31
1 EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI 2018 BE KEJIBIMANSH!RBI BE KEB$AYA N! KEBAW$T$ DUW$S$ JEWULEBI GONJA

EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

1

EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI

2018 BE KEJIBIMANSH!RBI BE

KEB$AYA N! KEBAW$T$

DUW$S$ JEWULEBI

GONJA

Page 2: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

2

BARU N! KU BEED BUWI EFULIEBI BE ANISHI

2018 be Kejibimansh1rbi be keb4aya n1 g4minanti be amansh1rbishe` n1 efuliebi be kemansh1rbijiso bee` ti` nya Intan1ti so ashi

www.mofep.gov.gh

N1 fee sha keb4aya ere jande y4 4fisi mon1 baa buwi ashe`to a sa jimaa ashi Gana be Amansh1rbishe` be Ministiri to

Public Relations Office New Building Ground Floor

Room 002 or 004 P. O. Box MB 40 Accra - Ghana

Email: [email protected]

Translated By: Bureau Of Ghana Languages

Page 3: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

3

APUNTOS$

NJUWE ....................................................................................................................................................... 4

KABAKO~WULE: KASETOFUTI ........................................................................................................ 6

AYA MOSO N! 2018 BE KEJIBIMANSH!RBI YILSO (AMANSH!RBISHE~KPRA BE ATEMAS$) ................................................................................................................................................. 7

Amansh1rbi chaliso n1 kak1: kanan1 g4manti bee nya mobe amansh1rbi ............................... 8

AMANSH!RBIJISO: KANAN! G$MINANTI JI KUMOBE AMANSH!RBI ...................... 10

Mbamba Be As4w4r4so ashi 2018 to. ................................................................................................. 11

Ed1 .......................................................................................................................................................... 11

Enite ...................................................................................................................................................... 12

Nchu n1 Farfarbi ................................................................................................................................ 13

Sukuru be kabala ............................................................................................................................... 15

Alemfia .................................................................................................................................................. 16

Ad4shu` ................................................................................................................................................. 18

Kayawuji n1 En4t4shu`. .................................................................................................................... 20

Kasawule n1 kumobe kapit1 ........................................................................................................... 21

Ashu` n1 nwu ...................................................................................................................................... 22

Aburbi n1 Agbembi............................................................................................................................ 22

Ashu` ..................................................................................................................................................... 23

Kebawuta be as4 be ka ku` ............................................................................................................ 24

As4w4r4so be Ekpaana: As4 mon1 G4minanti bee kre kew4r4. ................................................... 25

lalaluwe ..................................................................................................................................................... 26

Page 4: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

4

NJUWE

I. 2017 be ajibimansh1rbiwol to g4minanti pre kinishi na n1 anyebe kebaa w4t4 e ler efuli fan1 mon1 a tia ji anishi na, n1 mbe n kie n1 e sa Gana be efuli ebi na e ler efuli.

II. Afol kuduto nde (ten) ku w4r4 kana`kama n1 anyebe kebaa w4t4 e b1 abarso n1n1: n1 anye e ti` kata anyebe ashe`, N1 anye e ti` kata anyebe ash1`. N1 anye e ti` duu anyebe ashe` n1 ashu` e punito ashi anyebe eshu`kpaana n sa Gana ebi.

III. Afol damta n1 a cho` ere to, g4minanti shu` ga. Ju mp1 SHS be kechit4 n sa e kama. Ju mp1 kus4 mon1 baa tere ekama be ke `ini n1 kamalga ashi Gana be

ashe` to. N sa kawol n1 ku bee `ini fan1 esa shi Gana to; n1. N naa` sa koleji be biipo amansh1rbi gber1gbr1 (Alawansi).

IV. 2018 be kejibimansh1rbi na to anyee ta kinishi pre n w4ta anyebe en4t4shu` n1 dankare be ashe` to. ta n la`1 Nashinal !ntaprenuaship movashin programi (NEIP) f4nf4n anyebe Ganaebi be mbif4lbi bee` w4r4 mf1 35. Anyebe ashe`tiiso bee` baa la kanan1 anyee` le` ala` n1 agbembi be kap4r to, en4t4shu`kpa, ad4t4shu`mansh1rbi, ashu` be sa intaprenua n1 en4t4shu`. Anyee` w4r4 as4 mon1 anye w4r4 2017 to na n naa` w4ta ap4p4r any4 kama n da`1so n1 kaa` baa la Gana be kushu` kanan1 kula kejimansh1rbi na be kamalgabibi na “Gana naa` bita ashu`”

V. Ntiiso 2018 be kijimansh1rbiwol naa keni kanan1 nkiligi damta bee` ler efuli kumo n1 baa tere ( SDGs). Kejimansh1rbi ere fan1 SDGs na bee` lurito baasa be kebaw4t4 betereana, yanfargato n1 kay4rwushi ashi efuli ere.

VI. Nkpal n1 kijimansh1rbiwol ere e yile kasha`de`so, mu keni menye Gana ebi n1 menye e chit4 n1 menyebe ele` n1 kanyiashe` n1 anyebe nkiligi kabre eyile n sa anye nan1biaana. Mee kule mbraana mon1 ka w4 Gana to n1 anye pr1sid1nti a kata lakal ko`wule n1 anye e kata “anye gbagba be yarda n1 be yanfarga be nashin n ta n la`1 enye bomin n1 nsawule be kapit1 so n1 anye e ti` l4`1 amo mfa, ashi yarda to n1 nkp11to maa` ba ashi anyebe keyawuji ekpaana so”

VII. Mee di menye Gana ebi kik1 epa` n1 kanan1 menyee chito n1 Gana be ketere e ler n1n1 mee` taa Ganaebi nkp11t4 na kik1 n da`1so n shu` ashi baasa gbagba be ashu`kpa, buwuraebi kuta, afulil4`1 be echitipo ana yarda be 4ganizashin n1 sivil sosaitisi n ta n la`1 n y4 Gana be kel4`1 to.

Page 5: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

5

VIII. Eb4r1 e chi menye kik1 to.

Minista be fanasi.

Page 6: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

6

KABAKO~WULE: KASETOFUTI

MAN! ELA EFULIEBI BE KEJIBIMANSH!RBI? 1. Efuliebi kik1 be kejibimansh1rbi ela kanan1 g4minanti bee naase ekpa n1 e

nya amansh1rbi n1 mf1ra mon1 e bee` ta amansh1rbi na n shu`. Minista of finansi e naa yile presidenti be aya to ashi anyebe mbra be ekpaso a buwito a `ini palim1nti kanan1 efuliebi kik1 be kijibimansh1rbi nite ashi kaf1 be kufol junkparso to (January) n ya fo kaf1 be lalaluwe be kufol (December).

2. 2018 be efuliebi be kijibimansh1rbi bee `ini kan1 amansh1rbi n1 ashi mbronito mba (UN) in ba Gana be 2015 be ashu` mon1 be ta amo n shu` n1 a ch1 Ganaebi to.

3. Anyebe ashe`tirso kpakpaso n1 a bee` ti` ch1 anye to n1 anye e kilgi kik1 la 17 nna. Taa mba fo mf1 kudu anu to (2015-2030) anyee` wu ashe`tirso ere be kekama be kanan1 kudu. Amo p41 n1 anye e nya anyebe ashe` ere n1n1 e kama daga e ka chito; g4minanti, baasa mon1 baa shu` en4to be ashu`, abani be beshumpo n1 bechinashapo kik1. Ekama be kijibimansh1rbi ashi Gana bee shi kanan1 g4minanti bee taa mbronto be amansh1rbi (UN)

nna ashu` (SDGs).

Man1 ela ekama be kijibimansh1rbi?

4. Ekama be kijibimansh1rbi bee `inito kanan1 g4minanti bee ta efuliebi be kejibimansh1rbi ashu` n1 a bee ch1 ngbar kik1 to ashi efuli ere so. A k4 mbra na n1 be k4 lo` be amansh1rbi ere ashu`.

Kejibimansh1rbi be ekpaana.

