EDDA ANDRÉSDÓTTIR - forlagid.is · Prentun: Oddi, umhverfisvottuð prentsmiðja JPV útgáfa · Reykjavík · 2013 Gefin út í Reykjavík, bókmenntaborg UNESCO Öll réttindi

EDDA ANDRÉSDÓTT I R



Til eyja_6_nyjar fyrirsagnir.indd 3 14.8.2013 10:32

Guðjóni Ármanni Eyjólfssyni er þakkaður yfirlesturinn

og afar gagnlegar ábendingar.

Til Eyja© Edda Andrésdóttir 2013

Ljósmynd af höfundi: Stefán Ólafsson Hönnun kápu: Emilía Ragnarsdóttir/ForlagiðUmbrot: Ingibjörg Sigurðardóttir Letur í meginmáli: Palatino 10,5/15 pt.Prentun: Oddi, umhverfisvottuð prentsmiðja

JPV útgáfa · Reykjavík · 2013

Gefin út í Reykjavík, bókmenntaborg UNESCO

Öll réttindi áskilin.

Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti,svo sem ljósmyndun, prentun, hljóðritun eðaá annan sambærilegan hátt, að hluta eða í heildán skriflegs leyfis höfundar og útgefanda.

ISBN 978-9935-11-379-5

JPV útgáfa er hluti af Forlaginu ehf.www.forlagid.is


h 5 g

Efnisyfirlit

Sögufrægur staður .................................... 7

Draumurinn .............................................. 25

Janúarnótt .................................................. 37

Til Eyja ........................................................ 53

Miðja heimsins .......................................... 71

Draugabær ................................................. 85

Eldlínan ...................................................... 103

Bátur flaggar í hálfa stöng ....................... 115

Ég átti jörð .................................................. 127

Eldur í Kirkjubæ ....................................... 135

Kort frá Bítlunum ..................................... 151

Kærleikur og hefðarfólk .......................... 169

Fangageymsla í húsi systur minnar ....... 177

Silfurhringur í tólgarpotti ........................ 187

Örlagasinfónía ........................................... 201

Á sama tíma að ári .................................... 215

Vísanir/tilvísanir ...................................... 222

Myndaskrá ................................................. 223


SÖGUFRÆGUR STAÐUR


h 9 g

Daginn áður, þegar jörðin var enn til friðs, hafði blás-ið og rignt á þeim hluta landsins, þar sem austan-

og suðaustanáttirnar ná sér yfirleitt á strik. Á Stórhöfða gætu hafa þotið ein þrettán stig – svipað og í ljóði Ása í Bæ, ,,Heimaslóð”. Ef ekki meira á þess tíma mælikvarða þegar hraði vindsins var enn mældur í stigum og tólf vindstig táknuðu fárviðri. En þetta var nú líka í janúar þegar allra veðra er von.

Annars voru sumir með hugann við þorrann, sviðin, rófustöppuna – en stjörnuspá okkar steingeita í dag-blaðinu Vísi, fjórða mánudag ársins 1973, gaf til kynna einhver straumhvörf.

Um nóttina hrökk ég upp við það að mamma stóð í herbergisdyrunum og sagði að fréttastjórinn minn væri í símanum; það væri farið að gjósa fyrir utan Vestmanna-eyjar. Hún vildi fara varlega að mér sofandi – og hélt rónni þótt hún vissi meira og væri jafnvel orðin smeyk um að hún ætti aldrei eftir að sjá aftur fólkið sitt sem bjó næstum allt í Eyjum.

Hún hafði vaknað við símann. Krista og Bjössi, vina-hjón þeirra pabba, voru á línunni. Bjössi var æskuvinur mömmu úr Eyjum og nágranni frá Suðurbæ, en löngu fluttur suður eins og hún sjálf, og þau Krista bjuggu í


h 10 g

TIL EYJA

Reykjavík. Krista hafði sagt á sinn hægláta hátt að það væri víst alvarlegt ástand í Eyjum, að Helgafell væri farið að gjósa. Fjallið, sem var hluti af daglega lífinu, á sama hátt og Esjan er á höfuðborgarsvæðinu, en hafði eðli málsins samkvæmt meira vægi á eyju sem var að-eins stærri að ummáli en Snæfellsjökull.

