieran. Hala ere, Ozeano Baretropikalari buruzko beste ikerketa ba-tzuek adierazten dute uren tenperaturakaltuagoak zirela XVIII. mendean XX.mendean baino.

Erdi Aroko Aldi Beroa

Erdi Aroko Aldi Beroan -Erdi ArikoOptimo Klimatikoa ere esaten zaio-, 700urtetik 1300 urtera, klima egungoa bainoberoagoa izan zen, orohar. garai horre-tako aldi beroena 1100 urte inguruanizan zela uste da. Hain klima leuneko

garaia izan zen, ezen mahasgintza Ingalaterreko hegoalderaere iritsi baitzen. Uste da Mediterraaneoan lehorte andiagoakizango zirela, eta, dirudienez, ekialderago, Kaspiar itsasoarenmaila jaitsi egin zen. Suitzako glaziarrek atzera egin zuten gora-goko mailetara. Erdi Aroko historialarien arabera, 1000 eta1300 urteen artean, Europako biztanleria hirukoiztu edo lau-koiztu egin zen.Baliteke nekazaritzarako oso klima egokia iza-tea,eta horregatik gertatzea hazkunde hura.

Historikoki, berriz, bikingoen hedapena izanzen garai hartako gertakaririk garantzitsuena.Eskandinaviar jatorriko zenbait herrik berenbizilekuak utzi, eta urruneko lurretara jo zuten.Hala, Suediako bikingoek Baltikoa zeharkatuzuten, eta eslaviarren lurretan jarri ziren,Novgorod inguruan; gero, hegoalderantz eginzuten, Kostantinoplara arte. Danimarkakobikingoek, berriz, mendebalderantz eginzuten.Britainia Handiaren hegoaldea etaNormandia okupatu zituzten eta indarra hartuzuten lur haietan. 800 urtetik aurrera, hegoal-dera nabigatu zuten Frantziako kostaldean etaIberiar penintsulan barrena, eta aztarnak utzizituzten hainbat lekutan (Mundakako itsasada-rrean kasu). Azkenik, Mediterraneoan sartuziren, eta arabiarrei Sizilia kendu zieten 1060

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZKEN MILURTEKOKO KLIMA

7EH 118 Zk.

6

EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Neguan, maiz izozten ziren ibaiak IparEuropa osoan. Hala, garai hartako graba-tuetan ikusten da Londresen ere azokaketa feriak egin izan zirela Tamesis ibaiko urizoztuen gainean. hegoalderago, garairikgogorrenetan, Alpeetako glaziarrek aurre-rakada ikaragarriak egin zituzten, eta,aldian-aldian, eskualde horretako harane-tan bizi ziren heriak estaltzeko mehatxuaere egiten zuten. Eskandinavia ere, glazia-rren aurrerakadek lehen landuta egondakoeremuak hartzen zituzten. Adibidez, doku-mentu baten arabera. Nigardsbreen glazia-rrak 3 km aurreratu zituen 1710 eta 1743artean, eta Nigard izeneko landetxe batsuntsitu zuen. Hala, Danimarkako FederikoV.a erregeari bidalitako ordain ekonomikobaten eskaera gorde da.

Klima historiaren ikertzaile batzuek -Pfisteralemaniarra kasu- garai horretako ehunkaagiri bildu dituzte, eta uste dute Izotz AroTxikiko hozteak neguei bakarrik eragitenziela, ez udei. Diziplina anitzeko azterketenarabera, XVI. mendeko azken hamarkade-tako neguak oso hotzak izan ziren, eta era-gina izan zuten Europako gizarte-bizitzan.

Historialari frantses (Le Roy Laudurie,1967) mahats-bilketen datei buruzkodatuak bildu zituen (udako tenperaturarenmendean dago mahats-bilketa; zenbab etahotzago, orduan eta gehiago atzeratzenda). Le Roy Ladurieren lana mahats-bilke-tei buruzko urtez urteko datuak zituztenFrantziako ehun herri baino gehiagotako serietan oinarritzenzen. Serie haiek Parisko tenperaturen datu instrumentaletanoinarritutako beste epealdi batekin (1797-1879) alderatuta, kon-turatu zen korrelazio handia zegoela mahats-bilketako dateneta apiriletik irailerako batez besteko tenperaturen artean.

Beraz, lan horrek adierazten du Izitz Aro Txikiko mendeetan ezzirela tenperatura hotzak izan modu iraunkorrean, baizik etahotz handiko aldi gehiago izan zirela, egungoaren antzeko kli-mako beste aldi luze batzuekin tartekatuta.

Borgoinako ardogintza-eskualdean ere azterketa bat egin da,beriki, metodo horretan oinarrituta, eta ondorioztatutako datuesanguratsu baten arabera, 1370etik aurrera azken urteetako-en antzeko hainbat uda bero izan ziren. Dena den, uda haieta-ko bat ere ez zein izan 2003koa beroa (+5,86 ºC). Horren aurre-

tik, kalkulatzen da 1523ekoaizan zela beroena (+4,10 ºC).Azterketa horretan, 1680tik ia1970era iraun zuen hozte-aldiluze bat adierazten da.

Eguzki-orbanak eta zikloak

Itxura denez, azken milurteko-ko klima-aldaketek lotura han-dia izan dute eguzki-argitasu-naren aldakortasunarekin.1610etik aurrera, Europan,eguzki-orbanen agerpen etadesagerpenei buruzko beha-

keta teleskopikoak eta kontaketak egin dira. Beste informazio-iturri batzuek -bereziki Txinako testu historikoek- denboranatzerago egiteko eta eguzki-jarduera handieneko eta txikienekoperiodo urrunagoak zehazteko aukera ematen dute. John A.Eddy astronomoak bildu zituen, lehen aldiz, eguzki-orbaneiburuzko datu eta informazio guztiak.

Edozein teleskopiorekin edo askoz ere metodo sinpleagoekinoso erraz ikus daitezkeen eguzki-orbanak Eguzkiaren fotosfe-rako zona ilunagoak eta erlatiboki hotzagoak dira. FotosferaEguzkiaren ageriko azala da, eta 5.800 ºK-ko tenperatura dubatez beste. Eguzki-orbanen tenperatura, berriz, azalarenbatez besteko tenperatura hori baino ehunka gradu baxuagoada. Zona horiek, ilunagoak izaki, ohi baino energia gutxiagoigortzen dute, baina haien inguruko eremuak -eguzki fakulak-

distiratsuago ageri ohi dira. Hala, une jakin bateanEguzkiak zenbat eta orban gehiago izan, orduan eta ener-gia gehiago igortzen du osotasunean hartuta.

Eguzki-orban batzuk tamaina handikoak izaten dira, etazenbait hilabete irauten dute. Beste batzuek, aldiz, ehunkakilometro baino ez dute neurtzen, eta egun gutxian desa-gertzen dira. Orbanak eremu magnetiko indartsuei dagoz-kie, zeinek Eguzkitik fotosferara isurtzen den beroa atxiki-tzen baitute denbora batez. Ziklo berri baten lehen orbanakpoloen inguruan agertzen dira. Hurrengo urteetan bestebatzuk sortzen dira, Eguzkiaren ekuatoretik gero eta hurbi-lago, harik eta "eguzki-maximoa" deritzana osatu arte. XIX.mendearen erdiaz geroztik, badakigu 11 urteko ziklotanaldatzen dela, gutxi gorabehera, urteko kopurua.

Lotura garbia dago eguzki-orban kopuru aldakorraren eta

interzepzioplano zirkular bati -Lurraren erradio berekoa eta,teorikoki, atmosferaren goiko mugan dagoena- bertikalkierasotzen dion eguzki-erradiazio fluxuaren intentsitatearenartean. "Eguzki-intsolazio totala" edo "eguzki-konstantea"deitzen zaio. Gaur egun, 1.370 W/m2 ingurukoa da fluxuhori, eta 1,2 W/m2 inguru aldatzen da zikloaren maximoareneta minimoaren artean. Horrek esan nahi du atmosferarenmugan jasotzen den batez besteko intsolazioak 0,3 W/m2-ko batez besteko oszilazio globala duela. Izan ere, "eguzki-intsolazio totala" gainazal esferiko batean banatzen da, zei-naren azalera interzepzio-zirkuluaren azalera baino lau aldizhandiagoa baita.

Hamaika urteko ziklo horiez landa, azken mendeetan,Lurrari erasotzen dion eguzki-erradiazioa aaldatuz joan dairaupen luzeagoko zikloetan, Eguzkiaren barneko aldaketekeraginda agian. Adibidez, badirudi 87 urteko iraupenekoGleissberg zikloak existitzen direla. Ziklo horien minimoa2030 aldera etorriko da, eta 205 urte inguruko beste glazia-zio-aro tciki bat ekar lezake, Theodore Landscheit eta deDeVries-Suess adituen arabera, besteak beste.

Zuhaitzen eraztunetako zuraren karbono-14aren kontzentra-ziotik eta izotzen zundaketetako berilio-10etik ondorioztatu-tako eguzki-organen eta izoki-jardueraren bilakaeraren ara-bera, eguzkia ohi baino ahulago ageri den aldiak izan diraazken milurtekoan: Wolf (1300 inguruan), Sporer (1500 ingu-ruan), Maunder (1645-1715) eta Dalton (1800-1830) aldiak.

Seguruenik, aldi haien aurretik eguzki-jarduera maximoko aldibat izan zen: Erdi Aroko Eguzki Maximoa (1100 eta 1250 arte-an). Aditu batzuen ustez, aldi hura gaur egun igarotzen arigaren Egungo eguzki Maximoaren antzekoa izan daiteke.Dirudienez, eguzki-koroaren jarduera magnetikoak, Eguzkiarenbarneko mugimenduek eragindakoak, goranzko joera izan duXX. mendean, eta horrek eragingo zuen aipatutako maximoa.Ereduetan oinarrituta, zenbait autorek uste dute azken 70 urte-etako eguzki-jarduera azken 8.000 urteetako handiena izandela.

Maunder-en Minimoa

Aipatutako aldietatik 1645 eta 1715 artekoa da arraroena etaezagunena. Maunder-en minimoa deitzen zaio, Walter Mauderaurkitzailearen ohorez (1894). Aldi horretan, orbanak ia guztizdesagertu ziren. Urte haietan, oso negu gogorrak izan ziren,Europan bederen. Hala, 1694-1695eko neguan adibidez,Tamesis ibaia izozturik egon zen zenbait astez hiru idazlerenegunerokoetan ageri denez. Parisko Behatokiko Picard-ek1671eko egun batean idatzi zuen oso pozik zegoela Eguzkian

orban bat aurkitu zuelako, hamar urte baitzeramatzan lan horre-tan, orban bat ere ikusi gabe.

Kalkuluen arabera, Maunder-en minimoan "eguzki-konstantea"gaur egun baino 3,5 W/m2 inguru txikiagoa zen, hau da, %0,24baxuagoa. Oso litekeena da hori zeren Eguzkiaren antzeko iza-rretan ere argitasun-aldaketa handiagoak (% 0,4 artekoak)behatu baitira. Intsolazioaren murrizketa horrek Lurraren azale-an 0,2 eta 0,6 ºC arteko hotze globala eragingo zuela kalkula-tzen da. Baina eskualde batzuetan (adibidez, Amerikaren etaEuroparen iparaldea) hoztea handiagoa izan zela uste da (1 ºCeta 2 ºC artean).

Erradiazio-aldaketak txikiegiak dira kuantitatiboki, berez,1645etik aurrera izandako aldaketa termikoak azaltzeko. Bainaneguko hotzik handiena, batez ere Europaren eta Asiaren ipa-rraldeari eragin ziona, hedatu egingo zela uste da, Ipar hemis-ferioko mendebaldeko haizeen zirkulazio zonalaren eta jet polarmantso eta zehazgabeago baten eraginez. Ondorioz, IparAtlantikoko blokeo-antizikloien eta zonalitate txikiagoko mende-baldeko haizeen maiztasuna anditu egingo zen, etaAtlantikoaren eragin leuntzailea ez zen hain argi nabaritukokontinentean.

Bestalde, eguzki-energiaren fluxu-aldaketek gehiago eragiten dute ozo-noa sortzen duten erradiazio ultramo-reei dagokien erradiazio-espektroarenzatian. Erradiazio ultramoreen inten-tsitate txikiagoaren eraginez Maun-der-en minimoan gertatutako ozono-murrizketa nahikoa izan zen behe-estratosfera hozteko eta, zuzenean,estratosferako zirkulazioa eta, zehar-ka, troposferakoa aldatzeko. Hala ere,beste ikerlari batzuek uste dute Lean-en eguzki-erradiazioaren bilakaera-eredua espekulatzaileegia dela, etaez dute uste loturarik dagoenik ener-gia ultramore erasotzailearen etabatez besteko tenperatura globalarenartean.

9EH 118 Zk.

8

EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Batez besteko tenperatura globalareneboluzioa XX. mendean etaXXI. mendearen hasieran

Lurraren azaleko batez besteko teenpera-tura -lurretik 2 m-ko altuera estandarrean

jarritako termometroekin neurtua- 0,7 ºC igozen gutxi gorabehera XX. mendean. Joerahori ez zen uniformea izan, ez denboran, ezespazioan. Igoera bi alditan gertatu zen:1910-1944 eta 1978-1998. Bi aldi horienartean berriz, (1944-1978) Lurraren azalekotenperaturaren batez bestekoak beherakojoera izan zuen. Bilakaera desorekatu horrekesan nahi du, agian, faktore naturalek ereeragina izan dutela aldaketa horietan -etaaantropikoek bakarrik-, batez ere, lehenengoigoera-aldian (1910-1944).

1990 urteaz geroztik, hilabetez hilabete izan-dako batez besteko tenperatura globalarenbilakaerari buruz egindako eta XXI. mende-aren hasiera ere iristen den azterketa zeha-tzago baten arabera, hauek izan ziren XX.mendeko gertaera nagusiak: batetik, 0,6 ºC-ko aldi bateko beherakada termikoa, 1991koekaineko Pinatubo sumendiaren erupzioa-ren ondoren, eta, bestetik, tenperaturen igo-era 1997-98ko El Niño gertaeran.

Eskualdeen eta latitudeen araberakodiferentziak

Ez da ahaztu behar batez besteko tenpera-tura globala batezbesteko aritmetiko batdela, eta hainbat eskualdetan aldi bereangertatutako hozteak eta berotzeak kontabili-zatzen dituela. Eskualdeen arteko diferentzia termiko horieknahiko ongi ezagutzen dira, batez ere, XX. mendearen bigarrenardian Ipar hemisferioan estazio meteorologikoen sare handibat osatu zenetik. Hala, estazio horiei esker, konparaketak egindaitezke eskualde batzuen eta besteen artean.

Azken 50 urteko epealdian (1956-2005) Siberian, Alaskan etaAntartikako penintsulan gertatu dira berotze handienak.

Azken urteetan -1990az geroztik- bilakaera desberdina izan da

Ipar hemisferioan eta Hegohemisferioan, lehenengoaberotu egin baita eta bigarre-na ia batere ez. Alde horiekare nabarmenagoak diraeskualde artikoaren etaantartikoaren artean. Eremutropikalean, beriz, 1997-98ko El Niño gertaeran izan-dako berotzea azpimarratubehar da, batez ere.

Minimoen eta maximoenarteko diferentziak

Lur kontinentalen %71 har-tzen duen azterketa baten arabera, 1950-2004 epealdian, ten-peratura minimoak maximoak baino dezente gehiago igo ziren:hamarkadako 0,20 ºC, tenperatura minimoen kasuan, etahamarkadako 0,14 ºC, maximoen kasuan. Hala ere, azkenhogei urteetan antzeko igoerak izan dira. Aurrez egindakobeste azterketa batzuek alde handiagoak adierazten. Leku ba-tzuetan, eguneko eta gaueki tenperaturen joeren arteko dife-rentzia handiagoa da. Suitzan, esaterako, tenperatura minimo-

ak 2 ºC baino gehiago igo ziren batez beste XX.mendean; aldiz, tenperatura maximoak 0,2 ºCinguru jaitsi ziren batez beste .

Estatistikoki egiaztu da XX. mendean izotzaegindako egunak gutxitu egin zirela eskualdegehienetan -ez guztietan-, eta oso litekeena dahotz-boladak ere gutxitu izana. Horregatik, zen-bait autorek uste dute gauetako -batez ere,negukogauetako- tenperatura minimoak igotze-ak eragindako berotze globalak ez duela zertantxarra izan nahitaez gizateriarentzat; are gehia-go, pentsatzen dute ondorio onuragarriak izanditzakeela.

Zalantzak

Zuzenak dira batez besteko tenperatura globa-len zifrak? Agian, ez guztiz. Batez besteko ten-

Sumendien erupzioak

Badirudi, globalki, sumendi-erupzio-ek hozte nahiko txiki eta laburrakeragin dituztela Holozenoan. Pixka-naka, orain arte ezezagunak zirenerupzioak ezagutzen eta datatzenari gara, eta aurrerapen handia eginda horien ezaugarriak hobeto eza-gutzeko.

Dokumentu historikoez eta metodogeologiko estratigrafikoez landa,Groenlandiako eta Antartikako izitz-muinak (ice-cores) ere erabiltzen dirainformazio iturri gisa. Izotz horienzundaketa-maila batzuetan aurkitu-tako azidotasun ezohikoak -kondukti-bitate elektrikoaren aldaketek zehaz-ten dute- aukera ematen du erupziohandiak adierazten dituzten aerosolsulfatatu bolkanikoak noiz jalki zirenjakiteko.

Erupzioen intentsitatea eta eiekzioenaltuera bezain garrantzitsua da koka-pen geografikoa. Erupzio horiek lati-tude tropikaletan izaten badira, aero-sol sulfatatuak, estratosferara helduzgero, planeta osoan barreiatzen dira,altuera horretan, eremu tropikaletatikpoloetara ibiltzen diren haizeen fluxuorokorrek eramanda. Aitzitik, goi-lati-tudeetan gertatzen badira, nekezizan dezakete eragin globala, tropi-kora iritsi baino lehen sedimentatzenbaitira.

Azken milurtekoko erupzio garrantzitsuenetako bat PerukoHuaynaputina sumendiarena (Peru) izan zen, 1600eko otsaile-an eta martxoan. Sumendi-errautsezko sedimendu lodiak(tefrak) metatu ziren.Kontaere historikoek diote errauts-euriakraterretik mila kilometro baino gehiagora iritsi zela. Ondorioz,uste da estratosferan 70 bat milioi tona SO2 injektatuko zelagutxi gorabehera. Hain zuzen, baso borealetako zuhaitzeneraztunen egur-dentsitateari buruzko serieen gutxieneko balioaurte hari dagokio. Erupzioaren ondorengo udan, Ipar hemisfe-rioko tenperatura 0,8 ºC hoztu zela kalkulatzen da.

Bestalde, Islandian, 1783an izandako Laki-ren erupzioak10.000 islandiarren heriotza eragin zuen (bostetik bat). Asko etaasko, gasek pozoituta hil ziren. Klimaren ikuspegitik, batez ere,Artikoari eragin zion. Nome-n, Alaskako kostaldean, aztertuta-

ko zuhaitzen eraztunen arabera,urte hartako uda izan zen milurte-koko hotzenetakoa eskualdehorretan.

Sumbawa uharteko Tamborasumendiak ere (Javaren ekialde-an) erupzio oso handia izan zuen1815ean, eta milaka pertsona hilziren. Erupzio hark 200milioi tonaSO2 injektatu zituen gutxi gorabe-hera estratosferan. VEI (VolcanityExplosivity Index) eskalan, leher-keten magnitudea neurtzen dueneskalan, 7ko balioa izan zuen.

Tamboraren erupzioak hozte nabarmena eragin zuen, batezere, Ipar Amerikako ekialdean eta Mendebaldeko Europan.Tresna bidezko neurketek eta dokumentu historikoek jaso zutenjaitsiera termikoa. Herbeheretako DeBilt behatokiko tenperatu-ra-serie luzearen arabera, hurrengo urtea, 1816a, aurreko bosturteetako batezbestekoa baino 0,5 ºC hotzagoa izan zen.Erupzio hark aztarna utzi zuen Groenlandiako eta Antartikakoizotzetan. Hain zuzen, urte hartan metatutako elur-geruzansufre-kontzentrazio handiak agertu dira zundaketetan.Zuhaitzen eraztunen egur-dentsitatearen serieek ere erakustendute 1816ko uda izan zela asken 600 urteetako bigarren hotze-na. Dena dela, erupzioaren klima-eraginak ez zuen asko iraun,hurrengo bi urteak (1817 eta 1818) gertaeraren aurrekoak bainoberoagoak izan baitziren.

Hamarkada batzuk geroago, 1883an, erupziorik tragikoenetakobat gertatu zen, hildako jende-kopuruari dagokionez: Javarenmendebaldeko Krakatoa sumendiarena. Erupzioaren eraginezsortutako tsunamiek 36.000 hildako eragin zituzten. Hala ere,klima-eraginak ez ziren izan oso handiak. Uste da Ipar hemis-ferioko udan 0,3 ºC-ko aldi bateko hoztea eragin zuela.

XX. mendean, 1912an Alaskan izandako Katmai sumendiarenerupzioa izan zen handiena. 15 Km magma inguru eiektatuzuen, eta errauts- eta gas-zutabeak 20-30 kilomerrorainokoakizan ziren Haatik, Ipar hemisferioko latitude ertainetako eta goi-latitudeetako klimari bakarrik eragin zion. Budyko meteorologoerrusiarraren arabera, 1912ko uztaaila eta abuztua bitartean,erupzioaren eraginez, %20 jaitsi zen eguzki-erradiazio zuze-na, Europan eta Ipar Amerikan, eta 0,5 ºC inguru hoztu zuenklima. Eta, oraindik orain, 1991eko ekainaren 15ean, milurte-ko honetako erupziorik garrantzitsuenetako bat gertatu zen:Filipinetako Pinatubo sumendiarena.

EGUNGO KLIMAREN BEROTZEA

10EH 118 Zk.

11EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

Ametrora dagoen airearen tenperatu-ra neurtzen dute. Sateliteek, aldiz,troposferako eta behe-estratosfera-ko geruzen batez besteko tenpera-tura neurtzen dute (geruza horiekpresio-eta altuera azalera desberdi-nen arabera bereizten dira).

Satelite bidezko neurketa-sistemakabantaila handi bat du: lur-esferaosoa hartzen du, ozeanoak barne,eta ez behatoki meteorologikoakdauden lekuak bakarrik. Neurketahorietako gelaxken bereizmenahogei aldiz hobea da gainazalekotermometroena baino. Sistemahorren eragozpen nagusia da orain-dik bi hamarkada eskaseko serieakditugula eta eta sateliteen orbita-aldaketek guztiz fidagarriak ez direnemaitzak eman ditzaketela.

Lortutako emaitzei dagokienez, satelitez egindako neurketetatikeratorritako grafikoen urtetik urterako oszilazioak nahiko batdatoz gainazaleko termometroekin lortutakoekin. Baina satelite-en neurketetan oinarritutako grafikoan zenbait zuzenketa eginondoren, 1978tik 2004ren erdira arteko berotze-joera pixka battxikiagoa da gainazaleko termometroek erregistratutakoabaina. Hala, sateliteek hamarkadako 0,2 ºC-ko berotzea adie-razten dute troposfera (800 eta 300 mb azaleren artean).Grafiko horretan, gainazaleko termometroekin egindakoanbaino argiago ageri da. 1991ko ekainean, Pinatubo sumendia-ren erupzioak ekarri zuen hoztea eta 1998an El Niñok eraginzuen berotzea.

Zunda-baloiak

James Angell ikertzaile amerikarrak neurketa termikoen azter-keta globala egin du zunda-balioekin, eta planeta osoan bana-tutako 63 irrati-zundaketako estazioetan 1959-1998 epealdianjasotako emaitzak argitaratu ditu. Lurraren azaleko nahiz tro-posferako (800 mb-300 mb) batez besteko estatistikek goranz-ko joera txiki bat adierazten dute: 0,12 ºC hamarkadako.Interesgarria da ikustea igoera hori bat-batean gertatu zela, osoepe laburrean, hain zuzen, 1976 inguruan. Gorago, tropopau-san (300 mb-100 mb), joera hori alderantzikatu egiten da, etabehe-estratosferan, batezbestekoaren hotzerako joera oso gar-bia da: -1 ºC hamarkadako. Berriki, irrati-zundaketen bidezko

neurketen zuzenketak egin dira. Ondorioz, balioak handiagotuegin dira, eta gehiago hurbildu dira gainazaleko neurketara.

Neurketa geologikoak

Zorupeko harkaitzetan egindako zulaketen (borehole) azterke-tek ere gainazaleko termometroen serieek XX. mendean adie-razteen duten tenperatura-igoera hori berresteen dutela dirudi.

Duela zenbait hamarkadaz geroztik, geofisikariak horrelakozundaketak ari dira egiten gradiente geotermikoa ezagutzeko,hots, sakoneran, tenperatura zer erritmotan igotzen den jakite-ko. Lurraren azaleko tenperatura-aldaketak lurraren barrurahedatzen dira astiro. Hedapen-abiadura zehaztu ondoren,zorupeko zundaketetan agertutako anomalia termikoek iraga-nean Lurraren azalean izandako aldaketa termikoak adieraztendituzte Lurraren azaleko tenperaturaren oszilazioak pixkanakatxikituz joaten dira, erabat desagertu arte. Hala eta guztiz ere,aldi laburreneko fluktuazioak (egunekoak eta urtarokoak) osoazkar indargabetzen dira, eta dozena metro batzuetako sako-neran, epe luzeko oszilazioen aztarnak bakarrik geatzen dira.Ez da ahaztu behar, dena den, zundaketak egiten diren lekue-tako topografiak, hidrologiak eta landaretzak zorupearen hozteedo berotze anomaloak eragin ditzaketela, eta horrek are kon-plexuago bihurtzen du neurketa-metodo hori.

