e-öğrenme ortamlarıkisi.deu.edu.tr/mert.ural/IKT103U_-_IKTISADA_GIRIS_I_(05... · 2019-01-05 · Bu k˛tabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Ün˛vers˛tes˛ne a˛tt˛r

e-öğrenmeortamları

Yepyeni deneyimler sunan

birbirinden farklı eğitim materyalleri

/anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

ders anlatım videoları

ünite çalışma notları

çıkmış sınav sorularıDerslerinize ait geçmiş yıllarda yapılan sınavlarda çıkmış

sorulara erişebilirsiniz.Derslerinize ait konu anlatım videolarına bilgisayarınızdan veya

mobil cihazınızdan istediğiniz zaman istediğiniz yerden ulaşabilir, videoları dilediğiniz kadar izleyebilirsiniz.

Üniteyi okuyarak öğrendiklerinizi pekiştirmek ve bilgilerinizi kalıcı hale getirmek için, çalışma notlarından yararlanarak tekrar yapabilirsiniz. Ayrıca çalışma notlarının dökümünü

alarak istediğiniz zaman çalışabilirsiniz.

etkileşimli e-kitapVideo ve seslerle desteklenmiş bir öğrenme ortamı sunan

etkileşimli e-kitap ile öğrenmek artık daha kolay! Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarınızda görüntüleyebileceğiniz etkileşimli

e-kitaplara mobil ortamlardan da erişebilirsiniz.

e-seminerEşzamanlı e-seminer dersleri ile hepimiz sanal sınıflarda buluşabiliyoruz. Canlı derslerde sorularınızı sorabilirsiniz.

Derse katılamadığınızda tüm e-seminerlerin video kayıtlarına istediğiniz zaman erişebilirsiniz.

deneme sınavları Ünite sonu çalışma soruları ve Ara sınav/Dönem sonu deneme sınavları ile kendinizi test edebilirsiniz. Soruları

bilgisayar ve mobil cihazlardan görüntülüyebilir, isterseniz yazdırabilirsiniz.

anadolumobil

/anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

AÖF sınavları

sınav giriş belgesi

sınav sonuçları

itunes u

duyurular

sor/izle/öğren

ders kitabı

sesli kitap

deneme sınavları

konu anlatım videoları

TRT okul videoları

e-seminer dersleri

takvim

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3277 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2140

İKTİSADA GİRİŞ-I

YazarlarProf.Dr. İlyas ŞIKLAR (Ünite 1)

Prof.Dr. Kemal YILDIRIM (Ünite 2, 4, 5)Yrd.Doç.Dr. S. Fatih KOSTAKOĞLU (Ünite 3)

Prof.Dr. Cüneyt KOYUNCU (Ünite 5, 6)Prof.Dr. İbrahim BAKIRTAŞ (Ünite 7, 8)

EditörlerProf.Dr. Kemal YILDIRIM

Yrd.Doç.Dr. S. Fatih KOSTAKOĞLU

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2016 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör Prof.Dr. Müjgan Yazıcı Bozkaya

Genel Koordinatör YardımcısıYrd.Doç.Dr. İrem Erdem Aydın

Öğretim TasarımcısıDoç.Dr. Murat Ataizi

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret UçarYrd.Doç. Nilgün Salur

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

Dil ve Yazım DanışmanıOkt. Ezgi Aslan

Ölçme Değerlendirme SorumlusuÖğr.Gör.Dr. Aslı Büyükerşen

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız

GrafikerlerAyşegül DibekÖzlem Çayırlı

Gülşah KarabulutHilal Küçükdağaşan

Burcu Üçok

DizgiAçıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi

İktisada Giriş-I

ISBN 978-975-06-1899-4

1. Baskı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 275.000 adet basılmıştır.ESKİŞEHİR, Mart 2016

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz .................................................................................................................... vii

İktisadı Neden Öğrenmeliyiz? ..................................................... 2GİRİŞ ............................................................................................................................ 3İKTİSADIN TANIMI ................................................................................................. 3TEMEL İKTİSADİ SORUN ....................................................................................... 4Mal ve Hizmet .............................................................................................................. 6Ekonomik Aktörler ..................................................................................................... 7İKTİSADİ DÜŞÜNME TARZI ................................................................................. 7Rasyonel Davranış ....................................................................................................... 7Karar Alma ................................................................................................................... 8Marjinal Analiz ............................................................................................................ 9İktisadi Düşünme Tarzında Yapılan Hatalar ........................................................... 9İKTİSADIN BÖLÜMLERİ ........................................................................................ 11İKTİSADIN YÖNTEMİ ............................................................................................. 11POZİTİF VE NORMATİF ANALİZ YÖNTEMİ .................................................... 13İKTİSADI NASIL ÇALIŞMALIYIZ? ........................................................................ 13Özet ............................................................................................................................... 15Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 16Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 17Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 17Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 18Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 19EK 1: İKTİSATTA GRAFİKLERLE ÇALIŞMA ...................................................... 20İki Değişkenli Grafikler .............................................................................................. 20EĞİMİN TANIMI VE ÖLÇÜLMESİ ........................................................................ 21

Kıtlık Tercih ve Fayda .................................................................... 26GİRİŞ ............................................................................................................................ 27KITLIK VE TERCİH .................................................................................................. 27SEÇİM VE FIRSAT MALİYETİ ................................................................................ 28FIRSAT MALİYETİ VE PARASAL MALİYET ...................................................... 29ÜRETİM İMKÂNLARI SINIRI ................................................................................ 30Artan Fırsat Maliyet .................................................................................................... 31Üretim Olanakları Sınırındaki Kaymalar: Ekonomik Büyüme ............................ 33ALTERNATİF İKTİSADİ SİSTEMLER ................................................................... 34Piyasa Ekonomileri Sistemi ........................................................................................ 35Kumanda Ekonomileri Sistemi ................................................................................. 36Karma Ekonomiler Sistemi ........................................................................................ 36TERCİH VE FAYDA ................................................................................................... 37Toplam ve Marjinal Fayda .......................................................................................... 37Marjinal Fayda ve Bireyin Talep Eğrisinin Elde Edilişi .......................................... 39Tercihler ve Tüketici Dengesi .................................................................................... 39Para Birimi Başına Marjinal Faydadan Hareketle Talep Eğrisinin Elde Edilmesi .................................................................................... 42Özet ............................................................................................................................... 43Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 45Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 46Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 46Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 47

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

İçindekiler iv

Arz ve Talep ................................................................................... 48GİRİŞ ........................................................................................................................... 49TALEP ........................................................................................................................... 49Talep Edilen Miktar ................................................................................................... 49Talebi Etkileyen Faktörler .......................................................................................... 50Talep Eğrisi ve Talep Şedülü ...................................................................................... 50Bireysel Talep Eğrisi, Piyasa Talep Eğrisi ve Şedülü ............................................... 51Talep Eğrisi Üzerindeki Hareketlenme ..................................................................... 52Talep Eğrisindeki Kaymalar ....................................................................................... 53ARZ ............................................................................................................................... 55Arz Edilen Miktar ....................................................................................................... 55Arzı Etkileyen Faktörler ............................................................................................. 56Arz Eğrisi ve Arz Şedülü ........................................................................................... 56Bireysel Arz Eğrisi, Piyasa Arz Eğrisi ve Şedülü ..................................................... 57Arz Eğrisi Üzerindeki Hareketlenme ........................................................................ 58Arz Eğrisindeki Kaymalar .......................................................................................... 59TALEP VE ARZIN BİRLİKTE ELE ALINMASI: PİYASA DENGESİ ................ 60Piyasa Dengesi, Artık ve Kıtlık .................................................................................. 61Talep Eğrisindeki Kaymaların Denge Üzerindeki Etkisi ........................................ 62Arz Eğrisindeki Kaymaların Denge Üzerindeki Etkisi ........................................... 63Talep ve Arz Eğrisindeki Birlikte Kaymaların Denge Üzerindeki Etkisi ............. 64Özet ............................................................................................................................... 68Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 69Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 70Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 70Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 71Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 71

Esneklik ......................................................................................... 72GİRİŞ ............................................................................................................................ 73TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ ................................................................................... 73Fiyat Esnekliği: Tanımı ve Ölçülmesi ....................................................................... 75Esneklik Terminolojisi ................................................................................................ 77Doğru Şeklinde Bir Talep Eğrisi Boyunca Esneklik ............................................... 78Orta Nokta Formülle Esneklik Hesaplaması .......................................................... 79(Yay Esnekliği ya da Ark Esnekliği) ......................................................................... 79Fiyat Esnekliği ve Toplam Hasılat ............................................................................. 80TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİNİ ETKİLEYEN EKONOMİK .............................. 82FAKTÖRLER ............................................................................................................... 82Ürün İçin İkame Edilebilirliğin Derecesi ................................................................. 82Ürünün Tüketici Bütçelerindeki Önemi ................................................................. 82Malın Tatmin Ettiği İhtiyacın Niteliği (Zorunlu ve Lüks Mal) ............................. 83Kısa ve Uzun Dönemde Esneklik ............................................................................. 83TALEPTEKİ KAYMALARA İLİŞKİN ESNEKLİKLER ......................................... 84Talebin Gelir Esnekliği ............................................................................................... 84Çapraz Fiyat Talep Esnekliği ...................................................................................... 85ARZ ESNEKLİĞİ ........................................................................................................ 86 Arz Esnekliğinin Tanımlanması ve Hesaplanması ................................................ 86Arz Esnekliğini Etkileyen Faktörler .......................................................................... 88Özet ................................................................................................................................ 89

3. ÜNİTE

4. ÜNİTE

İçindekiler v

Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 90Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 91Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 91Yararlanılan Kaynaklar.............................................................. .................................. 92

Arz ve Talep Uygulamaları ........................................................... 94GİRİŞ ............................................................................................................................ 95HÜKÛMET MÜDAHALELERİNİN DENGE OLUŞUMLARINA ETKİSİ ....... 95Fiyat Kontrolleri (Taban ve Tavan Fiyat Uygulamaları) ......................................... 95Asgari Ücret Politikası ................................................................................................ 97Tarımsal Destekleme Fiyatları ................................................................................... 98Kira Kontrolleri ........................................................................................................... 99MİKTAR KONTROLLERİ ........................................................................................ 100Üretim Kotaları ............................................................................................................ 100İthalat Kotaları ............................................................................................................. 100VERGİ UYGULAMALARI ....................................................................................... 101Vergi Yükü Dağılımı ................................................................................................... 102TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ RANTI YA DA ARTIĞI ................................................ 106Tüketici Artığı .............................................................................................................. 106Üretici Artığı ................................................................................................................ 107Bir Piyasada Tüketici ve Üretici Artığındaki Değişmeler ...................................... 108Özet ............................................................................................................................... 109Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 110Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 111Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 111Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 112Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 112

Üretim ve Maliyetler ..................................................................... 114GİRİŞ ............................................................................................................................ 115ÜRETİM VE ÜRETİM FONKSİYONU .................................................................. 115KISA DÖNEMDE ÜRETİM ..................................................................................... 117Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziksel Ürün .......................................................... 117TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin Grafiksel Gösterimi ........................................... 119UZUN DÖNEMDE ÜRETİM ................................................................................... 122Faktör Bileşiminin Seçimi .......................................................................................... 124MALİYETLER ............................................................................................................. 126Açık ve Örtük Maliyetler ............................................................................................ 126Ekonomik Kâr .............................................................................................................. 127KISA DÖNEMDE MALİYETLER ............................................................................ 127Değişken, Sabit ve Toplam Maliyet ........................................................................... 127Toplam Fiziksel Ürün ile Toplam Maliyet Arasındaki İlişki .................................. 128

Marjinal Maliyet, Ortalama Toplam Maliyet, Ortalama Değişken Maliyet ... 130UZUN DÖNEMDE MALİYETLER ......................................................................... 134Maliyet Eğrilerindeki Kaymalar ................................................................................ 136Özet ............................................................................................................................... 137Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 139Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 140Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 140Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 141

5. ÜNİTE

6. ÜNİTE

İçindekiler vi

Tam Rekabet Piyasası ................................................................... 142GİRİŞ ............................................................................................................................ 143TAM REKABET PİYASASININ ÖZELLİKLERİ .................................................... 144TAM REKABETÇİ FİRMANIN KARŞILAŞTIĞI TALEP ................................... 144Tam Esnek Talep .......................................................................................................... 145TOPLAM, ORTALAMA VE MARJİNAL HASILAT ............................................. 145TAM REKABETÇİ FİRMALARIN KISA DÖNEM DAVRANIŞI ....................... 147Kâr Maksimizasyonu (veya Zarar Minimizasyonu) için Çıktı Seçimi ................ 147

Kısa Dönemde Kâr Maksimizasyonu ................................................................. 147Kısa Dönemde Normal (Sıfır Ekonomik) Kâr .................................................. 149Kısa Dönemde Zarar Minimizasyonu ................................................................ 150

Kısa Dönemde Firmanın Kapanma ve Piyasadan Çıkma Kararı ......................... 151Kısa Dönem Firma Arz Eğrisi ................................................................................... 152TAM REKABETÇİ FİRMALARIN UZUN DÖNEM DAVRANIŞI .................... 153Piyasaya Girişler .......................................................................................................... 154Piyasadan Çıkışlar ....................................................................................................... 155UZUN DÖNEM ARZ ................................................................................................ 155Sabit Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem Arzı ....................................................... 155Artan Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem Arzı ..................................................... 156Azalan Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem Arzı ................................................... 156TAM REKABET VE ETKİNLİK ............................................................................... 157Özet ................................................................................................................................ 159Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 160Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 161Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 161Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 161

Eksik Rekabet Piyasaları ............................................................... 162GİRİŞ ............................................................................................................................ 163MONOPOL (TEKEL) PİYASASI .............................................................................. 163Monopol Piyasasına İlişkin Özellikler ...................................................................... 164Kısa Dönemde Monopolcü Firmanın Talep ve Toplam ......................................... 165Hasılat Eğrisi ................................................................................................................ 165Kısa Dönemde Monopolcü Firmanın Kâr Maksimizasyonu ................................ 167Uzun Dönemde Monopolde Denge .......................................................................... 168Monopolde Fiyat Farklılaştırması ............................................................................. 169MONOPOLCÜ(TEKELCİ) REKABET PİYASASI ................................................ 170Monopolcü Rekabet Piyasasının Özellikleri ............................................................ 170Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Dengesi ........................................ 171Monopolcü Rekabet Piyasasında Uzun Dönem Dengesi ...................................... 172OLİGOPOL .................................................................................................................. 173Oligopol Piyasasının Özellikleri ................................................................................ 173Oligopol Türleri ........................................................................................................... 174Oligopolde Piyasa Dengesi ......................................................................................... 175EKSİK REKABET PİYASALARI VE ETKİNLİK ................................................... 175Özet ............................................................................................................................... 177Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 179Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 180Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 180Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 180Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 181

7. ÜNİTE

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

ÖnsözSevgili öğrenciler, Her insan birçok şeye sahip olmak ister! Eğer her istediğimiz şeye çalışıp para kazan-

madan sahip olabilseydik örneğin; güzel bir eve, spor bir arabaya… ekonomi ya da iktisat diye bir kavram da duymaz böyle bir bilim dalı da ortaya çıkmazdı. Ancak gerçek yaşamda maalesef her istediğimizi elde edemeyiz. İsteklerimizi karşılamak için çalışmaya ve para kazanmaya ihtiyaç duyarız. Ancak 1 gün 24 saat ile sınırlıdır. Dolayısıyla çalışarak elde edeceğimiz gelirimizde sınırlı olacaktır. İşte bu sınırlılıklar altında herkesin bir tercihte bulunması gerekir. İşte tüm bu kısıtlar altında yapılan tercihler iktisadın hayatımızdaki konumunu ortaya koyar.