Enn átti þá eftir að rifjast upp fyrir mömmu draumur sem hana hafði dreymt sumarið áður og gerði að verk-um að hún hafði velt því fyrir sér hvort eitthvað alvar-legt gæti gerst í Eyjum. Það var ekki alveg út í bláinn því að draumar hennar höfðu átt það til að ganga eftir. Hún hafði erft berdreymið, ásamt æðruleysi, glaðlyndi og skammti af festu og ákveðni, frá ömmu sem bjó á Kirkjubæ. Einmitt þar sem eldurinn logaði næstum því við bæjardyr húsanna, upp úr jörð sem amma og fleiri höfðu gengið á og haft fyrir augum á hverjum degi í ríf-lega hálfa öld.

Kirkjubær voru húsin austast á Heimaey, þar sem sumir sögðu að eyjan væri fallegust og segja enn með dálitl-um trega. Þau voru í göngufæri frá bænum – Suðurbær, Norðurbær, Kirkjuból, Ólafsbær, Staðarbær I og Staðar-bær II. Tvö síðastnefndu nöfnin voru aldrei notuð nema sennilega á pappírum. Heima hjá ömmu var talað um að fara ,,vestrí” í fyrra tilvikinu, eða bara til Sölu og Jóns, en ,,austrí hús” í því seinna. Mér þótti Ólafsbær heldur ekki eiga neitt skylt við hús ömmu, ég held að mér hafi fundist að einmitt það væri sjálfur Kirkjubærinn. Ýmist var talað um húsin í eintölu eða fleirtölu, eftir því sem


h 11 g


verkast vildi. Mitt fólk gerir hvort tveggja. Það virðast ekki liggja nein viðurlög við því!

Guðjón Ármann Eyjólfsson, sem bjó ásamt fjölskyldu sinni í næsta nágrenni við Kirkjubæ þegar byrjaði að gjósa, segir í bók sinni Vestmannaeyjar, byggð og eldgos að til forna hafi verið þar átta einbýlisjarðir. Tún hafi talist til þeirra en bærinn hafði verið fluttur um set og var að-eins fjær og vestar þegar ég var stelpa.

Húsin á Kirkjubæ voru björt og myndarleg, laus við prjál og íburð. Í minningunni er yfirbragð þeirra vina-legt, svipað og á manneskjum sem maður hefur hitt á lífsleiðinni og gleymir síðan aldrei. Inn á milli þeirra voru fjós og hlöður og fáeinir gamlir kofar. Sumir voru götóttir og með ryðblettum, en allir gegndu þeir ein-hverju hlutverki þótt ekki væri nema því að hýsa til-fallandi kött eða gamla drauma og rökkvað loft sem iðaði í sólargeislunum. Þarna voru snúrustaurar og þvottur, rabarbari og reisuleg hvönn, gaddavír og girðingarstaurar. Sumir voru orðnir gamlir og lúnir, en þá hölluðu þeir sér að þeim næsta og fengu hjá honum stuðning og héldu áfram að vera brúklegir og liðleg-ir, af því að einmitt þar gat verið auðveldast að klifra yfir girðinguna. Á sumrin voru heysátur á túnunum og reisulegar lanir með strigayfirbreiðslum sem teygðu sig langleiðina upp í Helgafell.

Á hverjum degi lagði baksturslykt úr einhverju hús-anna. Af flatkökum eða kleinum, skonsum, jólakökum eða pönnukökum. Stundum lagði líka baksturslykt úr einhverjum kofanna. Hún var aðeins óræðari og flokk-


h 12 g

TIL EYJA

aðist satt að segja undir drullumall, þótt kökurnar gætu innihaldið hveiti, sykur, smjör og vatn. Þeim var hnoðað saman og þær síðan bakaðar á botni niðursuðudósar sem hafði verið gataður með nöglum svo hitinn af logandi kertinu undir honum ætti greiðari aðgang að kökunni.