Bestalde, Amerikako ipar-ekialdeko, Erdialdeko Europako,Errusiako, Hego Afrikako eta Australiako harkaitz kontinentale-tan eginako ehunka zundaketaren emaitzen arabera, tenpera-turak 0,5 ºC igo ziren batez beste XX. mendean. Datu hori dator

Lurraren azaleko neurketa termometrikoklasi-koekin. Halaber, badirudi neurketek erakustendutela igoera hori duela hau mende bainolehenago hasi zela -garai hartan, 1 ºC baxua-goak ziren tenperaturak-, eta igoera areagotuegin zela XX. mendean. Bost kontinenteetanegindako seiheun zulaketa baino gehiagotanoinarritutako azterketa berriago baten arabe-ra ere, berotze progresiboa izan da azken-bost mendeetan. Era beran, latitude ertaine-tako datuak jasotzen dituen beste azterketabatek goranzko batez besteko joera adieraz-ten du, zundaketa batzuetan joera negatiboaizan arren.

Aipatu beharrekoa da beroaren xurgapengeologikoak gutxitu egin dezakeela berotegi-efektuak airean sortutako tenperatura-igoeraoraindik ere zehaztu gabe dagoen neurrian.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

peraturak kalkulatzeko, XIX. mendearenerditik aurrera Lurraren azalean instalatuta-ko 14.000 behatoki meteorologikotan erre-gistratutako hileroko serie termometrikoakerabili dira. Alabaina. XX. mendearen erdi-ra arte estazio erregistratzaileen sarea osokaskarra zen (behatoki gutxi eta geografi-koki gaizki banatuta). Soilik 1.000 estazioerregistratzaileren serieek hartzen dute XX.mende osoa, eta ia guztiak Europan etaEstatu Batuetan daude. Datu horiekLurraren azal osora estrapolatzen kalkulu-akatsak egin daitezke. Eremu askotako-bereziki Afrika, Hego Amerika, Asia etaozeanoetako- neurketak falta direnez,espazio-bereizmen oso handia erabilibehar izaten da batezbestekoak kalkula-tzeko. Hala,Lurraren azal osoa 5º-ko luze-rako x 5º-ko latitudeko gelaxkatan (pixelak)banatzen da (adibidez, Iberiar penintsulaklau gelaxka baino gutxiago ditu), eta gelax-ka bakoitzari barruan dituen estazioetanerregistratutako tenperaturen batez beste-koaren balioa ematen zaio. Ondoren, gelax-ka guztietako balioen batezbestekoa kalku-latzen da, batez besteko teenperatura glo-bala zehazteko.

Bestalde, estazio meteorologiko asko hiri-inguruetan daude, eta hirietan ohiko den"bero-uharte" efektuak eragiten die, hau da,inguruko landa-eremuak baino tenperaturaaltuagoak izaten dituzte. Beraz, horrek ereziurgabetasun handia sortzen du tenperatu-ra globalak eta tenperatura-joerak kalkula-tzeko orduan. Urbanizazioak gaueko tenpe-raturak igoarazten ditu, eraikinek eta kalee-tako asfaltoak egunez xurgatutako beroaaskatzen baitute airera. Hiriak hedatzeareneraginez, landa-eremuetan zeuden behato-ki asko hiriko bihurtu dira, eta, beraz, balite-ke urbanizazio-prozesuak berotzea eragi-tea eta berotze horrek ez adieraztea-ere-muetatik kanpo gertatzen dena. Gaiak ezta-baida handia sortzen du. Zenbait azterketa-ren arabera, badirudi ez dela egia termo-metroek erregistratzen duten berotze globa-la urbanizazioak eragindakoa denik.Azterketa horietako batek modu burutsuanagertzen du Ipar hemisferioko teenperaturaminimoek berotze-joera bera agertzendutela egun haizetsuetan nahiz bereetan.Hala, urbanizazioak eragin handia balu,berotzeak handiagoa izan beharko luke egun bareetan, haize-ak hirietako "bero-uharte" efektua murriztu edo indargabetzenbaitu. Beraz, ez da erraza urbanizazioak eragindako berotzeazehaztea eta zuzenketa-indize egokia aplikatzea termometroekerregistratu bilakaera termikoari.

Bestalde, hirietako klimaren eragina hiri-eremuetatik haratagohedatzen da. Hiri-eremuek kontinenteen 53 okupatzen dutedagoeneko. Estatu Batuen ekialdeko hirietan satelite-irudienbidez egindako azterketa baten arabera, landareen hazkunde-aroa -loratzearen eta hostoak zimeltzearen arteko garaia- 15egun luzeagoa da, batez beste, inguruko landa-lurretan baino.

Egun begetatiboen gehitzehori hiriaren kanpoaldetikkilometrora arte hedatzenda, eta hiria baino 2,4 aldizhandiagoa den eremuarieragiten dio.

Halaber, joeren kalkuak egi-tean kontuan izan behar daakatsak sor daitezkeela ter-mometroak eta neurketa-teknikak aldatzeagatik edogailu erregistratzaileen in-guruko mikrokliman izandaitezkeen aldaketengatik(ondoko zuhaixkak haztea,adibidez). Datu gordineiaplikatzen zaizkien zuzen-keta-indizeak ere eztabai-dagarriak dira.

Are ziurgabetasun handia-goak sortzen dituzte itsasoedo ozeanoetan daudenontzietatik egindako tenpe-ratura-neurketek -airekoaknahiz azaleko uretakoak-,serieen jarraitutasun ezaga-tik, estaldura eskasagatiketa irakurketa-metodoetanizaten diren aldaketengatik.

Eragozpen horiengatik guztiengatik, gainazaleko termometroe-tan oinarritutako neurketa-metodoez gain, kontuan izan behardira zehaztasun handiagoko edo txikiagoko beste metodo ba-tzuk er, tenperaturen bilakaera zehazteko.

Sateliteetatik egindako neurketak

1978az geroztik, NOAAren sateliteek atmosferaren tenperatu-ra neurtzen dute. Atmosferako oxigenoak igortzen dituen 60gigahertzeko mikrouhien -zeinen intentsitatea aireko tenperatu-raren menpe baitago- kaptazioan oinarritzen dira neurketahoriek. Berez, sateliteen eta gainazaleko termometroen neur-ketak desberdinak dira. Gainazaleko termometroek azaletik bi

13EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

Akin eta orbitaren aldaketek era-gindako 2-3 cm-ko errore-marji-narekin. Neurriak nahiko zuze-nak izan daitezkeen arren.Lurraren grabitate-aldaketeneraginez, Lurreko geoideak era-gindako igoera-diferentziak erejasotzen dituzte. Diferentziahoriek ehunka metrotakoak izandaitezke puntu baten eta bestea-ren artean, eta, beraz, orekatuegin behar dira diferentziahoriek. Itsasoaren gaizazalharrotutik ehunka kilometroradauden sateliteetatik zehazta-sunmilimetrikoko batezbesteko-ak ateratzeko zailtasun tekniko-ez gain, satelitez jasotako neurri-serieak berriegiak dira joera gar-birik ondorioztatu ahal izateko.

1991az geroztik, Topex-Poseidon satelite-misioak hamaregunez behin kalkulatzen du itsasoaren gainazalaren batezbesteko maila globala. Epealdi horretan, urteko 3 mm-koigoera erregistratu da. 1997-1998ko El Niñorekin bateraizandako 20 mm-ko igoera globala izan zen gertaerariknabarmenena.

Espazio- eta denbora-diferentziak

Itsasoaren mailaren aldaketa oso desberdina izan da geo-grafikoki. Ikertzaile batzuen arabera, 1960 arte uraren mailaigo egin zen Adriatikoan eta Mediterraneoko mendebaldean,baina, harrezkero, urteko 1,3 mm-ko erritmoan jaitsi da.Mediterraneoko arroan itsasoratzen diren ibaien emariarenmurrizketaren ondorioz itsasoaren gazitasuna handitzeakeragin duela hori uste da. Beste batzuen iritziz,Mediterraneoko batez besteko presio atmosferikoa pixka bathanditzeak itsasoaren maila jaitsaraz dezake, besterik gabe.

Bestalde, Topex-Poseidon misioak duela hamarkada batetiksatelitez egindako ikerketek erakusten dute Mediterraneokoitsas mailaren joera ezdela uniformea, eta mailak beheraegin duela leku batzuetan (Tirreno itsasoan eta Italiakohegoaldean) eta gora, beste batzuetan (Mediterraneokoekialdean).

Faktoreen konplexutasuna

Berotzeak eragindako urtzaldiez eta hedapen termikoazgain, beste hainbat faktore kontuan hartu behar dira batezbesteko joera globala kalkulatzeko, eta horrek are konple-xuago bihurtzen du kalkulua.

Adibidez, leku askotan, azken izitz-estalki handiek bat egite-an hasitako doiketako erreakzio isostatikoak baldintzatzendu itsasoa igotzea edo jaistea. Hala, Baltikoko kostaldeanegindako neurketek erakusten dute itsaso horren iparralde-ko uren maila 5 mm ari dela jaisten urteko. BaltikoakSuediako aldean duen kostaldea igo egiten da, errebotezbezala, lehen, lur horietan izandako izotz-masek eragindakohondoratzea berreskuraatzeko. Aldiz, errebote horrek lurra-zalaren hondoratzea -eta itsas maila igotzea- eragiten dugorantz doan domoaren periferian (adibidez, Dinamarkan).Antzeko doitze glaziar isostatikoak gertatzen dira Kanadakoeta Estatu Batuetako ekialdeko kostan.

Halaber, mugimendu isostatiko horiez gain, zorupearen hon-doratzea eragiten duten mugimenduak gertatzen dira, etagas- eta petrolio-erauzketen gisako jarduerek ere horrelakomugimenduak sortzen dituzte, zorupeko harkaitzen poroakbetetzearen ondorioz.

Komunikabideek berotze globalarekin lotu ohidituzte maiz Veneziaren hondoratze-arazoenarrazoiak, baina, batez ere, arrazoi hauengatikari da gertatzen hori: batetik, zorupea hondo-ratzeagatik (23 cm inguru azken mendean)eta, bestetik, ezohiko marea altuengatik (adi-bidez, 1996ko azaroan itsasaldi katastrofikoagertatu zen behe-presioen eta hego-ekialdekohaizeen konbinazioaren eraginez, eta 174 cmigo zen maila). Munduko beste kostalde asko-tan ere (adibidez, Texasen eta Louisianan)eskualdeko subsidentzia-erritmoa 1 metrokoada mende bakoitzeko, arrazoi horiengatik.

Badira ozeanoen maila modu irregularreanaldatzen duten beste faktore batzuk ere, etahoriek joera global uniforme bati buru hitz egi-tea ere gehiago zailtzen dute. Adibidez, itsas-lasterren aldaketek ura metatzen dute lekubatzuetan eta partziaalki hustu beste batzue-tan, eta, ondorioz, maila desberdinak sortzendituzte eskualde batzuetako eta besteetako

12EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

XX. Mendeko Igoera

Oraindik ez daatera behin beti-

ko ondoriorik itsasoakazken ehun urteanizan duen batez bes-teko igoera globala-ren erritmoari buruz.Kostaldeko hainbatestaziotako erregis-troetan oinarritutakoIPCCren azken txos-tenen arabera, XX.mendean 18 zentime-tro inguru (1,5 eta 2mm/urte artean) igozen itsasoaren maila.Hala ere, zalantzahandiak daude, bate-tik, estazioen kopurutxikiagatik eta, beste-tik, kalkuluak oso kon-plexuak direlako, es-kualdeen araberakojoera desberdinenga-tik.

Ozeanoen konfigura-zioa aldatzen duten mugimendu geologikoak kontuan hartugabe, itsasoaren batez besteko maila bi arrazoirengatik igodaiteke, funtsean: batetik, kontinenteetako izotza urtzearenondorioz masa ozeanikoa handitzeagatik (osagai eustati-koa) eta, bestetik, uraren hedapen termikoaren eta dentsita-te-murrizketaren ondorioz, bolumen ozeanikoa handitzeaga-tik (osagai termosterikoa).

XX. mendeko igoeraren zati handiena -14 cm inguru- urmasan izandako aldaketek -hau da, kontinenteetako izotzaurtzeak- eragingo zuela uste da. Dena den, zifra horiekzuhurtziaz hartu behar dira, ezbaitira ondo ezagutzenAntartika eta Groenlandia estaltzen dituzten izotz-masetanizandako aldaketak. Ozeanoetako gazitasun-aldaketetan

oinarritutako kalkulu-mota baten arabera, XX. mende-an, 6 cm bakarrik igo zen itsasoaren maila izotzak ur-tzearen eraginez.

Halaber, ez dakigu latitude altuetako permafrosta edolurzoru izoztua urtzeak zer eragin izan duen itsasoa-ren mailaren igoeran, lurzoru horrek Ipar hemisferiokokontinente-eremuaren %24 okupatzen duela kontuenizanda. Badirudi Artikoan itsasoratzen diren Siberiakoibaien isuria handitu egin zela XX. mendean (adibidez,

Jenisey ibaia), eta baliteke Siberiako permafrosta urtzeaknolabaiteko eragina izatea hazkunde horretan. Kontuan izanbehar da, orobat, itsasoaren mailak beherakada txiki batizan zuela lakuetan eta urtegi artifizialetan bildutako urareneraginez.

Aipatutako 18 cm-ko igoerari iurtzeari dagozkion 14 cm-akkenduz gero, uraren berotzeak eragingo zuen gainerakoigoera (4 cm inguru). 4 cm-ko igoera hori itsasoko urarentenperatura-neurketen bidez kalkulatu da. Sidney Levitusozeanografoak eta NOAAko kolaboratzaileek azterketa osozehatzak egin dituzte gainazalaren eta 3.000 metroko sako-neraren arteko milioika profil termiko erabiliz (hasieran,planktona aztertzeko sortu ziren profil horiek). Hala, 1955-

2003 epealdian, ozeanoaren tenpe-ratura globala 0,04 ºC igo zela kalku-latu zen.

Ozeanoaren bero-edukia 70ekohamarkadan igo zen bereziki. Orduzgeroztik, berotze global horrekin lotu-tako zenbait eskualdetako fenomeno-ak detektatu dira. Berriki egindakobeste azterketa batzuen arabera, igo-era termosteriko hori oso irregularraizan zen, eta azken 50 urteetako igo-eraren erdia Atlantikoaren berotzeakeragin zuen.

Sateliteetatik egindako neurketak

Topex-Poseidon, ERS, Jason eta an-tzeko sateliteek itsasoaren gainaza-laren altuera neurtzen dute,zenbaitkilometroko bereizmen horizontalare-

ITSAS MAILAREN IGOERA

15EH 118 Zk.

14EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Izotz iraunkorrek hartutako lur-ere-muaren %85 baino gehiago

Antartikan dago. Beste % 10Groenlandiari dagokio, eta % 5 bainogutxiago gainerako glaziar eta kaskoizoztu txiki guztiei.

ANTARTIKOKO IZOTZA

Izotz kontinentala

Antartikako izotzaren batez bestekolodiera 2,4 kilometrokoa da, eta lekubatzuetan, ia 5 kilometrokoa ere bai.Izotz horren bolumena hain handia da,zeharo urtuko balitz, 60 bat metroigoko bailitzateke itsasoaren maila.Izotz-masaren parterik handiena (ia %90) Antartikaren ekialdean dago.

Izotz-estalkiak 1992-2003 ependian izandako lodieraren bila-kaerari buruzko satelite bidezko azterketen arabera, lodierahanditu egin da Antartikaren ekialdeko zati handieean etamehetu Antartikaren mendebalde gehienean. Datu guztiak glo-balki hartuta, urteko 1,4 cm-ko hazkunde txikia izan da.

Itsasoko izotza

Bestalde, Antartikaren inguruan urtero eratzen den itsasokoizitz-bankisaren azalerak aldaketa handiak izaten ditu urtaroenarabera (2-3 milioi km2 udan eta 15-16 milioi Km2 neguan).

Sateliteetatik egindakko neurketek hazkunde-joera txiki batadierazten dute 1979-2007 neurketa-epeldian.

Antartikako penintsula -ia erabat zirkulu polarretik kanpo-eremu delikatua da. Penintsula horretako glaziar gehienekatzerakako joera adierazten dute azken urteetan, baina ezdago argi horren kausa bakarra berotzea denik. 65º S latitudeinguruan, Larsen itsasoko iztz-plataforma itsastarraren zati baturtu egin da berriki, azken hamarkadetako aireak izandakoberotzearekin batera. Azken berrogeita hamar urteetako bero-tze gordina 2,5 ºC-koa izan da, eta haizeen erregimenarenaldaketaren lotuta dago. Urtzaldi horrek ez du ia ondoriorik

izan itsasoaren mailan,izotz hori itsasoan igeribaitzegoen eta ez baitzioneusten inongo izotz-masakontinentali. Gainera, Lar-sen B izitz-plataformakaurrerakada eta atzeraka-da garrantzitsuak izan dituHolozenoan. Hala, Holo-zenoko zenbait alditan,penintsula inguratzen du-ten beste izotz-plataformabatzuk desagertu egin izandira.

Gero eta ziurtasun handia-goarekin esan daitekeeskualde horretako izotz-murrizketak atmosferakozirkulazio-aldaketekin lotu-ta daudela, zirkulaziohoriek izotz flotatzailearen mugimenduak eta jitoa baldintza-tzen baitituzte.

Zenbakizko ereduek iragartzen dutenez, datozen hamarkade-tan Antartikan berotze bat gertatuko balitz, oso izotz gutxi urtu-ko litzateke, zuzenean, horrek eraginda. Izan ere, ia kontinen-te osoan -kostaldeko eskualde bakan batzuetan (bereziki,Antartikako penintsulan) salbu- tenperaturak izozte puntutikoso behera egoten dira ia beti. Hortaz, 2-3 ºC-ko berotzeak ezluke eragingo ia inongo izotz-urtzerik. Aitzitik, igoera termikohorrek handitu egin dezake airearen gaitasun higrometrikoa,eta, ondorioz, elur-prezipitazioak ugaritu daitezke. Hala, izotzgehiago metatuko litzatene Antartikan, eta horrek zenbait zen-timetro jaitsaraziko luke itsasoaren maila. Edonola ere, XX.mendearen bigarren erdiko elur-metaketen azterketak ez duinolako aldaketa garrantzitsurik adierazten.

Bestalde, Antartikaren mendebaldeko izotz-estalkiaren balizkoamiltzea zailagoa da iragartzen. Eremu horretako izotz-estal-kiaren parte handi bat Ronne eta Ross kostaldeko izotz-plata-formen gainean bermatuta dago.

Itsasoan igeri dauden eta ehunka metro lodi diren bi izotz-pla-taforma horiek kontinenteko izotzaren kontrahorma gisa joka-tzen dute. Berotze globala baieztatu eta indartzen bada, adi-tuen kezka da plataforma horiek urtu egin daitezkeela eta,ondorioz, izitz-masa handiak irrista daitezkeela kontinentetik

itsasora. Izotz-plataforma horiek ez daude itsasoaren hondoanbermatuta, baizik eta oinarria zulatzen diren ura dute azpian.Itsasoa berotzen bada, icebergetan banatzeko adina urtu dai-tezke plataformak, eta itsaslasterrel itsaso barrura eraman di-tzakete. Eta itsasoko izotz-plataforma horiek txikitu edo desa-gertu balira, agian, eusten duten izotz kontinentalaren erorke-ta azkartuko litzateke. Zenbait azterketaren arabera,Amundsen itsasoko glaziar batzueen aurrealdean erorketaazkartu egin da azken urteetan. Hala eta guztiz ere, Ross ingu-ruko izotzei buruz egindako neurketa berri batzuel kontrakoaadierazten dute: badirudi izotz gehiago metatzen dela eta itsa-soko plataforma jaisten diren izotz-korronteen abiadura motel-du egiten dela.

ARTIKOKO IZOTZA

Itsas izotza

Artikoko itsas izotzak egitura konplexua du. Mota eta lodieradesberdineko izotzak ditu. Hala, eskualde batzuetan, izotz-geruza mahe-mehe eratu berriak egon daitezke, eta, bestebatzuetan, izotzaren konpresioak 50 metro arteko metaketaksor ditzake. Bestalde, aldaketa handiak izaten dira urtarotikurtarora eta urtetik urtera.

Ipar poloak 3-4 metroko lodiera izaten du neguaren amaieran,baina aldaketa handiak izan daitezke, bankisa artikoa mugituegiten baita. Uda bete-betean, berriz, Ipar poloko tenperaturak

0 ºC ingurukoak direnean, urtzearegoten dira izotzak, eta soilgunehandiak sortzen dira; itsasoko uraagertzen den haietatik.

Antartikakoan ez bezala, Artikokoitsas izotzaren erdia-edo urte anitze-ko izotzak dira, hau da, gutxienez,uda bat irauten duten izotzak.

XX. mendearen lehen erdian,Artikoko itsas izotzen urtaroko batezbesteko hedadura ez zen aldatu.Baina XX. mendeko azken hamar-kadetan, udako urtzaldiaren ondo-ren bankisak duen hedadura mini-moak beheranzko joera izan du.Halaber, neguko maximoek murriz-teko joera agertu dute.

Bestalde, leku batzuetan eta beste-

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

itsas gainazalaren artean.Horrenbestez, egiaztatutadago Finlandiako kostalde-an NAO indizearen aldake-tekin lotutako aldaketakizaten dituela itsasoarenmailak. Indize positiboak(ekialdeko haize indartsua-goak) itsasoaren maila igo-arazten du Baltikoan sar-tzen diren Atlantikoko urenfluxua igotzearen ondorioz.Aldiz, Mediterraneoan,NAO indize positiboak pre-sio handiagoa adieraztendu, eta itsasoaren mailajaitsarazten du, normalean.Zenbait autoreren arabera,NAO indizearen joerakurteko 1,3 mm ingurukojaitsiera eragin zuen 1960 eta 1994 artean.

Presio eta haize nagusien aldaketek hainbat zentimetrokoigoera eta jaitsierak eragiten dituzte egunero itsasoanNabigazioko eta portuetako agintaritzek argitaratzen dituzte"hondakin" meteorologiko horien predikzio-mapak.

Halaber, gazitasun-aldaketek eragindako uraren dentsitate-aldaketek ere aldarazten dute itsasoaren maila. BaltikokoSkagerrak eremuko gazitasuna % 35ekoa da, baina %

5ekoa Botniako golkoan.Horren eraginez, itsasoberean 35-40 cm-ko altue-ra-aldea dago.

Azkenik, El Niño bezalakofenomenoak 50 cm artekoaldeak sortzen dituzteitsas mailan, urtetik urtera,Ozeano Bareko eskualdehandietan.

Aurreikuspenak

Etorkizunari dagokionez,IPPCk 2100erako eginda-ko aurreikuspenen arabe-ra, itsasoaren maila 100cm inguru igoko da (urteko5-10 mm-ko erritmoa adie-razten du horrek, hau da,

XX. mendean erregistratutakoa baino handiagoa).

IPCCren txostenaren arabera, batez ere, uraren hedapentermikoak eta, neurri txikiagoan, polarrak ez diren glaziarre-tako eta Groenlandiako izotz-estalkiko izotzak urtzeak era-gingo du XXI. mendeko igoera hori. Aldiz, Antartikak-Lurreko izotz guztiaren %85 biltzen da han- 10 cm ingurujaitsaraziko du itsasoaren maila. Izan ere, berotzearen era-ginez, elur-prezipitazio handiagoak izatea eta izotz australa-ren estalkia handitzea espero da.

IZOTZAK

17

EH 118 Zk.

16EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

Atzen da, eta, ondorioz, urte anitzekoizotz gehiago joaten da Fram itsasarte-an barrena.

Artikoak Fram itsasartetik galtzen duura, batez ere, eta Bering itsasartetikjasotzen du. Iparraldeko itsasoetakoeremu azpipolarrean, Atlantikotik dato-rren ur gazia eta beroa eta Artikoko uria izoztua eta gezagoa nahastean dira.Hala, eskualde horretan sakonekourak sortzen dira, Irminger-eko etaLabrador-eko itsas arroetan bezala.

Ibaietako ur gezak Artikoan isurtzean,gazitasuna murrizten dute. Ondorioz,Artikoa izoztea bultzatzen dute, etaazaleko urak gezatu eta lodiera ken-tzen dietenez, uste da Atlantikoko zir-kulazio termohalinoa ere murriztendutela. Artikoko arroak mendebaldekohaizeek ekarritako hezetasunarekinelikatzen dira. Ipar Atlantikoarenlurruntze handiagoak eta NAO indize positiboak prezipitaziohandiagoak eta isurketa handiagoa eragiten dituzte. Azkenhamarkadetan, Siberiako arroen isurketa handitu egin da,baina Kanadako arroetakoa ez.

Artikoaren kostaldeko lurrak

1920 eta 1940 artean izandako 1 ºC-tik gorako igoera azkarraizan zen, azken mendean, Artikoaren kostaldeko tenperaturenbilakaeran izandako gertaerarik garrantzitsuena. Ondoren,190 eta 1970 artean, tenperaturak jaitsi egin ziren, eta, azke-nik, 1970etik aurrera, beste igoera bat izan zen, azken urtee-tan areagotu dena.

Zergatik berotzen Artikoa?

Faktore antripoikoak. Artikoko tenperaturek berriki izandakoigoera berotegi-gasek (O2-az gain, metanoa eta ozono tropos-ferikoa) eragin dutela uste da, neurri batean bederen. Gainera,bankisa urtzearen eta albedoa txikitzearen eraginez, atzeraeli-kadura-efektu positiboa gertatzen da, dirudienez. Bestalde,bankisa murrizteak itsasotik airera bero gehiago garraiatzeabultzatu du, again, izotz-geruzaren isolamendu termikoamurriztearen eraginez.

Halaber, Artikoaren kostalde kontinentaleko tundra-paisaiarenordez, basoek osatutako paisaia lunagoa nagusituko balitz,albedoa ere txikitu egingo litzateke. Bestalde, izotzik gabeko

udako egunak luzatzearekin ere lotura izan dezake azken urte-etako igoera termikoak. Arrazoi horrengatik 3 W/m2 inguru txi-kitu da albedoa hamarkada eredu baten arabera, IparAmerikako eta, batez ere, Errusiako eta Txinako zeru poluitue-tatik Artikora garraiatutako ozonoa izan daiteke, XX mendea-ren bigarreen erdian, Artikoan erregistratutako berotzearenherenaren edo erdiaren kasua.