5. 1992 be mbra be kawol (kaba 199(1)) bee `ini presidenti daga e ka buwi efuliebi be kejimansh1rbi to n sa palim1nti kufol ko`unle p41 n1 kaf1 e luwe. Lo` be kushu` n1 presidenti taa minista of finansi n yu mobe ayaa to n1 e shu` n sa mo. Ekpa l1la ana n1 efuliebi kik1 be kijimansh1rbi ere bee nite p41 n1 e kama e s4 kumo n ji ela kawuch4 n1 ke ta n sa, kes4 n w4t4, kesusu, kenite n keni kesusu n1 kemigeto.

Page 7: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

7

Kekeniso 1: Kejibimansh1rbi be kechamb4

6. Minista of finansi bee s4 anshu`s4 mon1 a bee` ch1 bumo to ashi bumobe kushu`to. Ashi ministiri, adipatimenti n1 agensi (MDAs) n1 Gana be efuli be beshumpo kuta ta a la`1 efuliebi kik1 be kijibimansh1rbi be kaba so. Ministiri of finansi bee` ch1 MDAs na to n1 be naa` l4`1 n keni efuliebi be kijibimansh1rbi na to n1 a b1 mbra be ekpa so.

7. Kawol ju`kparso na n1 minista of finansa bee` ta n sa palim1nti n1 bu kenito n nyishi keshilbi fan1 be shuli

8. Sa`1 na so n1 ministiri of finansi bee sa MBAs amansh1rbi fan1 kanan1 efuliebi be kijibimansh1rbi naase ekpa so.

9. AYA MOSO N! 2018 BE KEJIBIMANSH!RBI YILSO (AMANSH!RBISHE~KPRA BE ATEMAS$) GDP kik1 be nda` bee` fo 6.8% (Kalfato be ashe n de`i bibi asa);

GDP- nku ma` tiso be nda` 5.4% ( kalfa to ana n de`i bibi ashe);

Kaf1 be lalaluwe be as4 be yawu be kedii (inflation) bee` baa la 8.9%

(Kalfato be kudukako n de`i bibi any4);

As4 be yawu be kedii kaf1 na to kik1 ( average inflation) bee` baa la 9.8%

(kalfato be kuduan`y4 n de`i bibi ana);

Kemansh1rbiji be keji m ba`so bee` fo GDP be 4.5 (kalfato be ashe n de`i bibi anu);

KEJIBIMSNSH!RBI BE KECHAMB$

kaw4r4 n1 ketansa

Kes4 n w4t4

KESUSU

Kenite nkeni,

kesusu n1 kemigeto

Page 8: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

8

Ji`ka Jewulebi (Primary surplus) bee` baa la GDP be 1.6% (Kalfato be sh1` n de`i bibi ana);

Efuli p4t1 so be as4 yiliso (Gross Foreign Assets) e ti` n yili n sa as4 n1 ashu` n1 efuli bee kaala be afol asa be k4n4.

Amansh1rbi be kenya ekpaana. 10. N1 anye nya ekpa n nya amansh1rbi ashi 2018 be efuliebi be

kijibimansh1rbi to g4minanti bee` b1 ekpa ere so; Ch1rga lampo be kus4 be ekpa. Bee` kenito kanan1 anyee` w4r4 n1 anyebe lampo be adabi e ch1rga. Bee` kilgi kanan1 anyee` chito n1 lampo e baa nite n1n1. N tii lampo be ke ka be sa`1 so N keni kapit1 be a lampo be keka so n1n1; n1 N keni kanan1 Gana be shua be t4n4 du.

Kemansh1rbiji be ketit1 ekpaana. 11. N1 efuliebi be kejimansh1rbi e saa` ma` jaj1: ekpa ana ere e daga

kib1so. G4minanti be bushumpo be ke ka daga ke kenito;

A DCE, CEOs be kak4ka n1 benimu n1 baakeni abani be ashu`so be amansh1rbi daga ke keninito;

N1 g4minanti be bushumpo be nwol daga ke kenito;

N1 abani be kushu` be as4wurbi be amansh1rbi be kajaj1 e ku`;

N1 abani be ashu`s4 n1 akulo` be ke baa w4r4 jijaga e duw4so. G4minanti be beshumpo be ke y4 efuli p4t1so a jaja amansh1rbi e yige.

Amansh1rbi chaliso n1 kak1: kanan1 g4manti bee nya mobe amansh1rbi 12. Ekpa ntu` any4 n1 g4minanti bee bul4so a nya mobe amansh1rbi. Amo ela:

efuli gbagbato be amansh1rbi n1 kak1. Efuli gbagba be amansh1rbi ela amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu` kumobe kushu` n1n1, ke bee shi e kama be lampo be ke ka mana` to, baasa gbagba be ashu` n1 baa shu` be lampo be ke ka n1 bechinashapoana ka w4 efulina so be amansh1rbi n1 baa ka.

13. Amansh1rbi chaaliso n1 kak1 ta n ya fo September, 2017 fo GH¢28,429.20

milliy4n n1 ke la kalifato 14.1 p1s1nti GDP. Amo n1 be pumpu` to n1n1 n w4t4 kowuchu n1 kuw4 kaseto ere to na.

Page 9: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

9

Kowuchu 1: Lampo n1 kak1 ashi 2017 to.

Amansh1rbi chaliso be ntu`

2017

Ajibimansh1rbi kpra

Ajibimansh1rbi kel4`1 n keni

Amansh1rbi chaaliso (Jan-Sep)

Lampo n1 kak1 be k4n4 44,961.63 43,096.66 28,429.20

Efuli gbagba be amansh1rbi 43,430.11 41,565.14 27,481.10

Lampo be kechito 34,382.05 33,017.08 22,135.60

Efuliso be kechito 296.33 296.33 296.20

Amansh1rbi n1 a ma` ko lampo amo so 6,670.04 6,170.04 3,832.70

Amansh1rbi p4t1 2,081.69 2,081.69 1,216.60

Kak1 1,531.52 1,531.52 948.10

14. 2018 be lampo n1 kak1 be k4n4 GH¢51,039.10 milliy4n n1 ke la kalifa to be

21.1 p1s1nti be GDP. Ade ere la efuli gbagba be amansh1rbi chaaliso na n1 a la GH¢50,452.40 milliy4n n1 kak1 maal1 la GH¢586.80 milliy4n. Ade ere be kepumpunto ew4 kikeniso 2 to nna.

Kekeniso 1: 2018 be efuli gbagba be amansh1rbi

Lampo Amansh1rbi

Chalaso, 39,881.60

Kachena lela be toto, 419.10

Amansh1rbi chalaso n1 lampo ma` da`1so , 8,047.20

Amansh1rbi Chalaso p4t1,

2,104.50

Page 10: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

10

AMANSH!RBIJISO: KANAN! G$MINANTI JI KUMOBE AMANSH!RBI

15. Kide bee `ini kanan1 g4minanti bee` ji mobe amansh1rbi kaf1 ere; ashi kumobe ashe` naseso n1 ashe` w4r4so s4.

16. N shi September 2017 to g4minanti be amansh1rbiso n1 mobe ak4 mon1 be ka la GH¢37,705.00 milliy4n nna, n1 ku yile kalifa to 18.7 p1s1nti ashi GDP to, n ta n la`1 kejibimansh1rbi GH¢41,036.20 milliy4n to. 2018 to GH¢62,010.30 milliy4n n1 ku yil alifato be 25.7 p1s1nti ashi GDP to n1 g4minanti daa` w4r4 fan1 kumobe kimansh1rbijiso kaf1 na to.

17. N1 anye keni to anyebe amansh1rbi chaaliso n1 kak1 mansh1rbi w4 GH¢51,039.10 milliy4n maa` fo n1 be ka GH¢62,010.30 milliy4n be amansh1rbiso mon1 be daa` f1 ku taa n w4r4 Gana be ashe`. Nkpal lo`so G4minanti bee` pa` GH¢10,971.10 milliy4n n da`iso n1 a fo amansh1rbi chaaliso na ka daa ma` fo na. kekeniso 3 ere pumpunto a `ini ekpaana bu ka chig1 amansh1rbijiso ana 2018 to.

Kekeniso 2: Amansh1rbijiso be as4 n1 amobe nchigeto ashi 2018 to.

18. N1 fo keni esoso kekeniso na to fee` peshe fan1 g4minanti be amansh1rbijiso damta bee y4 beshumpo be kak4ka to n1 nchu n1 baa w4ta g4minanti be mpa` to.