İktisadı anlamak aslında içinde yaşadığımız dünyada cereyan eden olayları anlamak-tır. Aklınıza bazı sorular gelebilir: Bazı ülkelerde yaşam standartları yüksek iken neden bazı ülkelerde düşüktür? Bazı ülkelerde insanlar kolay iş bulabilirlerken neden bazılarında insanlar kolay iş bulamazlar? Bazı ürünleri satın almak istediğimizde birçok alternatif kar-şımıza çıkarken neden bazılarını satın almak isterken alternati�erle karşılaşmayız?

İktisat birçok öğrenci tarafından zor görülen bir derstir. Bu açıdan bakıldığında İktisa-da Giriş I kitabı olabildiğince yalın ve öğrenmeyi kolaylaştırıcı bir biçimde hazırlandı. Bu kitabın amacı, sizlere ekonomik düşünme penceresinden bir bakış açısı kazandırmaktır. Yani ekonomi nasıl çalışıyor, daha iyi çalışması için neler yapılabilir sorularını daha etkin bir şekilde tartışabilmenizi sağlayacaktır.

Bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen başta yazarlarımız olmak üzere kitabımıza katkısı olan herkese teşekkürü bir borç biliriz. Kitabın başta öğrenci arkadaşlarımız olmak üzere kullanacak tüm tara�ara faydalı olması en içten dileğimizdir.

Editörler Prof.Dr. Kemal YILDIRIM Yrd.Doç.Dr. S. Fatih KOSTAKOĞLU

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Bir bilim dalı olarak iktisadı tanımlayabilecek,Tüm bireylerin ve toplumların karşı karşıya olduğu temel iktisadi sorunu ve bu sorun çerçevesinde ortaya çıkan temel iktisadi kavramları tartışabilecek, İktisadı bölümlere ayırabilecek,İktisatçılar tarafından gerçekleştirilen analizlerde uygulanan yöntemleri ifade edebilecek,İktisatçının çevremizdeki günlük olaylara bakışında kullandığı ilkeleri ve bu konuda düşülen hataları açıklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• ktisat• ıtlık• Malve i met• asyonelDavranış

• Marjinal nali• eteris ari us• Mikro ktisat• Makro ktisat

İçindekiler

İktisada Giriş-I İktisadı Neden Öğrenmeliyiz?

• GİRİŞ• İKTİSADINTANIMI• TEMELİKTİSADİSOR N• İKTİSADİDÜŞÜNMETAR I• İKTİSADINB LÜMLERİ• İKTİSADINY NTEMİ• PO İTİFVENORMATİFANALİ• MİKROİKTİSADINTARİ ESİ


GİRİŞİktisadı neden öğrenmeliyiz? İktisadı öğrenmenin bir nedeni, içinde yaşanılan dünyayı an-lamaktır. Bu dünyada bazı ülkeler refah içinde yaşarken, neden diğer ülkeler açlık çekmek-tedirler? Bazı ülkelerde en�asyon oranı çok yüksek iken, neden bazı ülkeler istikrarlı fiyat-lara sahiptirler? Bazı dönemlerde iş bulmak daha kolay iken, neden bazı dönemlerde çok zordur? Bazı piyasalarda çok sayıda firma faaliyette bulunurken, neden bazı piyasalarda bir ya da iki firma faaliyette bulunmaktadır? Bazı ulaşım araçları için gidiş dönüş bileti neden tek yöne kıyasla daha ucuzdur? Piyasaya girişler kolay olduğunda neden rakipler fiyatlarını düşük tutmaktadırlar? İşte ekonominin yanıtlamaya çalıştığı sorulardan birkaçı bunlardır.

Diğer bir neden ise, iktisadı öğrenmek insanları ekonomide daha rasyonel ve daha katılımcı olmaya yöneltiyor. Yaşamınız boyu birçok ekonomik kararlar alırsınız. Öğrenci iken hangi okulda ve ne kadar yıl okumaya ilişkin karar alırsınız. Çalışmaya başladığınız-da elde ettiğiniz gelirinizi nasıl kullanacağınıza ve ne kadar tasarruf edeceğinize ilişkin kararlar alırsınız. Üretici iseniz ne kadar üretim yapacağınıza ve ürününüze ilişkin hangi fiyatı uygulayacağınıza ilişkin kararlar alırsınız. Hatta yaşamınız boyunca alacağınız her türlü karar sizin refahınızı etkilediği için mutlaka ekonomik yönü olacaktır.

Bir başka neden ise, iktisadı öğrenmek ekonomi politikalarının sınırlarını ve potan-siyelini anlamamıza olanak sağlar. Böylece hangi politikaları destekleyeceğinizi, hangi partiye oy vereceğinizi daha iyi değerlendirirsiniz. Devletin bütçe açığının etkisini, diğer ülkelerle ticaretin etkisini, Avrupa Birliğine üyeliğin etkilerini ve vergi yasalarındaki deği-şikliğin etkilerini daha iyi yorumlayabilirsiniz. Gazete ve dergi okurken, TV seyrederken daha zevkli ve anlamlı değerlendirmeler yapabilirsiniz.

İktisat bir sosyal bilimdir. Sosyal bilim ise insan davranışlarının incelenmesiyle ilgi-lidir. Dolayısıyla iktisadın merkezinde insan yer alır. Burada insanların ya tüketici ya da üretici olarak nasıl kararlar aldıkları, insanların birbirlerini nasıl etkilediği ve bir ekono-minin nasıl işlediği açıklanacaktır. Bu çerçevede, ilk bölümde iktisadın tanımı yapılarak, temel iktisadi sorun ele alınmaktadır. Daha sonra iktisadi düşünme tarzı ortaya konul-makta ve iktisadın yöntemi açıklanmaktadır.

İKTİSADIN TANIMIİktisat; bu sözcüğü duyduğunuzda büyük bir olasılıkla borsa ekranına kilitlenmiş insanlar, Tahtakale’de sokak ortasında elinde bir demet dolar ile gezenler, koyu renk takım elbiseli ve yüzlerine ciddi bir ifade takınmış bürokratlar, TV’de bir türlü bitmek bilmeyen tartış-maların yapıldığı programlar gelecektir gözünüzün önüne. Günlük yaşamınızda herhâlde

İktisadı Neden Öğrenmeliyiz?

İkt�sadı neden öğrenmel�y�z?

�ç�nde yaşanılan dünyayı an- lamaktır

�kt�sadı öğrenmek �nsanları ekonom�de daha rasyonel ve daha katılımcı olmaya yönelt�yor.

ekonom� pol�t�kalarının sınırlarını ve potan- s�yel�n� anlamamıza olanak sağlar

İkt�sat b�r sosyal b�l�md�r. Sosyal b�l�m �se �nsan davranışlarının �ncelenmes�yle �lg�- l�d�r. Dolayısıyla �kt�sadın merkez�nde �nsan yer alır.

tüket�c�

üret�c�

İktisada Giriş-I4

günde birkaç kez iktisat veya ekonomi sözcüğünü duyuyorsunuzdur. Peki, iktisat nedir? Hiç düşündünüz mü?

İktisat bir sosyal bilimdir ve bu nedenle toplumla ilgili bazı olguları açıklamayı he-de�emektedir. Bu anlamda iktisadın psikoloji, sosyoloji ve siyaset bilimi ile ortak bazı yönleri vardır. Ancak iktisat, gerek çalışma alanı, gerekse çalışma yöntemi ile diğer sosyal bilimlerden ayrılmaktadır. İktisatçılar inceledikleri problemlere farklı sorularla cevap ara-yarak yaklaşırlar ve diğer sosyal bilimciler tarafından kullanılmayan araçları kullanarak bu sorulara cevap verirler. Diğer sosyal bilimlerle iktisat arasındaki farkı vurgulayacak şekilde tanımlanması gerekirse; “İktisat, kıtlık koşulları altında yapılan tercihlerin incelen-mesidir.” tanımlamasını kullanabiliriz.

Yaptığımız bu tanımın sizi biraz şaşırttığının farkındayız. “İktisatla özdeşleştirdiğimiz bazı kavramlar (faiz, döviz kuru, bütçe açığı, en�asyon gibi) bu tanımın neresinde?” diye sorduğunuzu duyar gibiyiz. Bu kavramların hepsi, bu kitap ve ikinci dönem okuyacağınız kitap boyunca karşınıza çıkacak kavramlar arasında yer almaktadır. Ancak, aceleci olma-manız gerekir. Dilerseniz bu tanımı biraz daha ayrıntılı olarak ele alalım ve söz konusu ta-nımlamada geçen iki önemli kavramı irdeleyerek konuyu açalım: Kıtlık ve tercih. Bu kav-ram tüm ekonomilerin karşı karşıya bulunduğu temel iktisadi sorunu ifade etmektedir.

Ekonomi veya iktisat sözcüklerinin parayla ilgili bir kavram ola-rak değerlendirilmesi veya algılanması genellikle iktisat eğitimi almamış olanların düştüğü bir yanılgıdır. Aslında bu yanılgı Alf-red Marshall tarafından 1890 yılında kaleme alınan “Principles of Economics (İktisadın Temel İlkeleri)” isimli kitapta iktisat tanımını zenginlik ve toplum ögelerini kullanarak yapmış olma-sından kaynaklanmaktadır. Bizim yukarıda kullandığımız tanım 1932 yılında yanda fotoğrafı görülen Lionel Robbins tarafından yazılan “�e Nature and Significance of Economic Science (İktisat Biliminin Yapısı ve Önemi)” isimli kitapta ortaya koyduğu ve o tarihten sonra genel kabul gören tanımdır. Bu tanımı kullanarak “ekonomi para” yanılgısına düşen birisini ikna ediniz.

TEMEL İKTİSADİ SORUNBir an için günlük yaşamınızı düşünmenizi istiyoruz sizden. Yani, gün içinde yaptıkları-nızı, elde ettiklerinizi ve edemediklerinizi, çevrenizde gün içinde gelişen olayları düşünün bir an için. Şu anda sahip olmayı istediğiniz ama sahip olamadığınız bir şey var mı? Ya da şu anda sahip olduğunuz ama daha fazlasına sahip olmayı istediğiniz bir şey? Eğer bu sorulara verdiğiniz cevap “Hayır” ise sizi kutlarız. Ya “bir lokma-bir hırka” yaşam biçimini ve felsefesini içine sindirmiş bir ulu kişisiniz ya da Sabancı ailesi ile yakın bir akrabalık ilişkiniz var. Sizin dışınızda kalan herkes, yani bizler, yaşam standardımızın sınırlarını sü-rekli zorlama ihtiyacı içindeyiz. Bir diğer deyişle, hepimizin sonsuz istekleri ve ihtiyaçları var ancak bunların bir kısmını karşılayabiliyor, büyükçe bir kısmını ise ertelemek zorunda kalıyoruz. İşte bu basit gerçek iktisat biliminin temelini oluşturmaktadır: Hepimiz kıtlık sorunu ile karşı karşıyayız. İlk bakışta ihtiyaçlarımızın tamamını gideremediğimize göre çok sayıda ve türde kıtlık sorunu ile karşılaştığımızı düşünebilirsiniz. Şu anda sahip olmak istediğiniz çok sayıda şey söz konusu olabilir: Daha geniş bir evde yaşamak, bir arabaya sahip olmak, tüm sorunlarınızı unutturacak uzun ve lüks bir tatile çıkmak, kitap okuma-ya daha fazla zaman ayırmak. Bu listeyi sonsuza kadar uzatabilirsiniz. Ancak biraz daha ayrıntıya indiğinizde, bu isteklerinizi karşılama gücünüzü sınırlandıran iki faktörden söz etmek mümkündür: Harcama gücünüzün ve zamanınızın sınırlı olması.

İktisat: Kıtlık koşulları altında yapılan tercihlerin incelenmesidir.

1

Kıtlık: Bir şeyin mevcut miktarının arzulanan miktarı karşılamakta yetersiz kaldığı durumdur.

İkt�sat, kıtlık koşulları altında yapılan terc�hler�n �ncelenmes�d�r.”

Kıtlık ve terc�h. Bu kavram tüm ekonommlerrn karşı karşıya bulunduğu temel kttsadd sorunu fade etmekteddr.

- red Marshall tarafından 1890 yılında kaleme alınan “Pr�nc�ples of Econom�cs (İkt�sadın Temel İlkeler�)”

B�z�m yukarıda kullandığımız tanım 1932 yılında yanda fotoğrafı görülen L�onel Robb�ns tarafından yazılan “�e Nature and S�gn�f�cance of Econom�c Sc�ence (İkt�sat B�l�m�n�n Yapısı ve Önem�)” �s�ml� k�tapta ortaya koyduğu ve o tar�hten sonra genel kabul gören tanımdır.

Kıtlık: B�r şey�n mevcut m�ktarının arzulanan m�ktarı karşılamaktayeters�z kaldığı durumdur.

hep�m�z�n sonsuz �stekler� ve �ht�yaçları var ancak bunların b�r kısmını karşılayab�l�yor, büyükçe b�r kısmını �se ertelemek zorunda kalıyoruz. İşte bu bas�t gerçek �kt�sat b�l�m�n�n temel�n� oluşturmaktadır: Hep�m�z kıtlık sorunu �le karşı karşıyayız.

�stekler�n�z� karşılama gücünüzü sınırlandıran �k� faktör

Harcama gücünüzün ve zamanınızın sınırlı olması.