Baina, CO2-aren eta beste berotegi-gas batzuen kantitateaglobalki handitzeaz gain, airearen zikintasunak eragindakoberotegi-efektuak -hau da, Estatu Batuetako, Europako,Errusiako eta Txinako latitude ertain oso populatuetatik etorri-tako aerosolek- ere eragina izan dezake Artikoaren berotzean.Aerosol horiek sortutako hodei-geruza baxuek eragindakoberotzea neguan nabaritzen da, batez ere, espaziora joatendirn Lurreko erradiazio infragorriak atmosferan atxikitzen baiti-tuzte. Artikoko hodeiek garrantzi handia duten berotzean.Kalkuluen arabera, hodeiek 60 W/m2 inguru erradiazio infra-gorri igortzen dituzte gainazalera. Aerosolen kontzentrazioahanditzeak 3,4 W/m2 handitu du zifra hori, eta hazkunde horiberotegi-gasen ugaritzeari egotzitako 2,4 W/m2 baino handia-goa da.

Faktore naturalak. Artikoko igoera termikoa XX. mendearenhastapenetan hasi izanak adierazten du faktore naturalak -adi-bidez, sumendien erupzioetatik datorren zikinkeria, ozeanoe-tako itsaslasteren aldaketak edo intsolazioaren aldaketa astro-

nomikoak- gizakien jarduerek era-gindako ondorioek bezainbatekogarrantzia izan zutela, garai hartanbederen.

Faktore atmosferiko naturalenartean, aipaten da, agian, haizeenzirkulazio-aldaketa batek hego-ekialdeko aire-masa epelen sarre-ra handitu zuela, Islandioakobehe-zirkulazioa eta Aleutiarrakindartzearen eraginez. Gertaerahori NAO eta AO indizeen balioaltuetan islatuko litzateke.

Gainera, zirkulazio atmosferikohorrek baliteke eragina izatea itsa-soko izotzean, eta, hala, batetik,Artikoko izotz-puska gehiago ate-ratzea Fram-eko itsasartetik

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

etan aldaketa desberdinak gertatu dira:azken bi hamarkadetan itsas izotzarenhedadura txikitu egin zen Barents eta Karaitsasoetan; baina Bering itsasoan etaBeaufort itsasoko eta Kanadako artxipiela-goko zati batzuetan ez zuen beheranzkojoerarik adierazi, eta handitu ere egin zen.

Hainbat ikerketa egin dira Artikoko izotz-bankisaren balizko murrizketari buruz,misio militarretan Ipar polotik igarotzendiren itsaspeko estatubatua sonarrez egin-dako neurketetan oinarrituta, eta emaitzakontraesankorrak ematen dituzte.Horietako batek 1958-1976 eta 1993-1997epealdietako neurketak alderatzen ditu,eta, horren arabera. Ozeano Artikoko urte-ko batez besteko lodierak murrizketa han-dia izan du.Hain zuzen, udan 3,1 metrokolodiera izatetik 1,8 metrora izatera pasatuzen epealdi horretan. 1976ko eta 1996kobi zeharkalditako neurketen konparazioan oinarritutako besteikerketa batean ere murizketa izan zela ondorioztatu zen. Halaere, horiek baino lehentxeago egindako azterketa batzuenarabera -adibidez 1977-1992 ependian itsaspeko batzuekegindako neurketetan oinarritutakoa-, izotzaren lodieran aldehandiak izaten dira uretik urtera, eta izotzek ez dute agertzenloditzeko edo mehetzeko joeraargirik. Beste azterketa batzuekere kontraesanak agertzen dituzte. Izan ere, batzuen arabera,izotzak asko murriztu dira eta, beste batzuen arabera, joerakez daude argi, eta urtez urteko aldakortasuna oso handia da.

Dirudienez, urte anitzeko izotzaren hedadura murriztu dagehien, oraindik argi ez dauden arrazoiengatik. Batzuek AOindizearekin lotzen dute. Hala, indizea altua balitz, izotz-geru-za hori desagertzeko joera handiagoa litzateke, agian, izotzakAtlantikora gehiago migratuko lukeelako Fram itsasartetik.1978-1998 epeldian sateliteetatik egindako neurketei buruzkoazterketa batek adierazten du urte anitzeko izotzak estalitakoeremua % 14raino murriztu dela. Dena den, azterketa horrenarabera, aldakortasuna oso handia da eta 20 urteko neurketakez dira aski epe ertaineko edo luzeko joera zehazteko.Bestalde, 1979-2004 epealdiko datuetan oinarritutako besteazterketa batek ere urte anitzeko izotzaren murrizketa ager-tzen du 90eko hamarkadatik aurrera. Dena den, salbuespe-nak izan ziren (adibidez, 1996an, izotz guztia berreskuratu

zen). Itxura denez, Artikoaren erdialdeko eskualde batek izotz-estalki lodi eta iraunkorra du, eta eskualde oso fluktuatzailezinguratuta dago.

Bestalde, azken 30 urteetan mendebaldeko haizeak indartze-aren ondorioz, uste da Artikoan Atlantikoko ur bero eta gazigehiago sartu dela Norvegiako eta Barents-eko itsasoetanbarrena. Artikoko izotzaren azpian dagoen ura oso estratifika-tua da, eta hiru maila ditu: azalekoa, tartekoa eta sakona.Tarteko maila Atlantikotik datozen urek osatzen dute nagusiki,eta 0 ºC-tik gorako tenperaturak izaten dituzte. 990eko hamar-kadaren hasieran, AO indizeak oso balio positiboak adierazizituen, baina, gerora, beheranzko joera adierazi dute. Hala,baliteke, garai horretan ezohiko ur-kantitatea sartzea Artikoan,eta, hurrengo urteetan, ur haiek arro osoa okupatzea. Iparpoloaren azpiko uren profil termikoak berotzea adierazten duhamarkada horretan, eta, azken urteetan, eten egin da joerahori.

Izotzaren mugimendua

Ipar poloko izotzak zenbait metro muitzen dira egunean.Mugimendu horiek aldakorrak izaten dira presio-eremuak etahaizeek eraginda. Eta, ondorioz, eremu batzuetako izotzakloditu eta beste batzuetakoak mehetzea eragin dezakete. Orohar, bi egitura zirkulatorio handi daude: Beaufort bira etaPoloan zeharreko jitoa. Bi egitura horien aldakortasuna -inten-

tsitatea eta batez besteko koka-pena- erabakigarria da izotzarenmugimenduetan.

Aldi berean, izotzaren mugimen-du horiek lotuta daude NAO etaAO indizeen aldakortasunarekin.Eurasian sartzen denmendebal-deko haize atlantikoen osagaizonalaren intentsitatea adieraztendute indize horiek, eta lotura han-dia dute bankisa artikoko izotzenhedadurarekin. Indizeen baliakaltuak direnean eta mendebalde-ko haize indartsuak dabiltzanean,Artikoko izotzaren hedadura txi-kiaagoa izaten da, indizeen balio-ak baxuak direnean baino.Egoera horretan, Poloan zeharre-ko jitoa mendebalderago mugi-

19

EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

18EH 118 Zk.

Etorkizuna

Groenlandiako izotz-estalkiagoi-latitudeetakoa ez denez,ez da Antartikakoa bezainhotza.

Hegoaldeko itsasertzekobatez besteko tenperaturak-5 ºC ingurukoak dira, eta,batzuetan, 20 ºC-tik gora igodaitezke udan. Hala, IPCCren aurreikuspenen arabera,klima berotzearen ondoriozudan gerta daitekeen urtzal-dia handiagoa izan daitekeneguso elur-prezipitazioenugaritzea baino. Ondorioz.IPPCCren aburuz, 100 urtebarru CO2-kantitatea bikoiz-ten bada, Groen-landian atxi-kitako izotz-bolumenarenbalantzea negatiboa bihurdaiteke, eta, kasu horretan, itsasoaren maila 10 cm inguru igo-araziko du.

Nolanahi ere, oso konplexua da iragarpenak egitea. Izan ere,oso litekeena da, berotzea gertatuz gero, izotz-estalkiarenpostaera oso bestelakoa izatea kostan eta barnealdean, nontenperaturak askoz baxuagoak baitira altueragatik (Groenlan-diako tontor altuena 3.000 metrotik gorakoa da).

Beraz, gaur egun, Groenlandiako izotz-masak duen bilakaeragarbia ezaguten ez bada , are gutxiago ezagutzen da etorki-zunean izango duen bilakaera.

Glaziarrak eta izotz-kasko txikiak (Antartikako etaGroenlandiako izotz-estalkiak alde batera utzita) urtuko balira,itsasoaren maila 0,5 m inguru igoko litzateke.

Glaziar horiek Lurraren izitz-estalkiaren 5 3 baino gutxixeagohartzen dute, eta azalera horreen erdia Artikoan dago.

Glaziar horien atzerakada eta aurreraakaden kausak oso kon-plexuak dira, tenperaturez gain, prezipitazioak ere kontuanhartu behar baitira. Bi faktore horiek kontraesankorrak izatendira askotan. Izan ere, berotzeak elur-prezipitazio handiagoakekarri ohi ditu, eta alderantziz.

Izotzaren metaketaren eta ablazioaren arteko oreka horretan,badira beste eragile konplexu batzuk ere, besteak beste, gla-ziarrek mendian behera duten mugimenduari buruzkoak etaizotzak lehenago eta garai urrunetan izandako klima-aldake-ten aurrean duen arantzunaren inertziari buruzkoak.

Glaziarren bilakaera

Glaziarren izotz-bolumenaren bilakaerari buruzko neurketa-serieak oso laburrak dira oraindik, eta ez daude behar bezainondo banatuta, azken urteetan izandako joeraren balantzekuantitatibo globala egin ahal izateko. Dena den, esan daitekeaztertutako ia glaziar guztiek atzerakada handi xamarra izandutela XIX. mendearen erdialdetik aurrera.

Eskuaaldeka egindako azterketa xeheago baten arabera,Europan, Alpeetako eta Pirinioetako glaziarrak azken milaurteetako posizio aurreratuenera iritsi ziren XIX. mendearenerdialdera, Izotz Aro Txikiaren amaieran. Hamarkada hartatikaurrera, glaziar-mihiak atzera egiten hasi ziren berriro. Hala,egiaztu ahal izan da, 1860tik 200ra, Suitzako Alpeetako eluriraunkorren batez besteko kota 100 m inguru igo dela.Pirinioetan ere, mendiko glaziar txikiak txikituz joan dira, desa-gertu arte.

Azkenaldian, Europako joerazaritzean, iparraldean eta hegoal-dean gertatzen dena bereiztenda. Hala, Norvegiako glaziarrekaurrerakada handia izan zuten90eko hamarkadan. XXI. men-dearen lehenengo urteetan,berriz, aldatu egin da joera hori.Norvegiako glaziar horietako batEuropako kontinenteko handie-na da (Jostedalsbreen), eta ia500 Km2-ko hedadura da.Badirudi hazkunde hori lotutadagoela prezipitazio handiagoakeklartzen dituen mendebaldekozirkulazio atmosferikoa indartze-arekin.

Alaskan, berriz, glaziarrek atze-ra egin dute, oro har, XX. men-dean. Alabaina, baina, paradoxadiruien arren, glaziar handiena-ren-Hunnard glaziarraren- aurre-

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Iparraldeko itsasoetara eta, bes-tetik, Atlantikoko ur gehiago sar-tzea Barents itsasotik.

GROENLANDIAKO IZOTZA

Groenlandiako izotz-estalkiarenbolumena ere oso handia da, etaguztiz urtuko balitz, 7 bat metroigoaraziko luke itsasoaren maila.Baina horretatik oso urrun gaudeoraindik. Kostaldera iristen direnmihi glaziar asko atzera egitenari badira ere, gaur egungo izotz-masaren joera kalkulatzea ereoso zaila da. Izan ere, barrualde-ko zati handi batean, badirudiizotz-kantitatea handitzen aridela, agian, elu-prezipitazioakugaritzearen erginez.

Tenperaturak

Groenlandiak azken urteetanizandako berotzeak hurbilekoaurrekaria du (1000. urtearen inguruan, bikingoek zenbaitkolonia ezarri zituztenean, gertatu zenaz gain).

Hegoaldeko bi estaziotako (Angmassalik eta Gidthab) neur-keta termometriko luzeen serieek nahiko bat-batean gertatuta-ko berotze garrantzitsu bat adierazten dute 1920 eta 1930artean.

Ondoren, hotzaldia etorri zen 1930etik 1990era, eta, azkenurteetan, tenperaturek gora egin dute nabarmen, berriz ere.Hainbat azterketak berresten dituzte joera hiriek.

Beraz, XX. mendearen parte handi batean, glaziarren atze-ranzko joera tenperaturak jaistearekin batera gertatu zen.Hala, elur-prezipitazio txikiagoei edo kausa konplexuagoeiegozten zaie atzerakada.

Bestalde, 1955-2003 epeldian. Groenlandia, inguratzen dutenitsaso gaineko aireko tenperaturaren joera ez da izanArtikoaren parterik handienean bezain positiboa, eta hegoal-dean behera egin du.

Izotzaren balantzea

Teoria batzuen arabera Groenlandian izotza pilatzen ari da,eta beste batzuen arabera galtzen; baina azterketa guztiekdiote barrualdean bolumena handitzen ari dela, eta, izotza ur-tzearen ondorioz, ertzetan txikitzen. Satelitez egindako azter-keta berrienaren arabera, penintsularen erdialdean metatuta-ko izotzaren eta ertzetan galdutakoaren arteko saldo garbiakadierazten du 54 cm inguru handitu zela 1992-2003 ependian.Hala ere, sateliteek ez dute hautematen ondo kostaldean gal-dutakoa.

Uste da izotzaren urteko metaketa handiena heoaldeko haize-en zirkulazioarekin lotuta dagoela (NAO indize negatiboa).Hala eta guztiz ere, Groenlandiaren hedadura eta altitude-dife-rentziak kontuan izanda, haizearen norabidearen eragina des-berdina izan daiteke iparraldean eta hegoaldean, baita erdial-dean eta ertzetan ere.

Groenlandiako glaziar garrantzitsuena Jakobshawn Isbrae da,eta lurraldearen % 6 okupatzen du. Glaziar horren bilakaerariburuzko azterketaren arabera, oro har, atzera egin du 1850az

geroztik, zenbait urtetan -eta, batzuetan,hamarkadetan- aurrera egin duen eta egonkormantendu den arren. Duela gutxi, 2002 eta2003 artean, atzerakada handia izan zuen.

Beste azteketa batzuek ere ondorioztatu dutekostaldeko izotzak nabarmen murriztu direlaazken urteetan. Helheim glaziarrak ere atzeraegin du, agian, azken udak-bereziki, 2003koa-oso beroak izan direlako. Rignot-en arabera,urtzaldiak urtean 0,5 mm igoaraz dezake itsa-soaren maila.

GRACE satelitearekin egindako grabimetria-neurketa berrienek adierazten dutenez,2002ko apiriletik 2006ko apirilera 250 km3inguru murriztu da izotzaren masa, guztira, etahorrek urteko 0,5 mm-ko igoera eragiten duelauste da. Erritmo horrekin jarraituz gero, mendebatean 5 cm bakarrik igoko litzateke. Gainera,hasierako urtea (2002-03) bereziki elurtsuaizan zen eta azkenekoa (2005) oso lehorra.Horrek balio handia kentzen dio mende osokoestrapolazioari.

21

EH 118 Zk.

20EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

Aedozein kausa dela medio, arearen tenperaturaigotzen bada (eguzki -erradiazioa handitzeagatik,CO2-a ugaritzeagatik...), handitu egiten daatmosferako lurrun-kontzentrazioa ere, eta ondo-rioz, hasierako berotzea areagotzen da, feed-back positivoko mekanismo baten bidez.Kalkuluen arabera, hezetasun erlatiboa konstan-te mantentzen bada, lurrunaren aireko hezeta-sun absolutua % 6-8 handitzen da, atmosferarentenperatura globala igotzen den gradu bakoitze-ko. Hori horrela bada, XX. mendean, lurrun-kan-titatea %3-4 handitu dela kalkulatzen da, eta ere-duen araberaa, XXI. mendearen amaierarako%20 handituk da behe-troposferan eta % 100goi-troposferan.Lurruna da Lurraren atmosferako berotegi-gasnagusia. Berotze-efektu naturalaren %60 bainogehiago lurrunak sortzen du, batez beste (33 ºCinguru), lurreko erradiazio infragorriak oso modueraginkorrean baititu lurrunak hianbat uhin-luze-ratan. Horregatik, satelite bidez ozeanoen gaine-an egindako neurketek erakusten dute, lekuaskotan, lotura handia dagoela behe-atmosfera-ko airearen tenperaturaren eta aire horren lurrun-edukiaren artean. Hau da, zenbat eta tenperatura handiagoa,orduan eta hezetasun-eduki handiagoa, eta alderantziz.Lurrunaren kontzentrazioaren bilakaera zehaztea konplexuaizateaz, gain, atmosferako maila desberdinetako hezetasuna-ren gorabehera da eredu klimatikoen beste inkognita handie-netako bat. Garrantzitsua da aldagai horrekin asmatzea, zerenjakina baita lurrunak klima-aldaketan -eta bereziki erradiazio-fluxuetan- duen eginkizuna bi gauzaren mendean dagoela:aire-zutabean duen kontzentrazio integralaren mendean,batetik, baina baita banaketa bertikalaren mendean ere.Lurrunaren bilakaera eta efektuak ezagutzea zaila bada, arezailagoa da ur atmosferikoaren kondentsazioarenak -alegia,hodeienak- ezagutzea. Horiei buruzko arituko gara ondoren.

Hodeiak Hodeien efektu erradioaktiboak eta termikoak

Hodeiek era desberdinetan eta batzuetan, elkarren aurkakoondorioekin eragiten diete eguzki- eta lur-energiaren fluxuei.

Eguzki-erradiazioaren kasuan, efektu islatzailea eragiten dute(energia-galera) eta, lur-erradiazioaren kasuan, berotegi-efek-tua (energia-atxikipena). Bi ondorio hiriek hainbat faktorerenmende daude: tanten tamaina, hodeien dentsitatea, lodiera,altuera, tenperatura...Planetaren azal osoa kontuan hartuta, pentsatzen da hodeienefektu gordina hoztearena dela. Hodeiak dituzten eta hodeirikez duten zeruen eguzki-eradizo islatuaren arteko diferentzie-tatik abiatuta, ondorioztatzen da, hodeiek %15 handitzen dute-la planetaren albedoa (islakortasun globala), eta horrek 50W/m2-ko galera esan nahi duela. Hori konpentsatzeko,hodeiek atxikitzen duten irteerako erradiazio infragorriak 30W/m2-ko irabazia edo berotegi-efektua eragiten duela kalku-latzen da. Beraz, azken erradiazio-behartzea negatiboa da:-20 W/m2.Baina, hodei-estalkiak aldakortasun handia du eta hodeienmikrofisikari buruzko alderdi asko ez dira ezagutzen.Ondorioz, zifra hori oso zalantzakoa da, eta, beraz, hodeiakeredu klimatikoetan sartzea arazotsua da oraindik, eta eten-gabeko aldaketen mende dago. Izatez, 19 ereduri buruzko

azterketa baten arabe-ra, horietako hamabiinguru oso urrun daudezifra horretatik, etahodeiei -30 W/m2-tikgorako hoztea egoztendiete.Bestalde, hodeien erra-diazio-efektua oso des-berdina da planetakoeskualde batzuetan etabesteetan. Xurgatutakoeta islatutako eguzki-energiaren ehunekoenbanaketa asko alda-tzen da hodei-motaren,latitudearen eta urtaro-aren arabera. Adibidez,Afrikaren mendebalde-ko eta Hego Amerikakoeskualde ozeaniko tro-

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

aldeak aurera egiteko joera agertzendu. Halaber, Kanadako mendirikaltuenean ere, Logan mendian(6.050 m) -Alaskakko mugan, IparPazifikoko ekaitzen bidearen iparral-deko muturrean- elur.prezipitaziohandiagoak erregistratu dira 1950etik.

Andeetako mendikatean, glaziargehienak atzera egiten ari dira, ten-peraturak igotzearen ondorioz,agian. Hala ere, El Niñoren etaOzeano Bareko tenperaturen zikloekmodulatzen dute urtzaldia eremu ba-tzuetan. Hegoaldean, PatagoniakoAndeetan, Alaskako glaziarretan ger-tatzen denaren antzekoa da joera.Izan ere, oro har, glaziar guztiak atze-rakada doazen arren, ArgentinakoPerito Moreno glaziar handia aurreraegiten ari da etengabe.

Zeelanda Berriko Franz-Josef glazia-rra Hego hemisferioko glaziargarrantzitsuetako bat da, eta hark eregaldutako parte bat berreskuratu, etabi kilometro egin zuen aurrera 90ekohamarkadan.

Tibeten eta Himalaia mendikateanglaziarrek atzera egin dute azkenhamarkadetan, eta mendiko hainbataintziraren mailak igoera nabarmenaizandu, urtako urei esker. Ondorioz,belur dira, aintzira horiek gainezka eginez gero, uholde han-diak gerta baitaitezke.

Mendi tropikaletako glaziar bakanei dagokienez, askotan,Kilimanjaroko elurrei buruzko berriak zabaltzen dira.Dirudienez, 1900 inguruan, elur horiek 12 km2-ko azalera

estaltzen zuten, ata, gaur egun,ozta-ozta iristen dira 2 km2-ra.Beraz, uste da urte gutxi barruerabat desager daitezkeela, latitu-de tropikaletako bete zenbait gla-ziar bezala. Adibidez, PerukoQuel-ccaya glaziarraren zundake-tak garrantzi handikoak dira iker-keta paleoklimatiko tropikalarenarloan.

Etorkizuna

Nahiz eta zaila den iragarpenzehatzak egitea, IPPCren ereduek

adierazten dute, oro har, urtzeko joera dela nagusi, eta, datoz-ten ehun urteetan, itsasoaren maila 30 cm inguru igoko delaaurreikusten da, mendiko glaziar horiek eta izotz-estalki txikiakurtzearen ondorioz. Hori horrela gertatzen bada, Tibet eskual-dea eta Alaskako glaziarrak izango dira ur-emaile handienak.

Hezetasun atmosferikoa

Oso gutxi ezagutzen dira, maila globalean, XX.mendean lurraren atmosferako hezetasunean

izandako aldaketak, oso neurketa-serie gutxi daudela-ko. Gainera, lurruna ez da era homogeneoan banatzenespazioan, eta, ondorioz, are zailagoa da haren bila-kaera globala enpirikoki kuantifikatzea.Hezetasun-maximoa eremu ekuatorialetan erregistra-tzen da, eta minimoa goi-latitudeetan. Bat-batean aire-zutabe bateko hezetasun guztia kondentsatu eta formalikidoan prezipitazio balitz, ozeano tropikaletan jasota-ko kantitatearen lodiera 60 mm ingurukoa litzateke, etazirkulu polarretan 5 mm baino ez (basamortu lehorre-netakoa bezain baxua edo baxuagoa).Beroarekin, handitu egiten da lurruntzea, baita aireakhezetasunari atxikitzeko daukan ahalmena ere. Hala,

BESTE FENOMENO BATZUEN BILAKAERA: HEZETASUNA, HODEIAK, EURIA, LEHORTEAK

ETA ZIKLOI TROPIKALAK

23

EH 118 Zk.

22EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

dira. Zirru horiek ingude-itxurakoakdira, eta kumulu tropikalen gaineaneratzen diraa. Zirru zeharrargiek ezbezala, zirru lodi horiek eguzki-erradiazioarekiko opakua denhodei-geruza zabal bat eraztendute. Hodei horiek oso eremuzabala estaltzen dute, eta hozte-efektua edo tenperaturei eustekoefektua eragiten dute ozeanoarengainazalean.Bestalde, laborategietan egindakosaiakuntzek erakusten dutenez,amonio-sulfatozko aerosolek;-nekazaritza-jardueretan dute jato-rria- nahiko garrantzi handia izandezakete zirruen eraketan, lurruna-ren bidez izotz-kristalak eratzenbaitituzte. Hala eta guztiz ere, nahi-ko tamaina handia izatera irits dai-tezkeen kristal horiek ezkarragosedimentatzen dira eta airealehortzen dute. Ondorioz, berotegi-efektua murriztu egiten da.

Behe-geruzak

Itsas eremu zabalak estaltzen dituzten behe-geruza zuriekeguzki-energia kantitate handia islatzen dute gorantz, eta, gai-nera, lurreko erradiazio infragorri gutxi atxikitzen dute. Izanere, hodei horien gaina oso behean dagoenez, espaziora irte-ten den igorpen-gainazala tenperatura altuan egoten da eta,hala, energia asko igortzen dute gorantz. Hodei horiek 15W/m2-ko hozte-efektua eragiten dute gainazalean.

Kumuluak

Hodei kumuliformeen ondorioak ez dira hain ezagunak. Hala,ez dira ondo ezagutzen hodei horiek energia xugatzeko, isla-

tzeko eta igotzeko dituzten ehunekoak. Hodeien ezaugarri fisi-koek (lodiera, dentsitatea eta maila desberdinetako tenperatu-ra) eragin nabarmenaa dute ehuneko horietan.

Hodeiak eta erradiazio kosmikoa

Izpi kosmiko galaktikoak oso partikula energetikoak dira-gehienetan protoiak-, eta galaxiako supernobetan sortzendira, gure eguzki-sistematik kanpo. Baliteke lurreko atmosfe-ran sartzen den erradiazio kosmikoak -prozesu ionizatzaileenbidez- aireko kondentsazio-nukleoak handitzen laguntzea eta,ondorioz, hodei gehiago sorraraztea. Henrik Svensmark-ekDanimarkako Espazioko Zentro Nazionalean zuzendutakosaiakuntza berri batek prozesu hori simulatzea lortu du.