Beshumpo kak4ka, 19,595.10

As4 n1 ashu` be ak4, 3,532.50

Mpa` be nchu n1 bu wut4 be

keka, 14,909.80 As4bsidi, 172.00

Gomintanti be mbawurbi,

12,046.00

Kachina lela be tun4, 257.50

Amansh1rbijiso p4t1, 2,104.50

VAT be kekaso, 1,638.10

Amansh1rbijiso gb1gb1so, 6,896.30

Ashu` gb1gb1so be

amansh1rbijiso , 858.50

Page 11: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

11

Nku be Amansh1rbi n1 Amansh1rbijiso be nchigeto. 19. 2017 be kaf1 ere to nku be abaral 5,795,014 n1 bu lara ashi nku be

ekurkpa. Ade fo US$339.32 milliy4n n1 a la GH¢1,451.39 milliy4n.

20. Ashi anyebe nku be amansh1rbi to G4minanti nya US$362.58 milliy4n n1 kula GH¢1,552.13 milliy4n. Ade to US$127.09 miliiy4n n1 kula GH¢546.31

milliy4n n1 bu daa` n ta nch1 2017 be kajibimansh1rbi na to. Annual Budget Funding Amount, (ABFA).

21. 2018 be kef1to be amansh1rbi mon1 g4minanti bee tama kenya ashi nku be kefa to la US$669.41 milliy4n. A lo` be amansh1rbi to US$235.10 milliy4n lo` be amansh1rbi bee` ya ch1 2018 be kejibimansh1rbi na to (ABFA).

Mbamba Be As4w4r4so ashi 2018 to. 22. 2017 to g4minanti w4r4 ashu` damta n1 a bee shinn1 Gana be kebaaw4ta e

yil kumobe ayaso, n1 ashu` champo e baa w4ta fan1 kanan1 ke `ini mbamba be as4w4r4so (SDG) be aburwa to (8). Amobe as4 gb1gb1so n1 be pumpunto kaseto na.

Ed1 23. N1 g4minanti e ti` n sa n1 ed1 be yawu e baa la p4t4p4t4, n ka maa tu`

jigajiga, n kaa yiliso a y4 ashi naniere be ashe` katiso to, fan1 kan1 e `ini ashi SDG (7) ere n1 g4minanti w4r4 ashi 2017 to. Tiiso as4 mon1 a bee sa ed1 efuli ere so n1 a bra 445mw, n shi` `in ed1

4,132mw ashi 2017 to;

Mfa 52,191 be a sola be a fitila (mon1 a ba chaagi fon)

n sa bebulpo n1 amobe yawu la kalfato adushunu be ku duw4s4 70 p1s1nti. N luwe grid be ed1 fimbi anu (5) ashi Ada East District (Pediatorkope), Krachi East (Kudorkope), Krachi West

(Aglakope), n1 Sene East

District (Atigagome n1 Wayokope);

Nchige 17,000 be asilinda, sitofu n1 amobe mba n sa ndebito be LPG be ashe` manso be as4nases4 (RLPGPP);

N yira ede n ya sa 289 be ndebi;

Page 12: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

12

N yira ed1 nde ko be mbamba nkpal n1 ku le` nko chito anyebe alemfia be ekpa ana be mbo` n na` bra kagbenewushi. Nde na be a ko ela: Ada East District (Pediatorkope), Krachi East (Kudorkope), Krachi West

(Aglakope), n1 Sene East District (Atigagome n1 Wayokope);

o Kpando-Kadjebi 161kV ede be kushu` luwe.

o Aboadze-Prestea 330kV na luwe n fo 70%

o Prestea-Kumasi 330kV 70% na luwe n fo 70%

o Kumasi-Bolgatanga 330kV na luwe n fo 50%

24. Nkpal ed1 be kasha ka bee da`1so ga so ashi 2018 be kaf1 to g4minanti bee`:

Tiiso ed1 be ke da`1so n taa n y4 484MW (g1nirata, 340MW; Akosombo be ed1 pesil; 144MW);

Nch1 Kumasi-Bolgatanga be ed1 be kushu` so 330kV n ka` luwe Aboadze-Prestea Kumasi be 330kV;

N sa ndebi 1,796 Akosombo be ed1 n ka` fara ku l4`1 mini-grid asa ashi Ada East be District to be mini-grid na be kushu`;

N sa 69,250 150W LED be aburibi be ed1, n ka` chig1 300,000 be taima suwicha n1 ke duw4so baasa mon1 be k4 a firiji gbo` be ed1 so;

Ta n1 ya fo 2018 be afolshe to baa` faara gaasi be kushu` ashi Gye Nyame be paki to.

N chige milliy4n kuduany4 (12, milliy4n) be a LED be afitina n1 ke ti` duw4so ad1 be kejaj1 so ashi ashe` naase so..

Buwi T1kinikali n1 vokeshinali be kabii n1 ke`ini (TVET) be kushu` n1 ke ti` chito n1 anye e nya baasa mon1 be nyi en4to be kushu` ashi anyebe nku n1 gaasi be kapl1ya.

Duw4so ajibimansh1rbi be ekpa ashi anyebe ed1 n1 nchu be kakpa nkpal epe`i be ed1 na so (MDAs).

T4 n jige 50,000 be epe`i be ed1 n sa bebulpo.

Chige 12 milliy4n LED be ed1 be fitila n1 ku duw4 ed1 be kejaj1 so.

25. 2018 to g4minanti bee tamaa nna fan1 e bee` ta GH¢914.40 milliy4n n shu` ashu` ashi kaba ere to.

Enite

26. Nkpal g4minanti ka bee w4r4 ania n1 anye e baa nite y1layala a shi efuli ere so. G4minanti w4r4 ade ere: ashi 2017 to;

Page 13: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

13

N sa n1 baa ta a k4mpiuta a sib1 as4 a naase ashi hab4 to n1 ku duw4so sa`1 be kejaj1 n naa` sa n1 lampo be s4 mana` tiiso.

N naa` salegato T1ma n1 Takuradi be a Hab4 to n1 a ti` sa n1 a pantuu gbo` e baa ti` a luri amo to n saa kilgi mana`.

L4`1 alopilen be e yilekpa ashi kotoka intanashinal 11p4ti (KIA) n1 ke ti` kata 5 milliy4n be benitepo kaf1 to.

Luwe kalfato be adeburwa n1 ashunu 87 p1s1nt be alopilen be e yilekpa ashi Ho;

Luwe wa be alopilen be ke gbelgekpa, n l4`1 ndo` be ala` wurbi n1n1 n1 kechito n1 a alopilen e baa gbelge ndo` ada`1so.

Luwe 10.1km be keteke be aburbi any4 n1 4.5km be keteke be ekpa ko`wule n yil Sekondi n ta n y4 Takuradi a bul4 kojokrom be kade to n1 ke duw4s4 a keteke be a pasinja be kadigalso..

Faara 85km be keteke be keburibi ashi Tema p4t a y4 Volita be l4r na be kaba a y4 Akosombo be 11p4ti to.

27. Ashi 2018 be kaf1 to g4minanti bee`:

Chiso n l4`1 keteke be aburibi be kul4`1 ashi (Kojokrom-Kumasi) n1 kuk4 e chirga to n y4 Dunkwa-Awaso-Nyinahin) n1 e kra` chiso T1ma – Akosombo be keteke be aburibi na.

Luw1 KIA be alopilen be eyilkpa sa sepo n1 Ho be alopilen be eyilkpa, Faara alopilen be eyilkpa p4p4r n da`1so a dra na so n1 mbo` wuribi

p4p4r ashi Kumasi be alopilen be paki. Fara kushu` ashi Tamale be alopilen paki be kaba ny4sepo m p4r kabo`

n1 ke baa fo 5000m2 be maka be kabo`, agbembi l1la, kuson1 ke bee `ini alopilen be ke nite to, faya s1visi be bushumpo be kakpa n1 as4 wurbi mon1 a da`1so.

Nchu n1 Farfarbi 28. Nkpal e ka bee sha nchu n1 farfarbi e y4 anishito n kaa sha e kama

ka nya nchu l1la so, ashi SDG (6), G4minanti w4r4 ade ere ashi 2017 be kaf1 to:

Page 14: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

14

Yara asoja mon1 baa tere

(Operation Vanguard) n1 e ku` galamse be kushu` n1 kumo lo` yig1 n1 nchu na naa wal1 ashi mmigeto to.