1. Ünite - İktisadı Neden Öğrenmeliyiz? 5

Harcama gücünün sınırlı olması hepimizin yakından bildiği bir kıtlıktır. Hepimiz iste-diğimiz şeyleri satın almaya olanak tanıyacak ölçüde yüksek bir gelire sahip olmayı isteriz. İsteklerimizin büyükçe bir kısmını karşılayamamamızın nedeni yeterli gelir düzeyine sa-hip olamayışımızdır. Ancak, zamanın sınırlı olması da aynı ölçüde önemli bir kıtlık kay-nağıdır. Yapmayı istediğiniz birçok şey (uzun bir tatile çıkmak, film izlemeye daha fazla vakit ayırmak, arkadaşlarınızla daha sık ve uzun süreli telefonla konuşmak gibi) paranın yanında zaman da gerektirir. Harcama yapma gücünüzün sınırlı olması gibi, isteklerimizi karşılayabilmek için bir gün içinde sahip olduğumuz zaman da sınırlıdır. Harcama gücü-müzün ve zamanın sınırlı olması nedeniyle isteklerimizi bir sıraya sokmak, bazılarını er-telemek zorunda kalırız. Daha iktisadi bir ifadeyle, karşı karşıya olduğumuz kıtlık sorunu bizi tercih yapmaya zorlar. Sınırlı zamanımızı çalışma, eğitim, uyku, alışveriş gibi çeşitli faaliyetler arasında dağıtmamız (tahsis etmemiz) gerekir. Benzer şekilde, sınırlı harcama olanaklarımızı da kira, beslenme, seyahat gibi mal ve hizmetler arasında dağıtmak zorun-da kalırız. Dolayısıyla, bir şeyi satın almayı ve yapmayı tercih ettiğimizde, aynı zamanda bir şeyleri almamayı ve yapmamayı da tercih ediyoruz demektir. İşte iktisat, bireyler ola-rak yaptığımız tercihleri ve bu tercihlerin ekonomi üzerindeki etkilerini inceler. Dolayı-sıyla, bireylerin kıtlık koşulları altında tercihlerini nasıl yaptıklarını incelemek iktisadın başlangıç noktasını oluşturur. Nitekim kitabınızın giriş niteliğindeki bu bölümünden son-ra gelen ilk konu “Kıtlık, Tercih ve Fayda” başlığını taşımaktadır.

Şu ana kadar bireysel olarak ele almaya çalıştığımız konunun boyutlarını biraz daha genişleterek tüm toplum bazında düşünmeye çalışalım. Toplumun amacı nedir? Daha yüksek bir yaşam standardı (refah seviyesi), sokakların daha güvenli olması, daha iyi eğitim, daha temiz bir çevre ve diğerleri... Peki, toplumsal bazda bu amaçlara ulaşmayı engelleyen nedir? Aslında, bu sorunun cevabını daha önce öğrendiniz: Kıtlık. Toplumsal bazda düşünüldüğünde, sorun kaynakların kıt olmasıdır. Burada sözü edilen kaynaklar, ihtiyaçlarımızı karşılayacak mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan şeylerdir. İktisat-çılar kaynakları üç gruba ayırırlar:

İş gücü: Mal ve hizmetlerin üretilmesinde insanlar tarafından harcanan zaman. Sermaye: Mal ve hizmetlerin üretilmesinde insanlar tarafından kullanılan uzun ömür-

lü araçlardır. Bu araçlar arasında yer alan bina, makine, teçhizat gibileri fiziki sermaye, çalışanların sahip olduğu bilgi ve beceri ise beşeri sermaye olarak adlandırılmaktadır.

Toprak: Üzerinde üretimin gerçekleştirildiği fiziki yüzeydir. Bu yüzeyin altında veya üstünde yer alan doğal kaynaklar da toprak üretim faktörü içerisinde değerlendirilirler (petrol, demir, kömür, ağaçlar gibi).

Ekonomide üretilen her şey bu kaynakların bir şekilde bir araya getirilmesi ile or-taya çıkmaktadır. Örneğin, bu konunun anlatıldığı iktisat dersinizi düşünelim. Şu anda “üniversitede ders almak” adını verebileceğimiz bir hizmeti tüketmektesiniz. Bu hizmeti üretebilmek için ne gibi kaynaklar bir araya getirilmektedir? Öncelikle, hocanız iş gücünü ortaya koymakta ve çeşitli türdeki sermaye bu süreçte kullanılmaktadır. Fiziki sermaye olarak oturduğunuz sıralar, tahta, varsa projektör cihazı ve sınıfınızın bulunduğu bina gibi sermaye unsurları bu üretim sürecinde yer alır. Hocanızın ders notlarını hazırlamakta kullandığı bilgisayarı da sermaye unsurları içerisinde değerlendirmek gerekir. Bu hizme-tin üretilmesi sürecinde sadece fiziki sermaye değil, beşeri sermaye de kullanılmaktadır. Örneğin, hocanızın uzmanlığa dönük bilgi birikimi ve ders anlatma becerisi beşeri serma-ye arasında yer almaktadır. Son olarak sınıfınızın bulunduğu binanın üzerinde inşa edil-diği toprak da bir kaynak olarak bu hizmetin üretilmesinde kullanılmaktadır. Sıralanan bu üç kaynağın dışında başka nesneler de sözünü ettiğimiz hizmetin üretilmesi sürecinde kullanılmaktadır. Örneğin hocanızın kullandığı tebeşiri ele alalım. İlk bakışta bunu da sermaye kategorisi içerisinde düşünebilirsiniz; ancak, bu bir sermaye unsuru değildir. Zira

Kaynak: İhtiyaçlarımızı karşılayacak mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan şeylerdir.

Harcama yapma gücünüzün sınırlı olması g�b�, �stekler�m�z� karşılayab�lmek �ç�n b�r gün �ç�nde sah�p olduğumuz zaman da sınırlıdır.

karşı karşıya olduğumuz kıtlık sorunu b�z� terc�h yapmaya zorlar.

�r şey� satın almayı ve yapmayı terc�h ett�ğ�m�zde, aynı zamanda b�r şeyler� almamayı ve yapmamayı da terc�h ed�yoruz demekt�r. İşte �kt�sat, b�reyler olarak yaptığımız terc�hler� ve bu terc�hler�n ekonom� üzer�ndek� etk�ler�n� �nceler.

Kaynak: İht�yaçlarımızı karşılayacak malve h�zmetler�n üret�lmes�nde kullanılan şeylerd�r.

�sat- çılar kaynakları üç gruba ayırırlar:

İş gücü: Mal ve hhzmetlerrn ürettlmessnde nsanlar tarafından harcanan zaman. Sermaye: Mal ve h�zmetler�n üret�lmes�nde �nsanlar tarafından kullanılan uzun ömür- lü araçlardır. Bu araçlar arasında yer alan b�na, mak�ne, teçh�zat g�b�ler� f�z�k� sermaye, çalışanların sahhp olduğu bblgg ve becerr se beşerr sermaye olarak adlandırılmaktadır.Toprak: Üzer�nde üret�m�n gerçekleşt�r�ld�ğ� f�z�k� yüzeyd�r. Bu yüzey�n altında veya üstünde yer alan doğal kaynaklar da toprak üret�m faktörü �çer�s�nde değerlend�r�l�rler (petrol, demmr, kömür, ağaçlar ggbb).

Ekonom�de üret�len her şey bu kaynakların b�r şek�lde b�r araya get�r�lmes� �le ortaya çıkmaktadır.

İktisada Giriş-I6

bu amaçla kullanılan tebeşir uzun ömürlü değildir. Bir aracın sermaye kategorisinde de-ğerlendirilebilmesi için birkaç yıl veya daha uzun süre üretim sürecinde kullanılabilmesi gerekir. Oysa tebeşir, dersin verilmesi (yani, hizmetin üretilmesi) sırasında kullanılır ve biter. Bu nedenle, iktisatçılar üretim sürecinde kullanılan bu tür kaynakları sermaye değil ham madde olarak kabul ederler.

Toplumsal bazda düşünüldüğünde, mevcut kaynaklar arzulanan tüm mal ve hizmetle-rin üretilmesinde yetersiz kalır. Bir diğer deyişle, toplum da kaynakların kıtlığı sorunu ile karşı karşıyadır. Bu da toplumsal bazda da tercih yapılması gereğini gündeme getirir. Tıp-kı bireysel bazda olduğu gibi, tercihlerin söz konusu olması durumunda kıt kaynakların bir şekilde dağıtılması (tahsis edilmesi) gerekmektedir. Bir diğer deyişle, hangi isteklerin karşılanacağına, hangilerinin erteleneceğine karar verilmesi zorunludur. Kaynakların kıt olması ve bu durumun bizi tercih yapmak zorunda bırakması, iktisat derslerinizde ince-leyeceğiniz tüm sorunların temelini oluşturmaktadır. Bu sorunlar, “ne, ne kadar, nasıl ve kimin için üretilecektir?” soruları ile özetlenebilir.

Yoksulluk ve kıtlık (yoksunluk) sizce aynı anlama gelen kavramlar olarak değerlendirilebilir mi? Uygulanan son derece başarılı bir yoksullukla mücadele programı sonucunda, ülkemiz-den yoksulluğun tamamıyla yok edildiğini kabul edersek, kıtlık sorunu da tamamen orta-dan kalkmıştır diyebilir miyiz?

Mal ve HizmetYukarıdaki son paragrafın ilk cümlesini tekrar okumanızı istiyoruz. Bu cümlede geçen ve iktisatta çoğu zaman birlikte kullanılan bir kavram bütünü var bu cümlede: “mal ve hizmetler” Biraz önce ekonomide üretilen her şeyin sıraladığımız üç kaynağın bir şekilde bir araya getirilmesi ile ortaya çıktığınız söyledik. İşte, kaynakların çeşitli şekillerde bir araya getirilmesi ile ortaya çıkan, daha doğru bir ifadeyle üretilen ve ihtiyaçları karşılama özelliği bulunan ürünlere mal ve hizmet adını veriyoruz. Örneğin bir çi�çi, bir traktör, bir dönüm toprak, bir miktar tohum ve bir miktar gübrenin bir araya gelmesi ile bir mal üretilmektedir: buğday. Örneğin 50 müzisyen, bunların kullandığı müzik aletleri, otur-dukları sandalyeler, önlerinde bulunan nota kitapları, orkestra şefi ve konser salonunun bir araya gelmesi ile bir hizmet üretilmektedir: klasik müzik konseri. Üretilen mısır fiziki olarak görebildiğimiz, dokunabildiğimiz, üretiminde kıt kaynaklar kullanıldığı ve insan ihtiyaçlarını karşılama özelliği taşıdığı için bir maldır. Şu anda okumakta olduğunuz kitap, üzerinde oturduğunuz sandalye, üzerinizdeki giysiler, akşam yemeyi planladığınız pizza, tamamı mal olarak kabul edilmesi gereken ürünlerdir. Klasik müzik konseri fiziki olarak dokunamadığımız ancak üretiminde yine kıt kaynaklar kullanıldığı ve insan isteklerini gi-derdiği için hizmet olarak adlandırılmaktadır. Dinlediğiniz ders, izlediğiniz filmler, yaptı-ğınız telefon görüşmeleri, kullandığınız İnternet bağlantısı, kuru temizleme ve saç kesimi, tamamı hizmet olarak değerlendirebileceğimiz ürünlerdir.

Mal ve hizmetler kıt kaynaklarla üretildiği için kendileri de kıtlığa konu olmaktadır. Bir mal veya hizmetin sıfır fiyat düzeyindeki mevcut miktarı toplumun arzuladığı miktar-dan daha düşükse bu mal veya hizmet kıttır. Arzuladığımız her mal ve hizmete sahip ola-madığımız için sürekli olarak bunlar arasında bir seçim, tercih yapmak zorunda kalırız. Kıtlığın söz konusu olduğu ortamda tercih yapma zorunluluğu bazı mal ve hizmetlerden vazgeçmemiz gerektiği anlamına gelir.

Günlük yaşamımızda çok az sayıda malın fiyatın sıfır olduğu durumdaki (bir bedel ödenmesi gerekmediği zaman) miktarı toplumun arzuladığından daha fazla olduğu için serbest mal kategorisindedir. Örneğin; hava ve deniz suyu genel anlamda serbest mal olarak kabul edilirler. Zira istediğimiz kadar hava soluyabilmekte ve deniz suyu kulla-

2

Mal: Üretiminde kıt kaynakların kullanıldığı, insan ihtiyaçlarını karşılama özelliğine sahip fiziki varlığı olan ürünlerdir.

Hizmet: Üretiminde kıt kaynakların kullanıldığı, insan ihtiyaçlarını karşılama özelliğine sahip fiziki varlığı olmayan ürünlerdir.

tebeş�r

ham madde

Kaynakların kıt olması ve bu durumun b�z� terc�h yapmak zorunda bırakması, �kt�sat dersler�n�zde �nce- leyeceğ�n�z tüm sorunların temel�n� oluşturmaktadır.

Bu sorunlar, “ne, ne kadar, nasıl ve k�m�n �ç�n üret�lecekt�r?” soruları le özetlenebbllr.

kaynakların çeş�tl� şek�llerde b�r araya gettrrlmess le ortaya çıkan, daha doğru bbr fadeyle ürettlen ve httyaçları karşılama özell�ğ� bulunan ürünlere mal ve h�zmet adını ver�yoruz.

Mal: Üret�m�nde kıt kaynakların kullanıldığı, �nsan �ht�yaçlarını karşılamaözell�ğ�ne sah�p f�z�k� varlığıolan ürünlerd�r.

H�zmet: Üret�m�nde kıt kaynakların kullanıldığı,�nsan �ht�yaçlarınıkarşılamaözell�ğ�ne sah�pf�z�k�varlığıolmayan ürünlerd�r.

B�r mal veya h�zmet�n sıfır f�yat düzey�ndek� mevcut m�ktarı toplumun arzuladığı m�ktardan daha düşükse bu mal veya h�zmet kıttır.

Kıtlığın söz konusu olduğu ortamda terc�h yapma zorunluluğu bazı mal ve h�zmetlerden vazgeçmemmz gerekttğğ anlamına gellr.

Günlük yaşamımızda çok az sayıda malın f�yatın sıfır olduğu durumdak� (b�r bedel ödenmes� gerekmed�ğ� zaman) m�ktarı toplumun arzuladığından daha fazla olduğu �ç�n serbest mal kategor�s�nded�r. Örneğ�n; hava ve den�z suyu genel anlamda serbest mal olarak kabul ed�l�rler.

sermaye değğl


nabilmekteyiz. Hayattaki en iyi şeylerin bedava olan şeyler olduğunu savunan bir yaşam anlayışının varlığına karşın günlük yaşamımızdaki hemen her şey kıttır ve serbest mal kategorisine girmemektedir. Hatta serbest mal olarak düşündüğümüz mal ve hizmetlerde bile bir bedel ödenmesi söz konusu olabilmektedir. Örneğin; atmosferi bir çöplük, deniz-leri de lağım çukuru olarak kullanmaya devam ettikçe temiz hava ve temiz deniz suyu giderek kıt hâle gelmektedir. Serbest mal kategorisinde olan mal ve hizmetlerin iktisadın konusu değildir. Kıtlık söz konusu olmadığında iktisadi sorun da söz konusu olmayacağı için serbest mallar iktisadın ilgi alanı içerisinde yer almazlar.