Jakina denez, eguzki-haizearen intentsitateahanditzean -eguzki-hai-zea ere partikula ioniza-tuekin osatutako fluxuada, partikula horiek ener-gia gutxiagokoak izanarren-, erradiazio kosmi-koaren sarrera murriztenda eguzki-sistema oso-an, baita Lurreko atmos-feran ere. Beraz, eguzki-haizeak planetartekoeremu magnetikoa alda-razten du, eta, beraz,beste izar batzuetatikdatozen izpi kosmikoarrotzen sarrera bazter-tzeko ezkutu gisa jardu-ten du.Eguzki-jarduera zenbateta handiagoa izan,orduan eta txikiagoa daerradiazio kosmikoa, etahodei gutxiago sortzen

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

pikalak estratukumulu-geruza baxue-kin estalita egoten dira, maiz, etahodei horiek 100 W/m2-ko murrizketagarbia eragin dezakete gainazalean.Aitzitik, batzuetan, basamortu tropika-lak estaltzen dituzten zirru altu etameheek 25 W/m2-ko hazkunde garbiaeragin ohi dute. Latitude ertainetan,hodei-fronteekin lotutako depresiosakonek hozte-efektua sortzen dute,albedoa oso handia izateagatik.Eskualde polarretan, aldiz, hodei-estalkiak berotze-efektua eragiten du,zeren, berotegi-efektuaz gainera,hodeiek albedo txikiagoa dute hodeirikgabeko eta elurrez estalitako lurraza-lek baino.Planetaren azalera heltzen den erra-diazioaren balantzeari dagokionez,satelite bidez egindako neurketen kal-kuluek diote hodeiek berotze txiki batsortzen dutela tropikoetan, hoztenabarmena latitude ertainetan eta,berriro, berotze txiki bat goi-latitudeetan.Halaber, komeni da argitzea, globalki hodeiek hoztu egitenduten arren, egunez eta gauez efektu termiko desberdina era-giten dutela planetaren azalean. oro har, hodeiek egunakhoztu eta gauek berotu egiten dituzte, eta, beraz, egunekomaximoen eta gaueko minimoen arteko oszilazio termikoakmurrizten dituzte. Dorre Bikiak eraitsi ondorengo hiru egune-tan berretsi ahal izan zen hodeiek eguneko oszilazio termiko-an duten eragina, egun haietan, hegazkinek debekatua bai-tzuten Estatu Batuen gainean hegan egitea. Hala, egun haie-tan, eguneko oszilazio termikoa 1 ºC-tik gora handitu zen.Hegazkinek kondentsazio-prozesuak errazteko uzten dituztenlorratzak desagertzea izan daiteke horren kasua.

Hodei-motak

Kirchoff-en legearen arabera, erradiazioa xurgatzen duenobjektu oro erradiazio-igorle da, aldi berean. Beraz, hodeiekere igortzen dute erradiazioa, beherantz eta gorantz. Igortzenduten erradiazioa T4 balioarekiko proportzionala da, Stefan-

Boltzmann-en legearen arabera. Zenbat eta gorago airearentenperatura baxuagoa denez, hodeiak hotzago egoten dira iabeti beheko lurraren azala baino. Ondorioz, hodei-estalkibaten gainak gorantz igortzen duen -eta espaziorantz ihesuzten duen- erradiazio infragorria txikiagoa da beti, lurrarenazalak igorri eta hodei-estalki horrek atmosferan atxikitzenduen erradiazioa baino. Horixe da hodeiek sortzen duten bero-tegi-efektu indartsuaren funtsa. Xurgatutako energiaren partebat beherantz itzultzeaz gain, aurrez xurgatutako erradiazioinfragorri lurtarra baino energia gutxiagori uzten diote gorantzihes egiten beti. Baina hodei guztiek ez dute portaera bera.Beroago dauden hodeiek hotzago daudenek baino erradiaziogehiago igortzenm dute. Zenbat eta gorago airea hotzagoadenez, behe-hodeiek erradiazio gehiago igortzen dute goi-hodeiek baino.

Zirruak

Oro har, izitz zeharrargizko kristaltxoz osatutako zirru altu,mehe eta oso hotzek eguzki-erradiazio sakor asko pasarazten

dutela uste da (albedo txikia), baina aldi bere-an, lurretik heltzen zaien energiarn zati handibat harrapatzen dute, zeren, tenperatura ho-tzak direla eta, oso energia gutxi igortzen edoaskatzen baitute espaziorantz. Beraz, energiaematen diote troposferari, eragiten duten albe-do-efektua berotegi-efektua baino txikiagoadelako. Ez dira berdinak, ordea, zirru guztiak.Ramanathan-ek dio -El Niño fenomenoarengaraian Ozeano Barean gertatzen denari buruzegindako ikerketetan oinarrituta- tropikoetako-hodei termostato-funtzioa betetzen dutela, etahorrek berotzearen aurkaegin dezakeela.Teoria horren arabera -beste modelista batzuekbaztertu egiten dute-, ozeanoaren gainazalekotenperaturak ezin dira igo muga jakin batetikgora. Izan ere, tenperatura altuek konbekzioahandiarazten dute eta izotzeko zirruak lodiaraz-ten dituzte, eta, orduan, horiek zeharrargiak iza-teari uzten diote eta oso islatzaileak bihurtzen

25

EH 118 Zk.

24EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

aldaketek -behe-presiokoeremuen (haizeen konber-gentzia) eta presio altuko ere-muen (haizeen dibergentzia)hedadura eta intentsitateaaldatzen dutenak- hodei-estalkia ere alda dezaketemaila globalean. 1960tik 80ko hamarkadarenamaiera arte, hodei-estalkiaia kontinente guztietan handi-tu zela uste da. Maila globale-an, munduko estazioen %86k hodei-estalkiaren haz-kundea adierazi zuten.Kalkuluen arabera, epealdihorretan, hodei-estalkia % 10handitu zen Estatu Batuetaneta % 5 Europan. Hala, feno-meno hori dela-eta sortu zen"ilunaldi globala" terminoa.Dirudienez, batez ere,eskualde urbanizatuetan ger-tatu zen ilunaldi hori.Gainazaleko eguzki-erradia-zioa 6 W/m2 baino gehiagomurriztu zela, eta, ondorioz,lurreko albedoa % 2 handituzela kalkulatzen da.1960 eta 1987 arteko ilunaldihorrek tenperatura hoztu eginbehar zuen, baina, aldiz, ter-mometro-sareak 0,4 ºC-koberotze globala erregistratuzuen urte horien artean.Kontraesan horri azalpen bateman nahian, pensatzen dakontinenteen lurruntzea murriztu egin zela, eta, hala, lurzoruakbero gutxiago galtzen zuenez, igo egin zela lurzoruaren etagainazaaleko airearen tenperatura.Hodei-estalkia handitzearekin batera, behera egin zuen egu-nez eta gauen arteko oszilazio termikoak, oro har,tenperaturaminimoak maximoak baino gehiago igo zirelako.

Hala ere, baditudi joera aldatuegin dela azken hamarkadetan.1987az geroztik, hodei-estalkia-ren bilakaera konplexuagoabihurtu da. ISCCP (InternationalSatellite Cloud ClimatologyProyect) satelite-proiektuarenarabera, 1987-2001 epealdian,hodei-estalkia % 4 murriztu zenmaila globalean. Murrizketahorren erdia behe-hodeienmurrizketari dagokio eta besteerdia erdiko eta goiko hodeienmurrizketari. Dena den, 2001 eta2004 artean, % 2 handitu zenberriro. Bestalde, 1990-2003 epe-

aldiari buruzko satelite bidezko beste azterketa batek ez duinolako joera argirik adierazten Europan. Txinan azken hamar-kadetan egindako behaketa-serieek adierazten dute hodei-estalkia murriztu egin dela ia eskualde guztietan.

Euria

Euria eta elurra neurtzea askozere zailagoa da tenperaturakneurtzea baino, eta, era berean,akats edo hutsune estalistikoakegonez gero, neurketa horiekzailagoak dira zuzentzen.Prezipitazioaren intentsitateaasko aldatzen da espazioarenarabera, eta, munduko eskualdeaskotan, neurketa gutxi egitendira. Halaber, ez da ezagutzenazken mendeko joera. Izan ere,kontinente-azalera osoaren %30ean nakarrik daude 1970etikaurrerako prezipitazioei buruzkobaliozko serieak. Edonola ere,zenbait azterketaren arabera,XX. mendearen bigarren erdian-1950 eta 2000 artean- prezipi-tazio globalen urteko batezbes-

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

dira. Eguzki-jarduera zenbateta txikiagoa izan, aldiz,orduan eta handiagoa da erra-diazio kosmikoa, eta hodeigehiago sortzen dira. Aldehorretatik, satelite bidezko gai-luen bidez egiaztatu ahal izanda Lurraren azaleko hodei-estalki osoa %65 eta % 68artekoa dela 1979az gerozrik.Behe-hodeiei dagokienez (3Km-ko altuera arte), badirudialdaketa horiek lotura dutelaerradiazio kosmikoak. Lurreanduen intzidentziaren aldakete-kin.Eguzki-haizeak eragina duLurreko jarduera geomagneti-koan. Bestalde, eguzki-haizea-ren intentsitateak goranzkojoera agertu zuen joan denmendean. Horrekin batera,erradiazio kosmiko galaktikoa-ren intzidentziak behera egin du, eta behe-hodei gutxiagosortu dira. Teoria horren arabera, faktore horiek eragina izandute Lurraren azaleko tenperaturen igoeran.Friis-Christensen-en gidaritzapean aritutako ikertzaile daniarbatzuek korrelazio positivo bat aurkitu dute eguzki-zikloeniraupenaren eta XX. mendeko tenperaturen artean. Ikerketahorren arabera, eguzki-ziklo laburreko aldietan Lurraren aza-leko batez besteko tenperaturak gora egiten du, eta zikloakluzatzen direnean, berriz, jaitsi. Zikloak laburrak direnean,Eguzkia aegoten da; distiratsuago. Eguzki-haize gehiago etahodei gutxiago izaten dira, eta, ondorioz, Lurraren azala bero-tu egiten da.Hala eta guztiz ere, hodeien eta izpi kosmikoen loturaren teo-ria hori ez da frogatu oraindik. Izan ere, hodei-kopuru globala-ren satelite bidezko neurketek oso epealdi labirra hartzendutee, eta, adibidez, ez dira kontuan hartu hodeiek altuerarenarabera eragiten dituzten ondorio termiko desberdinak.Halaber, goi-latitudeetan erradiazio kosmikoaren sarrerarenoszilazioa handiagoa den arren, ez dago argi latitude horietanhodeien eta erradiazioaren arteko korrelazioa zergatik den txi-kiagoa latitude ertainetan eta behe-latitudeetan baino.Teoria berriago batek hodei-estalkiarekin lotzen du eguzki-

aldakortasuna, baina ez izpi kosmikoen intentsitatean induzi-tutako aldaketengatik, baizik eta ozono estratosferikoa sortze-an duen eraginagatik. Hamaika urteko eguzki-zikloetan, ozo-noa sortzen duten erradiazio ultramoreek nahiko aldaketahandiak izaten dituzte. Ozonoaren ekoizpen handiagoak edotxikiagoak eragina du estratosferaren berotzean, eta, zeharka,berotze horrek zirkulazio troposferikoari eragiten dio. Hala,diotenez, zirkulazio horrek aldarazten du hodei-kopurua, etahorrek azaltzen ditu eguzki-aldakortasunaren eta hodei-geru-zaren hedaduraren arteko korrelazio handiak, adibidez, EstatuBatuetan.

Hodei-estalki globalaren bilakaera

Hodeiek Lurraren azalaren %65-68 estaltzen dute gutxi gora-behera. Ehuneko hori aldatu egiten da tenperaturaren, heze-tasunaren eta aireko kondentsazio-nukleoen arabera.Hodeietako ur-tantak nukleo horiek daudenean eratzen dirabeti. Horregatik, aerosol natural eta antropiko guztiek etaeguzki-erradiazioarekin eta kosmikoarekin lotutako partikulaionizatu guztiek eragin zuzena dute Lurreko hodei-estalkiarenaldaketetan. Adibidez, partikula lurrunkorrek eragindako polu-zioak beheko eta erdiko hodeiak ugaritzen ditu konurbazio

handien gainean, eta airetiko zirkulazioa han-ditzeak zirru altu eta zeharrargiak ugariaraztenditu eskualde batzuen gainean.Hodei-estalkiaren bilakaera, norabidea etaetorkizun hurbileko kliman izango duen eraginadira eredu informatikoen inkognitarik handiena.Oraingoz dakigun ia gauza bakarra da, gorde-tako komodin karta baten gisan, faktore horre-ek eragin handia izango duela.Aireko "zikintasunaren" kantitateaz edo kon-dentsazio-nukleoez gain, atmosferako zirkula-zio orokorraren aldaketek ere aldatu dezaketehodei-estalkia. Hala, hodei gehiago egoten daairearen mugimendu konbergenteak etagoranzko mugimenduak nagusitzen direnlekuetan, eta gutxiago aireak beherantz egitenduen eta mugimendua dibergentea den lekue-tan. Beraz, atmosferaren zirkulazio orokorreko

27

EH 118 Zk.

26EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

eskualde handietako lehorteak eta eurite-ak behatzen dituen Palmer indizearenarabera, alde handia dago hamarkadabatzuetatik besteetara, baina, maila glo-balean, ez da nabaritzen joera nabarme-nik.Estatu Batuetan, lehorteen maiztasunaeta gogortasuna txikitu egin da XX. men-dean. Halaber, Txinako eremu lehor ba-tzuetan, badirudi idortasuna gutxitu egindela XX. mendeko azken bi hamarkade-tan. Landaretzaren bilakaerari buruzkosatelite bidezko irudiek gehikuntza adie-razten dute. Gizakiak basoberritze han-diak egin ditu, eta, horri esker, higaduraasko murriztu da azken urteetan. Aldehorretatik, azken azterketek adieraztendute, Txinaren iparraldean, landare-estal-dura handiagoari esker, basamortukoharea-ekaitzen maiztasuna murriztu egindela azken hogei urteetan.Palmer indize-ak, 1950-2000 epealdiko hileko tenpera-tura eta prezipitazioen bidez kalkulatuak,ez du Txina osorako joera argirik adieraz-ten, nahiz eta iparraldeko eskualde idorbatzuetan lehorteak ugaritu egin direlaematen duen .Badirudi ibaien emaria gehiago handitudela prezipitazioak baino, Horrek adierazi-ko luke lurzoruaren heztasuna handituegin dela, eta, beraz, maila globaleanindortasuna murriztu izanaren adierazleaizan daiteke hori. Landaretzaren ebapo-transporazio txikiagoak ere eragin dezakehezetasunaren gehikuntza. Izan ere, aire-ko CO2-aren kontzentrazioa handitzean,hostoen estomak itxi egiten dira, neurribatean, eta, ondorioz, lurrundutako uragaltzea galarazten dute.Afrikako Sahel zerrendan, Sahararenhegoaldean, zailagoa da joera zehaztea.XX: mendearen bigarren erdian idortasu-

na asko handitu zen eskualdehorretan, prezipitazioak gutxi-tzearen eraginez (batez ere,60ko hamarkadan handituzen, eta 70eko eta 80ekohamarkadetan iritsi zen idorta-suna maila handienera).Badirudi azken urteetan aldatuegin dela joera hori, eta prezi-pitazioak ugaritu egin direla.Sahararen hegoaldeko zerren-da estu bat hartzen du Sahellurraldeak. Iparraldean, 18º Vinguruan, basamortuarekinegiten du muga eta, hegoalde-an, sabanarekin eta oihan tro-pikalarekin 15 º N inguruan.Tropiko arteko konbergentzia-eremuaren (ITCZ) iparra-hegoa oszilazioaren arabera-ko klima du. Udan, ITCZk ipa-rraldera egiten duenean,

hego-ekialdeko montzoia nagusitzenda eskualdean, eta euri-garai labur bat-indar handikoa, batzuetan- ekartzendu. Ondoren, ITCZ hegoaldera joatendenean, hilabete idorrak iristen dira, etabasamortutik -alegia, iparraldetik- dato-rren haizea nagusitzen da.Saharak XXI. mendean izan dezakeenbilakaerari buruzko eredu informatiko-en arabera, basamortuaren hedaduratxikitu egingo da. Hain zuzen, hegoal-deko zatian iparraldera egingo duelaaurreikusten da, eta atzerakadaa horihandiagoa izango da, iparraldekozatian, iparralderantz egingo duenaurrerakada baino. Hala, berotzea han-diagoa izango da kontinentean ozeano-an baino, eta, ondorioz, Afrikako udakomontzoia indartu eta Sahel-eko prezipi-tazioak ugarituko dira.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

tekoa 800 mm ingurukoa izan zen kon-tinenteetan. Beraz hileko batezbestekoglobala 65 mm ingurukoa da.

Oro har, udan egiten du euri gehien(Mediterraneoko klima da salbuespena).Horregatik ageri dira igoera eta jaitsierahoriek grafikoan, alegia. udako hilabetee-tako balio handienak eta neguko hilabe-teetako balio txikienak adierazten dituela-ko. Udako bero kontinentalak behe-pre-sioak eragiten ditu, eta presio horiek itsa-soko aire hezea erakartzen dute lurbarrura. Eurite handienak montzoiekekartzen dituzte. Udako haize horiekAsiaren hegoaldeari, Sahararen hegoal-deari eta Ipar Anerikari eragiten diote.Itsasotik urrun dauden klima kontinenta-leko beste eskualde batzuetan, garapenbertikaleko hodeiak eragiten ditu beroak,ekaitzak eta prezipitazioak ekartzendituztenak. Ipar hemisferioko lurrenhedadura. Hego hemisferiokoa bainohandiagoa denez, Ipar hemisferiokoudako hilabeteek markatzen dituztenmaximo globalak.Teorikoki, ereduek kalkulatzen duteezen, tenperatura globala igotzen dengradu bakoitzeko, prezipitazioek % 3inguru ugaritu behar dutela, beroarekinlurruntze-prezipitazioaren ziklo hidrologi-koa indartzen baita. Hala eta guztiz ere,orain arte, prezipitazio globalak ez duadierazten inolako joera zehatzik.National Climatic Data Center arabera,Estatu Batuetako prezipitazioen urtekobatezbestekoa estatistikoki garrantzitsuaden goranzko joera adierazten du (58mm mendeko).Indian, aldiz, ez dirudi montzoi-euriek joera garbirik agertzendutenik. Montzoi-eskualde osoaren indize orokorrak ere ez dujoera zehatzik adierazten 1980tik 2005era. Aurreko hamarka-detan, aldiz, beheranzko joera adierazi zuten. Pakistanen ipa-rraldean, zenbait zuhaitzen eraztunetan egindako oxigeno-18aren azterketak adierazten duenez, XX. mendea azken

milurtekoko euritsuena izan da.Patagonian eta Australian, prezi-pitazioak asko ugaritu dira azkenhamrkadetan.Erdialdeko Europan, berriz, duelaia mila urtetik Elba eta Oder ibaie-tan gertatzen diren uholde-ureiburuzko azterketen arabera, ezda joera-aldaketarik izan komuni-kabideek kontrakoa badiote ere.Espainian, batez besteko prezipi-tazioak 680 mm-koak dira, baina,urtez urteko aldakortasun handiadela-eta, ezinezkoa da joera argibat ondoioztatzea, kalkuluak osodesberdinak baitira aukeratutakoepealdiaren arabera. Meteoroloia

Institutu Nazionalak argitaratutako 1947-2005 epealdikoEspainiako prezipitazioei buruzko grafikoan lehorte handikourteak agertzen dira, bai eta urte oso euritsuak ere. AlabainaXX. mendearen bigarren erdiko azterketa estatistiko batenarabera, udaberriko euriak murriztu egin dira, kasu horretanere, aldakortasun-koefizienteak oso handiak diren arren.

Lehorteak

Ziklo hidrologikoaren balantze globalean,urtean 45.000 km3 lurrun garraiatzen da(garraio garbia) ozeanoetatik kontinenteeta-ra. Prezipitatu ondoren, ibaiek itsasora itzul-tzen dute ur hori. Berotze globala egiaztatuzgero, ziklo hidrologikoa areagotu egingo da.Izan ere, ozeanoen lurruntze handiagoareneraginez, kontinenteetako hezetasun-ekar-penak handitu egiten dira, eta hezetasun horihandiagoa da lur kontinentalen ebapotrans-pirazioaren gehikuntza baino. Hala, konti-nenteetako lehortasuna murriztu egiten damaila globalean. Klimaren historiak erakus-ten, duenez, klima beroagoak lehorteak gu-txitzen ditu. Dena den, oraingoz, munduko

29

EH 118 Zk.

28EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Estratosfera

Azken hamarkadetan gehikun-tza handia izan da estatosfe-

rako karbono dioxidoaren edukianezezik, baita metanoaren deskon-posiziotik datorren lurrunean ere.1960tik 90eko hamarkadarenerdialdera arte %20 eta %50 arte-ko gehikuntza izan da, hain zuzen.Karbono dioxidoak eta ur-larrunakberotegi-gas modura jardutendute troposferan, eta estratosferahozteko joera dute. Eta, zeharka,ozonoa murrizten lagun dezakete.Izan ere, hotza areagotu eta heze-tasuna handitzen bada, hodeipolar estratosferiko gehiago sor-tzen dira, eta hodei horien barruanozonoa suntsitzen duten erreakzioak gertatzen dira. Azkenik,ozeano estratosferikoa -zeina estratosferarik iristen diren erra-diazio ultramoreen xurgatzaile ona baita- murrizteak ere hozteaareagotzen du. 1993az. geroztik, estratosferak anomalia termi-ko negatibo argia erakusten du.Aldaketa kimioko eta fisiko horien ondorioz, litekeena da alda-ketak gertatzea haize estratosferikoen zirkulazioan, zeintzukeragin handis baitute troposferan. Zurrunbilo polar antartikoahozteak haize zirkunpolar estratosferikoen fluxua handitukoluke, eta horrek, ziur aski, eragina izango luke Hego hemisfe-rioko goi-latitudeetako zirkulazio troposferikoan. Ipar hemisfe-rioko goi-latitudeetan ere antzeko zerbait gerta liteke etorkizu-nean. NAO indizeari buruzko hurrengo atalean sakonagoaztertuko dugu gaia.

Ipar Atlantikoko oszilazioa

Haize troposferikoen zirkulazioari dagokionez, besteak beste,

latitude ertainetako mendebaldeko haize-multzoari eragitendion oszilazioa hartzen da kontuan, kliman duen eraginagatik.Mendebaldeko haize-fluxuaren (westerlies) indar eta zonalitatehandiago edo txikiagoak izugarrizko eragina du Eurasiako lati-tude ertainetako eta goi-latitudeetako tenperaturetan. Haizeakzenbat eta zonalagoak izan, hau da, westerlies haizeak zenbateta gehiago mugitu mendebaldetik ekialdera uhinik edo sigi-sagarik egin gabe, orduan eta barrurago sartzen da eraginatlantikoa Eurasian, eta neguak ez dira izaten hain hotzak kon-tinentearen barnealdean. Aitzitik, fluxuak uhin gehiago dituene-an, haizeak ere ahulagoak izaten dira, eta Atlantikoaren eraginleungarria askoz gutxiago nabaritzen da kontinentearen barne-an. Orduan, Siberiako antizikloiaren masa egonkorra finkatuegiten da, eta neguak oso hotzak izan daitezke. Westerlies haizeek bereziki neguko hilabeteetan (abendutikmartxora) izaten duten indar- eta zonalitate-aldakortasuna batetortzen da Azkoreetako antiziklooiaren goi-presioaren etaIslandiako behe-presioaren arteko presio-gradiente latitudina-lean izaten aldaketekin. Hala NAO (North Atlantic Oscillation)

deitzen zaie bi zona horien artekobesteko presio-diferentzian izatendiren anormaliei. Zehazki, PontaDelgada-ko (Azoreak) eta Stykkis-holmur-eko (Islandia) presioen arteko-edoaldaketa txiki batekin, Lisboako(Portugal) eta Stykkisholmur-eko(Islandia) presioen arteko- diferen-tzietan gertatzen diren anomaliekdefinitzen dute NAO indizea.Diferentzia ohi baino handiaagoadenean, NAO indizea positiboa izatenda, eta mendebaldeko hizeak indar-tsuagoak. Diferentzia txikia denean,berriz, NAO indizea negatiboa izatenda, eta mendebaldeko haizeak ahula-goak. Gibraltarren eta Islandiarenarteko presio-diferentziak ere erabiliizan dira, inoiz, NAO indizea definit-zeko, 1823ra arteko serieak baitaude.Hemisferioei dagokienez, Ipar

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Zikloi tropikalak

Azken 50 urteetan, ez daaldaketa garrantzitsurikizan ozeano guztietakourakanen maiztasunean.Halaber, oso zaila daintentsitate handienekourakanen urteko maizta-sunean aldaketarik izanden zehaztea. Saffir-Simpson eskalaren ara-bera, 3-5 kategoriako ura-kanak dira intentsitatehandienekoak (965 mb-tikbeherako presioa, 50m/s-tik gorako abiadurakohaize iraunkorrak eta 3 m-tik gorako olatuak).Atlantikoan, 50eko hamar-kada izan zen gogorrenaalde horretatik (39 urakanindartsu izan ziren), bainazaila edo ezinezkoa dalehenago ere kopuru horigainditu ez zenik ziurta-tzea, urakanak ez baitzi-ren berdin ebaluatzen.Beste ozeanoen kasuan,arazoa are handiago da.Adibidez, ezagutzen denzikloi tropikalik handiena Bangladeshen gertatu zen 1970ekoazaroan, eta 300.000-500.000 hildako eragin zituen. Hala etaguztiz ere, ez zen zikloi haren indarraren neurketarik egin.Azken urteetan -1997 eta 2002 urteetan, hau da, El Niño feno-menoaren urteetan, izan ezik- ohi baino urakan indartsu gehia-go izan dira Atlantikoan (bereziki, 2005ean), baina ez OzeanBarean eta Indiako Ozeanoan. Areago, 1957tik 2004ra Txinanizandako tifoien maiztasunari buruzko azterketa batek murrizte-ko joera adierazten du.Urakan gehiago edo gutxiago izatearen kasuak ezezagunakdira.Udan, faktore hauek eragiten dute, besteak beste: itsasotropikalaren gainazaleko tenperatura, Afrikako Sahel eskualde-aren mendebaldeko zatiko jarduera konbektiboa, estratosferako

zirkulazio atmosferiko tropikalaren oszila-zioa, Ozeano Bareko zirkulazioaren oszila-zioa...Gainera, baliteke urakanen maizta-sun handiagoak edo txikiagoak alderan-tzizko lotura izatea NAO indizearen bilaka-erarekin. Era berean, badirudi Atlantikoanurakan gutxiago izaten dela El NIño feno-menoa gertatzen den urteetan. Zenbaitenustez, 2006an urakan gutxi izan ziren, oze-anoan Saharako hauts asko zegoelako.Hori dela eta, ez dago argi oraindik plane-ta berotzeagatik urakan gehiago izangodirenik etorkizun hurbilean. Alde batetik,urakanak ura 26 ºC baino beroago dagoen

eskualde ozeanikoetan bakarrik izaten direnez, badirudi, etorki-zunean, tenperatura horretako ozeano-eremuak handitzenbadira, urakan gehiago izango direla. Baina, aldi berean, klimaberoagoa izatean, troposferako goiko mailetan gehiago igoko li-tzateke tenperatura beheko mailetanbaino, eta, beraz, gradien-te termiko bertikala murriztuko litzateke. Eta horrek zaildu egin-go luke zikloi tropikalen genesia, zikloien indarra gradientehorren araberakoa baita, neurri handi batean.Bestalde,itsasoko uraren lurrruntze-intentsitatea -zeinak, kon-dentsatzean, airera transmititzen baitu energia- ez dago urarentenperaturaren baitan bakarrik, baizik baita, aurrez, atmosferakduen hezetasunaren baitan ere, eta faktore horren bariazioaezezaguna da. Halaber, ez dakigu zer bilakaera izango duen

zizailadura bertikalaren faktoreak ere.Faktore hori zenbat eta handiagoa izan,are eta zailagoa da urakanak sortzea.Zizailadura gertatzen da haizearenabiadura edo norabidea desberdinadenean gainazalean eta zikloien goikomailan.Beraz, ez dakigu tenperatura tropikalenbalizko igoerak zer neurritan eragingodion urakanen maiztasunari eta indarra-ri. Zenbait autoreren ustez, handitu eginda urakanen indarra azken 40 urteetan,agian, udako ur tropikalen berotzeareneraginez. Baina ACE (AccumulatedCyclone Energy) indizearen joerariburuzko azterketa berri baten arabera,azken urteetan (1986-2005), naila glo-balean, energia hori gehitu beharrean,gutxitu egin da pixka bat.