Buwi Wa be p4mpi be nchu kushu` mon1 bu luwe n1 Cape Coast be nchu be ke sa, Essakyir be nchu be nchu be kushu` - Addendum 1, Akim Oda, Akwatia be nchu be kushu`.

Rural Water n1 sanitashin be kaba 1 n1 2 be nchu be keyilto (A District 5 be nchu be kesa be ashu`) luwe n ta n da`1so Akrokeri be nchu be kushu` ashi Ashanti Region: n1

N muu amunigbo` ashe (6) ashi Accra be kade to.

29. 2018 to g4minanti bee` w4r4 ashu` ere:

kaba ny4sepo (2) be kushu` ashi adewuribi be nchu be ke sa be kushu` n1 50 ndewuri be nchu l1la be kushu` n1 a b44hoo 300.

Shu` kpong be nchu be kabany4sepo (2) be nchu be ke salega ashi Aqua Africa, Yendi, Damongo, Tamale, Sunyani, Sekondi-Takoradi, Essiama n1 Navrongo be nchu be kushu`: n1

Nkur alanto be ateefi 200,000 n1 20,000 be ashu` be ekpa be ateefi „Toilet for All‟ be anaseso n1 ke duw4so kej4`1 mpl1kama jajaga.

30. 2018 to g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢183.63 milliy4n n shu` le be ashu` kaba ere to.

Page 15: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

15

Sukuru be kabala

31. Nkpal G4minanti ka bee sha n1 ekama e nya sukuru be kebala l1la so n1 Ganaebi kik1 e ch1 Efuli ere be nkilgi to so G4minanti bee`:

Sa amansh1rbi n ka ak4 mon1 be ji ashi kapitoshin granti na to n naa` da`1so granti na n y4 ntu` ny4 so ashi GH¢4.50

n y4 GH¢9.00;

Ka 2017 be BECE rejistreshin fiis be 70 p1s1nti n1 ke kuuso amansh1rbi na ashi bumobe BECE be rejistreshin to ashi g4minanti n1 a sukuru p4t1 to ashi JHS;

K4mplim1ntiri Besik Edikeshin (CBE) na sa n1 182,652 bemon1 be maa y4 sukuru ashi mf1 ana na to (2013/14-2016/17). CBE na `ini mbii be k4n4 mon1 be w4 sukuru be k4n4 fan1 67 p1s1nti bumo to be 92 p1s1nti e y4 sukuru be ka bii gbagba to;

Faara kushu` ashi ebuana be ke la`1 n l4`1 n1 amobe kep4r aw4 asukuru dra 76 n1 a kindagaati be a sukuru 80 ashi a sukuru wuribi to.

Faara, firii SHS be kushu` ashi September be kufol ere to n s4 n ka GES be amansh1rbi mon1 mbii na daa` ka na n1 bumobe k4n4 la 353,053 a sukuru mon1 be faara kaf1 ere, n naa` ka amansh1rbi n sa bumon1 be w4 sukuru to be ajibiso ashi Senia Hai Sukuru;

Page 16: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

16

Sa SHS bemon1 bu y4 kaf1ju`kparso kaf1 ere nwolkransokik1, nwol kra`so n1 k44 litiricha be awol kra`so kaf1 ere.

Ashi s1kondere Edikeshin impurufm1nti progiram (SEIP), be p4r a senia Hai Sukuru p4p4r 23 n1 ku la kalfato n1 be luwe 86 p1s1nti n1 46 to 50

n1 bu l4`1 amo n1n1 n luw1 n ta amo n sa, sik4lashipu mon1 bumobe k4n4 la 10,027 be n sukurubia e nya kumo; n1

Bu bita m bra a tiicha tireniisi be alawansi n1 a fo 49,000 be tiicha tireniisi ashi g4minanti be kolegis be Edikashin to be 41 kaf1 ere be 2017/18 be kaf1 ere to.

32. 2018 ere to g4minanti bee`:

Salega kapiteshin granti na be ke ka n1 ko fo a sukuru na kik1 nda`1so betanipo n1 bubulpo be a sukuru na kik1 n1 nwol kra`s4 n1 be`ipo be nwol chitipo.

Salega k4mpilim1tiri Basik Edikeshin be kushu` na n1 ku fo a districts

14 n da`1so n1 baasa 40,000 ka ma y4 sukuru e ji kumo t4n4. N1 kula kanan1 GES ka bee blase n1 ku s4 a lo` be kushu` mon1 bee faara 2018

to na. GES bee` daara CBE a district 20 to. Sa g4minanti be p4bilik be Besik be a sukuru nwol sib1so be 25.2

milliy4n;

Keniso n1 be la`1 n l4`1 asukuru 50 be asukuru dra n ka` p4r a KG 200

n da`1so. Kraa da`1so firii SHS a sa n sukurubia na n na` p4r mbo` n1 a ti` s4

mbia damta mon1 baa` na` ta na kik1. 52,000 be a tiicha treniisi bee` nya alawansi 2017/18 be kaf1 ere; n1 N na` s4 BECE be rejistreshin fii na kik1 n ka n1 bumon1 maa y4

g4minanti be a sukuru na.

33. 2018 to g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢9,258.84 milliy4n n shu` lo` be kush` kaba ere to.

Alemfia 34. Nkpal n1 efuli na to be baasa kik1 e baa k4 alemfia n shi` barga al4wurbi

so, ashi SDG (3) n1 ku ti` n sa “nko n ye`geto anyebe kebaw4ta ashi farfarbito n yil bunimu m ba mbif4lbi” G4minanti w4r4 ale be kushu` ere 2017 to:

Ka GHS0.6bn n sa Nashinal H1lf ins4ransi be kushu` to (NHIS). N1 kumo lo` sa n1 anyebe a asibiti be ashu` bee y4 n1n1.

Ashi anyebe alemfia be egbel ana be ka p4r be kakpa, ade n1 g4minanti ti` w4r4.

Page 17: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

17

o P4r kakpa n1 baa` baa bii n11si wurbi ashi sampa. Asankragua, Pantang n1 Korle-Bu ashiriti be ekenikpa n1 kakpan1 baa ba`1 al4 nembi be kabo`.

o Asibiti ana be ako ka gbr1 n1 be luwe amo: amo ela: kumawu kalfa to adeshe luwe 60%, Fomena 72%, Abetifi 35%, Takuradi European be asibiti kalfa to edenu luwe 50%, n1 bumobe beshumpo be edikpa bee ka kalfa to adeburwan1 akpanu luwe 89% be shumpo be kushu` be kaba ny4sepo ashi Tamale be Tiichi` be asibiti na be faara n fo kalfa to adenu n1 anu 55% luwe.

o Baa p4r asibiti kudu 10 a sa ndewurbi damta n1 baa tere amo p4likilinikina na gba be kushu` faara ashi, Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsi Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Famramankrong n1 Potsin; amo kik1 ashi S1ntiral Rigin (Mfanti to). Kakpa n1 kushu` na fo na fo kalfa to adeshe n1 asa 63%

n1. o Ku naa` p4r a p4likiniki anu ashi, Oduman, Sege, Bortianor,

Ashaiman n1 Adenta, Ashi Greeta Accra Rigin. Kakpa n1 bu shu` n fo f4 kalfa to adeny4 n1 a nu 25%.

bra an11si be tirenii be alawansi na n1 ku fo 54,840 be tireniisi ashi 77

be alemfia be tireni` be asukuru na ka w4 Gana to na kik1.

gbelge kayurtushi be kul4 n1 baa tere maleriya na ashi 0.36 p1s1nti m ba 0.22 p1s1nti, n tiiso adampo wura ana ashi 9,658 n y4 10,101, n1 bu baa y4 asibiti n naa` duw4so adampo wura ana be luwu ashi 100,000 be kakurwe be luwu to 167.5 m ba 149.7.

Sa an11si mon1 baa keni bebompo so na e gbelge m ba anyebe a asibiti wurbi na kik1, mobe kus4f1s4 e la n1 lo` bee sa n1 bebompo ma naa` tir to ashi anyebe nashinal be bubompo be a asibiti ana to.