Ekonomik AktörlerBir ekonomide dört tür aktör ya da katılımcı söz konusudur: Hanehalkı, firmalar, devlet ve yabancılar. Bu iktisadi aktörler içerisinde kilit konumunda olan hanehalkıdır. Bir tüke-tici birim olarak hanehalkı mal ve hizmet talep ederken, kaynak sahibi birim olarak da iş gücü, toprak ve sermayeyi firmalara, devlete ve yabancılara arz eder. Firmalar, devlet ve yabancılar aslında yardımcı aktör konumundadırlar. Çünkü bu ekonomik birimler hane-halkının arz ettiği kaynakları talep etmekte ve hanehalkının talep ettiği mal ve hizmetleri arz etmektedirler. Yabancılar dediğimizde yurt içi piyasalara kaynak ve ürün arz eden, yurt içi piyasalardan kaynak ve ürün talep eden yabancı hanehalklarını, yabancı firmaları ve yabancı devletleri kastettiğimizi de belirtelim.

Piyasalar ise alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelerek değişim (takas) işlemini gerçek-leştirdikleri ortamlardır. Bu ortamlar çoğu zaman fiziki mekanlar biçiminde (süpermar-ketler, alışveriş merkezleri ve borsalar gibi) olsalar da alıcı ve satıcının iletişim kurabildiği diğer ortamları da (radyo ve TV reklamları, İnternet ortamı, telefon hattı gibi) kapsamak-tadır. Bu araçlar satışa sunulan ürünlerin kalitesi, miktarı ve fiyatı konusunda ekonomik aktörlere bilgi sağlamaktadır. Mal ve hizmetlerin alınıp satıldığı piyasalar ürün piyasaları, kaynakların alınıp satıldığı piyasalar ise kaynak piyasalarıdır. En önemli kaynak piyasası şüphesiz iş gücü piyasasıdır.

Bir maldan ihtiyaçlarımızı karşılayacak ölçüde bol miktarda bulunuyorsa ve buna bir bedel ödemeden sahip olabiliyorsak, bu tür mallara serbest mal adını veriyoruz. İktisada Giriş ki-taplarında serbest mallara verilen örnek genellikle havadır. Acaba hava her durumda serbest bir mal olarak değerlendirilebilir mi?

İKTİSADİ DÜŞÜNME TARZIİnceleme gereği duydukları konular farklı olmasına karşın iktisatçıların sorunlara yaklaşı-mı belirli ilkelere dayanan ortak bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma iktisadi düşünme tarzı adı-nı vermekteyiz. Sözü edilen bu ilkelerden ilki tercihlerin kıtlık koşullarında yapılmasıdır. Diğer ilke karar alıcıların davranış biçimleri ve tercihlerin yapılma sürecine ilişkin ilkedir. Son olarak incelenmesi gereken ilke, iktisadi düşünme tarzının mevcut durumla inceleye-rek analize başlaması ve ortaya çıkacak değişimin sonuçlarını incelemesidir. Sözü edilen bu ilkeleri, yani iktisadi düşünme tarzının temel prensiplerini anladığımız zaman iktisat-çıların hipotezlerini kavramak ve iktisat konusunda uzmanlaşmak daha kolay olacaktır.

Rasyonel Davranışİktisadi düşünme tarzının temel ilkesi karar alıcıların rasyonel davrandıkları ilkesidir. Bir diğer deyişle, karar alıcılar kendilerine belirli bir amaç veya hedef belirler ve tercihlerini bu amaca ulaşmak yolunda yaparlar. Dolayısıyla kendi çıkarlarına göre hareket ederler. Örneğin, tüketiciler açısından ele alındığında varsayılan amaç; elde edilen mutluluğu veya refahı maksimize etmek, en yüksek düzeye çıkartmaktır. Burada rasyonel davranış, tüketi-

Serbest mal: Doğada her istendiğinde bulunabilen ve bedel ödemeden elde edilebilen mallardır.

Hanehalkı: Aynı çatı altında yaşayan ve ortak finansal kararlar alan tüm insanlardır.

Firmalar: Üretici kaynakları kullanan ve ne üretileceğini kararlaştıran şahıs şirketinden devlete kadar bütün üretici birimlerdir.

Devlet: Ekonomide gerekli düzenlemeleri yapan, piyasalara üretici ve tüketici olarak katılabilen ve de vergi toplama ayrıcalığına sahip oluşum.

3

Serbest mal kategor�s�nde olan mal ve h�zmetler�n �kt�sadın konusu değ�ld�r. Kıtlık söz konusu olmadığında �kt�sad� sorun da söz konusu olmayacağ

Serbest mal: Doğadaher �stend�ğ�nde bulunab�len ve bedel ödemedenelde ed�leb�len mallardır.

Hanehalkı, f�rmalar, devlet ve yabancılar.

Hanehalkı: Aynıçatı altında yaşayanve ortak f�nansal kararlar alan tüm �nsanlardır.

F�rmalar: Üret�c� kaynakları kullanan ve ne üret�leceğ�n� kararlaştıran şahıs ş�rket�nden devlete kadar bütünüret�c� b�r�mlerd�r.

Devlet: Ekonom�de gerekl� düzenlemeler�yapan, p�yasalara üret�c� ve tüket�c�olarak katılab�len ve de verg� toplama ayrıcalığına sah�p oluşum.

P�yasalar �se alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelerek değ�ş�m (takas) �şlem�n� gerçek- leşt�rd�kler� ortamlardır.

Mal ve h�zmetler�n alınıp satıldığı p�yasalar ürün p�yasaları, kaynakların alınıp satıldığı p�yasalar �se kaynak p�yasalarıdır. En öneml� kaynak p�yasası şüphessz ş gücü ppyasasıdır.

�hler�n kıtlık koşullarında yapılmasıd

karar alıcıların davranış b�ç�mler� ve terc�hler�n yapılma sürec�

mevcut durumla �nceleyerek anal�ze başlaması ve ortaya çıkacak değ�ş�m�n sonuçlarını �ncelemes�

İkt�sad� düşünme tarzının temel �lkes� karar alıcıların rasyonel davrandıkları �lkes�d�r.

karar alıcılar kend�ler�ne bel�rl� b�r amaç veya hedef bel�rler ve terc�hler�n� bu amaca ulaşmak yolunda yaparlar. Dolayısıyla kend� çıkarlarına göre hareket ederler.

İktisada Giriş-I8

cinin elde etmeyi beklediği faydayı en yüksek düzeye çıkartacak tercihleri yapmasıdır. Ör-neğin, bir tüketici X markasını Y markasına tercih ediyor ve her iki marka da aynı fiyata satılıyorsa tercihini her ortamda X malını seçmek şeklinde kullanmalıdır.

Rasyonel davranış, tüketicilerin asla yanlış karar vermeyecekleri anlamına gelmemek-tedir. Tüketici yeni piyasaya sürülmüş veya kalitesi iyileştirilmiş Y markasını deneyebilir ve sonuçta yanlış bir tercihte bulunduğunu anlayabilir. Bu türden denemeler tüketicinin rasyonel olmayan bir tercih yaptığı anlamına gelmez. Ancak X markasının Y markasına göre daha üstün olduğunu belirledikten sonra Y markasını satın almaya devam etmek rasyonel olmayan (irrasyonel) bir tercihtir.

Üreticiler de tıpkı tüketiciler gibi kendi çıkarları doğrultusunda tercih yaparlar. İkti-satçılar her üreticinin elde ettiği kârı maksimize etmek amacına sahip olduğunu varsayar-lar. Burada kâr bir ürünün satışından elde edilen kazanç ile bunu üretmek için katlanılan maliyet arasındaki olumlu farktır. Örneğin, bir çi�çi 4 bin liraya mâl olan mahsulünü 6 bin liraya satarsa 2 bin lira kâr elde eder. Kâr maksimizasyonu amacının bir sonucu üreti-cinin, üretimi gerçekleştirmek için mümkün olan en az kaynağı kullanma eğilimine sahip olacağı şeklinde ifade edilebilir. Gerekli olandan daha fazla kaynak kullanmak üretimin maliyetini arttıracak ve sonuçta kâr azalacaktır. Bu da rasyonel olmayan bir davranıştır.

Toplumdaki her bir ekonomik birimin rasyonel davranmasının sonucu ekonomide etkinliğin sağlanması sonucunu doğurmaktadır. Kapitalist üretim ilişkilerini sistematik biçimde ele alan ilk iktisatçı olarak değerlendirilen Adam Smith, Ulusların Zenginliği (Wealth of Nations) isimli kitabında bu etkinlik mekanizmasını görünmez el benzetmesi ile açıklanmış ve piyasalarda dengenin otomatik olarak sağlanacağını ortaya koymuştur.

Karar Almaİktisadi düşünme tarzı kararların nasıl alındığına ilişkin bazı varsayımlar da içerir. İk-tisatçılar karar alınırken bir eylemin olası yarar ve maliyetlerinin göz önüne alındığını kabul ederler. Örneğin, otomobilde arka koltukta otururken emniyet kemerinin bağlan-ması konusunda tüketiciler, olası yararlar (kaza anında yaralanma riskini azaltması gibi) ile maliyetleri (vakit kaybına neden olması, elbiselerin buruşmasına neden olması, sıkıntı vermesi gibi) karşılaştırırlar. Eğer emniyet kemeri bağlamanın yararları maliyetlerini aşı-yorsa tüketici emniyet kemerini bağlayacaktır. Aksine maliyetler yararlardan daha büyük olarak değerlendiriliyor ise emniyet kemeri kullanılmaz.

Maliyetler ve yararlar kişiden kişiye farklılık gösterdiği için kararlar da farklılık gös-terebilir. Örneğin, müvekkili ile bir görüşme yapmak üzere başka bir kentin şehirler arası otobüs terminaline gelen bir avukatı düşünelim. Bu avukat bir taksiye binerek çabucak kent merkezine ulaşabilir veya bir toplu taşıma aracına binerek aynı yere daha uzun sü-rede ulaşabilir. Kişinin bunlardan hangisini seçeceği elde edilen yarar (tasarruf edilen zaman) ile katlanılan maliyete (ödenen daha yüksek bedel) bağlı olarak belirlenecektir. Böyle bir durumda herkesin aynı sonuca ulaşması söz konusu değildir. Örneğin, aynı oto-büs terminaline ailesini ziyaret etmekten dönen bir öğrencinin geldiğini düşünelim ve bu öğrencinin kaldığı yurda erişebilmek için toplu taşıma aracını tercih edeceğini söyleye-biliriz. Çünkü örneğimizdeki avukatın katlandığı yüksek maliyeti müvekkiline yansıtma olanağı mevcutken, öğrencinin böyle bir imkânı yoktur. Dolayısıyla öğrencinin tercihleri ile karşılaştırıldığında, avukatın taksiyi tercih etmesi daha büyük bir olasılıktır.

Karar alma sürecinin bu özelliği belirli iken, elde edilen yararlarda veya katlanılan maliyetlerde meydana gelecek bir değişme, tercihleri etkileyecektir. Örneğin, taksi taşı-ma ücretlerinde ciddi bir düşüş yaşanırken alternati�erin fiyatında bir değişiklik olmaz-sa daha çok ekonomik birimin taksiyi tercih edeceğini söylemek mümkündür. Benzer şekilde, eğer kamu otoritesi emniyet kemeri takmamanın maliyetini (örneğin cezaları)

Rasyonel davranış: Tercih yapmak veya karar almak durumunda olan bir iktisadi birimin kendi hedefine uygun biçimde hareket etmesidir.

Rasyoneldavranış: Terc�h yapmak veya karar almak durumundaolanb�r �kt�sad� b�r�m�n kend�hedef�ne uygun b�ç�mde hareket etmes�d�r.

�- satçılar her üret�c�n�n elde ett�ğ� kârı maks�m�ze etmek amacına sah�p olduğunu varsayar- lar. Burada kâr b�r ürünün satışından elde ed�len kazanç �le bunu üretmek �ç�n katlanılan mal�yet arasındak� olumlu farktır.

İkt�sad� düşünme tarzı kararların nasıl alındığına �l�şk�n bazı varsayımlar da �çer�r. İk- t�satçılar karar alınırken b�r eylem�n olası yarar ve mal�yetler�n�n göz önüne alındığını kabul ederler.

Mal�yetler ve yararlar k�ş�den k�ş�ye farklılık gösterd�ğ� �ç�n kararlar da farklılık gös- tereb�l�r.

Karar alma sürec�n�n bu özell�ğ� bel�rl� �ken, elde ed�len yararlarda veya katlanılan mal�yetlerde meydana gelecek b�r değ�şme, terc�hler� etk�leyecekt�r.


arttırırsa daha fazla sayıda kişinin emniyet kemeri kullanma eğiliminde olacağını söyleye-biliriz. Görüldüğü gibi ekonomik birimlerin olası davranışlarını öngörebilmek mümkün olmaktadır. Bu durum, insan davranışlarını incelemede ve maliyetlerle elde edilen yararı değiştiren gelişmelerin sonuçlarını belirlemede iktisatçılara önemli bir güç vermektedir.

Marjinal Analizİktisadi düşünme tarzı marjinal analiz adını verdiğimiz bir analiz yöntemini de kapsar. Marjinal analiz, mevcut şartlar değiştiğinde ortaya çıkacak durumun incelenmesidir. Ör-neğin; bir öğrenci iktisat çalışmak için ha�ada 5 saat yerine 6 saat ayırmaya karar verdi-ğinde marjinal analize göre hareket ediyor demektir. Hemen anlayacağınız gibi, iktisat ça-lışmaya ilave bir saat ayrılmasının sağlayacağı yarar (içinde yaşadığımız dünyayı daha iyi algılayabilme ve muhtemelen sınavlarda daha yüksek bir not alma) bunun getireceği ma-liyeti (dinlenmeye daha az zaman ayırma, daha az uyuma gibi) aşmaktadır. Eğer bir başka öğrenci farklı sonuca ulaşıyorsa iktisat çalışmak için ilave bir saatlik süre ayrılmayacaktır.