ZIRKULAZIO ATMOSFERIKOAREN ETAOZEANIKOAREN ALDAKETAK

31

EH 118 Zk.

30EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

Aegin da poloetan -iparraldean nahiz hegoal-dean-, eta handitu latitude ertainetan.Antartikan, planetaren beste muturrean,berriz, bortizea indartzeak azalduko luke,batetik, azken hamarkadetan, haizeeneraztunaren barruko kontinente-eremuanizandako hoztea eta, bestetik, horren kan-poaldean dagoen Antartikako penintsularenberotzea. Udaberri australean ozonoamurriztu izana izan daiteke horren guztiarenkasua. Hala ere, azterketa berriagoen ara-bera, Antertikako bortizea -NAO indizearenantzekoa den AAOI (Antartic OscillationIndex) indizearen bidez kuantifikatzen da-azken urteetan bezain indartsua izan zen1960ko hamarkadan, ozonoaren balizkomurrizketa antropogenikoa oraindik hasigabe zegoenean.

El Niño

El Niño fenomenoa zehatz-mehatzi deskri-batu eta jorratu da azken urte hauetan, etalabur-labur baizik ez dugu azalduko hemen. Ekialdeko Pazifikoazaleko ur ozeaniko tropikala eta, bereziki, Ekuador, Peru etaTxileren iparraldeko itsasertza modu ezohikoan berotzea da ElNiño fenomenoaren ezaugarria.El Niño gertaera batean, alisioak -ekialdetik mendebaldera jo-tzen duten haizeak- desagertu egiten dira, eta kontrako norabi-deko haizeak nagusitzen. Itsasoan, nebdebaldetik etorritakokontrako itsaslaster ekuatorial batek ur beroa metatzen duzona horretan, eta itsoaren batez besteko maila dozenaka zen-timetro batzuk igotzen da. Hego Amerikako kostaren aurrean.Azaleko uraren dentsitate txikiak galarazi egiten du zona horre-tan ur sakonak -hotzak eta elikagaiez aberatsak- azaleratzea,eta, arrazoi horregatik, fenomenoak kalte handia egiten dioarrantzari. Gainera, Humboldt itsaslaster hotzak iparralderantzegitea oztopatzen du.Mendebaldeko Pazifikoan, berriz, aurkakoa gertatzen da.Itsasoaren azaleko tenperatura jaitsi egiten da Indonesiakoitsasoetan eta Australiaren iparraldean, eta itsasoaren mailak iametro-erdia egiten du behera eremu batzuetan.El niñoren anomalia ozeaniko termikoak presio-eremuko ano-malia bat izaten du lagun. Horregatik, ENSO edo SOI (El Niño-Southern Oscillation) ere deitzen zaio E-Eguberri garaianagertzen zelako jarri zioten izen hori-, presio-gradientearen

mendebalde-ekialde inbertsioagatik. Mendebaldean, presioahanditu egiten da, eta ekialdean, murriztu, eta horrek Walker-en zirkulazioa aldatzen du. Gradiente barometriko berria lotutadago haize alsioak aldi baterako gutxitzearekin edo desager-tzearekin. Hego Amerikatik hurbilen dauden uretako konbekzioatmosferikoak -non ura ohi baino beroago baitago- mendebal-dearen eta ekialdearen arteko tenperatura- eta presio-gradien-teak txikitzen laguntzen du. ENSO indizea kuantifikatzeko,Australiako Darwin-en (normalean presio erlatibo txikiagoa)eta Tahiti-ren (normalean presio erlatibo handiagoa) arteko pre-sio-gradientearen anomalia erabiltzen da. Baina badira besteindize batzuk El Niño gertatzen den hainbat eskualdetako ten-peratura-aldaketak erabiltzen dituztenak, eta indize horiekgehiago erabiltzen dira gaur egun.Alderdi hidrologikoari dagokionez, El Niño eurite handiak eragi-ten ditu Ekuadorko, Peruko eta Txileren iparraldeko kostalde-an. Guayaquil hiritik hegoaldera dauden eskualde horiek osoindorrak dira normalean. Itsasoko azalerako urak ohi bainoberoago egoten direnez, itsasoko ur asko lurruntzen da, etahorrek prezipitazioak areagotzen ditu. Bestalde, eremu horre-tan izaten diren behe-presioei esker, errazago sortzen diraekaitzak. Aitzitik, Ozeano Barean beste aldean, euren tenpera-tura jaitsi eta presio atmosferikoa handitzean, lehorteak izaten

dira, Indonesian eta Australiaren ipa-rraldean (eskualde horiek oso heze-ak dira normalean).Ozeano Bareko klimatogia aldatze-az gain, El Niño fenomenoak nahi-koa indar du munduko beste eskual-de batzuetako klimatologian ere era-giteko, eta batez besteko tenperatu-ra globala 0,5 ºC igoaraz edo jaitsa-raz dezake. Eta horrela gertatu zen1997-1998an, El Niñok indar handie-na izan zuen hilabeteetan. OzeanoBare tropikaleko presio-eremuenaldaketek atmosferako zirkulazio-sistema orokorrari eragiten diote,eta, horrenbestez, El Niñok hainbatondorio sortzen ditu zuzenean era-gindako eskualdeaz kanpoko lekue-tan. Dena den, zenbat eta urrunago,

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Amerikan, AO (Artic Oscillation) indi-zea erabiltzen da, zeina Artikokobehe-presioen eta eskualde subtropi-kaletako goi-presioen arteko diferen-tzietan oinarritzen baita. AO indizeakIpar Atlantikoko Oszilazioa (NAO) erebarnean hartzen du. Adibidez, badiru-di lotura bat dagoela AO indize positi-boaren eta Estatu Batuetako ipar-ekialdeko ekaitz gogorren maiztasu-naren artean. Horrek esan nahi duNAO indize altuak -mendebaldekohaize atlantikoen zonalitate handiak-ekartzen duen Europako neguanberotzea lotuta dagoela Amerikakoipar-ekialdeko maiztasun handiko eta,batzuetan, prezipitazio handiak sor-tzen dituzten ekaitz indartsuen aldie-kin. Eskualde horretako zenbait aintzi-ratako sedimentuetatik ondorioztatzen denez, Holozenoan, AOindizea modu zikloan aldatu zen, 3.000 urte inguruko oszilazio-periodoekin.Aditu batzuen ustez, NAO indizearen balioek ziklikoki fluktua-tzen dute hamarkada batzuetako aldietan eta fluktuazio horiekhamarkaden barruko aldaketei gainjartzen zaizkie. Hala, adi-tuen arabera, aldaketa horiek eragin handia dute IparraldekoItsasoetan sartzen den ur atlantiko epel eta gaziagoaren kanti-tatean, eta, aldi berean, kantitate horrek eragin handia du, bate-tik, izotz-bankisa artikoaren lodieraren aldaketetan eta, beste-tik, Ipar Atlantikoko zirkulazio ozeaniko termohalinoan.Gainera, NAO indizea positiboa denean, Artikoaren erdialdekogainazaleko goi-presioa ahuldu egiten da. Indize negatiboare-kin, berriz, aurkakoa gertatzen da. Aldaketa horrek eragin han-dia Poloan zeharreko jitoko itsaslasterraren mugimenduan eta,ondorioz, ozeano horretako izotzaren banaketan.Halaber, baliteke NAO indizearen aldaketek zerikusia izateaIpar Atlantikoko zirkulazio ozeaniko termohalinoaren aldakete-kin. Azken 60 urteko korrelazioestadistikoetan oinarrituta, auto-re batzuek uste dute, azkenbatean, ozeano tropikaletakouraren tenperatura-aldaketekeragiten dituztela, batik bat, NAO

indizearen aldaketak.NAO inditzea positiboa denean, Eurasiako goi-latitudeetakoaldaketa hidrologikoek Siberiako ibaien isurketa handiaraztendute. Hala, aldaketa horiek zirkulazio termohalinoa ahuldudezakete, Artikoko eta Ipar Atlantikoko urak gezagoak bihur-tzen baitira. Badirudi, XX. mendean, dezente handitu dela ibaihorien isurketa (5 10 inguru). Baina zaila da joera horrrenkausa zehatzak zein diren jakitea, hau da, kausa naturalak alagizakiak eragindakoak diren bereiztea. Aldiz, Kanadako arroartikoen azterketa batek adierazten du ibai horien isurketakbeherazko joera izan duela 1964-2003 epealdian.Halaber, gerta daiteke NAO indizearen eta eurasiar kontinente-ko klimaren artean feedback-efektuak izatea. Adibidez,Siberian elur-estalki handiagoa egoteak NAO indize negatiboaeragin dezake. Siberiaren gaineko neguko airemasa da Iparhemisferioko hotz eta trinkoena. Aire-masa horrek ezohikohedadura du -elur-estalkia baino handiagoa-, eta hoztea area-gotu eta antzizikloi eurosiberiarra indartzen du. Ondorioz, etaSiberiaren hegoaldeko eta ekialdeko erliebeek hesi topografiko

gisa jarduten dutenez, kontinenteko aire-masa hotza antizikloitik irtenarazten da,eta Europarantz joaten da, edo, bestela,Artikotik Ipar Atlantikora. Gainera, azkenkasu horretan, presio-eremua aldatzendu, Islandiako behe-presioa betetzearenondorioz. Horrenbestez, jaitsi egiten daNAO indizea, eta horrek hotz handiagoaeragin dezake eurasiar kontinentearenbarnean. Elur-estalkia txikiagoa den urte-etan, berriz, aurkakoa gertatzen da: NAOindizeak gora egiten du.Azkenik, oso litekeena da Ipar poloaneratzen den haize-bortizearen (PNJ,Polar Nigh Jet) intentsitatearen negukoaldakortasunaren ondorioz zirkulazioestratosferikoak troposferara transmiti-tzea bere eragina, eta OszilazioArtikoaren (AO) indarrean eta NAO indi-zeari eragitea. Alde horretatik, CO2-arengehikuntzaren ondorioz estratosfera hoz-teak bortize polarra areagotuko luke, etaPNJ indartuko. Hala, horrek eragina izan-go luke troposferan, eta NAO indizeaigoko litzateke. Maoa isobarikoen azter-ketaren arabera, azken hamarkadetakonegu borealetan, itsasoko presioa txikitu

33

EH 118 Zk.

32EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

txikiagoak dira eragin horiek. Adibidez,lehorte ikaragarriak izaten dira Brasilgoipar-ekialdean, eta lehorteak gertatze-ko joera indartzen da Estatu Batuetakohego-mendebaldean. Baina El Niñokbadu ondorio positiborik ere: adibidez,Atlantikoko urakanen maiztasuna txiki-tu egiten da.El Niño ez da beti intentsitate eta maiz-tasun berarekin gertatzen (oro har, 4eta 8 urte arteko maiztasuna izandezake). Oraindik ez dakigu nola sor-tzen den, eta, halaber, ez dakigu giza-kiak zer eragin duen fenomenoarensorreran. Hala ere, badirudi XX. men-dearen bigarren erdian maiztasunahanditu egin zela. 1972-73, 1982-83,1986-87 eta 1997-98 urteetako feno-menoak nabarmenak izan dira, bainagoizegi da oraindik epe luzeko joerarikbaieztatzeko.Peruko arrantaleek jarri zioten El Niñoizena XIX. mendearen, fenomenoaEguberri-egunaren inguruan hastenzelako. Argitalpen zientifikoetan, berriz,1925ean hasi ziren izen hori erabiltzen,urte hartan, Schott ikerlari alemaniarrak hala deitu baitzionGalapago uharteetatik Ekuadorko kostaldera zihoan ur berokoezohiko mugimenduari. Urte hartan, Peruko kostaldean izanda-ko euriteek hainbesteko hondamena eragin zuen, mundu osokoprentsak aipatu baitzituen. Uraren teenperatura normaleanbaino 7 ºC gehiago igo zen. Ezagunak dira 1891n izandakobeste El Niño indartsu bati buruzko kontaketak ere.Baina badira fenomenoari buruzko idatzizko erregistro historikoaskoz zaharragoak ere, Europako lehenengo konkistatzaileeta-ko batek jasotakoak. El NIño fenomenoak Pizarroren konkistarilagundu ziola esatera iritsi dira batzuk -agian, bi gertaerak aldiberean izan zirelako-, baina azterketa zehatzagoek ez dutehorrelakorik uste. Azkenik, elurte handiko urteak zehazteko era-biltzen diren Andeetako izotzen azterketak, sedimentu kontinen-tal eta itsas sedimentuei buruzko azterketak eta koralen urtekogarapenari buruzko azterketak uren tenperaturarekin lotuz gero,are gehiago atzera daiteke denboran fenomenoaren maiztasu-nari buruzko ezagutza.

Zirkulazio ozeanikoa aldatzen ari da?

El Niñoren gertaera-zikloek, batez ere, ozeano-aren goiko zatiari eragiten diote; baina litekeenada mendeak edo milurtekoak irauten dutenbeste ziklo batzuk izatea, eta horiek sakonekoitsaslasterrei –batez ere, Atlantikokoei- eragitea.Wallace Broecker ozeanografoaren ustez,

Iparraldeko Itsasoetan eta Antartika inguratzen duten hegoalde-ko itsasoetan -batez ere, Wedell itsasoan- sortzen den sakone-ko ur atlantikoa aldatu egiten ziklikoki, eta, zikloaren arabera, itu-rri baten edo bestearen (iparraldekoa edo hegoaldekoa) emariahanditzen da. Broecker-en arabera, XX. mendean asko txikituda hegoaldeko itsasoetako sakoneko uren ekoizpena, etahorrek esan nahi du -historikoki hala gertatu delako-Atlantikoaren iparraldeko sakoneko uren ekoizpena handitudela. Horrek Golgoko itsaslasterra bultzatuko luke, eta, beraz,Ipar Atlantikoa berotuko litzateke. Fenomeno hori egiaztatukobalitz, Ipar hemisferioaren berotzea hobeto azalduko luke zikloozeaniko horrek berotegi-gasen gehikuntzak baino.Hala eta guztiz ere, duela gutxi, kontrako hipotesia agertu da,hau da, zirkulazio termohalinoak indarra galdu duela. Hipotesihori bat dator Ipar Atlantikoaren iparraldeko eremuen gazitasu-na murriztearekin. Agian, 90eko hamarkadan eta mende honenhasieran NAO (North Atlantic Oscillation) indize atmosferikoakizandako zeinu positiboak Labrador itsasoko eta IparraldekoItsasoetako sakoneko urak gezatzen lagundu du. Izan ere, NAO

edo AO indize positiboa bat etortzen da mende-baldeko haize indartsuagoekin, eta haize horiekizotz gehiago garraiatzen dute Artikotik IparraldekoItsasoetara, Fram itsasertetik. Izotza ur gezadenez, Urtzean, itsasoaren azaleko uraren gazita-suna gutxitu egiten da, eta, ondorioz, gutxiagohondoratzen da eta zirkulazio termohalinoa ahul-tzen. Zenbait zenbatespenen arabera, 1965 eta1995 artean, Artikoko izotzetatik zetorren 19.000km3-kofluxu gehigarria iritsi zen IparraldekoItsasoetara.Bestalde, autore batzuek zalantzan jarri dutenarren, badirudi berotze- eta hozte-ziklo termiko ba-tzuk daudela Ipar Atlantikoko azaleko uretan 0º eta70º N artean. Ziklo horiei AMO (AtlanticMultidecadal Oscillation) esaten zaie, 65/80 urtekozikloak izaten dituzte, eta 0,5 ºC-ko tenperatura-aldaketak intentsitate-aldaketekin.Halaber, hainbat azterketa estasistikoren arabera,

Atlantikoaren iparraldeko tenperaturak lotuta daudeAtlantiko tropikala zeharkatzen duten haize alisioenintentsitatearekin. Venezuelako Cariaco arroako varvasedimentarioei buruzko azterketa zehatzei esker, jakindaiteke zer urtetan indartzen diren alisioak (upwellinghandiagoa eta Glonigerina bulloides foraminiferoarenugaritasuna). Varva horien azterketek erakusten dutelotura handia dagoela haize alisioen eta Ipar Atlantikokoanomalia termikoen artean. Atlantiko tropikaleko haize ali-sioak indartsuagoak direnean, Ipar Atlantikoko itsasokotenperaturak jaitsi egiten dira. Beraz, seguruenik,Atlantiko tropikalean gertatzen dena lotuta dago IparAtlantikoko aldakortasun klimatikoarekin.Halaber, gogoan izan behar da itsaslaster termohalinoensistemak berak barruko ezegonkortasunak izan ditzakee-la, portaera kaotiko samar bati dagozkionak. Demagun,adibidez, Ipar Atlantikoko itsaslaster termohalinoaren fun-tzionammendua normala dela. Azaleko ir gazia iparre-rantz joaten da, Iparraldeko Itsasoetan gelditzean hoztuegiten da eta, gero, hondoratu.Bada, gerta daiteke, zintaren abiadura handiegia bada, azalekour-masak lurruntzeko duen denbora murriztea. Kasu horretan,ur gutxiago lurrunduko litzateke, eta, ondorioz, Golkoko itsas-lasterraren gazitasuna eta dentsitatea ere gutxitu egingo lirate-ke. Hala, Iparraldeko Itsasoetako hondoratze-motorrak eragin-kortasuna galduko luke. Beraz, zintza garraiatzaile atlantikoak

indarra galduko luke: agian, azaleko ura ez litzateke heldukohain iparrera, eta hondoratze-eremua hegoaldera mugituko li-tzateke; edo, agian, ez litzateke eratuko sakoneko urik, baiziketa soilik sakonera ertainekoa. Edozein moduz ere, sistemabeste era batera funtzionatzen hasiko litzateke, berez, harik etakontrako prozesu baten bidez, itsaslasterren hasierako mugi-mendua berrezarri arte.

Karbono dioxidoaGehikuntza

CO2-ak atmosferan duenkontzentrazioa asko

handitu zen XX. mendean,eta handitzen jarraitzen duXXI. mendean.Iraultza industriala hasi au-rretik (1750 aldera, JamesWatt eskoziarrak lurrun-makinak hobetu zituenean),atmosferako CO2-aren kon-tzentrazioa 280 ppm-koa(milioiko parte) zen gutxigorabehera (% 0,028), eta,gaur egun, ia 380 ppmv-rairisten da (% 0,038).Batez ere, elektrizitatea sortzeko, industriarako eta garraiorakoerregai fosilak erretzearen ondorioz handitu da kontzentrazioa,baina, kalkuluen arabera, nekazaritzaren ondorioz lurzoruetanizandako erabilera-aldaketek eragin dute azken 300 urteetakogehikuntzaren % 35.1958tik (Nazioarteko Urte Geofisikoa) Charles D Keeling-ek osokontu handiz neurtu du atmosferaren CO2-aren kontzentrazioa,lehenengo, Kaliforniako La Jolla-ko Scripps OzeanografiaInstitutuan, eta, 1974tik aurrera, Hawaiiko Mauna Loa sumen-diaren behatokian (behatokia urrun dago tokiko poluzio-iturrieta-tik, sumendiaren beraren erupzioen poluzio-iturrietatik salbu,jakina). Geroztik, beste zientzialari batzuek ere CO2-aren erre-

gistro-serieak bildu dituzte, etaguztiak bat datoz Mauna Loa-koemaitzekin.Azken bi hamarkadetan, airekoCO2-aren kontzentrazioa 1,5ppmv anditu da, batez beste,hau da, % 0,5 urteko. Kantitateabsolututan, karbonoaren 3 Pg-ko gehikuntza adieazten duurteko. Egungo atmosferak 750pentagramo karbono ditu gutxigorabehera, CO2 moduan.

CO2-aren kontzentrazioarenberezko aldakortasuna

Atmosferako CO2-kantitateaoso modu aldakorrean handi-

tzen da urte batetik bestera, eta 0 eta 4 ppm arteko aldeak izandaitezke.Aldaketa horietan eragin handia dute landaretzaren eta prozesubiologikoen garapenarekin lotutako faktoreek: lurzoruaren ten-peratturaren anomaliak, negukko elurraren lodiera, udako lehor-te handiagoa edo txikiagoa, eta abar.Badirudi El niño fenomenoarekin lotutako aldaketek ere eraginkonplexu bezain garrantzitsua dutela. Batez ere, El Niñok eka-rritako lehorteek eskualde tropikaletako basoetan eta zohikazte-gietan eragiten dituzten suteek sortzen dituzte ondorio horiek.Adibidez, 1997an atmosferako CO2-kantitatea bikoiztu egin zelakalkulatzen da. Izan ere, Indonesian -batez ere, Sumatra uhar-tean- ia milioi bat hektarea lur erre ziren (ia guztiak karbono-

BEROTEGI-GASAK ETA AEROSOLANTROPIKOAK

35

EH 118 Zk.

34EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Karbono horren parte handibat itsasoetako eta kontinen-teetako landareek berriz xur-gatu dute, prozesu naturalenbidez.

Erregai fosilak

2014an, energiaren %80erregai fosilen bidez lortuzen: petrolioa (% 35), ikatza(% 20) eta gas naturala (%25).Erregai fosilen erreketarenondorioz, pertsona bakoitze-ko, urteko tona bat karbono(tC/urte) igortzen da, batezbeste, atmosferara, CO2moduan. Baina izugarrizkoaldeak daude herrialde ba-tzuen eta besteen artean:Estatu Batuetako per capitaemisioa 5 tC/urte-tik gorakoa da, Japonian eta Europan, 2 tC/urte eta 5 tC/urte artekoa eta garatze-bidean diren herrialdee-tan, 0,6 tC/urtekoa. 50 bat herrialdek 0,2 t/Curtetik beherakoemisioak dituzte.

Nakazarutza, deforestazioa eta suteak

Lurzoruak askoz ere karbono gehiago du aireko CO2-ak dituen750 Pg-ak baino. Lurraren azaleko lehenengo metroan 2.500Pg karbono dago (1.550 Pg karbono organiko moduan eta gai-nerako 950 Pg karbono ez-organiko moduan). Landareek,berriz, 560 Pg karbono dute.Lurzoruaren karbono-gordailua oso desberdina da eskualdebatzuetan eta besteetan. Eremu idorretan, hektarea bakoitze-ko, 30 tona karbono inguru dago lurzoruaren lehenengo metro-tan. Goi-latitudeetako zohikaztegietan, berriz, 800 tona hekta-reako. Batez beste, 50 eta 150 tona artean alda daiteke hekta-rea bateko karbono-kantitatea.Ekosistema naturalak nekazaritzako erabiltzen badira, lurzoru-ko karbonoaren %60 galtzen da latitude epeletako eskualdee-tan eta % 75 edo gehiago tropikoetako lurzoru landuetan.Basoetan eta basoetako lurzoruetan dago lurreko karbonoorganikoaren parte handi bat. Horregatik dira hain garrantzi-

tsuak ohihanen eta sabanen ekosistema-aldaketak, eta, bere-ziki, oihan tropikalen deforestazioa. Deforestazioari lurzoruenhigadura gaineratuz gero, biomasa galtzen da eta, aurrez, foto-sintesi bidez harrapatutako karbonoa atmosferara itzultzen da,CO2 moduan. Hala, eremu tropikal handietan, baso-mozketakegin ondoren landare-estalkia birsortzen ez bada, CO2-arenkontzentrazio atmosferikoa handitzen da. Landare-estalki horibirsortuko balitz, berriz, CO2 forman dagoen karbonoa berres-kuratuko litzateke.Landaretzaren eta lurzoruen galtze-prozesuak askotarikoakizan daitezke, eta zaila da horiek kuantifikatzea. Nahita sortuta-ko suteak dira deforestazio tropikalaren kausa nagusia.Batzuetan, nekazaritzako eta abeltzaintzako lurren hedadurahanditzeko sortzen dituzte eta, bestean, errautsekin lurrakongarritzeko. Luberritzeko nekazaritza horrek oihan tropikalenbi heren galtzea eragiten duela kalkulatzen da, hau da, 6 milioihektarea inguru urtean (60.000 km2/urte). Bestalde, kontuanizan behar dira, europarren kolonizazioaz geroztik, zur bitxiaklortzeko egin diren baso-mozketak Erdialdeko Amerikan,Kariben, Amazonasen, Afrikan, eta Asiako hego-ekialdekoeskualde ekuatorialetan.Siberiako basoetan ere sute asko izaten dira (baso horietandago Lurreko baso-ekosistematako karbonoaren erdia).