Taa alemfia be bushumpo n1 be fo 15,667, n1 a n1si e fo 11,573 a d4gita maal1 e fo 247, 1,883 maal1 bee` baa la beshumpo mon1 bee` baa ch1 bumo to, 938 allid be alemfia be bushumpo n1 a d4gita 14 mon1 baa` baa keni al4 nembi to n1 kaba`1 n1 baa tere bumo fisikishiens asistansi kumo lo` bee` shin1 a asibiti wurbi mon1 baa tere CHPS zoon na e baa shu` n1n1 n taa a damta n da`1so; n1. Naas4 tabako be mira regulashin, 2016 (L.I 2247) n1 n naa` salegeto bumon1 bee l4`1 adur na n1 baa tere

Page 18: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

18

bumo famasioticalsi na n1 ku fo anyebe baasa lembir mon1 bee l4`1 adur na be ako.

35. 2018 to G4minanti bee`: kraa kenito anyebe adur na be

ke sa ashe` to n naa` salegeto n yil n1n1 n ka` kenito kanan1 e bee` w4r4 mfuti anye ap4mpi n1 antir1tiroviral be kudur;

Keni to n migeto kanan1 e bee` w4r4 n nya a granti nko amansh1rbi n lara bumobe ashu` be mbamba na be ako ashi ministiri na to.

Taa n chuw4s4 alemfia be kakpa be ala` mon1 baa p4r kama; n1

P4r a p4likiniki kudu (10) mon1 amobe kushu` f4 kalfa to adeshe n1 asa

63 p1s1nti ashi Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong n1 Potsin.

36. 2018 to g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢4,422.25 milliy4n n shu` lo` be kashu` kaba ere to.

Ad4shu`

37. Salegeto ajibi be kakpa be ke keni to n1n1 n1 ku le` n ma` agrik4licha so n1 ku yil to n1n1 kanan1 ku `ini SDG ny4sepo na to (2) a lo` bee` sa n1 ashu` e chaase, f4`f4` n sa mbia f4lbi mon1 be w4 2017 be G4minanti ere to:

faara kus4 mon1 baa tere, „Planting for Food and Jobs be kushu`‟ bed4po 201,000 e sib1 bumobe a tere ashi efuli na so,ama bu ta 2,160 n1 bu yuniv1siti be graduates n1 1,070 mon1 be la mbranti1bia f4lbi. Bu da` sa a f1tiliza mon1 amobe yawu duw4so n1 amobe k4n4 la 121,000mt n1 4,454.98mt mon1 maal1 ashi aboyu,amalo, atuge, soyabeens n1 epofanta` be a duuso n1 bu daa` da`1so n sa bed4po nna.

Page 19: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

19

chige a trata 220 n1 amobe ashu`s4 amoto 141 bee far aboyu na n1 77

maal1 bee biri ad4jibi damta, a sa bed4po n1 bumon1 ta amo ashu` na.

keni n ku` asushombi mon1 a bee ji aboyu be a fanta` na n1 baa tere amo fall Army Worm (FAW) be ke p4rwe to n la`1 n s4 123,232ha be nd4 sawule.

chito bed4po adeshunu 70 mon1 baa keni as4b4aya s4 be n sa bumo amo 350 ashi Eastern n1 Central region, n naa` sa as4b4aya wurbi na adur 430,000 n1 anaa maal1 335,000 n1 a ku` afirfirbi mon1 a bee kaa t4r4 amo n1 baa tere amo pest de petite Ruminants (PPR) n1 amobe al4wurbi Contagious Bovine Pleuro Pneumonia (CBPP) n1n1;

nya a dampu gbo`bi n1 a wurbi 192 ashi a distriki 64 to n1 purwe amo to ashi bumobe „One-Village-One

Dam‟ na to kumo be ke faara bee ba shi Northern na ashi Gana to.

n yilso kookoo be yawu n1 ku baa w4 GH¢7,600 per tonni, n1 kumo lo` e duw4so kanan1 kookoo be yawu ka ti baa gbelge ashi intenashinal be ayawu na n1 ku chito n le` anyebe a kookoo be bud4po to.

mbo`to n lara kookoo be keji efuli ashi bumon1 be w4 Gana to n1 bumon1 be shi efuli p4t1 to, n na` yige n1 kookoo be ke da be ashe` a ch1rga n1 kumo lo` bee` bra kushu` n ma` so ekpa ana baa` buliso m bra kushu` ashi anyebe ashu` kpaana to, n1

bita n ch1rga a kookoo be al4 n1 ku la kookoo disease and pest control programme (CODAPEC) n1 ku ch1to n1 akookoo e s4r ga n1 kookoo be bud4po e nya amansh1rbi.

38. 2018 to G4minanti tama e bee` w4r4 ashu` ere: sib1 bud4po 500,000 n naa` ta agric be bushumpo 2,700 n1 be chito

Planting for Food and Jobs be kushu` na to;

bra af1tiliza n1 amobe k4n4 e baa la 413,323mt as4 duuso mal1 24,898mt

n1 ashu`s4 mon1 baa ta a du amo n ba sa bud4po.

Page 20: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

20

kur adampo wurbi, agbo`ibi 50 n ka` luwe Tamne, Kornorkle n1 Uasi irigashin sikim be kaba ko`wule na.

l4`1 ap4mpi gbo` mon1 bee sa anye nchu na 30 n1 a b44hool mal1 100 n na` kenito migeto Northern Gana to be nchu be ashe` to n1n1;

bra nkoshi n1 as4b4aya be ap4mpi n1 kula 26 milliy4n (ND1-2, La Sota etc.) ;

chit4 as4b4ya be bud4po 2,000 to ashi agbamfu kudu na kik1 to. N1 mboe n1 mbulpo mal1 70,000

n na` l4`1 ebuana n1 be baa yil ad4jibi amo to 140 n ka` p4r ap4p4r 18 n w4t4 amo aduuso be al4`1so as4n1 baa taa a w4l amo a to amobe egbe be as4 kik1.

n naase abuuso be adur damta n1 anyea ti` taa amo a keni ad4jibi n1 as4 keniso ya kaa jaj1 amo, n yil so n kulti n keni amoso n1n1.

sa bud4po be ekrachi n1 be chito a `ini ka d44 be ekpa l1la ashi a k4rt4 be kebla be kabo` n1 ku shi 58,880mt n ba`so n y4 73,220mt n1

bra a p4mpi n1 bu k4 a p4mpi nchu a wurwe kookoo be ad4so n1 a bee ta epe`i be ed1 ashu` ashi 2017/18 be kud4 be sa`1 to.

39. 2018 to ku la g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢598.62

milliy4n nna n shu` ashu` ere ashi kaba ere to.

40. Kayawuji n1 En4t4shu`. nkpal e ka bee sha ke le` kayawuji n1 En4t4shu` to n1 ku le` ashu` be

kenya n1 amansh1rbi be kabaw4t4 n ta n da`1so SDGs aburwa(8) n1 akpan4(9) G4minanti bee` w4r4 ashu` ere,

bii apir1ntisi ana 660 n naa` la`1 900 be agro n1 nonagro be ashu`s4 amo to 820 n1 bu taa ashu` anyebe amuni n1 ntaaman to be ashu`, n1.

nyisi en4 n s4 kasawule be ekar la 105 n1 be p4r silimiti be kabo` n1 ku chito n1 be p4r nwu.

41. 2018, ere to G4minanti bee`. bii bemon1 baa shu` en4t4shu` n ta n da`1so a l4`1 agro-processing be

ashu`s4 n1;

Page 21: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

21

tiiso ashe` p4p4r mon1 a bee` ti` n sa n1 Gana be en4t4shu` be ekpa n1 baasa gbagba be ashu` be ekpa e p4rwe to n sa af1so kanan1 adese kaseto ere. o sa en4t4shu`kpa 100 n1 amo kik1 e baa shu` ashi a distiriki 100 to

Gana kik1 to. o n chito manso en4t4shu`kpa wuribi mon1 ka daa sha ke mur na

adeburwu 80.

o bra en4t4shu`kpa be paki ashi Ashanti, Western n1 Northern be agbamfo to; n1

o manso nku be en4t4 be eshu`kpa ashi Western Rigin.