Allt var umlukið himni og sjó og sjávarlofti á Kirkju-bæ. Stundum varð svo fagurblátt og heiðríkt þarna aust-ast á eyjunni að það hefði mátt halda að almættið væri ekki víðs fjarri; að það hefði tyllt sér um stund á hvítt og baðmullarkennt ský. Enda gæti það hafa verið nær fólki í þá daga en oft á seinni og meiri efasemdartímum. Svo ekki sé talað um ömmu sem sótti til þess styrk handa sér og sínum í stórsjóum lífsins.

Í norðri hóf Heimaklettur sig úr sjónum, Helgafell reis úr jörðu í suðri, í austri svömluðu Austureyjarnar; Elliðaey og Bjarnarey þar sem lundinn hafðist við og var ljúfastur fugla, eins og Ási í Bæ sagði í fyrrnefndu ljóði. Að baki þeim voru Eyjafjöll – Eyjafjallajökull og Mýr-dalsjökull – sem ljómuðu í kvöldsólinni.

Þarna höfðu amma og afi, þau Guðrún Hallvarðsdótt-ir og Jón Valtýsson, fest kaup á húsi. Með frumburðinn sinn sem var skírð Aðalheiður og kölluð Alla. Þetta var árið 1920 – sama ár og konur fengu að kjósa á Íslandi, án takmarkana. Þegar þau áttu enga kú og í rauninni alls ekki neitt, eins og amma sagði seinna. Hún sagði líka að sér hefði ekki litist meira en svo á blikuna að flytja inn í þetta gamla og lélega hús. En afi hefði strax farið að negla fyrir rifurnar á göflunum svo að þau hættu að


h 13 g


sjá í gegnum þá og þannig átti húsið eftir að aðlaga sig tímanum og vaxa fiskur um hrygg.

Þar fæddist drengurinn sem lifði aðeins í nokkrar vik-ur og hin tvö sem lifðu, auk Öllu. Sigurbergur, sem var kallaður Siggi, og mamma sem var skírð Jóhanna Svava. Einhvern veginn varð fyrra nafnið útundan og hún var bara kölluð Svava. Svona vill þetta vera með nöfn, hvort sem þau eru á manneskjum eða húsum. Sjálf var amma stundum kölluð Gunna, en ég veit ekki til þess að afi hafi verið kallaður annað en Jón. Á sinn hátt má því kannski líta þannig á að amma og afi hafi verið ein af hinum sígildu Jónum og Gunnum í Íslandssögunni.

,,Geturðu lánað mér molasykur, Gunna mín,” kvað við frá konunum úr húsunum í kring, sem komu og fóru með glaðbeittum gusti. Þeim sem komu oftast; Sölu og Þóru og mæðgunum Helgu og Unni. Unnur – með brennandi fótboltaáhugann, dökka yfirbragðið og dimmbrúnu augun, eins og hún kæmi úr einhverju öðru og fjarlægara suðri en Suðurbænum. Hún var systir áður-nefnds Bjössa og mamma Jóa Þórs sem var á svipuðu reki og ég. Jói hafði erft dökkt yfirbragð mömmu sinnar og afa, Þorbjörns Guðjónssonar, sem allir í Eyjum köll-uðu Tobba á Kirkjubæ. Þau Helga Þorsteinsdóttir, kona hans, höfðu hafið þar búskap aðeins á undan ömmu og afa. Tobbi var með framsæknar hugmyndir um ræktun og búskap í Eyjum og hjá honum varð ég mjólkurpóstur á sumrin. Það var rótgróið starfsheiti og fyrsta alvöru-launavinnan mín og margra krakka á Heimaey.