2003ko udan Siberian izandako kon-trolik gabeko suteek 22 milioi hekta-rea erre zituzten, eta, ondorioz, 700milioi tona CO2 isuri ziren atmosfera-ra, hau da, Kyotoko protokoloaneskatutako murrizketa adina.Kalkuluen arabera, urtean 3,5 PgC-ko kantitatea isurtzen da, guztira,atmosferara suteen ondorioz.Karbono hori landaretzak berriz xur-gatuko ez badu, 1,8 ppm handitukolitzateke atmosferako Co2-aren kon-tzentrazioa. Oro har, sabanetakobelar-erreketek emisioen %50 eragi-ten dute, oihan tropikalen erreketek% 40 eta baso epel eta borealen emi-sioek % 10.XX. mendean, baso boreal, epel etatropikaletako nahiz sabanetako bio-masa erretzearen ondorioz, karbonoasko isuri da, eta, agian, behar baino

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

eduki handiko zohihaztegi tropikalak).Ondorioz, CO2-aren emisio globalakohikoak baino % 13-40 handiagoakizan ziren.

CO2-a ugaritzearen erradiazio-efektua eta efextu termikoa

Atmosferako CO2-aren ugaritze antro-pikoak (industriaren aurreko garaietako280 ppm-tik gaur egungo 380 ppm-ra)1,7 W/m2 inguruko erradiazio-behar-tzea eragiten du Lurraren azalean.Berotegi-gas guztien ugaritze antropi-koak eragindako erradiazio-behartzea-ren % 50 da hori, gutxi gorabehera.Tenperatura-graduei dagokienez, in-dustriaren aurreko garaietako CO2-aren kontzentraziotik egungora (280ppm-tik 370 ppm-ra) igarotzeak, zuze-nean, batez besteko tenperatura glo-balean 0,5 ºC-ko igoera ekarri duelakalkulatzen da.Epe luzera, IPCCren ereduek iragar-tzen dutenez, 2100 urtean, CO2-arenkontzentrazioa 500 eta 1.000 ppm arte-koa izango da. Berotegi-gasen kantita-tearen gehikuntza totalak 4 W/m2 eta 9W/m2 arteko erradiazio-behartzea sor-tuko du teorian, eta horrek 1,2 ºC-koigoera eragingo du zuzenean. Baina,klima-eredu batek eta besteak kalkula-tutako feedback-ak kontuan izanda,1990 eta 2100 artean 1,4 ºC eta 5,8 ºCigoera termikoa izango dela uste da.1896an, dagoeneko, Svante Arhenius-ek horrelako igoera termikoa kalkulatu zuen CO2-a ugaritzea-ren ondorioz.Etorkizunean, lurrunak atmosferan duen kontzentrazioa -bero-tzearen eragile nagusia- handitzea aurreikusten da, eta, neurrihandi batean, horregatik egiten da aipatutako aurreikuspena.Kalkuluen arabera, lurrunak berotegi-efektuaren % 60 eragitendu zeru oskarbiko atmosfera batean. Hala, lurrun- kantitateahanditzeak eragindako feedback-efektuak beste berotegi-gas

batzuek baino erradiazio-eragin handiagoadu. Baina, aldi berean, gehikuntza horrekhodeien bilakaerari eta portaerari eragitendio, eta oraindik ere oso gutxi ezagutzenda faktore hori. Beraz, oraindik ere zalan-tza handiak daude gertatiko denari eta ger-takarien erritmoari eta intentsitateari buruz.Orain atmosferan dagoen karbono dioxidoguztia bat-batean desagertuko balitz, 30W/m2 murriztuko litzateke erradiazioa, hauda, karbono dioxidoa bikoizteak ekarrikolukeen aldaketa baino asko gehiago (kasuhorretan, 2,2 W/m2 handituko litzatekeerradiazioa). Izan ere, karbono diocidoak

espektro-eremu horretan erradiazioa xugatzeko duen ahalme-na aseta dago, jadanik, eta, beraz, etorkizuneko xurgatze-gehi-kuntza askoz txikiagoa izango da beti, proportzionalki, gasarenkontzentrazio-gehikuntza baino.

Gehikuntzaren kausak

Gaur egun, mundu osoan, urtean 6 petagramo karbono fosilerretzen dela kalkulatzen da, eta deforestazio tropikalak eta

beste nekazaritza-jarduera batzuek 1,6 Pg-ko karbono-kantitatea isurtzen dutela usteda, gutxi gorabebera. Zementua egitekoerabiltzen den kareharriak, berriz, askozere kantitate txikiagoa sortzen du (0,1 Pginguru). Orotara, urtean 7 Pg karbonobaino gehiago isurtzen dira atmosferaraerregai fosilen erabileraren eta deforesta-zioaren eraginez.Airean 750 karbono-petagramo daude,gutxigorabehera. Nekazaritzaren, abel-tzaintzaren, basogintzaren eta abarrengarapena dela eta, gizakiak ikaragarri alda-tu du. Lurreko paisaia; hainbeste ezen, his-torian zehar, 400 pg-tik gorako karbono-garraioa eragin baitu ekosistema kontinen-taletatik atmosferara eta ozeanoetara.Bestalde, industria-aroan, 270 Pg-ko kar-bono-kantitatea isuri da, gutxi gorabehera,erregai fosilak erretzearen ondorioz.

37

EH 118 Zk.

36EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Atmosferaren Co2-aren bilakaera-kurban oinarritzen da lurrekobiomasa-gehikuntzaren froga bat. Azken 30 urteetan, handituegin da atmosferaren Co2-kontzentrazioaren urteko zikloarenanplitudea, nahiz eta forma irregularrean izan. Anplitudearenhazkunde hori jarduera begetatibo handiagoagatik izan delauste da, zeren, batetik, horrek esan nahi du lurrak gehiago xur-gatzen duela udaberrian eta udan (fotosintesi globalaren haz-kundeagatik), eta, bestetik, CO2 gehiago askatzen dela udaz-kenean eta neguan (materia organiko gehiago oxidatzen dela-ko).Lurreko ekosistemei buruz, berriz, badakigu Ipar hemisferiokoekCO2 gehiago xurgatzen dutela era garbian, Hego hemisferioko-ek baino. Hala adierazten dute behintzat azken hamar urteetankarbonoaren zikloari buruz egindako azterketek. Ipar hemisfe-rioko aire troposferikoaren Co2-kantitatea Hego hemisferiokoa-rena baino 3 ppm inguru handiagoa da bakarrik, eta, aldi bere-an, CO2 gehiena Ipar hemisferioan isurtzen da. Beraz, are han-diagoa izan beharko luke aldeak (4-5 ppm inguru). Ipar hemis-

ferioko landaretza kontinentalak betetzen duen hustuleku-fun-tzio garrantzitsuak azaldu dezake anomalia hori. Alderdi horre-tatik, kalkulu batzuen arabera, Estatu Batuetan eta Kanadan, lur-zoruek eta landaretzak xurgatzen duten Co2-kantitatea handia-goa da herrialde horietako Co2-aren emisio antropikoen kantita-tea baino. Beste kalkulu kontserbadoreago batzuen arabera,ordea, isuritako Co2-aren herena bakarrik xurgatzen du EstatuBatuetako lurraldeak (1,5 Pg karbono isuri eta 0,5 Pg curgatu).Europarako egindako kalkuluei dagokienez, biomasak emisioen% 7 eta % 12 artean xurgatzen duela uste da.Bestalde, Ipar Amerikako eta Eurasiako baso borealen 48 ere-mutan aztertutako zuhaitz-eraztunen azterketek bi faktorehauen arteko korrelazioa adierazten dute: batetik, sateliteetatikjasotako NDVI (Normalized Difference Vegetation Index) berde-tasun-indizearen hazkundea ekainean eta uztailean azkenhamarkadetan eta, bestetik, CO2-aren hustuleku-efektua.Joera horri jarraituz, klima-ereduek kalkulatzen dute, CO2-arenkontzentrazioa bikoiztean, % 20 baino gehiago handituko dela

ekoizpen primario garbi globa-la. Hala, deforestazioa aldebatera utzita, landaretza konti-nentalaren hustulekuaren kar-bono-edukia urteko 5 Pg-rairits daiteke 2050ean (ia egun-go emisioak adina). Lurrekobiomasaren gehikuntza horiazaltzeko, hainbat mekanismoaipatzen dira: atmosferaemankorrago bihurtzea CO2-aren gehikuntzagatik; lurzoruaemankorrago bihurtzea, nitro-geno antropikoen metaketahandiagoagatik; moztutakobasoak basoberritzea eta pai-saiaren beste aldaketa batzuk(adibidez, sasiak hartutakonekazaritza-lur abandona-tuak); eta tenperatura igotzea

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

garrantzi txikiagoa eman zaie erreketa horiek kliman izandakoondorioei. Berriki egindako azterketa baten arabera, XX. men-dearen hasieran, suteen ondorioz, 1,5 eta 2,7 Pg karbono arte-an isurtze zen atmosferara.Azkenik, ez da ahaztu behar herrialde pobre askotan, oraindikere egurra dela etxeko erregai nagusia, eta horrek ere hainbatbaso desagerrarazi ditu herrialde azpigaratuetan. Afrikan, egu-rra da landa-eremuko populazioaren % 94en eta hiriko popu-lazioaren % 73en energia-iturria nagusia. Eskala globalean,urtean erregai gisa erabiltzeko erretzen den egurraren karbo-no-edukia 2,5 eta 5 PgC artekoa dela kalkulatzen da.

CO2-aren hustulekuak

Aireko CO2-aren kontzentrazioaren zuzeneko neusketenbidez, ondorioztatzen da, gaur egun, urteko 3 edo 4 PGC han-ditzen dela, batez beste, atmosferako karbono-edukia.Karbono-emisio antropikoak, ordea, 7 PgC-tik gorakoak dira.Beraz, isuritako karbpnoaren erdia bakarrik gelditzen atmosfe-ran.Oraindik ere zalantza handiak daude egungo CO2-hustulekuenkokapenari buruz, eta, halaber ez dakigu atmosferan geratzenez den karbonoa zerproportziotan banatzen den ozeanoen etalandaretzaren artean. Pensatzen da ozeanoek hiru aldiz CO2gehiago metatzen dutela kontinenteek baino. Aditu batzuekuste dute bilakaera bat ari delagertatzen ozeanoen zirkulazio-an, eta, bilakaera horri esker,errazago xurgatzen dela CO2-a. Gainera, 1948-2003 epeal-dian Ipar itsasoan etaAtlantikoaren ipar-ekialdeanizandako itsas ekoizpenariburuzko azterketen arabera,asko handitu zen fitoplankton-kantitatea -batez ere, 80kohamarkadan-, eta, gaur egunere,handitzen jarraitzen du.Sabibe eta beste lankide ba-tzuek itsasoetan disolbatutako karbonoaren gehikuntza-iturrieiburuzko azterketa konplexu bat egin zuten, eta ondorio hauekatera zituzten: batetik, 1800-1994 epeldian, 255PgC isuri zirenerregai fosilak erretzearen eta zementua fabrikatzearen ondo-rioz, eta, bestetik, kontinenteetan, 39 PgC-ko emisio garbiakizan ziren, lurreko biomasa-hustulekuak xurgatutakoari lurzorua-ren erabilera-aldaketen ondorioz isuritakoa kendua. Aldiz, ozea-

noek 118 PgC xurgatu zituzten eta 165 PGCgehiago isuri ziren atmosferara CO2moduan.Hala eta guztiz ere, 1980-1999 epealdikoazterketen arabera, erregai fosilek etazementuak isuritako 117 PgC-tik, 65 Pgcatmosferara isuri ziren, 37 PgC ozeanoekxurgatu zituzten eta 15 PgC kontinenteengainazalak xurgatu zituen (eta ez isuri, 1800-

1994 epealdian gertatu zen bezala).Beste batzuek xurgatze kontinental handiagoak adieraztendituzte: 1 eta 2PgC/urte artean 25º N latitudetik iparraldera,atmosferako CO2-aren gehikuntzaren eta tenperaturaen igoera-ren ondorioz. Errusian egindako azterketa zehatzagoek diotebasoek 74 TgC/urte eta 284 TgC/urte artean xurgatu zutela1983-1998 epeldian.

Atmosferan gelditzen den isuritako karbonoa-ren ehunekoa gero eta txikiagoa da. Adibidez,70eko hamarkadan, atmosfera isuritako CO2antropikoaren % 70 gelditzen zen atmosferan,baina, 90eko hamarkadan, 5 50 baino gutxia-go. Etorkizunean atmosferako CO2-kantitateazenbat handituko den kalkulatzeko, osogarrantzitsua da jakitea ehuneko horrek txiki-tzen jarraituko duen eta zer erritmotan txikitu-ko den, baina oraindik ez dakigu hori.Ozeanoek, landaretzak eta lurzoruek gero etaCO2 gehiago xurgatzen dutenez, gero etahandiagoa da emisio antropikoen eta atmos-ferako Co2-aren gehikuntzaren arteko aldea.Atmosferaren eta ozeanoetako O2-aren kon-tzentrazioan izandakko aldaketetaan etaCO2-aren eta O2-aren neusketetan behatuta-ko gradiente latitudinaletan oinarritzen dirakalkuluak.

39

EH 118 Zk.

38EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

bereziki, arroz-soro berrietakolur urtsuak betetzen zituztenbakteria metanogenikoenondorioz.Bestalde, Antartikako izotzetanharrapatutako metanoaren kar-bono-13aren kontzentrazio iso-topikoari buruzko azterketenarabera, gure aroaren lehenmilurtekoan metano pirogeniko-aren emisio nahiko handiakizan ziren, dirudiennez, Txinakoeta Europako larre eta basoeta-ko biomasa erretzearen ondo-rioz.

Gehikuntza-erritmoarenmurrizketa

Aurreko mendean atmosferakometano-kantitatea nabarmenhanditu bazen ere, gehikuntza horren arritmoa moteldu egin daazken urtekoan.Baina ez dira horren arrazoiak ezagutzen. Zenbaitek uste dutekimika atmosferikoan izandako aldaketek metanoaren suntsike-ta bizkortu dutela, eta horregatik gertatu dela moteltzea. Bestebatzuen ustez, aldiz, emisioen murrizketari zor zaio moteltzea.halaber, pentsatu izan da euri azidoen ondorioz hezeguneetakosufre-kantitatea handitzeak, agian, kalte egin diela hezegunehorietan ugariak izaten diren bakteria metanogenikoei.Kausa edozein izanik ere, atmosferako urte arteko gehikuntza anulua da, eta, areago, murrizketa absolutu txiki bat izan zen.Gogoan izan behar da atmosferan CH4-aren batez besteko

biziaren iraupena oso laburra dela -12 bat urte-, eta beraz, aiseigartzen dira metanoaren ekoizpenaren eta suntsiketaren arte-an gertatzen diren desorekak.

Emisio-iturriak

Nekazaritza eta abelazkuntza dira metano gehien sortzen dutengiza jardueretako batzuk. Kondizio anaerobikoetan bizi direnmikrobioek 400 milioi tona metano sortzen dituzte urtero mate-ria organikoa degradatuz. Mikrobio horiek askotariko ingurune-etan jarduten dute: hausnrki baten urdailean, simaurtegi batenbarruan, urez betetako arroz-soro batean, padura baten hondo-an... Arroza urez estalitako eremu zabaletan landatzeak meta-

nogenesia bultzatzen du urpeko lokatzetan.Munduko hausnarkarien kopuru handiak ere metanoarenekoizpena handitzen du, haien urdailetan gas hori sortzenbaita hartzidura enteriko bidez (behi baten janari-masaren %5-10 metano bihurtzen da). Zeelanda Berrian, behi eta ardieksortutako metanoa da berotegi-gasen emisioen osagai nagu-sia (% 40). Irlandan, berriz, berotegi-gasen emisioen % 15abereek sortzen dute.Horrez gain, landareak erretzeak ere metano-emisioak era-giten ditu (batez ere, lurrak ongarritzeko sabana tropikaletanerretzen diren sastrakak). Sabanako suteetan, biomasaren iakarbono guztia (% 85) CO2 moduan lurruntzen da eta % 0,1-0,25 metano moduan. 1997-98an El Niñoren ondoren izan-dako baso-suteetaan ere metano-kantitate handiak isuriziren. Batzuetan, erretako eremuaren lurzorutik bertatik sor-tzen da metanoa (batez ere, sute borealetan), permafrostadesizoztearen ondorioz.Duela gutxi, jabetu dira zuhaitzen eta landareen hosto biziekere metanoa isurtzen dutela. Emisio horiek ehuneko handiaizan dezakete emisio totalekiko: iturri globalaren % 10-30 (itu-rri globala 600 milioi tonakoa da). Oihan tropikaletako eskual-deetan izaten dira mota horretako emisio gehienak (40 eta160 milioi tona artean). Beste kalkulu batzuen arabera, zifrahoriek askoz ere txikiagoak dira (10 eta 60 milioi tona artean).Eztabaida irekita dago oraindik. Gainera, are konplexuagoada, landare batzuek beste batzuek baino 4.000 aldiz metanogehiago isur dezaketela uste baita.Eskualde industrial eta populatuetako eskualdeek metano-kontzentrazio handiagoa izaten dute.Hondakindegiak gizakiak eragindako metano-emisioen iturrigarrantzitsua dira: izan ere, leku horietan pilatutako materiaorganikoa baldintza anaerobikoetan degradatzen da, etametano bihurtzen. Hondakinen bilketa hobetuz -instalazioak

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

eta hazkunde begetatiboaren garaialuzatzea. Airearen emankortasuna. CO2-arengehikuntzak eragin positiboa izandezake jarduera begetatiboan, bi era-tan. Batetik, CO2-a ugaritzeak funtzioklorofilikoa indartzen du, eta, beraz,landareen hazkundea eta biomasarenekoizpen garbia bultzatzen ditu.Bestetik. CO2-a ugaritzearen ondo-rioz, murriztu egiten dira hostoen eba-potranspirazioa eta landaretzaren ur-kontsumoa. Izan ere, aireko Co2-arenkantitatea handitzen denean, estomekixteko joera dute. Hala, landareek urgutxiago galtzen dute, eta fotosintesiaeraginkorragoa bihurtzen da. Eta lan-dareen ur-premia txikiagoa denez,garapen begetatibo handiagoa lortzenda idortasun-arazoak dituzten eskualdeetan.Lurzoruaren emankortasuna. Eskualde batzuetako lurzoruakemankorragoak bihurtzen ari direla uste da, konposatu nitroge-natu atmosferiko jakin batzuek -paradoxikoki gizakien poluzioaksortutakoak- lurra nitrifikatzearen eraginez.Goi-latitudeetako tenperaturen balizko igoeraren eraginez, kon-posatu nitrogenatuak bizkorrago deskonposatzen dira lurrean;hala,landareek eta zuhaitzek nitrogeno gehiago dute hazteko,eta landare-masa sortzeko prozesu fotosintetikoaren eraginkor-tasuna handitzen da.Basoberritzea. Munduko eskualde askotan -bereziki Eurasiakoeta Amerikako latitude epeletan- nekazaritza-lurrak abandona-tzen hasitako basoberritze-prozesua eta basoen hazkundenaturala deforestazioa baino handiagoa da. Hala, kalkulatzenda Estatu Batuetako basoen egur-bolumena % 30 handitu delaazken 50 urteetan, eta 1980-1993 epealdian izandako inbenta-rio-aldaketek 3 Pg-ko karbono-metaketa adierazten dute urtean.Europan, % 25 handitu da bomasa, 1971 eta 1990 artean.Urtaro begetatiboa luzatzea eta izozte gutxiago.Azkenik, lati-tude ertainean eta borealetan hazkunde begetatiboaren garaialuzatu izana izan daiteke biomasaren gehikuntzaren beste arra-zoi bat. Seinale fenologiko batzuen arabera, badirudi udaberriaaurreratu egin dela, batez beste, eta udazkena zenbait egunluzatu, tenperaturen igoeraren ondorioz.

Orobat, gaueko tenperaturen igoerak ere izozterik gabekoaldiak luzatzen lagundu du, ziur aski.

Atmosferako metanoaKontzentrazioa

Metanoa oso berotegi-gas eraginkorra da, eta gaur egun, 1,7-1,8 ppm-ko (aireko bolumenaren milioiko parte) kontzentrazioatmosferikoa du, batez beste. Industria aurreko garaitik aurreraizandako gehikuntza handiaren ondorioz -orduan, 0,7 ppm-koabakarrik zen kontzentrazio atmosferikoa-, erradiazio-behartzehandia sortu del auste da: 0,7 W/m2 inguru (CO2-arena 1,4W/m2 da). Metanoaren emisio-iturriak askotarikoak dira, bainaaireko OH erradikalek oso bizkor suntsitzen dute gasa, hain-beste ezen, metano atmosferikoaren batez besteko bizitza 12urtekoa baita. Hori dela eta, kontzentrazio atmosferikoaren bila-kaera ez dago iturrien baitan bakarrik, baizik baita aireko erradi-kalean presentzia handiagoaren edo txikiagoaren baitan ere.

Bilakaera

Zenbait ikerlariren ustez, nekazaritza sortzean eta, bereziki,duela 5.000 urte arroza lantzen hastean hasi zen handitzenmetano-kantitatea. Ruddiman-en ustez, nekazaritzak eraginda-ko igoera termikoa (40 ppm Co2 deforestazioaren eraginez eta0,25 ppm metano ureztatzeen eraginez) industriak eragindakoa

baino lehenago gertatu zen, eta harenneurriko berotzea edo handiagoa era-gin zuen. Ikerlari horrek dioenez,nekazaritzak beste glaziazio bat has-tea galarazi zuen duela 3.000 urteinguru.Azken 300.000 urteetan, latitude tropi-kalen intsolazioaren -montzoien inda-rra eta hezegune gehiago ego gutxia-go izatea baldintzatzen du- eta meta-no atmosferikoaren bilakaeraren-Antartikako izitz-zundaketen bidezkalkulatzen da -artean izandako bate-tortzeak aztertuta, Ruddiman-ekondorioztatzen du duela 10.000 urtetikgaur egun arte metanoaren kontzen-trazioa murriztuz joatea izango zelanaturalena. Baina metano-kantitateahanditzen hasi zen duela 5.000 urte,eragin antropikoaren ondorioz, eta,

40EH 118 Zk.

41EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

(estratosferan erradiaziio ultramo-reen bidez suntsitzen da).Hala eta guztiz ere, hozkailuetanhalokarburoak ordezkatu dituztengasen kontzentrazioak gora egindu -batez ere, HFCak, eta horienartean, bereziki, HFC-23-, etahoriek ere erradiazio-behartzenahiko handia eragiten dute.

OZONOAOzono troposferikoaren

gehikuntza

Ozonoa gas atmosferiko garran-tzitsua da. Izan ere, erradikalhidroxiloaren aitzindaria da, etahori da, hain zuzen, agente oxida-tzaile nagusia eta hainbat polui-tzaileren garbitzailea. Baina,horrez gain, ozonoa berotegi-gasindartsua da, gai baita 9 mm-koerradiazio infragorria xurgatzeko(Lurraren azalaren erradiazio-espektroaren emisibitate maximo-tik oso gertu dagoen uhin-luzerada hori). Molekulaz molekula, ozo-noaren erradiazio-behartzea milabider indartsuagoa da karbonodioxidoarena baino.Ozono troposferikoan dago ozonoguztiaren % 10, eta Ipar hemisferioko latitude ertainetan 50-60dobson-unitatea iristen da udan, hau da, eskualde horretakoguztizko ozono-zutanearen % 15 gutxi gorabehera.Ozonoa modu naturalean sortzen da eguzki-izpiek oxigeno-molekuletan duten efektuaren bidez, troposferan bertan eta,batez ere, estratosferan. Estratosferatik troposferara pasatzenda ozonoaren parte handi bat, tropopausan gertatzen den aire-trukeari esker. Aldi berean, ozonoa etengabe suntsitzen damodu naturalean, intsolazioaren bidez eta hainbat elementure-

kin gertatzen diren erreakzio kimikoenbidez (adibidez, kloroa, briomoa, oxidonitrikoa, karbono monoxidoa, hidroxiloerradikalak...).Jatorri antropikoko ozono troposferikoa-ren parte handiena hidrokarburo lurrunko-rren oxidazio fotokimiko bidez (eguzki-argia) sortzen da, NO eta NO2 nitrogeno-oxidoekin batera. Beraz, ozono troposferi-ko hori ez da zuzenean isurtzen atmosfe-

rara, baizik eta bigarren mailako poluitzaile gisa eratzen da.Eguzkiak haren osagai primarioen artean- nitrogeno-oxidoak etakonposatu organiko lurrunkorrak- eragindako erreakzio fotokimi-koen bidez. Ozono troposferikoaren kontzentrazioa ziklokaaldatzen da (egunez egunedo urtaroz urtaro). Kontzentraziomaximoa arratsaldearen erdialdera lortzen da, intsolazioak era-gindako erreakzio fotokimikoen ondorioz. Bestalde, maximonaturalak udan izaten dira, eguzki-erradiazio ultramorearengehikuntza dela eta. Dena den, neguan ere, zenbait hiri-eskual-

dek indize altuak izan ditzakete garaieguzkitsuetan eta antizikloi-aldietan,erregai gehiago erabiltzeagatik.Intsolaziorik ez denean eta gauez,berriz, nitrogeno-oxidoek aurkako fun-tzioa betetzen dute; hots, ozonoa sun-tsitzea. Horrekin batera, lurzoruak etaitsasoaren azalak ere gainazalekoozonoa harapatzen dute.Hiri eguzkitsu handietan (Mexiko Hiria,Txileko Santiago, Atenas...) eguzki-izpak industriaren -eta, batez ere, zir-kulazioaren- emisioekin nahastean,ozono-kontzentrazio handiak sortzendira egunez. Eskualde tropikaletanere, oihan- eta sabana-erreketek ozo-noa sorrarazten duten erreakzio fotoki-mikoak eragiten dituzte atmosferan.Globalki ozono troposferikoarengoranzko joera ia ziurra izan arren,goi-latitudeetako zenbait lekutan (adi-bidez, Eskandinaviako eta Kanadakozenbait hiritan), intsolazio oso ahula-ren eraginez, poluzioaren nitrogeno-

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

ondo zigilatuz- eta, hala, sortu-tako metanoa berreskuratuz,metano hori erregai moduraerabil daiteke, eta emisioakmurriztu. Herrialde aurreratubatzuetan egin dira probak.Horiez gain, XX. mendekometano-iturri antropikoak izandira ikatz-meategietan (grisuarriskutsua), gas naturalarenerauzketarako instalazio akas-tunetan (% 90 metanoa da) etagas naturala garraiatzeko gas-hodien milaka kilometroetanizandakko isuriak.Kalkuluen arabera, errusian-gas metanoaren herrialdeekoizle hanienean- % 1 eta 2,5artean isurtzen da atmosferara.Halaber, ikerlari horren ustez,gas naturalaren isuriak ekoizpenaren % 5,6 baino handiagoakbalira, gas naturala erabiltzen duten zentral termikoek berotegi-efektu handiagoa sortuko lukete ikatzarekin baino. Metanoarenenergia-erabileraren gorakadak gasa ateratzeko eta garraiatze-ko instalazio gehiago eraikitzea eskatuko du, baina pentsatze-koa da hobekuntza teknikoei eskeralferrik galdutako energiamurriztuko dela eta isuri gutxiago egingo direla atmosferara,Beraz, oraindik ez da zehaztasunez ezagutzen atmosferakometanoaren kontzentrazio globala. Dirudienez, kontzentrazioahandiagoa da oihanen gainean hiri handien gainean baino.Peter Bergamaschi ikerlariaren arabera, Erresuma Batukometano-emisioak ez daude ondo kalkulatuta, eta britainiarekKyotoko protocoloa berretsi zutenean adierazitakoaren bikoitzadira. Frantsesek, berriz, emisioen harena ezkutatu zutela usteda.