42. 2018 to ku la G4minanti be tama fan1 e bee` ta GH¢418.54 milliy4n nna n shu` ashu` ere ashi kaba ere to.

Kasawule n1 kumobe kapit1 43. Nkpal e ka bee sha n1 kasawule n1 kumobe kapit1 n1 anyebe

kechalamansh1rbi be a she` e p4rwe ashi SDG 15, to ashi 2017 G4minanti w4r4 ade ere 2017 ere to.

bu sa ab1 duuso 450,000 amo to n1 bu ta 440,250 n chige n1 bu ta n ya f1 7,337.50 be kasawuleso n1 ku sa bee` w4r4 7,500 be kushu` n1 duw4s4 ndibi be ke kuya n1 kushu` be kefin ashi Gana to.

bu s4 kasawule bee` w4r4 450ha n da`1so kakpan1 baa yuri aji shua, bumon1 baa yuri a d4 kup4sawule na kik1 n shi` sa n1 bu duu ndibi ashi Forest n1 Wildlife Development n1 Management Programme;

6,300ha be kasawuleso n1 be duu ndibi n na` l4`1 amon1 ayil 2,458.75ha

be kasawule so.

44. 2018 to g4minanti buwito ashu` mon1 e fin n nase ashi 4litenetif laivilihuud puroj1k ashi nkpan1 baa ji ashua na n kaa` tiiso 7,500 n da`1so n y4 10,000 n1 e naa` sa 30,000ha be ndibi be ke f1 Gana kik1, ke bee` sa n1 anye e nya ashu` 15,000 n sa mbif4lbi n1 ku sa n1 anye e baa ti` a nya ad4jibi.

45. 2018 to G4minanti bee tama fan1 e bee` ta GH¢347.34 milliy4n n shi` shu` le be ashu` kaba ere to.

Page 22: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

22

Ashu` n1 nwu

46. N1 anye e p4r a k4`kreti be a g4ta n1 nchu e baa bul4 amoto n1n1, anyebe ateku be ashu`, n1 ala` l1la be ashe` mon1 a lurito ashi SDGs, to na. G4minanti w4r4 ade ere.

Aboadze n1 nkontompo be ashu` mon1 aw4 ateku be kaba so na luwe, ama Adjoa Blekuma, New Takuradi/Elmina n1 Dansuma be kushu` kaba II sepona be ke shu` na ka gbr1 n1 ku luwe;

kraa p4r a k4`kreti be a g4ta n1 ku chito n ku` al4r be j1rbi n1 nchu shileso mon1 a sa n1 anyee nya al4r be j1rbi be mbo` ashi Akora be l4r be ak4`kreti be ak4ta be kushu` ashi Aguna Swedru, Sakaman, Ejwa, Tepa n1 Goaso.

bu ta ala` 216 mon1 a w4 kpone na n sa Gana be a polosi fan1 be l4`1, n na` ta ala` mon1 aw4 Borteyman-Greater Accra n1 Asokore-Mampong,

Kumasi na n sa SSNIT fan1 bu l4`1 amo n luwe n1;

47. 2018 ere to G4minanti bee`. faara teeku be egbel be ke p4r be kushu` ashi Axim, Cape Coast,

Ningo-Prampram, Shama n1 Mensa Guinea Accra to;

P4r ak4`kreti be ag4ta n da`1so n1 ke le` nchuana ashi Abuakwa South, Tano North, Subin, Effiduase in Sekyere East District, Okaikoi Central, Asutifi, Hwidiem, Tafo, Tamale, Ofoase-Korkorben, Odorkor, Bodi, Boanim, Dwinase, Asankragua, Nkrankwanta n1 ako; n1

faara mp4r ala` 10,000 ashi agbamfo kudu na kik1 to.

48. 2018 to ku la g4minanti bee tama nna fan1 e bee` ta GH¢91.48 milliy4n nna ashu` ashu` ere ashi kaba ere to. Aburbi n1 Agbembi

49. N1 g4minanti e ti` l4`1 anyebe aburbi n p4r amo n1n1 ashi kanan1 aw4 ka ba ere to ashi SDG akpan4 (9), to ere G4minanti w4r4 ashu` ere 2017 to:

kiligi n l4`1 10,250km be kegbembi, 10,679km be aburbi n1 7,000km

maal1 ashi ndegbo` to be agbembi. l4`1 mbo` be ke l4`1, kap4r, n1 agbu`gbu` ana kik1 be kap4r fo mbo` ko

ashi amobe kushu` to, kanan1 a `ini kaseto ere.

Page 23: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

23

Kawuchu 2: Agbu`gbu` be nyu` n1 Aburbi be ashu`

Ashu` 2016 2017

Nsawam - Apedwa agbembi, Kwafokrom – Apedwa

77% 87%

Tarkwa Bogoso-Ayamfuri 96% 100%

Agona Junction – Elubo 98% 100%

Ayamfuri – Asawinso 92% 97%

Wa – Han 58% 74%

Kansaworodo esoso be agbembi 3 0% 30%

Kasoa Intachenji n1 kumo ashu` k4 58% 100%

Ho be agbe any4 be ke l4`1 0% 21%

L4`1 Ho be esoso be agbembi ny4 na 9% 67%

Bolgatanga-Bawku-Polmakom 0% 13%

Nkwanta-Oti Damanko (Km0 -50) 35% 39%

Nkwanta-Oti Damanko (Km50-62.3) 13% 35%

Berekum-Seikwa 81% 88%

2018 to ashu` ere bee` w4r4 ashi mbo` ere:

Kel4`1 11,900km, 22,500km n1 6,500km be agbembi n1 aburbi sa`kama.; L4`1 56km be kegbembi, 30km be agbembi mon1 a w4 ndegbo` to na n1

gbu`gbu` mon1 a w4 Volta River ashi Volivo to na. Agbembi mon1 a da`1so ela. Nsawam – Apedwa. (Kwafokrom–Apedwa), Tamale–Yendi, Bolgatanga–Bawku–Polmakom, Nkwanta-Oti Damanko, Oti Damanko-

Nakpanduri, Berekum–Seikwa, Enchi-Dadieso, n1 Ho be agbembi any4 mon1 baa` l4 mb1 abar so na, n1 Pokuase be intachenji na n1 kumasi agbembi n1 bumo a k4`kireti be a g4ta n1 nchu e baa ti` shile amo to n1n1.

50. 2018 to kula g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢532.69 milliy4n nna n shu` ashu` ere ashi kaba ere to.

Ashu` 51. Nkpal G4minanti ka bee sha n1 e l4`1 kushu` n sa mbif4lbi n1 ekama so

ashi SDGs ko`wule (1) n1 aburwa (8), to so.G4minanti w4r4 ade ere:

mbif4lbi be k4n4ko`wule n1 baa tere Youth Employment Agency (YEA) bee` bra 107,115 be ashu` n1 62,115 be buk4 nya ashu` ashi katu` ko n1 45,000

Page 24: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

24

maal1 nya ashu` ashi farfarbi be katu` to, ade ere kik1 n1 be w4r4 ashi MMDAs to;

Kenito n1n1 n w4t4 16,238 be baasa mon1 baa sha kushu` n1 be sib1 bumob1 atere ashi g4minanti be ashu`kpa (PECs) n1 baasa gbagba be ashu` kpa (PEAs) kalfa adekpan4 90 p1s1nti n1 be ta ashi PEAs efuli p4t1 be ashu` po1 to n1 be ba tii a lo` be ekpa na, a yige baasa be ke taa ashu` to, n1

7,639 be mbif4lbi bee` nya kabii ta n la`1 en4t4 be shu`wurbi be kabaso n1 35,051 bee` baa w4 en4t4 be as4 l4`1so be kaba, 1,057 bee` baa w4 kal4 be kaba, 2,007 e baa w4 en4t4 be kabii be kaba n1 170 e baa w4 bumon1 be la bemo kik1 be bunimu be kaba.

52. 2018 to g4minanti bee` w4r4 ashu` ere:

da`1so YEA na so ashi 62,115 n da`1 so n fo 120,000;

m bii 8,000 be en4t4 be beshumpo n1 baasa 1,400 ashi manegim1nti n1 productiviti be kushu` to, n naa` sa benimu n sa baasa 4,500 mbishi n1 kejigi be nwol ashi en4 to be ashu`kpa to n1.

lara baasa 350 n1 bu baa mig1to ashu` be mbo` n1n1, n na` taa bushumpo maal1 4,000 n ka na` l4`1 ab4aya mon1 ashi la be kakpa a ba na 90 p1s1nti.