Þóra (Valdimarsdóttir) á Kirkjubóli, með sína blíðu


h 14 g

TIL EYJA

rödd og mildilegu ásýnd, var amma Kristjáns Þórs, eins af krökkunum á Kirkjubæ, og Sala var háleit kona og virðu-leg, og þegar maður var sendur heim til þeirra Jóns, og dóttur þeirra Gunníar, að fá eitthvað að láni, stóðu augu manns á stilkum því að þar gljáði allt og ilmaði af snyrti-mennsku og hreinlæti. Og þótt Jói Þór væri oft kallaður Jói og Kristján Þór kallaður Kristján og Sala væri Sala og Jón væri Jón, þá hét hann fullu nafni Jón Nikulásson og var háseti á Herjólfi en hún hét Salgerður Arngrímsdóttir og var húsmóðir, svipað og margar konur í þá daga. Hvort sem þær unnu nú líka í búð, fiski eða Þurrkhúsinu, eins og Sala hafði til dæmis gert áður fyrr, og komu svo gangandi eftir Tröðunum heim á Kirkjubæ, til að stytta sér leið.

Traðir voru ekki beint vegur, svo að því sé skotið hér að. Þetta var nær því að vera slóði, eða vegartroðningur, sem lá næstum því neðan úr bæ austur á Kirkjubæ – eða austur á bæi, eins og stundum var sagt – eða bara ,,austreftir”. Traðirnar geymdu sjávarnið og garg sjó-fuglanna og þar lifðu hjólför, gras og gróður saman í sátt og samlyndi.

Og ég man hljóðin þar, en umfram allt man ég óm-inn af röddum þessa fólks og allra hinna í húsunum á Kirkjubæ – hvort sem það á nú eftir að koma hér við sögu eða ekki. Og ég man ásýnd þess og fas, þótt margt af því sé horfið – nema á fáeinum gömlum ljósmyndum og jafnvel stöku málverki og í huga þeirra sem muna. Og stundum fara minningar fólks saman en stundum ekki og stundum spjöllum við mamma í kross. Ég tala um húsið hennar ömmu sem ég þekkti fyrstu sautján sumur


h 15 g


ævinnar. Hún talar um gamla húsið sem stóð þar áður og yljar henni enn um hjartarætur, eins og það gerði í vetrarvindunum og brimunum sem skullu á Urðunum rétt fyrir neðan. Þangað sem krakkar allra tíma fóru að tína söl og leita að ævintýrum í klettunum og klöppun-um. Þar sem Urðaviti var – og Rauðhellir, þar sem Jón píslarvottur var veginn í Tyrkjaráninu árið 1627.

Mamma man trégólf sem var skúrað á laugardögum með grænsápu og sandi til að gera það ,,hvíthreinna”. Hún man kolaeldavél og rafmagnsljós og nýjar gardínur sem voru keyptar fyrir jólin, þetta voru blúndugardínur og efnið var kallað bobinett. Hún man betrekk sem var límt á veggina fyrir hver jól með stórum kalkkústi og hveitilími og þá var betra að hræra hveitið og vatnið vel svo að hvergi leyndust kekkir. Hún man steikt kjöt á aðfangadagskvöld – og auðvitað ananasbúðinginn sem hefur fylgt henni allar götur síðan: Þeyttur rjómi, brytj-aður ananas og safi úr dósinni. Hún man ömmu sem stendur við kolaeldavélina að baka formkökur og biður þau krakkana vinsamlega að halda aftur af kæti sinni og hætta að hoppa á lifandi trégólfinu svo að kökurnar lyfti sér vel og fallega í frumstæðum ofninum. Hún man fasta liðinn að hafa kjöt í matinn á miðvikudögum og sunnudögum; brunninn fyrir utan sem var byrgður með hlemmi og steini; þangað sem þurfti að sækja vatnið af því að það var ekkert rennandi vatn í húsinu; útifötuna sem var hífð upp og hellt úr í innifötuna, og útikamar-inn og kolin sem þurfti alltaf að sækja út í skúr.

Svo stendur hún við gluggann í huganum.


Documents

EDDA ANDRÉSDÓTTIR - forlagid.is · Prentun: Oddi, umhverfisvottuð prentsmiðja JPV útgáfa · Reykjavík · 2013 Gefin út í Reykjavík, bókmenntaborg UNESCO Öll réttindi