Sadece tüketiciler değil, üreticiler de karar alırken marjinal analize bağlı kalarak hare-ket ederler. Örneğin bir çi�çi daha çok gübre kullandığında buğday üretiminin ne kadar artacağına bakar. Bu süreçte çi�çi daha çok gübre kullandığında üretim maliyetlerinin ne kadar artacağı ve dolayısıyla kârının ne kadar artacağı veya azalacağı ile ilgilenir. Dik-kat edilirse çi�çi, mevcut durumda meydana gelecek değişmelerin sonuçlarını göz önüne alarak karar vermektedir. Karar verme süreci çoğunlukla değişmelerle ilgili olduğu için marjinal analiz iktisadi düşünme tarzında önemli bir rol üstlenmektedir.

İktisadi Düşünme Tarzında Yapılan Hatalarİktisat teorisi bize iktisadi konularda analiz yapma ve ekonomik birimlerin davranışlarını belirlemede yardımcı olur. Etrafımızı çevreleyen olayların daha iyi anlaşılmasını sağlaya-rak karar alıcıların maliyeti yüksek hatalardan kaçınmalarına da olanak tanır. Ancak diğer analiz araçlarında olduğu gibi iktisat teorisi de dikkatle kullanılması gereken bir araçtır. İktisadi düşünme tarzının temellerini oluşturmaya çalıştığımız bu bölümde genellikle dü-şülen üç hatadan söz edecek ve bunlardan kaçınmanın yollarını tartışacağız. Sözü edilen bu üç hata diğer şartlar sabitken, birlikte değişim-nedensellik ve tümleme yanılgısı başlıkları altında incelenebilir.

Diğer Şartlar Sabitken: İktisada giriş çerçevesinde ele alacağımız teorik yaklaşımlar çoğunlukla diğer şartlar sabittir varsayımı kullanılarak geliştirilir. Bu varsayıma göre, bir iktisadi olgu incelenirken, bu olguyu etkileyen değişkenlerden belirli bir tanesinin değiş-tiğini, diğer değişkenlerin ise sabit kaldığını kabul ederiz. Bu varsayım analizleri basitleş-tirmenin temel araçlarından bir tanesidir. Örneğin, pop müzik konserleri düzenleyen bir organizatörün konser biletlerinin fiyatını düşürdüğü zaman daha fazla kişiye bilet sata-bileceği yönünde bir teori geliştirdiğini ve ilk düzenlenen konserde bilet fiyatlarını yarı yarıya düşürdüğünü kabul edelim. Fiyatın düşürülmesine rağmen organizatörün beklen-tisinin gerçekleşmediğini ve sonuçta daha az bilet satıldığını varsayalım. Sizce bu sonuç organizatörümüzün geliştirdiği teorinin yanlış olduğunu mu göstermektedir? Bu soruya cevap vermeden önce dikkatlice düşünmenizi ve kullandığımız analiz yöntemini hatır-lamanızı öneririz. Zira satılacak bilet sayısı, bilet fiyatının dışında çok sayıda faktörden etkilenebilir. Örneğin; konserin zamanlaması, yani düzenlendiği tarih ve saat, hava ko-şulları gibi faktörler bile konsere gitme (ve doğal olarak bilet satın alma) kararı üzerinde etkili olacaktır. Dolayısıyla teori, örneğin, tüketicilerin zevk ve tercihlerini göz önüne al-maksızın, bilet fiyatlarını düşürünce daha fazla bilet satılacağını söylememektedir. Aksine teori, bilet satışlarını etkileyen diğer faktörler değişmezken düşük bilet fiyatının satışları arttıracağını ifade etmektedir. Bu nedenle sabit kabul edilen faktörlerden biri değişirse

Marjinal analiz: Mevcut koşullar değiştiği zaman ne olacağının incelenmesidir.

Marj�nal anal�z: Mevcut koşullar değ�şt�ğ�zaman ne olacağının �ncelenmes�d�r.

İkt�sad� düşünme tarzı marj�nal anal�z adını verd�ğ�m�z b�r anal�z yöntem�n� de kapsar. Marj�nal anal�z, mevcut şartlar değ�şt�ğ�nde ortaya çıkacak durumun �ncelenmes�d�r.

genell�kle dü- şülen üç hata

bu üç hata d�ğer şartlar sab�tken, b�rl�kte değ�ş�m-nedensell�k ve tümleme yanılgısı

D�ğer Şartlar Sab�tken:

Bu varsayıma göre, b�r �kt�sad� olgu �ncelen�rken, bu olguyu etk�leyen değ�şkenlerden bel�rl� b�r tanes�n�n değ�ş- t�ğ�n�, d�ğer değ�şkenler�n �se sab�t kaldığını kabul eder�z. Bu varsayım anal�zler� bas�tleş- t�rmen�n temel araçlarından b�r tanes�d�r.

İktisada Giriş-I10

artık diğer koşullar sabitken varsayımı geçerli değildir ve teorinin dayandırıldığı önemli bir varsayım ihlal edilmiş demektir. Varsayımları yerine getirilmediği sürece bir teorinin test edilmesi de mümkün değildir. Bu nedenle, örneğin hava koşullarının değiştiği bir ortamda, düşük bilet fiyatlarına rağmen daha fazla bilet satılamaması konser organizatörü tarafından geliştirilen teorinin yanlış olduğunu göstermez.

Bazı iktisat kitaplarında diğer şartlar sabitken varsayımı Latince karşılığı olan Ceteris Paribus deyimi kullanılarak ifade edilir.

Birlikte Değişim – Nedensellik: İktisadi düşünme tarzı sürecinde yapılan bir yanlışlık iki değişkenin sergilediği birlikte değişim ilişkisi ile iki değişken arasındaki nedensellik ilişkisinin birbirine karıştırılmasıdır. Birbiri ile ilişkisi olmayan iki değişkenin aynı anda tesadüfi olarak birlikte değişiyor olması birinin diğerinin nedeni veya sonucu olduğunu göstermez. Örneğin, yapılan bir araştırmada leyleklerin göç mevsimi olan baharın baş-langıcında yeni doğan bebek sayısının da arttığı belirlenmiştir. Bir diğer deyişle bölgeye gelen leylek sayısı ile yeni doğan bebek sayısı aynı yönde değişmektedir. Bu birlikte deği-şim ilişkisine bakarak bebeklerin leylekler tarafından getirildiği sonucuna ulaşamayız. Bu iki değişken arasında bir nedensellik bağı bulunmamakta, ilişki tamamen tesadüfi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu da birlikte değişim ilişkisi ile nedensellik ilişkisinin aynı anlama gelmediğini göstermektedir.

Tümleme Yanılgısı: Bir grup bireylerden oluştuğuna göre, birey için doğru olanın grup için de doğru olduğu sonucuna ulaşabilirsiniz. Eğer böyle düşünüyorsanız başlıkta sözünü ettiğimiz tümleme yanılgısına düşüyorsunuz demektir. Bir birey olarak davrandığınızda, bağırarak konuşmanız karşınızdakilerin sizi daha iyi anlamasına olanak tanıyabilir. Acaba bu durum bir odadaki herkesin bağırarak konuşması durumunda herkesin birbirini daha iyi anlayacağı anlamına gelir mi? Tabii ki hayır! Aksine, bırakın herkesin birbirini daha iyi anlamasını, tam bir karmaşa yaşanacak, gürültü kirliliği ortaya çıkacaktır. Bireysel olarak davrandığınızda sizin için doğru olan, gruptaki herkesin aynı şeyi yapması durumunda doğru olmaktan çıkabilir. İktisadi düşünme tarzı bu yanılgıdan uzak durmamızı söyle-mektedir.

Grafik 1.1 bize Türkiye’de 1998 – 2014 dönemindeki ekonomik büyüme oranının (sağ di-key eksen) seyri ile lisanslı atletizm yapan bayan sporcu sayısındaki değişim oranını (sol dikey eksen) gösteriyor. Grafiğe göre her iki değişken çoğunlukla aynı yönde değişmektedir. Bir diğer deyişle bayan atlet sayısı arttıkça ekonomik büyüme hızlanmakta, bayan atlet sa-yısındaki artış yavaşladığında ekonomik büyüme de yavaşlamaktadır. Ekonomik büyüme toplumsal refahın artması anlamına geldiğine göre, daha çok bayan atletin lisans alması du-rumunda Türkiye ekonomisi daha hızlı büyüyecek ve toplumsal refah artacaktır. Grafikte gördüğümüz bu ilişkiden yola çıkarak önemli bir iktisadi soruna çözüm bulduk: Ne kadar çok kadın, atletizm ile ilgilenirse ekonomik refah o ölçüde artacak, böylece ekonomik istik-rarsızlık, işsizlik ve hatta en�asyon sorunları ortadan kalkacaktır. Ne dersiniz?

Diğer şartlar sabitken (Ceteris Paribus) varsayımı: Bir İktisadi olguyu etkileyen çok sayıda faktörden sadece bir tanesinin değiştiği, diğer faktörlerin ise değişmediği varsayımıdır.

Tümleme yanılgısı: Birey için doğru olanın grup için de doğru olacağı şeklinde hatalı bir sonuca ulaşılmasıdır.

4

D�ğer şartlar sab�tken(Ceter�s Par�bus) varsayımı: B�r İkt�sad� olguyuetk�leyen çok sayıda faktörden sadece b�rtanes�n�n değ�şt�ğ�, d�ğer faktörler�n �se değ�şmed�ğ�varsayımıdır.

Ceterrs Parrbus

B�rl�kte Değ�ş�m – Nedensell�k:

�r� �le �l�şk�s� olmayan �k� değ�şken�n aynı anda tesadüf� olarak b�rl�kte değ�ş�yor olması b�r�n�n d�ğer�n�n neden� veya sonucu olduğunu göstermez.

b�rl�kte değ�ş�m �l�şk�s� �le nedensell�k �l�şk�s�n�n aynı anlama gelmeddğğ

Tümleme yanılgısı: B�rey �ç�n doğru olanın grup �ç�n de doğru olacağışekl�nde hatalıb�rsonuca ulaşılmasıdır.

Tümleme Yanılgısı:

B�r grup b�reylerden oluştuğuna göre, b�rey �ç�n doğru olanın grup �ç�n de doğru olduğu sonucu

tümleme yanılgısı


İKTİSADIN BÖLÜMLERİİktisat, iktisatçının yanıt bulmaya çalıştığı sorunlara göre çeşitli bölümlere ayrılır. İktisa-dın en yaygın kabul gören bölümleri, makro ve mikro iktisattır.

Mikro iktisat, iktisadın insan davranışı ve insanların piyasa, endüstri, firma ve birey gibi nispeten küçük birimlerle ilişkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. Mikro iktisadın analiz araçları mikroskoba benzer. Mikro iktisadın temel konuları arasında, bireysel eko-nomik kararların oluşturulması, kaynak dağılımı, fiyatlar, üretim ve gelir dağılımının be-lirlenmesi yer alır.

Makro iktisat ise iktisadın, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür. Makro iktisat; milli gelir, para, bankacılık, en�asyon, eko-nomik büyüme gibi makro konuları inceler. Makro iktisadın analiz aracı, mikro iktisadın mikroskobuna karşılık teleskoptur. Mikro iktisatta iktisatçılar tek bir fiyat üzerinde incele-mede bulunurlarken, makro iktisatta genel fiyat düzeyi üzerinde dururlar. Örneğin; mikro iktisat belirli bir mal veya hizmetin talebi ile ilgilenirken, makro iktisat mal ve hizmetlerin toplam talebi ile ilgilenir.

Aşağıda belirtilen konuların her birinin mikro iktisat veya makro iktisat kapsamından han-gisine gireceğini tartışınız:a. Bir ailenin gelirinin ne kadarlık kısmını tasarruf edeceğine ilişkin kararıb. Otomobillerin çevreye yaydığı duman için devlet tarafından getirilen standardın etkileri c. Ülkedeki tasarruf miktarının ekonominin üretim kapasitesi üzerindeki etkisid. Bir firmanın kaç işçi çalıştıracağına ilişkin kararıe. Para miktarındaki değişmeler ile fiyatlardaki değişmeler arasındaki ilişki

İKTİSADIN YÖNTEMİİktisadi tercihlerin nasıl yapıldığı ve bunların ekonomi üzerindeki etkilerinin neler oldu-ğunu açıklayabilmek amacıyla, iktisatçıların teoriler (veya modeller) geliştirmesi iktisadi analiz olarak adlandırılır. Bir iktisadi teori veya model sözel olarak açıklanabileceği gibi grafiksel ve matematiksel olarak da geliştirilebilir.

Bir iktisadi teori veya iktisadi model, gerçek yaşamla ilgili tespitlerde bulunabilmek amacıyla kullanılan iktisadi ilişkilerin basitleştirilmiş biçimde ifade edilmiş versiyonudur. Bir teori veya model, incelenen sorunun önemli unsurlarını kapsar ve her ayrıntıyı içer-

Grafik 1.1

0,16

0,14

0,12

0,1

0,08

0,060,04

0,02

0

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

-8-6-4Sporcu Sayısı-2

24681012Büyüme

Sporcu SayısındakiDeğişim (Yıllık %)

EkonomikBüyüme Oranı(Yıllık %)

0

Mikro iktisat: İktisadın insan davranışı ve insanların piyasa, endüstri, firma ve birey gibi nispeten küçük birimlerle ilişkili tercihlerini inceleyen bölümüdür.

Makro iktisat: İktisadın, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplulaştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür.

5

M�kro �kt�sat: İkt�sadın �nsan davranışıve �nsanların p�yasa, endüstr�, f�rmave b�rey g�b� n�speten küçük b�r�mlerle �l�şk�l� terc�hler�n��nceleyen bölümüdür.

Makro �kt�sat: İkt�sadın, b�rbütün olarak ekonom�y� ve toplulaştırılmış ekonom�k davranışı�nceleyen bölümüdür.

M�kro �kt�sadın temel konuları arasında, b�reysel ekonom�k kararların oluşturulması, kaynak dağılımı, f�yatlar, üret�m ve gel�r dağılımının be- llrlenmess yer alır.

Makro �kt�sat; m�ll� gel�r, para, bankacılık, en�asyon, ekonom�k büyüme g�b� makro konuları �nceler.

İkt�sad� terc�hler�n nasıl yapıldığı ve bunların ekonom� üzer�ndek� etk�ler�n�n neler oldu- ğunu açıklayab�lmek amacıyla, �kt�satçıların teor�ler (veya modeller) gel�şt�rmes� �kt�sad� anal�z olarak adlandırılır.


mek zorunda değildir. Aslında bir teori ne kadar fazla detaya inerse, anlaşılması o derece güçleşir ve büyük bir olasılıkla kullanışsız hâle gelir. Yaşadığımız dünya son derece kar-maşık ilişkilerden oluşmaktadır. Bu ilişkilerin anlaşılır biçimde açıklanması isteniyorsa mutlaka basitleştirme yapılması gerekir.