OXIDO NITROSOA

Metanoarekin batera, oxido nitrosoa ere lurzoruko mikrobioeknekazaritzako nitrifikazio- eta desnitrifikazio-prozesuetan etanitrifikazio- eta desnitrifikazio-prozesu naturaletan sortzen dutenberotegi-gasa da. Erregai fosilak erretzearen bidez ere sortzen

da, neurri txikiagoan bada ere. Molekulaz molekula, oxido nitro-soaren berotegi-efektua CO2-arena baino 320 aldiz eraginko-rragoa da. Egungo emisioak 7 milioi tona ingurukoak dira, urte-ko.Oxido nitrosoak denbora luzez irauten du atmosferan (120 urte,batez beste), eta atmosferan duen kontzentrazioa ozo mantsoaldatzen da. Nekazaritzako garapena eta, bereziki, amonio-nitratoaren erabilera dira azken mendean oxido nitrosoaren

gehikuntzaren kasua nagusia (0,2 ppm-tik 0,3ppm baino pixka bat gehiagora). 1750etik2004ra izandako kontzentrazio-gehikuntzak 0,2W/m2 inguruko erradiazio-behartzea eragitendu.

HALOKARBUROAK

Halokarburoak jatorri antropikoko gasak dira, etaCFCak dira ezagunenak (CFC-11 eta CFC-12).Ozono estratosferikoaren balizko hondatzearenerrudun nagusitzat hartzen dira, eta, gainera,berotegi-efektuko gas gisa jarduten dute tropos-feran. Gizakiak sortutakoak direnez, ia ez zego-en halokarburo-kontzentraziorik 1950 aurretik.Asko erabili izan dira hozte-sistemetan eta spra-yetako aerosolen propultsatzaile gisa.Montrealgo itunetik eratorritako nazioarteko pro-tokoloei esker, errotik murriztu da halokarburoenprodukzioa. Gainera, gas horren kontzentrazioa-ren joera ere aldatu egin da, eta beheranzkojoera hartu du bai troposferan bai estratosferan.

43

EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

42EH

118 Zk.

oxidoek kontrako efektuaeragiten dute, hau da, ozo-noa suntsitu eta gutxitzendute.Ozonoa ez dago homogene-oki banatuta planetako geo-grafian, poluitzaile aitzinda-rien eta intsolazioaren ara-bera sortzen etasuntsitzenbaita, eta bi faktore horiekoso desberdinak dira latitu-dearen eta urtaroaren ara-bera.Azken mendean ozonoarengehikuntza handia izan datroposferan. IPPC-ren txos-tenaren arabera, XX. men-dean, gehikuntza hori % 35ekoa izan da Ipar hemisfe-rioan. Hauek dira gehikun-tzaren kasuak: Nekazaritzako erretzen den landaretzaren haz-kundea sabana tropikaletan, eta nitrogeno-oxidoen eta konpo-satu organiko lurrunkorren emisioen gehikuntza (ibilgailuenmotorrak dira emisio horien iturri nagusia.Gehikuntza horrek berotegi-efektu garrantzitsua eragin zuenXX. mendearen bigarren erdian, baina ez da erraza zehazteamaila globalean eragindako erradiazio-behartzea. Behartze horiaskoz handiagoa da Ipar hemisferioan Hego hemisferioanbaino, eta, zenbait autoreren arabera, zerrenda subtropikaleandu baliiorik handiena, hau da, 20 º N eta 30º N latitudeen arte-an. Erradiazio-behartze global 0,3 W/m2 eta 0,4 W/m2 delazenbatesten da, baina Mediterraneoan eta Asiako hego-men-debaldean 0,5 W/m2-tik gorakoa da.Berriki, Afrikan ere ozono troposferikoa handitu egin dela dirudi,nitrogeno-oxido gehiago isurtzen baita energia lortzeko, erregaifosilen errekuntza areagotu dela eta. Bestalde, satelite bidezkoazterketek adierazten dutenez, azken urteetan, nitrogeno-oxi-doa -ozono troposferikoaren aaitzindaria- asko gutxitu daEuropako eta Estatu Batuetako eskualde populatu eta indus-trialenetan, baina gehikuntza handia izaten jarraitzen du Txinan.Erradiazio-behartzeaz gain, ozono troposferikoaren gehikun-tzak zeharkako beste efektu bat izan dezake kliman. Izan ere,ozono hori kaltegarria da fotosintesiaren garapen normalerako,eta, hala, baliteke landaretzak CO2 atmosferiko gutxiago xur-

gatzea eragitea.

Ozono estratosferikoaren murrizketa

Ozonoaren % 90 estratosferan dago. Jatorrizko erreferentziagisa 1979 urtea hartuz gero, ondoriozta daiteke ozono troposfe-rikoa gehitu den arren, zenbait eskualdetan, behe-estratosfera-ko ozonoa -hor dago ozono-masaren proportzio handiena-murriztu egin dela. Ozono estratosferikoaren murrizketa horrek0,1 eta 0,2 W/m2arteko erradiazio-behartze negatiboa sortuduela uste da. Ozono-geruzaren lodieraren murrizketa hipoteti-ko baten ondoren oso gutxi handitzen da jasotako eguzki-ener-gia zuzenaren kantitatea. Izan ere, ozonoak xurgatutako eguz-ki-erradiazio ultramorea Eguzkitik jasotako energia totalarenehuneko oso txikia da (% 004 baino gutxiago). Horregatik danegatiboa erradiazio-behartzea. Sartutako eguzki-energiarengehikuntza txiki hori txikiagoa da irteten den atxiki gabeko ener-gia infragorriaren gehikuntza baino (behe-estratosferako ozono-aren murrizketaren ondorioz sortzen da energia hori). Beraz,hasiera batean, ozono estratosferikoaren murrizketaren ondoriogarbia. Lurraren azala hoztea da (geroago aztertuko ditugun zir-kulazio atmosferikoaren gaineko beste ondorio batzuk kontuanhartu gabe).Ozonoaren masa globalak (troposferikoa eta estratosferikoa)nahiko bilakaera konplexua izan du 1979z geroztik (orduan hasi

ziren satelite bidezko neurketak egiten).Ziurtzat jotzen da ordutik beheranzkojoera orokorra eta jarraitua izan dela.Baina grafikoaren bilakaera moduzehatzagoan aztertuz gero, ikusten da1983az geroztik ez dela izan beheranz-ko edo goranzko joera garbirik, Chichón(Mexiko, 1982ko apirila) eta Pinatubo(Filipinak, 1991ko ekaina) sumendienerupzioen ondorengo beherakada han-diak kontuan izan gabe. Ipar hemisferio-ko latitude ertainetan (35-60º N) gehi-kuntza handia izan da 1993tik 2005era,batez ere, zirkulazio estratosferikoanizandako aldaketen eraginez. Hala, urtehorretako ozono-kontzentrazioa 1985eko maila berean dago.Zalantza asko daude ozono estratosfe-rikoaren etorkizunari buruz, CO2-arengehikuntzaten eraginez, estratosfera

hoztu egin daitekeela uste baita.Erradiazio infragorriaren xurga-tzaile eraginkorra izateaz gain,erradiazio-mota horren igorlebikaina ere bada CO2-a. Mailaestratosferikoetan, CO2-ak igorri-tako erradiazio infragorriaren zatibat kanpoko espaziora joateenda. Ondorioz, CO2-ak hoztu egi-ten du estratosfera. CO2-aren etaozono troposferikoaren berarengehikuntzak estratosferan eragin-dako hoztearen eraginez -ozono-ak Lurretik irteten den erradiazioaharrapatzen du behe-mailetan-,hodei polar estratosferiko gehiagosortzen dira. Horregatik, balitekehodei horietan ozono gehiagosuntsitzea eta goi-latitudeetanurtaroko "zulo" sakonagoak sor-tzea.Halaber, lurrunaren gehikuntzak ere hodei polar estratosferiko-en maiztasuna -eta, beraz, ozonoa suntsiketa- handitu dezake.Metanoa da estratosferako hezetasun-iturri nagusia, eta harenoxidazioak karbono dioxidoa eta ura sortzen ditu. Neurketa gutxiegin diren arren, hainbat datuk adierazten dute estratosferakolurrun-kantitatea urteko % 1 handituz joan dela azken hiruhamarkadetan. Estratosferako uraren kontzentrazioa handitubalitz, hodeiak errazago eratuko lirateke. Gainera, CO2-akbezala, lurrunak hozte-efektu garbia sortzen du behe-estratos-feran, eta hozte horrek ere hodei polar estratosferikoen maizta-suna handitzen duela uste da.Hala ere, etorkizunean, estratosferaren hozteak eremu epel etatropikaletako ozono estratosferikoa handitu dezake. Izan ere,leku horietan kimika homogeneoko erreakzio naturalen abiadu-ra (gas-gas) murriztu egiten da (erreakzio horien bidez, ozonoasuntsitu egiten da eta ozonoaren eraaketa-prozesua orekatzenda Eguzkiak oxigenoan duen eraginagatik). Faktore horri ozo-noa suntsitzen duen kloro askearen balizko murrizketa gainera-tu behar zaio, 1987an sinatutako Montrealgo protocoloarenCFC konposatuen debekatua dela eta.

Azkenik, ez da ahaztu behaar ozono estratosferikoaren suntsi-keta heterogeneoko kimika oso loturis dagoela sumendienerupzio kataklismikoek estratosferan eragindako zikinkeriarekin.Beraz, oraindiz ez dakigu zer bilakaera izango duen etorkizune-an. Hala, Pinatubo sumendiak pliniar erako erupzio ikaragarriaizan zuen 1991eko ekainean, eta 5 km3 inguru material piro-klastiko era errauts eta 17 bat milioi tona SO2 isuri zituen atmos-ferara. Gas-masaren parte handi bat estratosferara iritsi zen, etaaerosol sulfatatuen geruza bat sortu zen. Geruza hark latitudeguztiak estali zituen poliki-poliki. Hodei sulfatatuen barruko ozo-noaren suntsiketa kiniko heterogeneoko erreakzioal ereagotze-aren eraginez, ozono estratosferikoaren kontzentrazioak behe-rakada handia izan zuen. Europan % 8ra arteko murrizketaerregistratu zen zenbait hilabetetan. Ozonoaren kimika estra-tosferikoan erregistratutako aldaketa garrantzitsu horreek adie-razten du, agian, iraganean, ozono-suntsiketa are handiagoakizan zirela askoz ere erupzio handiagoen ondorioz. Hala, ozonoestratosferikoaren kontzentrazioan izandako bat-bateko aldake-ta batek aldaketa konplexuak eragin zitzakeen zirkulazio atmos-ferikoan. Izan ere, ozonoak garrantzi handia du energiarenbanaketa bertikalean.

AEROSOL ANTROPIKOAK

Aerosol antropikoen efektua da gizakiakegungo kliman duen eraginaren auzi garran-tzitsuenetako bat. Aerosol antropikoak aireanesekita gelditzen diren partikula txiki-txikiakdira, eta erregai fosilen eta baso eta sabanenerreketatik sortzen dira. Baina oraindik ere ezdugu ulertzen aerosol horiek klima globaleanduten eragina, batetik, zuzeneko eta zeharka-ko efektuak gainjarrita daudelako, eta, beste-tik, aerosolek erradiazio-portaera desberdinadutelako motaren, tamainaren eta formarenarabera.60ko eta 90eko hamarkadetako aerosolantropikoen gehikuntzaren ondorio posiblee-tako bat erretorikoki "iluntze globala" deitudena izan daiteke 1957/58 Nazioarteko UrteGeofisikoaz geroztik. Lurraren azalera iristenden eguzki-erradiazioaren fluxu globalarenneurketak egin dira piranometroekin.

45

EH 118 Zk.

44EH

118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

nik, partikula sulfatatuek eragina dutehodeien eraketan, eta, ondorioz, tantenkontzentrazioa andiagoa da bolumen unita-teko. Hala, hodeien albedoa handitu egitenda, eguzki-izpiak islatzen diren azalera han-ditzen delako. Gainera, tanten kontzentra-zioa handitzearekin batera, txikitu egiten dahaien batez besteko tamaina. Ondorioz,hodeiek eraginkortasuna galtzen dute prezi-pitatzeko adinako tamaina duten tanten eraketan, eta, beraz,mantsoago desagertzen dira. Hartara, hodei estratifikatuen irau-pena luzatu egiten da, eta handitu egiten da, halaber, hodei-estaldura.Azken finean, erregai fosilen bidez energia sortzearen ondorioz,batetik, CO2-kantitatea handitzen da -eta berotzea eragiten du-eta, bestetik, aerosol sulfatatuak ugaritzen dira -eta horrek aur-kako ondorioa izan dezake, hau da, tenperaturak hoztea-.Diotenez, 1940 eta 1970 arteko hamarkadetan,industria astuna-ren garapenaren eta sufre askoko erregai fosilen erabilarenondorioz, aerosol sulfatuek hozte-efektu handiagoa izan zutenLurraren azalean, berotegi-gasek izandako berotze-efektuabaino. Epeaaldi horretan tenperatura globalek izandako jaitsieraazalduko luke horrek, CO2 emisioak asko handitu arren. Halaere, bada aerosolek eragindako hoztearen teoria hori kontrae-saten duen gertaera garrantzitsu bat: aerosol gutxiago izanarren, Hego hemisferioa ez zen Ipar hemisferioa baino gehiagoberotu XX. mendean.Egia bada aerosolek hoztu egiten dutela Lurraren azala, kon-tuan izan behar da, halaber, askoz denbora laburragoa irautendutela atmosferan berotegi-gasek baino, eta, beraz, epe luzera,berotegi-gasen efektuek nagusitu behar dute. Hala, paradoxiko-ki, bat-batean erreketa-prozesu guztiak etengo balira, planeta-ren berotzea ereagatuko litzateke epe laburrean. Izan ere, aero-sol sulfatatuak lurrean jalkiko lirateke denbora oso laburrean, etaatmosfera garbi eta garden geldituko litzateke eguzki-erradiazio-

arentzat; azken urte hauetan isuritako CO2-ak aitzitik, luzaz jardungo luke atmosferan,harik eta astiro-astiro ozeanoek eta llitosferakberriro xurgatu arte. Beraz, epe motzera -eta,batez ere, Ipar hemisferioan-aerosolenhozte-efektua deagertuko litzateke urte gutxi-ren buruan, eta CO2-aren berotze-efektua,ostera, askoz astiroago desagertuko litzate-ke.

Dena den, zalantza andiak daude aerosol sulfatatuen efektuekeragindako erradiazio-behartzearen kalkuluari buruz.Adibidez, sufre-konposatu gaseoso batzuek esekitako gatz-par-tikulekin konbina daitezke, eta sulfato puruzko aerosolek bainopartikula handiagoak sorditzakete. Partikula handiagoek eguzki-argi gutxiago islatzen dute, eta, beraz, kasu horretan, erradiazio-behartzea ez da hain negatiboa.Gerta daiteke, orobat, aerosol batzuek hodeien "glaziazioari"laguntzea, hau da, izotz-kristaltxoak sortzen laguntzea hodeie-tan. Izotz-kristaltxo horiek prezipitazioa bultzatzen dute, eta,halaber, erradiazioaren efektua aldarazten dute.Bestalde, eskualde ozeaniko tropikaletan, aeosol sulfatatuek,islatu ez ezik, xurgatu egin dezake eguzki -erradiazioa. Hala,airea berotzen da eta itsas kumulu txiki gutxiago eratzen dahaize alisioak ibiltzen diren eremuetan. Albedoa txikituz gero,azkenean, aerosolek azaleko berotze-efektua eragingo luketeitsas eskualde batzuetan.Aerosolen efektu konplexuak direnak direla, azken urteetan, IparAmerikaren ekialdeko eta Europako eskualde garatuenetannabarmen gutxitu dira SO2 emisioak, batetik, sufre-purutasuntxikiagoko erregaiak erabiliz, energia xahutzen duten industriakitxiz eta elektrizitatea sortzeko zentral termikoak eta energiaasko kontsumitzen duten industriak modernizatuz.Aitzitik, garatze-bidean dauden herrialdeetan -eta, batez ere,industria-garapen azkarreko eta ikatz-kontsumo handiko eskual-deetan (adibidez Txinaren ekialdea)- askoz zailagoa da SO2

emisioak gutxitzea. Hala, gauregun, Txinak emisio gehiagoegiten du Estatu Batuek etaEuropak batera baino, azkenurteetako joera beheranzkoaden arren.Halaber, Indiako eta Txinakoindustria-eremu poluitueene-tako gainazaleko intsolazioakbehera egin du (adibidez,Sichuan arroan), batez ere,hautsak, kedarrak eta aerosolsulfatatuek -industria edoetxeetan ikatza erretzean sor-tzen dira- sortutako behe-lai-noaren ondorioz.Hori dela eta,

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

Horrelako gailu gitxi izan arren, neurketa horiekjoera harrigarria adute hiru hamarkada horietan: 6eta 9 W/m2 arteko iluntze ia globala, eta 20 W/m2-ra arteko murrizketa zenbait eskualdetan (adibidez,Errusian). Eskualde gutxi batzuk daude iluntzehorretatik salbu (adibidez, Australia eta Japonia).Horrez gain, bete ezaugarri batzuk ere adieraztendute iluntze hori izan dela: batetik, lurruntzearenmurrizketa erregistratu zen -intsolazioaren murrizke-tarekin lotuta egon zitekeen hori-, bestetik, gauareneta egunaren arteko anplitude termikoa murriztuzen -hori ere bat dator intsolazioaren murrizketare-kin- eta, azkenik, estazio erregistratzaileetako ikus-pena murriztu zen.Hala eta guztiz ere, badirudi azken 20 urteetan joerahori alderantzikatu egin dela, eta, itxura batean,Lurraren azalean jasotako intsolazioa handitu eginda lehen izandako murrizketa adina. Eguzki-erra-diazioaren transmisio atmosferikoa hobetzeak,aerosolak murrizteak eta zeruen argitasuna handitzeak ekarriditu aldaketa horiek, agian.Ez da erraza aerosolen erradiazio-eragina -batez ere, kontinen-teen gainekoa- neurtzea. Eta are zailagoa da batezbesteko glo-bala kalkulatzea, aerosolen kontzentrazioa oso heterogeneoaeta oso aldakorra baita eskualdeen arabera. Orain dela gutxi,ozeanoaren gainean egun argietan dagoen batezbestekoa kal-kulatu da sateliteekin egindako azterketa baten bidez, eta -3,8eta -6,0 W/m2 arteko emaitza atera a.Jatorri antropikoko aerosolek -1,4 W/m2 inguruko erradiazio-behartzea eragiten dute. Ozeanoen gainean, berriz, -2,3 W/m2-koa dela kalkulatzen da Ipar hemisferoan eta -0,8 W/m2-koaHego hemisferioan. Baina aerosol antropikoek hodei gehiagosorrarazten dituzte zeharka (% 5 inguru gehiago), eta, ondorioz,Lurraren azalean jasotako eguzki-argia 5 W/m2 inguru murritzdaiteke. Berotegi-gasen gehikuntzaren eraginez jasotako erra-diazio infragorriak eragindako erradiazio-hazkundea (2,4 W/m2)baino dezente handiagoa da murrizketa hori. Beste azkerketabatzuek -1,6 W/m2-ko erradiazio-behartze global zuzena eta-1,4 W/m2-ko zeharkako erradiazio-behartzea (hodeiak ugari-tzearen eraginez) adierazten dute.

Aerosol sulfatutak

Groenlandiako izotzetan egindako azterketek erakusten dute

sulfatoen (eta nitratoen) kontzentrazioa asko handitu dela XX.mendean.Erregai fosil guztiek (ikatza, petrolioa eta gasa) dituzte sufre-ezpurutasunak beti, eta horiek erabiltzen ondorioz, giza jardue-rek urtero 60 milioi tona sufre isurtzen dituzte atmosfera SO2moduan. 1989an erregistratu zen isuri kantitate handiena (70milioi tona inguru).Industriako eta nekazaritzako emisioez gai-nera, kontuan izan behar dira itsasontzien SO2 eta NO2 emi-sioiak ere. Emisio horiek Ipar hemisferiokoeremu ozeanikoeieragiten diete bereziki, eta, behe-hodeitza estratifikatua handi-tuz, albedoa handiarazten dute. Kalkulatzen da itsas nabigazio-ak SO2 emisio globalen % 5 eta NOx emisio globalen % 10 era-giten dituela.Airea isuritako sufre dioxidoa urarekin elkartu, eta azido sulfuri-koa sortzen da, eta, aldi berean, azido sulfurikoa ur-tantatandisolbatzen da sulfato ioien forman. Hala, eguzki-argia islatzenduten hodei horixkak eratzen dira. Geruza sulfatu horiek atmos-feraren gardentasuna txikitzen dute -AOD (Aerosol OpticalDepth) indizearen bidez neurtzen da gardentasun hori- eta,halaber, poluitutako eremuen gainazaldeko intsolazioa txikitzendute. Globalki, argitasun-galeraren herena eragiten dutela kal-kulatzen da.Aerosol sulfatatuek egun batzuk bakarrik irauten dute troposfe-ran; izan ere, uretan disolbatuta daudenez, berehala hauspea-

tzen dira euri azido modura. Atmosferan hain den-bora gutxi egotearen ondorioz, batez ere eskualdeindustrializatuetan sortzen den sulfato bidezkopoluzioa ez da berdin banatzen planeta guztian,baizik eta eskualdeka.Zuzeneko efektua. Eresu klimatikoek erakustendutenez, aerosol sulfatatuek -1 W/m2 inguruko era-diazio-behartze negatiboa eragiten dute Iparhemisferioan. hego hemisferioan, berriz, ez dute iaondoriorik: Globalki, -05 W/m2 inguruko erradiazio-behartzea eragiten dute. Eskualde industrial ba-tzuetan, erradiazio-behartze positiboa baino han-diagoa. Behar bada, arrazoi horregatik hoztu diraTxinako Sichuan industria-eskualdeko gaizazalekotenperaturak azken lau hamarkadetan.Zeharkako efektua (hodei gehiago). Aerosol sul-fatatuek hodeietan duen eraginaren ondoriozLurraren azalean eragindako zeharkako hozte-efektua lehenago aztertutako zuzeneko hozte-efektua bezain garrantzitsua izan daiteke.Lurruna kondentsatzeko nukleo ezin hobeak iza-

47

EH 118 Zk.

46EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/EG

UNGO

KLI

MAR

EN B

EROT

ZEA

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

azken hamarkadetako udakko tenperatura maximo-ek beheranzko joera adierazten dute. Betalde,Txinako eta Indiako eskualde batzuetan, ondorio hauizan dezakete poluzioak sortutako behe-geruzak:aerosolek troposfera berotu eta gainazala hoztean,gradiente bertikal termikoa txikitu, eta airearen kon-bekzioa, garapen bertikaleko hodeien eraketa etaprezipitazioak gutxiaraz ditzakete.

