Een tweede kijk op kunst kunsteducatie voor personen met een visuele handicap Karin De Coster

Een tweede kijk op kunstkunsteducatie voor personen

met een visuele handicap

Karin De Coster

Inleiding

inleiding• Musea openen deuren voor mensen met een handicap• Niet evident voor mensen met visuele beperkingen om stap

naar musea te zetten• Ideeën over kunst en mensen met een visuele handicap zijn

laatste jaren veel veranderd • In de esthetica interesse naar de visuele waarneming en naar

de haptische waarneming (tastzin)• Volgens Alois Riegl de Egyptische kunst een goed voorbeeld

van kunst die haptisch kan ervaren worden• Elias pleit dan echter voor een plaats van het tactiele en

haptische in de vormingsdoeleinden in kunsteducatie• De aandacht voor het tactiele vertaalt zich in het betasten

van 3-dimensionale werken

Het visuele karakter van kunst en maatschappij


• Niets is zo uitgesproken visueel van aard dan kunst• Visuele vormen van kunst zijn bedoeld om de

toeschouwer een zintuigelijke ervaring te bezorgen (dit zijn schilderijen, beeldhouwwerken, fotografie,…)

• In België is er ongeveer 1,4% van de bevolking niet in de mogelijkheid om naar dezelfde manier naar het werk te kijken als de maker ervan

• Het percentage van die groep die geïnteresseerd is in kunst verschilt niet van het totale percentage van de bevolking

• Dat is niet raar want een blinde leeft in dezelfde wereld als de mensen die wel kunnen zien en dat is een wereld die toevallig visueel is


• zien in de oude Griekse wereld werd geassocieerd met denken

• Sommige filosofen leggen nadruk op zinnelijke indrukken en gewaarwordingen om kennis te vergaren

• Ook nu ligt de nadruk er nog op ‘eerst zien dan geloven’

• Kunst is in onze samenleving altijd al een belangrijke bevestiging geweest

• Het visuele systeem is door onze geschiedenis heen verbonden met waarheid en realiteit

• De wereld is zoals we hem waarnemen ook al is dat ‘zijn’ soms nogal subjectief van aard


• Verschillende grote kunstenaars ( Monet, Goya en Cézanne) hadden ook te kampen met een visuele stoornis

• Het is logisch dat die stoornis ook een impact op hun werken had

• Je kan echter ook afvragen of hun werken er anders zouden uitzien als ze geen visuele stoornis hadden gehad


• Vroeger aantal slechtzienden in musea veel groter dan nu• Nu is de wetenschap veel verder en kunnen sommige

stoornissen al weggewerkt worden• Het is dan ook normaal dat musea ook vandaag openstaan

voor mensen met een visuele handicap, mits enkele aanpassingen

Het ene zicht is het andere niet


• Visuele handicap bestaat uit een combinatie van verschillende symptomen – vermindering van gezichtsscherpte, verandering van

gezichtsveld, nachtblindheid, strooilichthinder,…

• Meerderheid van personen met een visuele beperking is boven de 65 jaar– ouderdomsziekten zoals diabetes en cataract kunnen het zicht

ernstige schade toebrengen

Het ene zicht is het andere niet• Verschillende visuele beperkingen kunnen het dagelijks

leven sterk beïnvloeden– Centraal zicht verliezen maar perifeer alles blijven zien– Centraal zicht perfect maar geen perifeer gezichtsveld

meer– Chemische verbrandingen kunnen ook een zeer vaag

zicht veroorzaken• Slechtziendheid heeft ook invloed hebben op sociaal

leven– Nachtblindheid– Strooilichthinder


• Ook een heel deel cerebrale visuele afwijkingen• De verschillende kenmerken van het beeld worden

allemaal geanalyseerd in structuren met specifieke functies

• Zo zijn er meer dan 30 verschillende gebieden met elk een eigen taak bij de verwerking van de opgevangen visuele informatie


• Functies van de verschillende gebieden– Het herkennen van de vormen en het waarnemen van

de diepte– Het herkennen van bewegende vormen aangegeven

door variaties in luminantie– Het herkennen van kleuren en van vormen die tot

uitdrukking komen door kleurcontrasten– De visuele interpretatie van bewegingen


• Daardoor kan het zijn dat een bepaald deelgebied beschadigd kan zijn maar de rest kan nog perfect functioneren

• Beschadiging aan het deel dat instaat voor de perceptie en interpretatie van kleur kan tot gevolg hebben dat de persoon geen kleuren kan zien of herkennen– Achromatopsie– Dyschromatopsie


• Elke visuele aandoening heeft altijd gevolgen in het kijken naar kunst

• Er zijn ook enorm veel aanpassingen nodig als je een tentoonstelling doet voor slechtzienden

• Je kan ook nooit een tentoonstelling maken die tegemoet komt aan alle noden van de mensen met een visuele beperking