İktisat dersi alan öğrenciler genellikle teorinin taşıdığı önem konusunda fazla fikir sa-hibi olmazlar. Oysa kitabınızın daha sonraki bölümlerinde geliştirilecek modellerin anla-şılmasında ilk aşama, teorinin neden ve nasıl geliştirildiğini kavrayabilmekten geçmekte-dir. Örneğin, büyük bir olasılıkla “Tamam, dediğin teorik olarak doğru ama pratikte işler öyle yürümüyor.” türünden eleştirileri (hatta kimi zaman küçümsemeleri) duymuşsunuz-dur. Aslında bu eleştirilerde vurgulanmak istenen, gerçek yaşamdaki ilişkilerde teorinin çok fazla açıklayıcı olmadığıdır. Aslında bu türden söylemleri dile getirenler önemli bir hususu gözden kaçırmaktadırlar; zira bu türden bir söylemle, geçerliliğine inanmadıkları (ya da daha doğru bir ifadeyle anlamadıkları) bir teorinin yerine kendi teorilerini koy-maktadırlar. Aslında bunu söyleyen kişi, “Daha iyi çalışan kendi teorim var.” demektedir. Şimdi bir teorinin nasıl geliştirildiğini ve nasıl kullanıldığını kısaca gözden geçirebiliriz.

İktisadi sorunların analiz edilmesinde iktisatçılar, bilimsel yöntem olarak adlandırılan teorik inceleme sürecini kullanırlar ve bu süreç dört aşamadan oluşur:

Birinci Aşama: Bilimsel yöntemde ilk adım, incelenen iktisadi sorunla ilişkili temel değişkenlerin belirlenmesi ve tanımlanmasıdır. Değişken, farklı olası değerler alabilen bir ölçüttür. Örneğin, kola fiyatı veya bir ha�ada satılan kola miktarı gibi. Belirlenen değiş-kenler, geliştirilecek teorinin temel unsurları oldukları için son derece dikkatli seçilmeleri gerekir.

İkinci Aşama: Bilimsel yöntemde ikinci aşama, teorinin uygulanacağı ilişkiyle ilgili varsayımların yapılmasıdır. Bu varsayımlardan en önemlisi, daha önce değinilen, diğer şartlar sabittir varsayımıdır. Bu varsayımın yapılmasından amaç, ilgili değişkenlerin belir-lenmesi ve sorunun açıklanmasında önemli olabilecek diğer değişkenlerin sabit kaldığını varsayarak belirlenen değişkenler arasındaki ilişki üzerinde yoğunlaşabilmektir. Örneğin, kola fiyatının satın alınan miktarı nasıl etkilediğini araştırmaya karar verdiğimizi kabul edelim. Kola fiyatı ile satın alınan miktarı arasındaki ilişkiyi izole edebilmek için, satın alınan kola miktarını etkileyebilecek diğer önemli değişkenlerin (örneğin, tüketicilerin zevk ve tercihlerinin, tüketicilerin gelirinin, alternatif ürünlerin satış fiyatının, hava sıcak-lığının) değişmediğini kabul ederiz.

Bilimsel yöntemde, bireysel davranışlarla ilgili varsayımlar da yapılır ve bunlar dav-ranışsal varsayımlar olarak adlandırılır. Daha önce de değinildiği gibi, en temel davra-nışsal varsayım rasyonel davranış varsayımıdır. Bu varsayıma göre, bireyler karar alırken rasyonel olarak kendi çıkarlarını gözetirler ve buna uygun olarak tercihlerini yaparlar. Rasyonellik varsayımına göre her tüketici, elde edeceği tatmin düzeyini en yüksek düzeye çıkaracak ürünleri satın alır. Firmalar açısından değerlendirildiğinde, her firma elde ede-ceği kârı en yüksek düzeye çıkaracak ürünleri üreterek rasyonel davranır.

Üçüncü Aşama: Bilimsel yöntemde üçüncü aşama hipotezin ortaya konmasıdır. Hi-potez, seçilen değişkenlerin birbiriyle nasıl bir ilişki içerisinde olduklarını ifade eden teori anlamına gelmektedir. Örneğin, bir teori, diğer koşullar sabitken, kola fiyatı artarsa satın alınacak kola miktarının azalabileceğini öne sürebilir. Bu durumda hipotez, fiyatı artarsa satın alınacak kola miktarının ne olacağına ilişkin tespittir. Geliştirilen bu teorinin amacı, diğer teorilerde olduğu gibi gerçek yaşamla ilgili tespitlerde bulunabilmektir.

Dördüncü Aşama: Bir teorinin geçerliliği, bu teori aracılığı ile yapılan tespitlerin ka-nıtlarla karşılaştırılması suretiyle test edilir. Dördüncü aşamayı oluşturan hipotezin test edilebilmesi için incelenen değişkenler üzerinde yoğunlaşmak gerekirken diğer faktörle-rin de kontrol edilmesi gerekir. Zira bu test sonucuna göre, kanıtlarla uyumlu olmaması

İkt�sad� sorunların anal�z ed�lmes�nde �kt�satçılar, b�l�msel yöntem olarak adlandırılan teorrk nceleme süreccnn kullanırlar ve bu süreç dört aşamadan oluşur:

B�r�nc� Aşama: B�l�msel yöntemde �lk adım, �ncelenen �kt�sad� sorunla �l�şk�l� temel değ�şkenler�n bel�rlenmes� ve tanımlanmasıdır.

İk�nc� Aşama: B�l�msel yöntemde �k�nc� aşama, teor�n�n uygulanacağı �l�şk�yle �lg�l� varsayımların yapılmasıdır. Bu varsayımlardan en öneml�s�, daha önce değ�n�len, d�ğer şartlar sab�tt�r varsayımıdır.

Üçüncü Aşama: B�l�msel yöntemde üçüncü aşama h�potez�n ortaya konmasıdır. H�- potez, seç�len değ�şkenler�n b�rb�r�yle nasıl b�r �l�şk� �çer�s�nde olduklarını �fade eden teor� anlamına gelmekted�r.

Dördüncü Aşama: B�r teor�n�n geçerl�l�ğ�, bu teor� aracılığı �le yapılan tesp�tler�n ka- nıtlarla karşılaştırılması suret�yle test ed�l�r.

Örneğ�n, kola f�yatı veya b�r ha�ada satılan kola m�ktarı g�b�

Örneğ�n, kola f�yatının satın alınan m�ktarı nasıl etk�led�ğ�n� araştırmaya karar verd�ğ�m�z� kabul edel�m. Kola f�yatı �le satın alınan m�ktarı arasındak� �l�şk�y� �zole edeb�lmek �ç�n, satın alınan kola m�ktarını etk�leyeb�lecek d�ğer öneml� değ�şkenler�n (örneğ�n, tüket�c�ler�n zevk ve terc�hler�n�n, tüket�c�ler�n gel�r�n�n, alternat�f ürünler�n satış f�yatının, hava sıcak- lığının) değğşmeddğğnn kabul ederrz.

Örneğ�n, b�r teor�, d�ğer koşullar sab�tken, kola f�yatı artarsa satın alınacak kola m�ktarının azalab�leceğ�n� öne süreb�l�r. Bu durumda h�potez, f�yatı artarsa satın alınacak kola m�ktarının ne olacağına �l�şk�n tesp�tt�r.


hâlinde teorinin reddedilmesi veya daha iyi tespitlerde bulunmaya olanak tanıyacak yenisi geliştirilinceye kadar kullanılması söz konusudur.

Bir teorinin görevi, iktisadi değişikliğin tercihler üzerindeki etkisini ve bu tercihlerin belirli bir piyasada veya ekonominin bütününde yaratacağı etkiyi belirlemektir. Bu durum iktisatçıların belirli bir tüketicinin veya üreticinin davranışlarını belirlemeye çalıştıkları anlamına gelmemektedir. Zira belirli bir iktisadi birim önceden belirlenemez bir şekilde davranabilir. Burada söz konusu olan, belirli bir gruba dâhil olan iktisadi birimlerin orta-lama davranışının belirlenmesidir. Örneğin, dersinize gelen hoca bu ha�aki derse hangi öğrencilerin gelmeyeceğini tek tek öğrenci bazında önceden bilemez; ancak ortalama ola-rak öğrencilerin yüzde kaçının bu ha�aki derse gelmeyeceğini tecrübelerine dayanarak belirleyebilir. Benzer şekilde, McDonald’s temel ürünlerinden biri olan BigMac fiyatını yarı yarıya düşürürse, restoran yöneticisi hangi müşterilerin daha fazla BigMac alacağını bilemez ancak ortalama olarak bir tespitte bulunarak BigMac satışlarının ne kadar arta-cağını daha doğru biçimde belirleyebilir. Bu nedenle, iktisatçılar belirli bir iktisadi biri-min spesifik olarak nasıl davranacağını belirlemeye çalışmak yerine, gruptaki kişilerin (McDonald’s müşterileri gibi) ortalama davranışını belirlemek üzerinde yoğunlaşırlar.

POZİTİF VE NORMATİF ANALİZ YÖNTEMİBasitleştirici modeller aracılığı ile çalışan iktisatçılar gerçek dünyanın nasıl çalıştığını açıklamaya çaba gösterirler. Oysa kimi zaman iktisatçılar gerçek dünyanın nasıl çalıştığı ile değil, nasıl çalışması gerektiği ile de ilgilenirler. Örneğin, “Türkiye’de işsizlik oranı %10 düzeyindedir.” ifadesi ile “Türkiye’de işsizlik oranı %10’dan daha aşağıya düşürülmelidir.” ifadesini karşılaştıralım. Bunlardan ilki pozitif iktisadi ifade olarak adlandırılır; zira ger-çek yaşamdan elde edilecek kanıtlarla bu ifadeyi desteklemek veya reddetmek mümkün-dür. Sözü edilen ikinci ifade ise normatif iktisadi ifade olarak adlandırılır. Çünkü bu ifade bir görüşü yansıtmaktadır ve bu görüşün gerçek yaşamdan elde edilecek kanıtlarla doğru veya yanlış biçiminde değerlendirilebilmesi mümkün değildir. Pozitif ifadeler ne olduğu ile ilgili iken, normatif ifadeler bunu dile getiren kişinin görüşünü, değer yargılarını yan-sıtan ne olması gerektiği ile ilgili ifadelerdir. Normatif ifadelerin mutlaka doğru olması gerekmemektedir; ancak bu ifadeler elde edilecek kanıtlarla reddedilebilir veya kabul edi-lebilirler.

Teoriler, “Fiyatlar arttığında satın alınacak miktar azalır.” ifadesinde olduğu gibi pozitif ifadeler kullanılarak açıklanırlar. İktisatçılar arasındaki anlaşmazlığın büyük bir bölümü normatif sorunlarla ilgilidir (Örneğin, devletin ekonomideki rolünün ne olması gerektiği konusunda iktisatçılar uzun yıllardan beri anlaşamamaktadırlar).

Aşağıdaki ifadelerin her birini pozitif veya normatif olarak sını�andırarak gerekçenizi açık-layınız:a. Toplum, kısa dönemde en�asyon ile işsizlik arasında ters yönlü bir ilişki bulunduğu ger-çeği ile yüz yüzedir. b. Bir ekonomide parasal genişleme oranının azaltılması en�asyonu düşürecektir. c. Merkez bankası parasal genişleme oranını azaltmalıdır.d. Asgari ücret uygulaması gençler arasında işsizliğin artmasına neden olmaktadır.e. Düşük vergi oranları çalışma ve tasarruf yapma arzusunu güçlendirir.

İKTİSADI NASIL ÇALIŞMALIYIZ?Bu kitabı okudukça ya da derste hocanızı dinledikçe başınızı onaylar biçimde salladığınızı ve her şeyin yerine daha iyi oturduğunu düşünmeye başladığınızı fark edeceksiniz. Hat-ta konular ilerledikçe okuduklarınızı hayatın içinde yaşadığınızı göreceksiniz ve iktisat

Pozitif iktisat: İktisadın ne olduğunu belirlemeye çalışan ve değer yargısı içermeyen bölümüdür.

Normatif iktisat: Toplumsal refahın en üst düzeyde sağlanabilmesi için ne olması gerektiğini inceler.

6

�kt�satçılar bel�rl� b�r �kt�sad� b�r�- m�n spes�f�k olarak nasıl davranacağını bel�rlemeye çalışmak yer�ne, gruptak� k�ş�ler�n (McDonald’s müşterrlerr ggbb) ortalama davranışını bellrlemek üzerrnde yoğunlaşırlar.

Poz�t�f �kt�sat: İkt�sadın ne olduğunu bel�rlemeye çalışan ve değeryargısı�çermeyen bölümüdür.

Normat�f �kt�sat: Toplumsal refahınen üstdüzeyde sağlanab�lmes� �ç�n ne olması gerekt�ğ�n� �nceler

�t�f �fadeler ne olduğu �le �lg�l� �ken, normat�f �fadeler bunu d�le get�ren k�ş�n�n görüşünü, değer yargılarını yan- sıtan ne olması gerekt�ğ� �le �lg�l� �fadelerd�r. Normat�f �fadeler�n mutlaka doğru olması gerekmemekted�r; ancak bu �fadeler elde ed�lecek kanıtlarla redded�leb�l�r veya kabul ed�- lebbllrler.

B�r teor�n�n görev�, �kt�sad� değ�ş�kl�ğ�n terc�hler üzer�ndek� etk�s�n� ve bu terc�hler�n bel�rl� b�r p�yasada veya ekonom�n�n bütününde yaratacağı etk�y� bel�rlemekt�r. Bu durum �kt�satçıların bel�rl� b�r tüket�c�n�n veya üret�c�n�n davranışlarını bel�rlemeye çalıştıkları anlamına gelmemekted�r.

Örneğ�n, ders�n�ze gelen hoca bu ha�ak� derse hang� öğrenc�ler�n gelmeyeceğ�n� tek tek öğrenc� bazında önceden b�lemez; ancak ortalama olarak öğrenc�ler�n yüzde kaçının bu ha�ak� derse gelmeyeceğ�n� tecrübeler�ne dayanarak bel�rleyeb�l�r.


size kolay bir ders olarak gelmeye başlayacak. Aslında iktisat basitçe yürütülebilecek bir mantık sorgulamasına dayandığı için izlemesi kolay bir bilim dalıdır. Ancak izlemek ile öğrenmek farklı şeylerdir. Konular ilerledikçe iktisadın pasif bir biçimde değil aktif olarak çalışması gerektiğini göreceksiniz.