53. 2018 to G4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢388.62 milliy4n to n shu` a shu` ere kaba ere to.

Kebawuta be as4 be ka ku`

54. Nkpal e ka bee sha n1 kitir be ashe` e duw4so n la`1 n y4 SDGs anu (5) n1 keku`wule (1) 2018 ere to g4minanti w4r4 asu` ere:

Kumasi to ashi Asanti Rigin e sa n1 be yera a kayaye ebi 500 alemfia n1 farfarbi be ab4aya, n naa bii bumo to baasa 400 en4t4shu` n1 ku sa bumobe kebaw4ta e baa b4 n sa bumo.;

nase 248 be a den1siri n ka` sa amon1 maal1 ka ba shu` na 362

s1tifikati n ch1 mbii 184 mon1 la bebulpo to n naa` chito mbra 279 mon1 be la belupo to n1 baa tere bumo People With Disabilities (PWDs) n1 bumobe eyali be kebaw4t4 to n1 bumobe ashu`kpa kik1 n1n1.

kenito ekpa ntu` nu to (5) n1 bu ka anybe bechenimu benyenuimu n1 bebulpo be amansh1rbi na n1 ku la bi-monthly LEAP Grant;

duw4s4 any1 be ku sul4 n ya kaa fa baasa 148 (bumo to mbif4lbi w4 139 n1 burumu maal1 w4 (9)) hali n1 be kraa keni bumo so ashi g4minanti be en4to, n1;

Page 25: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

25

sa nsukurubia ajibi katu`ko`wule kach1 kama baasa 1,677,322 ashi Gana be “School Feeding Program” ashi Gana kik1 to.

55. 2018 to G4minanti bee` w4r4 ashu` ere:

buwi, yige n1 baasa epin kus4n1 bee` ba w4r4 n1 anye e nya kayurwishi, anyebe Distiriki be Asembile be k4`k4` be ke yil jamani hali kumobe kamanto ashi 2018 to.

p1 beche be kashar kpakpa n1 bu ti` luri to n l4`1 nn4gberge n lara amobe anishi n de`i kel1faso;

kraa ch1 eyali be nn4ko`wule to, mbii baasa n1 bu nya bumo gbagba be an4t4shu` n naa` w4r4 n1 anyebe mbiawuribi be asukuru (Da k11 s1nta)

e ti` yilto n1n1 kanan1 a daga n1 bu baa shu` amo to, n1 kraa naas4 n1 bu baa da`1 a sa be sukurubia ashi asukuru ana to.

(Sukuru fiidi` purogirami)

56. 2018 to ku la g4minanti be tama nna fan1 e bee` ta GH¢61.38 milliy4n nna n shu` ashu` ere ashi kaba ere to.

As4w4r4so be Ekpaana: As4 mon1 G4minanti bee kre kew4r4. 57. W4r4 ania n1 anyebe kejibimansh1rbi be ekpaana n1 adamashe` n1

ashu`kpa e nite n1n1 as4w4r4sokpra damta n1 e ta m ba 2017. ere to. 2017

ere to ade ere n1 e w4r4: kuu a lampoo k4 n l1 amobe ak4 nde:

o kalfato kuko`wule ashi as4 mon1 baa ta ashi mbronito a ba n1 a magishin ana so a;

o nku ana so;

o akulo` be as4 ana so;

o 5.0 p1s1nti VAT/NHIL be ke s4 so;

o 17.5 p1s1nti VAT/NHIL ashi adur mon1 be ka maa l4`1 anyebe efuli ere so; n1.

lara ak4 mon1 baa sa a‟kayaye‟ be baasa ashi local 4t4ritisi na so.

bita mbra 17.5 p1s1nti be sitandaati be VAT lampo n1 3 p1s1nti VAT/NHIL lampo n sa bumon1 bee sa adur gbregbre n1 adamta to, so.

paliam1nti bra mira a naase zongo be kushu` be amansh1rbi so. H. E. Presid1nti buwi „One District, One Factory be aw4r4so 25th

August, 2017, n1 g4minanti naa` luwe t1chinikal amansh1rbi be ashe` n1 ayawu so be ashe` w4r4so 462 be k4n4 n1 e naase amo to 191 luwe n1

Page 26: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

26

la a Distiriki 102 fan1 bu ta n faara. Ade ere bee` sa n1 ashu` 250,000 e koso n sa e kama.

58. 2018 to G4minanti bee` shu` ashu` ere amo to be a ko ela, sa n1 Ganaebi be ke baa w4t4 e baa w4 p4t4p4t4 n sa bumo:

gbelge latrika be yawu so 2018 ere to n1 “kumo lo` bee` sa n1 e d1 e samaa du`” n1 kumo a l1 be yawu maa` dii.

sa amansh1rbi chalis4 e y4 anishito ashi a loto be ke kuuto amo n1 kik1 VAT na lara e bee` kra lara amo ashi bumon1 bee ji loto so;

kenito n1 MDA be epe`i be ed1 mon1 baa ta a nase achamsi so be kushu` n1 baa tere “Government goes Solar” n1 ku ku` g4minanti be kuk4 ashi ed1 be kuk4 to;

59. W4r4 posital kood n w4ta Nashinal id1ntifikashin na to. Bee` w4r4 4,000 be Nashinal s1visi be baasa kik1 bee` nya digita addir1si ashi ashu` to Gana kik1; bumo n1 GET FUND bee` shu` n

naase Edikeshin Fund, kaa` chito n1 Ganaebi a tootoo amansh1rbi a ch1 edikeshin to;

n1 be ti` a luri amalga n sa baasa n1 ku baa la ekpa mon1 baa` bul4 a nya amansh1rbi, n naa` taa g4minanti be ashu`s4 n1 ku ti` n ku` kuk4;

bra Nation Builder Corps(NBC) n1 bra kushu`;

„Akufo Addo Programme for Economic Transformation‟ (AAPET) bee` w4t4 amansh1rbi ad4 n1 ad4mansh1rbi fin to n1 ku le` kumo to n sa n1 ashu` p4p4r e naa` ler n sa baasa, n do` be kaba;

sa mbarantia n1 bu su`guru mon1 nya mf1 35 na n kaa shu` bumobe amu so na n1 bumon1 ka naa w4 a lo` be kaseto na e nya lampo be yulwe;

Lalaluwe

60. 2018 be kejibimansh1rbi na nase ekpa mon1 e bee` b1 so n shu`, ama e p1 ashe` n tu` anu ka la mobe ashe` f4` n1 e w4r4: amo ela; kad4, ala` n1 agbembi be ke p4r, en4t4shu` kpaana, ashu` be ke sa, entapirenuaship, n1 ashe` p4p4r ko. E bee` naa` w4t4 kinishi pre ashi kebaw4t4 be ashe` to ashi

Page 27: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

27

kas4bii be ekpa, alemfia, nchu n1 farfarbi to. Kejibimansh1rbi she` ere bee` sa ekpa damta n sa Ganaebi n ta n da`1so bumon1 be w4 Gana be nde karso na kaf1 ere to.

61. P41 n1 n luwe, kejibimansh1rbi na sa ekpa na n le` anye k4n4ko`wule to n1 anye kik1 e ti` n p1 anyebe keshe`tirso n1 ku nyal1 n sa anye. Benye e yige n1 anye e w4r4 kon4ko`wule n kata tamaa na n1n1 nkpal man1so “kakpan1 tamaa w4, ndo` n1 kenya gba w4”.

Page 28: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

28

MMALGABAKPRA (KEJIBIMANSH!RBI BE MMALGABA)

Keshe`tobuwi: Kede ela g4minanti bee` `inito n sa efuliebi kanan1 e ta bumobe amansh1rbi n1 mpet1 kama n1 a b44 mo en4 n shu` n1 tun4 mon1 a ler lo` be ashu` to.