• Een algemene kennis is echter noodzakelijk als je je doel in een kunsteducatief proces wil bereiken

Het ene zicht is het andere niet• Moeilijkheidsgraad van het werken rond kunst verhoogd

als we ook de blinden in rekening nemen• Onderverdeling in personen die blind zijn geboren en

mensen die op latere leeftijd blind zijn geworden• Persoon die later blind geworden is leeft voor een deel

nog in een wereld met beelden • Na verloop van tijd vervagen de beelden ook• Leeftijd waarop iemand blind geworden is speelt een

grote rol• Mensen die op jongere leeftijd nog interactie tussen het

tactiele en het visuele hebben gehad, hebben jaren later een betere ruimtelijk oriëntatie


• Verschillen tussen blindgeborenen en laattijdig blinden zijn ook merkbaar in de aanpak van de museums

• Mensen die nooit hebben gezien kunnen ook geen beelden oproepen hoe iets er zou kunnen uitzien

• Maar het blijft toch belangrijk om kenmerken te benoemen aan blindgeborenen

Evolutie in het denken over kunst en visuele handicap

• In 2de helft van de 19de eeuw worden mensen met visuele beperking zich bewust van hun cultureel erfgoed

• Op het einde van de 19de eeuw stijgt de interesse voor de fysiologische kenmerken van de zintuigen

• Interesse in de wetenschap had ook gevolg in de kunstwetenschappen

• Adolf van Hildebrand was als beeldhouwer geïnteresseerd door de 2 manieren van zien: van ver en van dichtbij

• Kunstenaars en filosofen krijgen stilaan aandacht voor de andere perceptiesystemen



• Rond 1950: blinden konden kunst ervaren door de tastzin• Volgens Revesz klopt dit niet want een tastproces is altijd

opbouwend van aard• Eaton gelooft echter wel in de esthetiek van de haptiek.

Hij stelt de tast voorop als de beste manier van menselijke perceptie

• 3 kenmerken die schoonheidsbeleving mogelijk maken: materiaal, functie en vorm. Die kenmerken zijn tactiel ook merkbaar, dus de blinde kan ook genieten van de kunst


• In 1958:ontstaan van museum of art for the blind(Florida)– Replica’s van bekende werken kunnen worden betast

• In 1975: in België een museum voor blinden– Internationale reputatie opgebouwd qua

deskundigheid en ervaring• Nu steeds meer aandacht van andere musea voor die

doelgroep ook kunst te laten ervaren– Dit soms ook doordat de personen zelf vragen voor

participatie aan de musea


• België nog vooral 2-dimensionaal• MAAR– Er zijn meer slechtzienden dan dat er blinden zijn• Maar die mogen ook niet genegeerd worden

– Elke mens heeft het recht om deel te nemen aan het culturele leven

Gebruikte methodieken voor tweedimensionale kunst

Gebruikte methodieken voor tweedimensionale kunst

• Aandacht voor 2-dimensionale kunst in vorm van verschillende initiatieven– Living painting trust

• Probeert schilderijen uit te leggen aan de hand van tekeningen in reliëf aangevuld met commentaren

– Art education for the blind• Bracht een driedelige publicatie uit met de kunstgeschiedenis. Het

bevat tekeningen in reliëf met bijhorende tekst op cassettes

• Het gebruikt vooral de tastzin en het gehoor

Een kritische kijk op de praktijk en mogelijke voorstellen vanuit de

theorie


theorie• Huidige praktijk in musea is teveel gericht op

de resterende zintuigen• De esthetische ervaring die plaatsvindt is

indirect van aard, het is een beleving van een mentale creatie

• Tegenwoordig stoppen ze ook bij de fase van de herkenning


theorie• Modernistische visie– Legt de nadruk op het visueel denken

• Postmodernistische visie– Legt de nadruk op het verbale denken

• Belang van visueel versus verbaal vinden we ook terug in de functies van kunst (Elias)

• Huidige praktijken in musea vooral gebaseerd op de modernistische visie waarbij alle aandacht ligt op het visuele en dus ook op wat de slechtzienden anders maakt dan de normale museumganger

• Vanaf je aandacht hebt voor het gemeenschappelijke van beide groepen kan je werken met de postmodernistische visie


theorie• De leerdoelen voor zienden en slechtzienden zijn

dezelfde alleen worden ze anders bereikt• Kunsteducatie die aandacht schenkt aan

slechtzienden moeten vertrekken van een keuze van een theoretisch model

• Er wordt wel altijd rekening gehouden met het visuele

• Kunnen beide effectief van elkaar gescheiden worden?

• Al zal de slechtzienden meer kansen toebedeeld krijgen in een proces die volledig modernistisch is

Documents

Een tweede kijk op kunst kunsteducatie voor personen met een visuele handicap Karin De Coster