KEDARRA

Kedarra (black carbon) ere kontuan hartu beharrekoaerosol antropikoa da. Basoak eta sastrakak erretze-an, erregai fosilak (ikatza eta petrolioa) gaizki erretze-an eta, batez ere, biomasa edo biofuela (egurra, egur-ikatza, nekazaritza-hondakiak eta simaur lehorra)erretzean sortzen da.Atmosferako kedarra oso partikula finez osatuta dago. Grafito-formako oinarrizko karbonoa da partikula horiek elementu nagu-sia.Partikula horiek airean flotatzen dute eta, askotan, ganduare-kin estaltzen dituzte populazio-dentsitate handiko eskualdeak(adibidez,Indiaren iparraldea eta Txinaren ipar-ekialdea).Batez ere, amaitu gabeko errekuntzaren ondorioz sortzen dakedarra. Beraz, kedar-kantitatea ez dago erretako erregai -kanti-tatearen baitan soilik, baizik eta, batez ere, errekuntzaren era-ginkortasunaren baitan. XX. mendean, herrialde industrializatue-tan asko hobetu da zentral termikoetan eta diesel motorretanerabiltzen den ikatzaren eraginkortasuna, eta, beraz, beheraegin du atmosferako kedar-poluzioak. Ikatza erabiltzen dutenberogailuak desagertzeak ere berebizikko eragina izan du (adi-bidez, Londresen). Aitzitik, garatze-bidean dauden herrialdeetan(adibidez, Txinan eta Indian) oraindik ia ez dira hasi garbitsun-eta eraginkortasun-neurriak hartzen ikatzaren eta diesel moto-rren erabileran, eta, beraz, atmosferako kedar-poluzioa oso han-dia da oraindik leku horietan.Ga, herrialde horietan, sukalde tradizionaletan egurra, egur-ika-tza, nekazaritza-hondakinak eta simaurra erretzean sortzendiren emisioak handiagoak dira industria- edo garraio-sektorekoemisioak baino. Kalkuluen arabera, Indiako kedar-emisioen %33sasitza eta basoen errekuntzatik dator eta % 42 etxeetako bio-fuel-errekuntzatik. Txinako etxee-tan -batez ere, landa-eremukoe-tan- ikatza eta bioerregatik erretze-aren ondorioz kedar asko sortzenda oraindik ere: emisio globalen%10, hau da, Estatu Batuetakoedo Europako emisio totalak bainogehiago.Azkenik, aipatu behar da,Hirugarren Munduko herrialdee-tan, egurra eta egur-ikatza erabi-ltzen duten sukaldeetako kedarrakmilioika heriotza goiztiar -batezere, haurrak- eragiten dituela urte-an, arnasketa-gaixotasunen ondo-rioz. Horien ordez, erregai fosilaketa elektrizitatea erabiliko balira,askoz ere hildako gutxiago izangolirateke, eta, halaber, deforestazioamurriztuko litzateke. Saharatikhegoaldeko Afrikan kontsumitzenda egur gehien, egur natural etaegur-ikatz moduan. 2000n 470milioi tona egur kontsumitu ziren,

hau da, 720 kilo egur biztanleko.Aerosol sulfatatuekin gertatzen denaz bestera, kedarrak gaizkiislatzen du eguzki-energia, eta, kolore ilunekoa denez, zuzene-an goitik heltzen den argiaz gain, ondo xurgatzen du lurzoruanislatzene den eta behetik heltzen den. Ondorioz, troposfera bero-tu egiten da, baina, gainazalean, hodei zikinen azpian, hotzeaeragin dezake.Bengalako Golkoan zenbait azterketaren arabera, 25 W/m2 artegal daiteke gainazalera iristen den uhin laburreko eguzki-erra-diazioa. Honela banatzen da galera hori: batetik, atmosferak 18W/m2 gehiago xurgatzen du eta, betetik, 7 W/m2 murrizten daatmosferatik islatzen den argia, eta espazioan galtzen da. Besteazterketa batzuen emaitzak are latzagoak dira. Ganges harane-ko Kanpur hirian, kedarraren ondorioz murriztutako eguzki-erra-diazioa 62 W/m2 arter iristen da, eta atmosferaren mugan islatu-tako erradiazioaren murrizketa 9 W/m2-koa da.Eredu berri batzuen arabera, maila globalean, kedarrak 0,55W/m2-ko erradiazio-behartzea eragiten du Lurraren azalean.Metanoaren gehikuntzak eragiten duenaren antzeko balio dahori, eta 0,8 W/m2 handiagoa ere izan daiteke. Dena den, zifrahori ez da batere ziurra, eta, are gehiago, zenbait azterketekondorioztatzen dutenez, jatorri biologikoko karbonato-aerosoleneragina gaineratuz gero -txikiagoak dira, baina xurgatzaile txa-rragoak- gainazalaren hozte zuzeneko efektua nagusitzen da.

Bestalde, kedarrak izotzarekin etaelurrarekin estalitako gaizazalakzikin ditzake, eta haien albedoa txi-kitu. Hala, eremu zuri eta sentiko-rretan (adibidez, Artikoko izotzak)gainazalaren berotzea eragindezakete.Halaber, kedarrak eragina izandezake prezipitazioetan ere. Hala,Amazonasen, baso-eremu zabalakerretzean sortutako keak atmosfera-ren berotzea eta gainazalaren hoz-tea eragin ditzake.Ondorioz, tenpe-raturaren gradiente bertikala etahodeitza konbektiboa murriztendira, eta, horren eraginez, intsola-zioa eta gainazaleko berotzeahanditzen dira. Azkenik, aire zaba-lean biomasa erretzeak izan ditza-keen ondorioen gain, sukaldetanbiomasa erretzeak sortutako keda-rrak ere eragina izan dezakeIndiako eta Txinako prezipitazioenerregimenean.

Zenbakizko ereduen arabera (IPPC), CO2-aren kontzen-trazio atmosferikoa bikoizteak 2 ºC eta 4,5 ºC arteko

berotze globala eragingo du, eta batez besteko balioa 3 ºCingurukoa izatea espero da. Dena den, berotze horren for-mulazioak zalantza handiak sortzen du oraindik; bereziki,lurrunaren eraginari dagokionez eta, baita ere, sistema kli-matikoaren berezko aldakortasun naturalari dagokionez.Era berean, hipotesi ugari daude gizakien jarduerak etorki-zuneko atmosferaren konposizio kimikoan izango duen era-ginari buruz. Beraz, ezinezkoa da jakitea noiz bikoiztukoden CO2-kantitatea; XXI. mendean, XXII. mendean edoinoiz ez.Epe laburragoko zenbakizko aurreikuspenek sinesgarrita-sun handixeagoa dute, CO2-aren kontzentrazioari buruzkozalantzen pisua ia guztiz baliogabetzea lortzen baitute.Hala, 2020-2030 hamarkadako ereduek 1,5 eta 2,5 ºC arte-ko batez besteko igoera adierazten dute 1990-2000 hamar-kadarekiko. Igoera oso desberdina espero da latitudearenarabera: oro har, uste da latitude tropikaleko urteko batezbesteko tenteratura 1 ºC baino gutxiago igoko dela, latitudeertainetakoa 1 ºC eta 1,5 ºC artean eta goi-latitudeetakoa 2ºC-tik gora.

Baina ereduek adierazten dutenaren kontra, azken hamar-kadetan, Antartika -ereduan arabesa, gehien berotu beharzuen eskualdea -ez da berotu, oro har, eta horrek zalantzanjartzen du eredu horien fidagarritasuna. Zenbaiten ustez,ozono estratosferikoaren murrizketak eta berotegi-gasengehikuntzak estratosfera hoztu eta haize zirkunpolarrenzurrunbiloa -SAM indizea eragin leungarritik isolatu du kon-tinentea.Tenperaturen igoera neurritsuak eta CO2-aren gehikuntzakgizateriari epe laburreko onurak ekar diezazkiokeen arren(hotz gutxiago neguan, hazkunde begetatiboko aldi luzea-goa, biomasa gehiago maila globalean...), erakunde zientifi-ko, politiko, sozial eta komunikabide gehieen ustez, handia-goak izango dira kalteak, eta, horregatik, uste da emisioakmurrizteko zerbait egin behar dela. Baina, zer egin?Zaila da datozen urteetan energia-kontsumo globala murriz-tu eta CO2-aren emisioak gutxitzea. Garraio-sektorearen(automobilak, itsasontziak eta hegazkinak) energia-kontsu-moa handitzen ari da ia herrialde guztietan, eta are gehiagohazkunde ekonomikoko ahalmen handiena dutenetan (adi-bidez, Txinan eta Indian). Egia da industria-emisioek behe-ranzko joera adierazten dutela herrialde aurreratuenetan,

baina, aurrerapen teknologikoeiesker, ekoitzitako unitate bakoitzekoenergia gutxiago behar delako gerta-zen da hori, eta oraindik ez da horre-lako aurrerapenik herialde azpigara-tu gehienetan. Baina, zailtasunakzailtasun, zer estrategia global aplikadaitezke atmosferako Co2-aren kon-tzentrazioak handitzen jarrai ezdezan?

Energia alternatiboak eta neurrifiskalak

Erregai fosilen ordez, beste energia-iturri batzuk erabiltzea izan daitekeirtenbideetako bat (batez ere, ener-gia elektrikoaren ekoizpenaren arlo-an). Azaroa da, gaur gaurkoz, ener-

PRONOSTIKOAK ETA ESTRATEGIAK

49

EH 118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/EG

UNGO

KLI

MAR

EN B

EROT

ZEA

48EH

118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/EG

UNGO

KLI

MAR

EN B

EROT

ZEA

gia nuklearra eta energia hidraulikoadirela benetan alternatiboak direnenergia bakarrak. Energia nuklea-rrak eragozpen handiak ditu ekolo-giaren ikuspegitik, istripuak gertatze-ko arriskuagatik eta hondakinenkudeaketarengatik. Ener-gia hidroe-lektrikoak, berriz, aldaketak eragitenditu presak eraikitzen diren arroetan.Iritzi publikoaren babes handiagoaduten haize- eta eguzki-energiak,ostera, elektrizitatea ekoizteko era-biltzen diren erregaai fosilen ehune-ko osotxiki bat bakarrik ordezkadezake maila globalean eta amarka-da batzuetako epean. Hala energia-ren % 10 baino askoz ere gutxiagosortzen da, gaur egun, iturri horieta-tik.Bigarrenik, erregai fosilen kontsu-moa murrizteko saiakera egin daite-ke, energia horien erabilera aregehiago tasatzen duen politika fiskalen bidez. Baina, bistandenez, neurri horiek hartuz gero, gobernuek gasolinaren,elektrizitatearen eta berokuntzako gasaren prezioak igobeharko lituzkete.Garraio-sektorean, ibilgailuak higiarazteko beste metodobatzuk aurkitzen eta merkaturatzen ez diren artean -adibi-dez, hidrogeno bidezko erregai-zelulak-, CO2-aren emisiogarbiek gora egiten jarraituko dute.

Energia -eraginkortasuna hobetzea

1973an petrolioaren prezioek izandako igoera ikusgarriarenaurerretik, energia-eraginkortasuna hobetzen ari zen poliki-poliki, baina, prezioak biderkatu zirenean, askoz ere ahale-gin handiagoa egiten hasi ziren garraioaren, industriaren etaeraikuntzaren arloko ikerkuntzan, eta horrek hobekuntzahandiak ekarri zituen energia-eraginkortasunean. Hala, adi-bidez, 2000n hozkailu batek lau aldiz energia elektriko gu-txiago kontsumitzen zuen 1975eko antzeko hozkailu batekbaino, eta auto batek gasolinaren erdia baino gutxiagobehar zuen 1975eko pisu bereko auto baten aldean.

Energia-eraginkortasunaren arloan egindako hobekuntzekekoizpen-arlo guztietan murriztu ditzakete emisioak -ez soi-lik industriaren arloan, baizik baita nekazaritzan ere-, eta,aurreikuspen guztien arabera, XXI. mendean, herrialde han-dien garapen ekonomikoaren ondorioz (adibidez, India etaTxina) emisioek izango duten gehikuntzaren murrizketangarrantzia handia izango du energia-eraginkortasunak.Orain arte, gas naturalari -zeinaren osagai nagusia metanoabaita- nagusitasuna emataren alde egin da, petrolioaren etaikatzaren gainetik. Ekoizpen elektrikoko zentral termikoek %30-40 CO2-emisio gutxiago egiten dituzte ekoitzitako ener-gia-unitate bakoitzeko, fuel-oloa edo ikatza erabiltzen dute-nek baino. Hala, elektrizitatea sortzeko gas naturala erre-tzean, 500 gramo inguru CO2 isurtzen dira ekoitzitako kWhbakoitzeko; petrolioaren errekuntzak 700 gramo isurtzenditu kwh bakoitzeko; eta ikatzarenak 900 gramo kWh bakoi-tzeko.Duela gutxi arte, beldur ginen gas naturalaren erreserbak ezote ziren eskasegiak izango, baina, azken urteetan sekula-ko metano-biltegiak aurkitu dira eskualde kontinental etakostaldeko eskuald zabaletako zorupean. Edonola ere, gas

naturalaren eraginkortasunaren azkenbalantzea egitean, ez dira, ahaztubehar ustiaketan eta garraioan gerta-tzen diren jarioak ere. Molekulaz mole-kula, metanoak CO2-ak baino berotze-ahalmen askoz ere handiagoa duenez,jario horien ondorioz, litekeena da ika-tza erabiltzen suten zentral termikoakgas naturala erabiltzen dutenik ordez-katzeak inolako abantailarik ez ekar-tzea. Berresku-ratu ezin diren etaaskotan nahita egindako gas-jariohoriek, metanoa ezezik, CO2-a izatendute naturalaren bolumenaren % 20inguru CO2 izaten baita (eta gas-hodibidez garraia daitekeen kalitateko gasnaturala ekoitzi aurretik desegin beha-rrezko azpiproduktu gisa). Norvegian,Indonesian eta Autralian, badituzte,jadanik, CO2-soberakin horiek agortu-tako hobietan berriz txertatzeko siste-mak, eta badirudi ez dela gainditu ezi-neko erazo teknikorik hobi horiek ira-gazgaiztasun ezin hobea erakutsi bai-tute nilioika urtetan.Gas naturalak sekulako aurrerakadaizan duen arren, oraindik ere, mundumailan, ikatza da elektrizitatea ekoizte-ko gehien erabiltzen den erregai fosila,ikatza oso banatuta baitago geografiko-ki eta merkeagoa baita. Ezagutzendiren ikatz-erreserbak oso handiak dira,eta oraindik ere hainbat mendeetanustia daitezke. Hala, oraingoz ez daespero Txina eta Indiaren gisako herrialde garrantzitsuetanikatzaren erabilera murriztea. Txinan ikatzarekin funtziona-tzen duten ehun zentral termiko inguru eraikitzen dira urte-an, guztira, 75.000 Mw-ko ahalmenarekin (Espainiakogehienezko elektrizitate-kontsumoaren ia bikoitzaren balio-kidea). Ikatza darabilten zentral termikoen eraginkortasunahobetuz gero, beste energia-iturri batzuek erabiltzen dituz-tenak baino errentagarriagoak bihur daitezke.Petrolioari dagokionez, prospekzio-teknikei esker, erreserbaberriak aurkitzen ari dira. Gainera, petrolio gordin astunenustiapenak (adibidez, Venezuelako Orinoco zerreendakoak)uxatu edo gutxitu egin ditu, duela urte batzuk, epe laburre-

ko petrolio-eskasiari buruzzabaldutako kezkak. Hala etaguztiz ere, petrolioak hainbateragozpen ditu: batetik, petro-lioa ekoizpen-eremuetatikkontsumo-lekuetara lurrez edoitsasoz garraiatzean izatendiren istripuek eragindako jarioeta marea beltzen arrisku eko-logikoak, eta, bestetik, herrial-de esporatzaile gutxi batzuekeskaintza guztia kontrolatzeaeta petrolioaren prezioaren

ezegonkortasuna faktore geopolitikoen eraginez.

CO2-a atzitu eta biltegiratzea

CO2-emisioen gehikuntza murrizteko airera isuritako CO2-aatzitu eta biltegiratzeko teknologiak ere erabil daitezke.Baina ez da erraza ikaragarrizko kantitateak ekoizten baiti-ra. Adibidez, ikatza erabiltzen duen 1.000 MW-eko poten-tziako zentral termiko batek 2,5 milioi tona CO2 sortzen dituurtean. Besteak beste, ustiatutako petrolio- eta gas-putzue-tan CO2-a txertatu eta bahitzeko metodoei buruzko saia-kuntzak egiten ari dira. Horretarako, erregaia (petrolioa,

gasa edo ikatza) erabiltzen duten instalazioeneta erregaia bahitzeko putzuen arteko loturaegin behar da Horretarako, gas-bideak edo gas-on-tziak erabil daitezke.Garraioaren arloan, zailagoa da hori egitea. Izanere, ia ezinezkoa da automobiletako gasolinarenerrekuntzak modu barreiatuan igorritako CO2-a(ia 150 gramo kilometroko) jasotzea.Ozeanoan ere biltegira daiteke bahitutako CO2-a. Konpresioz likidotu ondoren, itsasoaren hon-doan injekta daiteke. Kaliforniako Monterreybadian horrelako saiakuntzak egin dituzte dago-eneko. Edonola ere, oraindik ere zalantza han-diak daude itsasoan CO2-a era masiboan bahi-tzeko teknikek eragin ditzaketen ondorio biologi-ko eta ingurumen-desorekei buruz.Beste proiektu teorikoago -garestiak direlako-batzuen arabera, CO2-aneutralizatu, eta karbo-

51EH

118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/

EGUN

GO K

LIM

AREN

BER

OTZE

A

50EH

118 Zk.

AZ

KE

N M

ILU

RT

EK

OK

O K

LIM

A/EG

UNGO

KLI

MAR

EN B

EROT

ZEA

nato egonkor eta disolbaezinak sor dai-tezke, oinarrizko magnesio- eta kaltzio-ioien eta sodio- eta potasio-ioien azidokarbonikoa neutralizatuz.

Xurgapen biologikoa

Lurzoruaren erabilak aldatu, eta lurzo-ruaren beraren edo landaretzaren hustu-leku-efektua bultzatzen duten erabilerakmartxan jartzeak gero eta interes han-diagoa sortzen du atmosferako CO2-aren gehikuntza geldiarazteko. Basoberri batek 10 kg karbono xurga ditzakelandatutako metro kuadro bakoitzeko.Lurreko biomasa modu naturalean ari dagehitzen, eta emisio antropikoek sortuta-ko CO2-aren parte handi bat xurgatzendu Ekoizpen primario garbia (NPP)(ekoizpen primario garbia ken landareekarnastean/denkonposatzean kontsumi-tutakoa) 50 PgC da urteko gaur egun.Efektu hori handiagoa izateko, basobe-rritzeko politikak gehiago garatzea, lan-dutako soroen higadura kontrolatzea etalarreak hobetzea izan daiteke bideetakobat, basoak artifizialki ongarrituz, baitaespezie emankorragoak genetikoki sor-tuz eta landatuz ere. CO2-aren kontzen-trazioa murrizteko estrategia horrek are garrantzi handiagoahartu du hainbat herrialdek Kyotoko protokoloa sinatu etaberretsi ondoren.Hala ere, ez dira oso ondo ezagutzen baso-eremu berriekizan ditzaketen ondorio termikoak eta plubiometrikoak.Adibidez, litekeena da goi-latitudeetan berotzea areagotzea-batez ere, udaberrikoa- gainazal elurtuen albedoa txikituondoren. Lurrazala elurrez estaltzen den egunetan, basoborealen zerrendak 0,35eko albedoa du sateliteen neurke-ten arabera, hau da, basorik gabeko lurrek baino askoz eretxikiagoa.Goi-latitudeetan efektua konplexuagoa da.Zerrenda epeleko lur landuak eta larreakelurrez estaltzen direnean albedoa 0,70eraigotzen da, baina, udan, badirudi basoekdezente jaitsarazten dituztela tenperaturak.Prezipitazioei dagokienez, ebapotranspira-

zioak euri gehiago eragin dezaketropikoan, baina latitude epeletanbasoek indarra kentzen diete airea-ren mugimendu konbektiboei etagoranzko mugimenduei, eta, ondo-rioz, euriak ekar dezakeen hezetasu-naren.

Kyotoko Protokoloa

1997ko abenduan, 39 herrialdetakogobernuen ordezkariek protokolo bat idatzi eta sinatu zutenKyoton (Japonian). Hala, proiektua behar adina herrialdek-herrialde horiek emisioiek emisio globalen % 55 gainditubehar zuten- berretsi ondoren, herrialde horiek konpromisoahartu zuten 2008 eta 2012 artean, CO2-emisioak % 5murrizteko 1990eko emisioak kontuan hartuta.Jatorrizko itunean helburu desberdinak jasotzen dira herribakoitzarentzat. Hala, Europako Batasuneko herrialdeekberen artean banatu ditzakete murrizketa-kuotak, guztira,emisioak % 8 murriztea lortzeko. Hori esker EuropakoBatasuneko herrialde batzuek (Espainiak, esate baterako)

% 18 handitu ahal izangodituzte emisioak. Nahiz etaEuropako estatu batzueknekez beteko duten hitzartu-takoa, baliteke Europak, oso-tasunean, helburua betetzeapolitika berririk ezarri beha-rrik gabe eta kostu handiago-rik jasan gabe. Izan ere, emi-sio-murrizketa handiak izandira Frantzian (energia nukle-

arraren alde egin duelako), Alemanian (90ekobateratzearen ondoren, industria astuna ixteaga-tik) eta Erresuma Batuan (Thatcher-en garaieta-tik ikatza utzi, eta gasa eta energia nuklearrarenalde egin duelako). Arazoa, ordea, bestelakoa daEstatu Batuetan. Protokoloak % 7ko emisio-murrizketa ezarri zion, eta, jadanik, 2000n, ezberrestea erabaki baino lehen. Estatu Batuenemisioak 1990ekoak baino %18 handiagoakziren. Hauek dira Estatu Batuen emisio handienbi arrazoi nagusiak: batetik, erragaien -batez ere,gasolinaren-gaineko fiskalitate txikia eta, beste-tik, ikatza ekoizpen elektrikoaren energia-iturrinagusia izatea (% 54, 2000n). Bestalde, hitzar-

mena sinatu arren, betebeharretatik kanpodaude, aurreikuspenen arabera, datozen urte-etan emisioak gehien handitu dituzten herrial-deak (Txina, India, Brasil eta Mexiko).Hitzarmenak haibat eztabaida sortu ditu, etaberresteko zailtasunak dituzte herrialdeek,baina, berez, Kyotoko protokoloak oso eragintxikia izango du. Hala, datozen urteetan hitzar-tutako murrizketa lortuko balitz, eredu klimati-koen arabera, neurririk hartu gabe bainogradu-hamarrena gutxiago igoko litzateke ten-teratura.Kyotoko protokoloaren alderdi eztabaidatue-netako baten arabera, emisio-kuota handitudezakete basoberritze-politika ezartzen dutenestatuek, hustuleku gisa jarduten duten basoberriek xurgatutako CO2-kantitatea kontuanhartuta (kalkulatu hori egitea ez a batere erra-za, hainbat faktore hartu behar baitita kontuan.Are zailagoa da lurzoruaren erabileraren balizko aldaketekzenbait CO2 xurgatuko duten kalkulatzea. Basoberritze-politikan oinarritutako neurri horren kontraesanetako bat daez dela kontuan hartzen baso gehien duten paisaiek albedotxikiagoa dutela, hau da, eguzki-energia gutxiago islatzendutela. Beraz, goi-latitudeetan baso berriak sortzeak sortu-ko lukeen albedoaren murrizketak -eta gainazaleko tenpe-ratura igotzeak-, agian, CO2-aren xurgapen handiagoaksortuko lukeen hozte-efektua indargabetuko luke.Halaber, Kyotoko protokoloaren arabera, zilegi da emisio-kredituak salerostea goberni batzuen eta besteen artean,

gobernu bakoitzari ezarritako kotak kontuan hartuta. Hala,bere emisio-kuota gainditu nahi duen estatu batek CO2-aren emisio-kredituak eros ditzake nazioarteko merkatuan,eta, hartara, berez dagokiona baino emisio gehiago egin di-tzake. Emisioak murrizteko konpromisoa hartu duten bainakonpromiso hori bete ezin duten herrialdeek kuota handia-goa lor dezakete "garapen garbiko mekanismoak" izeneko-en bidez. Adibidez, Espainiak murrizketa-konpromisorik ezduen hirugarren herrialde bati (adibidez, Txina) emisioakmurrizten laguntzen badio, bere murrizketa-obligazioarensalbuespen partziala lortzen du.

COP25ek isurketen murriz-ketetan anbizio handiagoaeskatzen duen dokumentubat adostea lortu du.

COP25 bilera igandean,abenduaren15ean, amaitu

zen, Madrilen, eta bertan, mun-duko herrialdeak ez ziren gaiizan adostasun handirik erdiste-ko; ondorioz, klima larrialdiriaurre egiteko neurri eraginkorrikhartu gabe joango dira etxera negoziatzaileak.Ostiral iluntzean zen bukatzekoa bilkura, baina,adostasunik ez zenez, luzatzea erabaki zuenpresidentetzak, zeina Txileren ardurapeanegon den. Azkenean, herregun lortu gutxiene-ko akordio bat (Txile-Madril: Ekintzarakoordua), eta, horren arabera, herrialdeek2020an neurri gehiago eta azkarragoak hartubeharko dituzte klimaren egoera larriari aurreegiteko. Ez ditu zehazten, ordea, sein neurri diren, eta herrial-de bakoitzak bereak aurkeztu beharko ditu. Datorren urtean ,Glasgown (Eskozia) izango da COP26 goi bilera eta ordurakozehaztuta egon beharkoa da bakoitza zeran ari den.Madrilgo goi bilera osoan, hainbat gaitan katramilatu diraherrialdeak, eta nagusia karbono isurien merkatua (saleroske-ta) arautzearena izan da, Paris-ko Hitzarmeneko 6. puntua,hain zuzen. Azkenean, ez dute ezer adosu gai horren inguruan,ela Glasgowko bilerarako utzi dute ados jartzeko aukera.

Herrialdeak bat etorri diragai honetan: zientziari apar-teko garrantzia eman beharzaio klima aldaketari aurreegiteko gobernuek hartukodituzten neurrietan. Bainazientzia aspaldi dabil neurrieraginkorrak eskatzen, eta,oraingoz, ez du erantzunzehatzik jaso gobernuenpartetik. Ezta Madrilen ere.Generoaren Ekintza Planaabian jartzea badator akor-

dioan, emakumezkoen presentzia "han-ditzeko" klimaren inguruko nazioartekonegoziazioetan. Horrez gain, klima alda-ketaren eraginak emakumeak gehiagoerasaten dituenez, neurriak iragarri dituz-te hori bukatzeko, eta pertsona horiek"eragiletzat" hartuko dituzte klimari aurreegiteko neurrietan. 2025ean berrikusikodute zer bilakaera izaten ari den puntuhori.

Adostutakoari eta adosteke geratu denari buruzko baloraziokontrajarriak agertu dituzte Euskal Herriko eragile politiko uga-rik. Jaurlaritzak, esaterako, irakurketa "izugarri positiboa" egindu: "Mugarri izan da. Ekonomia, industria eta nekaritza minis-troak ikusi ditugu: inoiz ikusi gabeko transbertsalitatea egonda", esan de Elena Moreno Eusko Jaurlaritzako Inguruen sail-buruordeak ETBn: “Madrilik aurrera, emaitza positiboak bainoez dira espero”.

MADRILGO KLIMAREN GOI BERAK EZ DU KARBONO MERKATUA AURRERA ATERATZEA LORTU