Kejibimansh1rbi: Kejibimansh1rbi la nkre mon1 bu nase n1 ku bee `ini mbo` mon1 baa nya amansh1rbi n1 as4 mon1 baa` jaj1 amo so. Kiyale bee` ti` n nase bumobe kejibimansh1rbi n1 a w4 bumobe en4to n shin nase as4 mon1 baa sha be kanan1 a tir bumo m b1 abarso (fan1, ebu be kuk4, nchu n1 ed1 n1 ajibi). N1 bu wu fan1 a daga bu kaa na` ny1 amansh1rbi n da`1so, kiyale na bee` f1 kanan1 ku bee` ny1 amansh1rbi n da`1so nko n kuu as4 mon1 baa` t4 so nko n yaa fin mpa`.

Kejibimansh1rbi be kuk4: Kede bee ba jiman1 mon1 gominanti be amansh1rbijiso ch4 amansh1rbi chal1so.

Amansh1rbijiso gb1gb1so: Kede ela amansh1rbi n1 bu ta n t4 nko m p4r as4 mon1 a bee wu kensishiso fan1 aborbi, esukuru, ashibitiana, abiriji, enite, nchu be as4, amashin n1 adamta.

Beshumpo be Mmata (Kak4ka): Kede la kak4ka n1 as4 n1 a li1 kak4ka, alawansi, soshial sikuriti, gratuwiti n1 adamta n1 baa ka a sa gominanti be kabaso be beshumpo.

Kafulil4`1 be Bech1topo (DPs): Kede bee yili a sa efuli p4t1ana nko ashu` gbo` n1 a bee ch1 efuli mon1 a kra nyal1 na to n1 amobe kafuli4`1. Bech1topo ere bee` ti` a la efuli damta be katu` fan1 Intanastinal M4nitari Fand (IMF), W1ld Banki, Afrikan Div4l4pm1nt Banki (ADB), n1 adamta, nko efuli koko fan1 J1m1ni, Unat1d Kind4m, Unated Stes 4f Amerika (USA), Institut 4f Fisikal P4lisi n1 adamta.

Kaf1 be Lalaluwe be As4 be Yawu be Kadii: Kede bee `ini kaf1 be kufol be lalauwe (Acha`) be as4 be yawu be kedii be kanan1 ku sa.

Kak1: Ade la amansh1rbi be kech1to n1 kafulil4`1 be bech1to bee sa Gominanti n1 a ma` daga e kaa naa` ka n sa bumo.

Kak1 n sa gominanti be mbawurbi: Ade la amansh1rbi n1 a la mbra to fan1 bu ka fan1 Distrik Ass1mbili be K4m4n Fand, Aborbi be Fand, Ghana Edukeshin Trast Fand (GETFUND), Paturo be Fand n1 Nashinal H1lf Fand n1 adamta.

Gur4s D4m1sti Prodakit (PDP): Kede ela efuli ere to be as4 n1 ashu` be amansh1rbi n1 a bee bra kik1 jiman1 ko`wule ko to. Gur4s Intanashinal Ris1vs (Amansh1rbi n1 Efuli ere bee Yili Efuli P4t1so): Kede ela ekpa mon1 efuli na bee w4r4 n1 kumobe amansh1rbi bee ny1 ele` a ti` a t4 as4 n1 ashu` efuli

Page 29: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

29

p4t1ana so jiman1 ko, ku naa ch1to n1 efuli na be amansh1rbi be ele` bee ti` a kasar efuli p4t1ana peya so. Amansh1rbijiso gb1gb1so be kebanso: kede la g4minanti kay a ji amansh1rbi nba`so mobe kejibimansh1rbi na so.

Amansh1rbijiso gb1gb1so be ako: kede la amansh1rbi mon1 bu ta n shu` n1 bu lara amo ashi ed1 be amansh1rbi to n shu`.

Amansh1rbi chal1so be aka: kede la ed1 be amansh1rbi mon1 baa ta a shu` nku be kakpa.

Kebawuta be tootoo: kede la 2.5 p1s1nti be tootoo mon1 soshial sikiriti n1 Nashinal insh4rans Trust (SSNIT) bee too ch1to Nashinal insh4ransi skim to na.

Infileshin (Amansh1rbi be yawu be kedii): Kede ela kanan1 as4 n1 ashu` be yawu bee dii jiman1 ko.

Amansh1rbi be nchu n1 bu w4t4 be keka: Amansh1rbi mon1 baa ka a de`i mpa` mon1 gominanti s4 so.

Mpa` be keka: Ade la amansh1rbi mon1 baa ka a sa efuliana, ebanki n1 amansh1rbi be eshu`kpaana n1 a pa` amansh1rbi n sa gominanti n1 e ta n l4`1 efuli na. Amansh1rbiwuraana ere bee` ti` a w4 efuli ere to nko efuli p4t1 ko.

Amansh1rbishe`kpra be eyilikpaana: Ade la ekpa mon1 baa yilso a keni kanan1 efuli na be amansh1rbishe` bee nite. Amobe ako ela amansh1rbi be ashe` ketaso be nda`, as4 be yawu be kedii, ashu` be keny1 be nch1rga, efuli p4t1aana be kayawuji, kanan1 gominanti be amansh1rbishe` be ekpaana bee y4 anishito nko bee la`1 kaman n1 Ghana kik1 be banki be amansh1rbi be kanan1 a bee nite efuli na be amansh1rbishe` to be ekpa so.

GDP mon1 nku be amansh1rbi ma` da`1so: Kede ela Ghana to be as4 kik1 be k4n4 ashi kumobe amansh1rbishe` to n1 nku be amansh1rbi ma` da`1so n1 ku bee li1 Infaleshin.

Amansh1rbi Chal1so n1 a ma` la tax pey1: Ade ela gominanti be amansh1rbi chal1so mon1 baa ny1 n1 a ma` la tax pey1 amobe ako ela afiis n1 baa s4 p41 a sa ap1miti n1 alansisi, gominanti be sa4 be keta n shu` be afiis n1 adamta. Prar4tazeshin: As4 be kenase a `ini amon1 a tir p41 n1 ako e ba.

Proj1kt1d Grof Reti (Efuli be nda` tamaso): Kanan1 Ghana be amansh1rbishe` bee` da` kaf1to.

Page 30: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

30

P4bilik-Pravit Patnaship (PPP): Kede ela gominanti n1 ashu` n1 a bee shu` amo gbagba be amu so kaa ch1 abarto a shu` nko m bra kushu` ko n1 a da` daga fan1 gominanti e w4r4.

Amansh1rbi Chal1so: Kede ela amansh1rbi n1 gominanti bee s4 ta n la`1 kumobe efuli to n1 efuli p4t1ana so be amon1 e bee ny1 kik1. Mpa` ma` da`1so. As4 n1 Ekama bee ji amobe aluw4rma: Gominanti bee ka as4bsidi a sa ak4mpene n1 a bee shu` a sa baasa n naa ka ako p1turo so n1 ekama e ji amobe tun4.

S4bsidi: Kede la amansh1rbi n1 gominanti bee ka as4 so n1 amobe yawu e duw4so n sa efuliebi.

Transperensi: Kede la jiman1 mon1 gominanti bee sa efuliebi baru kashinte`to n1 mana`mana` ta n la`1 as4 mon1 e bee w4r4 na so.

As4 n1 Gominanti bee ta a shu` n1 ashu` mon1 baa shu` a sa kumo: Amansh1rbi n1 Gominanti bee ka n1 a bee ch1to n1 kunobe ashu` bee shu`. As4kreso yilso: kumo ela mf1ra mon1 MDA kre n1 minitiri of finansi la`1 n y4 kana n1 baa` ka 2017 be mbra be amansh1rbi mon1 g4minanti daga e ka na.

As4 n1 a ka kew4r4: As4 n1 a ka kew4r4 ela as4 mon1 a daga Minitari 4f Fanasi e w4r4 n sa MDA n na` ta 2016 be amansh1rbi n1 a daga keka mbra be ekpa so n tiiso.

Valu Ad1di Tax (VAT): Amansh1rbi mon1 baa ta a de`i as4 n1 ashu` be yawu so jiman1 n1 bu na` w4t4 kela amo to na.

Page 31: EFULISOEBI BE KEJIBIMANSH!RBI · amon1 g4minanti bee nya ashi lampo be ku s4 to, efuli be beshapo be kanan1 baa sa g4minanti kechito, n1 adamta. N1 g4minanti e nya amansh1rbi n shu`

31