Eğer bu satırları rahat bir koltukta yatarak okuyorsanız veya koltukta bir elinizde te-levizyonun uzaktan kumandası varken okumaya çalışıyorsanız veya çalışma masanızda bir gözünüz cep telefonunda okuma yapıyorsanız yanlış yoldasınız demektir. Aktif çalış-ma, masanızda oturarak, elinizde bir kalem ve önünüzde boş kağıt bulunarak bu kitabı okumanız anlamına gelmektedir. Belirli aralıklarla (örneğin; ünite içinde her ana başlığı okumayı tamamladığınızda) kitabı kapatmanız ve öğrendiklerinizi not etmeniz yararlı olacaktır. Her bir mantıksal çıkarımdaki adımları listelemeniz, öğrendiğiniz her bir mo-deldeki sebep-sonuç basamaklarının kökenine inmeniz ve modeli temsil eden grafikleri yeniden kendi başınıza çizmeniz şiddetle önerilmektedir. Bunlar öğrendiğiniz temel ik-tisadi ilkeleri düşünmenize ve bunların öğrendiklerinizle bağlantısını kurmanıza olanak tanıyacaktır. Görüldüğü gibi bu kolay bir çalışma yöntemi değildir, ancak bu şekilde ça-lıştığınızda iktisadı daha iyi anlayacak kendi yaşamınızı ve etrafınızdaki dünyayı daha iyi değerlendirebileceksiniz.


Özet

Bir Bilim Dalı Olarak İktisadı Tanımlamak İktisat bir sosyal bilimdir. Sosyal bilim ise insan

davranışlarının incelenmesiyle ilgilidir. Dolayısıyla iktisadın merkezinde insan yer alır. İktisat, kıtlık ko-şulları altında yapılan tercihlerin incelenmesidir. Bu tanımda sözü geçen kıtlık ve tercih kavramları tüm ekonomilerin karşı karşıya bulunduğu temel iktisadi sorunu ifade etmektedir

Tüm Bireylerin ve Toplumların Karşı Karşıya Olduğu Temel İktisadi Sorunu ve Bu Sorun Çerçevesinde Orta-ya Çıkan Temel İktisadi Kavramları Tartışmak

Hepimiz kıtlık sorunu ile karşı karşıyayız. İstekleri-mizi karşılama gücümüzü sınırlandıran iki faktörden söz etmek mümkündür: harcama gücümüzün ve za-manımızın sınırlı olması. Bu nedenle isteklerimizi bir sıraya sokmak, bazılarını ertelemek zorunda kalırız. Daha iktisadi bir ifadeyle, karşı karşıya olduğumuz kıtlık sorunu bizi tercih yapmaya zorlar. İşte iktisat, bireyler olarak yaptığımız tercihleri ve bu tercihlerin ekonomi üzerindeki etkilerini inceler. Dolayısıyla, bi-reylerin kıtlık koşulları altında tercihlerini nasıl yap-tıklarını incelemek iktisadın başlangıç noktasını oluş-turur. Kaynaklar, ihtiyaçlarımızı karşılayacak mal ve hizmetlerin üretilmesinde kullanılan şeylerdir. İkti-satçılar kaynakları üç gruba ayırırlar: işgücü, sermaye ve toprak. Ekonomide üretilen her şey bu kaynakların bir şekilde bir araya getirilmesi ile ortaya çıkmaktadır. Toplumsal bazda düşünüldüğünde, mevcut kaynaklar arzulanan tüm mal ve hizmetlerin üretilmesinde ye-tersiz kalır. Bir diğer deyişle, toplum da kaynakların kıtlığı sorunu ile karşı karşıyadır. Bu da toplumsal bazda da tercih yapılması gereğini gündeme getirir.

İktisadı Bölümlere Ayırabilmek İktisat, iktisatçının yanıt bulmaya çalıştığı sorunlara göre çeşitli bölümlere ayrılır. İktisadın en yaygın ka-bul gören bölümleri, makro ve mikro iktisattır. Mikro iktisat, iktisadın insan davranışı ve insanların piyasa, endüstri, firma ve birey gibi nispeten küçük birimlerle ilişkili tercihlerini inceleyen bölümüdür. Makro ikti-sat ise iktisadın, bir bütün olarak ekonomiyi ve toplu-laştırılmış ekonomik davranışı inceleyen bölümüdür. Makro iktisat; milli gelir, para, bankacılık, en�asyon, ekonomik büyüme gibi makro konuları inceler.

İktisatçılar Tarafından Gerçekleştirilen Analizlerde Uy-gulanan Yöntemleri İfade Etmek İktisadi tercihlerin nasıl yapıldığı ve bunların ekono-mi üzerindeki etkilerinin neler olduğunu açıklayabil-mek amacıyla, iktisatçıların teoriler (veya modeller) geliştirmesi iktisadi analiz olarak adlandırılır. Bir ik-tisadi teori veya model sözel olarak açıklanabileceği gibi grafiksel ve matematiksel olarak da geliştirilebi-lir. İktisadi sorunların analiz edilmesinde iktisatçılar, bilimsel yöntem olarak adlandırılan teorik inceleme sürecini kullanırlar ve bu süreç dört aşamadan olu-şur. Bilimsel yöntemde ilk adım, incelenen iktisadi sorunla ilişkili temel değişkenlerin belirlenmesi ve tanımlanmasıdır. İkinci aşama, teorinin uygulanacağı ilişkiyle ilgili varsayımların yapılmasıdır. Bu varsa-yımlardan en önemlisi, diğer şartlar sabittir, varsa-yımıdır. Bilimsel yöntemde üçüncü aşama hipotezin ortaya konmasıdır. Hipotez, seçilen değişkenlerin bir-biriyle nasıl bir ilişki içerisinde olduklarını ifade eden teori anlamına gelmektedir. Bir teorinin geçerliliği, bu teori aracılığı ile yapılan tespitlerin kanıtlarla kar-şılaştırılması suretiyle test edilir. Dördüncü aşamayı oluşturan hipotezin test edilebilmesi için, incelenen değişkenler üzerinde yoğunlaşmak gerekirken diğer faktörlerin de kontrol edilmesi gerekir.

İktisatçının Çevremizdeki Günlük Olaylara Bakışında Kullandığı İlkeleri ve Bu Konuda Düşülen Hataları Açıklamak

İnceleme gereği duydukları konular farklı olmasına karşın iktisatçıların sorunlara yaklaşımı belirli ilkele-re dayanan ortak bir yaklaşımdır. Bu yaklaşıma ikti-sadi düşünme tarzı adını vermekteyiz. Sözü edilen bu ilkelerden ilki tercihlerin kıtlık koşullarında yapılma-sıdır. Diğer ilke karar alıcıların davranış biçimleri ve tercihlerin yapılma sürecine ilişkin ilkedir. Son olarak incelenmesi gereken ilke, iktisadi düşünme tarzının mevcut durumla inceleyerek analize başlaması ve ortaya çıkacak değişimin sonuçlarını incelemesidir. İktisat teorisi bize iktisadi konularda analiz yapma ve ekonomik birimlerin davranışlarını belirlemede yardımcı olur. Etrafımızı çevreleyen olayların daha iyi anlaşılmasını sağlayarak karar alıcıların maliyeti yüksek hatalardan kaçınmalarına da olanak tanır. An-cak diğer analiz araçlarında olduğu gibi iktisat teorisi de dikkatle kullanılması gereken bir araçtır. İktisadi düşünme tarzında yapılan hatalar diğer şartlar sabit-ken yanılgısı, birlikte değişim-nedensellik yanılgısı ve tümleme yanılgısı başlıkları altında incelenebilir.

1

2

3

4

5

İkt�sat b�r sosyal b�l�md�r. Sosyal b�l�m �se �nsan davranışlarının �ncelenmes�yle �lg�l�d�r. Dolayısıyla �kt�sadın merkez�nde �nsan yer alır. İkt�sat, kıtlık ko- şulları altında yapılan terc�hler�n �ncelenmes�d�r. Bu tanımda sözü geçen kıtlık ve terc�h kavramları tüm ekonom�ler�n karşı karşıya bulunduğu temel �kt�sad� sorunu fade etmekteddr

İstekler�- m�z� karşılama gücümüzü sınırlandıran �k� faktör

harcama gücümüz

- manımız

nedenle �stekler�m�z� b�r sıraya sokmak, bazılarını ertelemek zorunda kalırız.

kıtlık sorunu b�z� terc�h yapmaya zorlar

İşte �kt�sat, b�reyler olarak yaptığımız terc�hler� ve bu terc�hler�n ekonom� üzer�ndek� etk�ler�n� �nceler.

b�- reyler�n kıtlık koşulları altında terc�hler�n� nasıl yap- tıklarını �ncelemek �kt�sadın başlangıç noktası

Kaynaklar, �ht�yaçlarımızı karşılayacak mal ve h�zmetler�n üret�lmes�nde kullanılan şeylerd�r. İkt�- satçılar kaynakları üç gruba ayırırlar: �şgücü, sermaye ve toprak. Ekonom�de üret�len her şey bu kaynakların b�r şek�lde b�r araya get�r�lmes� �le ortaya çıkmaktadır.

toplum da kaynakların kıtlığı sorunu �le karşı karşıyadır. Bu da toplumsal bazda da tercch yapılması gereğğnn gündeme gettrrr.

İkt�sat, �kt�satçının yanıt bulmaya çalıştığı sorunlara göre çeş�tl� bölümlere ayrılır. İkt�sadın en yaygın kabul gören bölümler�, makro ve m�kro �kt�sattır.

M�kro �kt�sat, �kt�sadın �nsan davranışı ve �nsanların p�yasa, endüstr�, f�rma ve b�rey g�b� n�speten küçük b�r�mlerle �l�şk�l� terc�hler�n� �nceleyen bölümüdür.

Makro �kt�- sat �se �kt�sadın, b�r bütün olarak ekonom�y� ve toplu- laştırılmış ekonom�k davranışı �nceleyen bölümüdür. Makro �kt�sat; m�ll� gel�r, para, bankacılık, en�asyon, ekonommk büyüme ggbb makro konuları nceler.

İkt�sad� terc�hler�n nasıl yapıldığı ve bunların ekono- m� üzer�ndek� etk�ler�n�n neler olduğunu açıklayab�l- mek amacıyla, �kt�satçıların teor�ler (veya modeller) gel�şt�rmes� �kt�sad� anal�z olarak adlandırılır.

İkt�sad� sorunların anal�z ed�lmes�nde �kt�satçılar, b�l�msel yöntem olarak adlandırılan teor�k �nceleme sürec�n� kullanırlar ve bu süreç dört aşamadan olu- şur.

B�l�msel yöntemde �lk adım, �ncelenen �kt�sad� sorunla �l�şk�l� temel değ�şkenler�n bel�rlenmes� ve tanımlanmasıdır. İk�nc� aşama, teor�n�n uygulanacağı �l�şk�yle �lg�l� varsayımların yapılmasıdır. Bu varsa- yımlardan en öneml�s�, d�ğer şartlar sab�tt�r, varsa- yımıdır. B�l�msel yöntemde üçüncü aşama h�potez�n ortaya konmasıdır. H�potez, seç�len değ�şkenler�n b�r- b�r�yle nasıl b�r �l�şk� �çer�s�nde olduklarını �fade eden teor� anlamına gelmekted�r. B�r teor�n�n geçerl�l�ğ�, bu teor� aracılığı �le yapılan tesp�tler�n kanıtlarla kar- şılaştırılması suret�yle test ed�l�r. Dördüncü aşamayı oluşturan h�potez�n test ed�leb�lmes� �ç�n, �ncelenen değ�şkenler üzer�nde yoğunlaşmak gerek�rken d�ğer faktörlerrn de kontrol eddlmess gerekkr.

İkt�sad� düşünme tarzında yapılan hatalar d�ğer şartlar sab�t- ken yanılgısı, bbrllkte değğşşm-nedenselllk yanılgısı ve tümleme yanılgısı başlıkları altında ncelenebbllr.

İnceleme gereğ� duydukları konular farklı olmasına karşın �kt�satçıların sorunlara yaklaşımı bel�rl� �lkele- re dayanan ortak b�r yaklaşımdır. Bu yaklaşıma �kt�- sad� düşünme tarzı adını vermektey�z.

�lkelerden �lk� terc�hler�n kıtlık koşullarında yapılma- sı

D�ğer �lke karar alıcıların davranış b�ç�mler� ve terc�hler�n yapılma sürec�

olarak �ncelenmes� gereken �lke, �kt�sad� düşünme tarzının mevcut durumla �nceleyerek anal�ze başlaması ve ortaya çıkacak değ�ş�m�n sonuçlarını �ncelemes�


Kendimizi Sınayalım1. İnsan ihtiyaçlarının sonsuz ve bu ihtiyaçları karşılayacak kaynakların sınırlı olması aşağıdaki olgulardan hangisini zo-runlu kılar?

a. Tercih yapmab. Fiyatlarda artışc. Üretim faaliyetid. Ticari faaliyetlere. Finans sorunu

2. İktisadın bir sosyal bilim olarak değerlendirilmesinin ne-deni aşağıdakilerden hangisidir?

a. Elde edilen sonuçların kontrollü deneylere dayandı-rılması

b. Laboratuvar ortamına sahip olmasıc. İnsan davranışlarını incelemesid. İktisadi ilkelerin deneysel bulgulara dayandırılmasıe. Teknik ve sayısal yöntemler kullanmaya elverişli ol-

maması

3. Tercih yapmak veya karar almak durumunda olan bir ik-tisadi birimin kendi hedefine uygun biçimde hareket etmesi aşağıdaki iktisadi düşünme ilkelerinden hangisini ifade eder?

a. Karar almab. Rasyonel davranışc. Marjinal analizd. Nedensellike. Tümleme

4. İktisat literatüründe bir değişkenin değerinin en yüksek düzeye çıkarılmasına ne ad verilir?

a. Maksimizasyonb. Minimizasyonc. Faktörizasyond. Tümlemee. İndirgeme

5. I. Aynı çatı altında yasama II. Aralarında akrabalık bağı bulunma III. Ortak finansal kararlar almaYukarıdakilerden hangileri, hanehalkı kavramının özellikleri arasında yer alır?

a. Yalnız Ib. I ve IIc. I ve III d. II ve IIIe. I, II ve III

6. Bir öğrenci iktisat çalışmak için her gün bir saat daha fazla zaman ayırmanın yararını, bir saat daha az uyumanın maliyetinden daha yüksek bularak çalışma kararı alırsa, aşa-ğıdaki iktisadi düşünme tarzı ilkelerinden hangisine göre ha-reket etmiş olur?

a. Tümevarımb. Rasyonel davranmac. Ceteris paribusd. Marjinal analiz e. Hipotez testi

7. Bir iktisadi olgu incelenirken, bu olguyu etkileyen değiş-kenlerden belirli bir tanesinin değiştiğinin, diğer değişkenle-rin ise sabit kaldığının varsayılmasına ne ad verilir?

a. Tümevarımb. Tümdengelimc. Korelasyond. Ceteris Paribuse. Nedensellik

8. “Bir grup bireylerden oluştuğuna göre, birey için doğru olan grup için de doğrudur” ifadesi aşağıdaki yanılgılardan hangisine örnektir?

a. Korelasyon hatasıb. Bireysel yanılgıc. Geleneksel hatad. Nedensellik hatasıe. Tümleme yanılgısı

9. Bir firmanın üretim miktarının belirlenmesi aşağıdaki iktisat bölümlerinden hangisinin konusudur?

a. Makro iktisatb. Mikro iktisatc. Sayısal iktisatd. Diferansiyel iktisate. Politik iktisat

10. İşsizlikle ilgili aşağıdaki araştırma başlıklarından hangisi normatif iktisat kapsamına girer?

a. İşsizliğin üretim hacmi üzerindeki etkilerib. En�asyon ve işsizlik arasındaki ilişkilerc. İşsizlikle toplumsal suçlar ili ilişkisid. İşsizlikle mücadele edilmeli midir?e. İşsizliğin maliyeti

a. Tercch yapma

c. İnsan davranışlarını ncelemess

b. Rasyonel davranış

a. Maks˛m˛zasyon

c. I ve III

d. Marjjnal anallz

d. Ceterrs Parrbus

e. Tümleme yanılgısı

b. M˛kro ˛kt˛sat

d. İşsszllkle mücadele eddlmell mmddr?


Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Evlilik… Birçok insan için uygun bir eş bulmak kolay değilken, uygun eş bulun-duğunda ise günümüz ko-şullarında evlilik oldukça pahalıya mâl olmaktadır. Bu nedenle evlenme sayı-sında bir gerileme veya en azından bir duraklama beklenirken istatistikler bunun tam tersini, yani evlenme sayısının arttığını söylüyor. Bu da bir-çoğumuzun eninde sonunda bir eş seçimi kararı vereceğimi-zi gösteriyor. Bu kararı verirken başta aşk olmak üzere çok sayıda faktörün etkili olduğunu biliyoruz. Karşılıklı sevginin olduğu bir evlilik tercihinde acaba iktisadi bir gerekçe de ola-bilir mi?Uygun bir eş bulma olgusu sosyolojik, psikolojik ve antro-polojik bakış açısından incelenebilecek bir olgudur. Ancak Nobel İktisat Ödülü kazanan iktisatçı Gary Becker �ört etme, aşk, evlilik ve tabii ki boşanma gibi olguların, bu ünitede öğ-rendiğiniz bir kavram olan iktisadi rasyonellik varsayımı ile daha iyi anlaşılabileceğini savunmaktadır. Rasyonellik varsa-yımına göre bireyler kendileri için kötü olacağını bildikleri faaliyetlere katılmazlar. Bu nedenle eş seçiminde doğal olarak bireylerin uzun süre birlikte yaşamı paylaşabilecekleri kişileri tercih edeceklerini söyleyebiliriz. Bu da aynı değerlere sahip karşı cinslerin evlenme eğiliminde olacaklarını gösterir. Flört etme eylemi her iki tarafın sahip olduğu değerleri belirleye-bilmek için girişilen bir kaynak kullanımı faaliyeti olarak de-ğerlendirilmelidir. Evlilikten elde edilmesi beklenen yarar ne kadar büyükse, uygun eşin bulunabilmesi için katlanılacak maliyet de o kadar yüksek olacaktır. Dolayısıyla uygun eşin bulunması süreci ne kadar uzun sürerse, �ört etmeye bağlı olarak katlanılan maliyet artar. Bu da bize doğru eşi bulmak için katlanılması gereken maliyetin yüksek olacağını gösterir.

Kaynak: Becker, Gary S. (1973). “A �eory of Marriage: Part I”. Journal of Political Economy 81 (4): 813–846.

1. a Yanıtınız yanlış ise “İktisadın Tanımı” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. c Yanıtınız yanlış ise “İktisadın Tanımı” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. b Yanıtınız yanlış ise “Rasyonel Davranış” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yanıtınız yanlış ise “İktisadi Düşünme Tarzı” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik Aktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yanıtınız yanlış ise “Marjinal Analiz” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. d Yanıtınız yanlış ise “İktisadi Düşünme Tarzında Ya-pılan Hatalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yanıtınız yanlış ise “İktisadi Düşünme Tarzında Ya-pılan Hatalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yanıtınız yanlış ise “İktisadın Bölümleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yanıtınız yanlış ise “Pozitif ve Normatif Analiz Yön-temi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Rasyonell�k varsa- yımına göre b�reyler kend�ler� �ç�n kötü olacağını b�ld�kler� faal�yetlere katılmazlar.


Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Çevremizdeki çoğu kişi ekonominin tamamen parayla ilgi-li bir kavram olduğunu düşünür. İktisat sadece para ile ilgili bir kavram değil, farklı seçeneklerin veya alternati�erin kişi için taşıdıkları öneme göre ağırlıklandırılması ile ilgilidir. Bu seçeneklerin bir kısmı parayla ilgili iken büyük bir çoğun-luğunun parayla bir ilişkisi bulunmamaktadır. Yaşamımız sürecinde yaptığımız bu tercihlerin parayla bir ilişkisi bu-lunmamasına karşın iktisadın ilgi alanı içerisinde yer aldık-larını belirtmek gerekir. Çoğu durumda para önemsediğiniz amaçlarınızı değerlendirmede ve bu amaçlar arasında nasıl tercih yapacağınıza karar vermede yardımcı bir araç niteliği taşımaktadır.

Sıra Sizde 2Yoksulluk ve kıtlık eş anlamlı olarak kullanılabilecek kavram-lar değildir. Ekonomik birimlerin her türlü isteğini giderme-ye ve tatmin etmeye yetecek ölçüde kaynak bulunmadığı için kıtlık sorunu ortaya çıkar. Yoksulluk ise yaşam standartları ile ilgili bir kavramdır. Yoksulluğu tamamen ortadan kaldır-mak mümkün olsa bile kıtlık sorunu varlığını korumaya de-vam edecektir. Toplumdaki herkese genel kabul gören, mini-mum bir yaşam standardı sağlasak bile, arzu edilen her şeyin üretilebilmesi için yeterli kaynak asla bulunamayacaktır.

Sıra Sizde 3Serbest mallara örnek bulabilmek oldukça zordur. Geçmişte “hava” genellikle serbest mala örnek olarak gösterilirdi. Ancak günümüzde solunan havanın kalitesinin yükseltilmesini sağla-mak amacıyla kullanılan kirlilik önleyici filtreler, kirlilik ölçüm cihazları gibi maliyetli faaliyetler nedeniyle, en azından, temiz hava artık serbest bir mal olmaktan çıkmıştır. Nitekim Wall Street Journal gazetesinden (8 Mayıs 1992, sayfa A1) özetlenen aşağıdaki haberde bu durumu görmek mümkündür. Habe-re göre dünyanın en kalabalık kentlerinden biri olan Mexico City’de yeni ve kârlı bir girişimcilik başlamıştır: temiz ve so-lunabilir hava ticareti. Yaklaşık 20 milyon insanın yaşadığı bu kent; 3.5 milyona varan araç sayısı, toz, kurşun ve diğer kimya-sal maddeler nedeniyle yılın 300 günü hava kirliliğinin insan sağlığını tehdit eder boyutlarda geçirmektedir. Özel girişim-ciler parklarda ve alışveriş merkezlerinde kurdukları oksijen çadırlarında dakikası yaklaşık 1.6 dolardan temiz hava ticareti yapmaya başlamışlardır. Öte yandan, ABD’nin Los Angeles kentinde yapılan araştırmalara göre, devletin koyduğu temiz hava standartlarının sağlanabilmesinin maliyeti, bu kentte ya-şayan her bir kişi için yaklaşık yılda 1200 dolara ulaşmıştır. Bu iki örnek göstermektedir ki, dünyanın pek çok ülkesinde, en azından, temiz hava serbest bir olmaktan çıkmıştır.

Sıra Sizde 4Lisanslı kadın atlet sayısının arttığı yıllarda ekonomik bü-yüme oranının yükselmesi, bu iki değişken arasında bir ne-densellik bağlantısı olduğunu göstermemektedir. Bu sadece tesadüfi bir birlikte değişim ilişkisinin yaşanmasından başka bir şekilde açıklanamaz. Nedensellik ilişkisinin ortaya çıka-bilmesi için iki değişkenden bir tanesinde meydana gelecek bir değişimin diğerini nasıl etkileyebileceğine ilişkin teorik bir gerekçemizin olması gerekir. Sorumuzda verilen örnekte bu türden bir teorik açıklama yapabilmek mümkün değildir.

Sıra Sizde 5a. Bir ailenin gelirinin ne kadarlık kısmını tasarruf ede-

ceğine ilişkin kararı mikro iktisadın konuları arasın-da yer alır.

b. Devlet getirdiği bu düzenlemenin etkilerinin incelen-mesi mikro iktisadın konuları arasında yer alır.

c. Ülkedeki tasarruf miktarının üretim kapasitesi üze-rinde yaratacağı etkiler makro iktisadın konuları ara-sında yer alır.

d. Firmanın kaç işçi çalıştıracağına ilişkin kararı mikro iktisadın konuları arasında yer alır.

e. Para miktarındaki değişmeler ile fiyatlardaki değiş-meler arasındaki ilişkilerin araştırılması makro ikti-sadın konuları arasında yer alır

Sıra Sizde 6a. Kısa dönemde en�asyon ile işsizlik arasında ters yön-

lü bir ilişkinin varlığını ifade etmek pozitif bir ifade-dir.

b. Para arzı artış hızının yavaşlatılmasının en�asyonu düşüreceği ifadesi pozitif bir ifadedir.

c. Merkez bankasının para arzı artış oranını düşürmesi gerektiği ifadesi normatif bir ifadedir.

d. Asgari ücret uygulamasının gençler arasında işsizliği arttırdığı ifadesi pozitif bir ifadedir.

e. Düşük vergi oranlarının çalışma ve tasarruf yapma arzusunu güçlendirdiği ifadesi pozitif bir ifadedir.


Yararlanılan KaynaklarCase, K.E. – Fair, R.C. (2007), Principles of Economics

(Eighth Edition), Pearson, New York.Hall, R.E. – Lieberman, M. (2013), Microeconomics Prin-

ciples and Applications, (Sixth Edition), �omson. Mason.

Mankiw, G.N. (2015), Principles of Economics, (Seventh Edition), �omson. Mason.

McEachern, W.A. (2014), Economics A Contemporary Int-roduction, (Tenth Edition), �omson, Mason.

O’Sullivan, A – She�rin, S. (2005), Economics Principles and Tools, (Fourth Edition), Pearson, New York.

Parkin, M. (2014), Economics, (Eleventh Edition), Prentice Hall, New York.

Yıldırım, K. Vd. (2014). İktisada Giriş (Yedinci Baskı), Ni-san Kitabevi: Eskişehir.

İktisada Giriş-I20 Ekler

19. yüzyılın sonlarına doğru İngiltere’de başbakanlık yapan Benjamin Disraeli gazetecilerle yaptığı bir sohbette üç tür yalanın varlığından söz etmişti: masum yalan, sorun çıkaran yalan ve istatistikler. İstatistiki bilgileri aktarma-nın en güçlü yollarından bir tanesi grafiklerin kullanılmasıdır. İstatistikte olduğu gibi, grafikler de yalan söyleye-bilir. Bir grafik kullanarak aslında söz konusu olmayan bir ilişkiyi varmış gibi gösterebilirsiniz. Tabiidir ki doğru çizilmiş bir grafik yalan söyleyemez.

Grafik nispeten yeni bir gelişmedir. Logaritmanın bulunması ve matematiğin geliştirilmesinin ardından 18. yüzyılın sonlarına doğru grafiksel gösterimler kullanılarak, anlatımlar kolay anlaşılır hâle getirilmeye çalışılmıştır. Kişisel bilgisayarların ve video gösterimlerinin yaygınlaştığı günümüzde grafikler en az sözler ve sayılar kadar an-lamlı hâle gelmiştir. Peki, iktisatçılar hangi grafikleri nasıl kullanırlar? Grafikler kullanılarak neler ortaya konabilir ve neler saklanabilir?

İktisatta her şey, her şeye dayanır. Örneğin kola tüketimindeki değişiklik, kola yapımında kullanılan malzeme-lerin fiyatındaki değişmelere, hava sıcaklığına ve diğer çok sayıda faktöre bağlı olarak ortaya çıkabilir. Çok sayıda değişken arasındaki bu türden karmaşık ilişkileri grafik aracılığı ile nasıl gösterebiliriz?

Bu ekte iktisatta kullanılan grafikleri yakından inceleyecek, bu grafiklerin nasıl oluşturulduğunu ve nasıl yorumlanacağını öğreneceksiniz. Öte yandan bir değişkeninin diğeri üzerindeki etkisinin büyüklüğünün nasıl hesaplanacağını da bu bölümde öğreneceğiz. Eğer grafiklerin nasıl oluşturulduğu ve yorumlandığı konusunda yeterli bilgiye sahip olduğunuzu düşünüyorsanız, bu eki çalışmadan diğer konulara geçebilirsiniz. Ancak unutma-yınız ki bu ek her zaman müracaat edebileceğiniz bir referans niteliği taşımaktadır.

İki Değişkenli GrafiklerBirçok ekonomik analizde iki değişkenin eş anlı olarak hareketleri gösterilmektedir. Örneğin; bir malın fiyatı de-ğiştiğinde o mala olan talebin nasıl değiştiğini grafik yardımıyla gösterebiliriz. Bu durumda değişkenlerden birini yatay eksenin üzerinde diğerini de dikey eksen üzerinde gösteririz.

Grafik Ek.1’de yatay eksende elektrik enerjisine olan toplam talep miktarı ve dikey eksen de İstanbul’luların farklı fiyat seviyeleri için almayı arzuladıkları elektrik miktarı yer almaktadır. Her bir fiyat seviyesine karşılık talep edilen miktarlar noktalarla işaretlendikten sonra kesikli olmayan bir eğri ile birleştirilmiştir. Bu eğri talep eğrisi olarak adlandırılır. Grafik Ek.1’ de “a” noktası İstanbul’luların elektrik fiyatı 4 birim lira olduğu durumda 30 milyar kilovat elektrik tükettiklerini göstermektedir. Bu grafikten sadece farklı fiyat seviyelerinde İstanbul’luların talep ettikleri elektrik miktarını görebiliriz. Talep eğrisi bize İstanbul’da ne tür insanların yaşadığını, aile büyük-lüklerini, ne tür ısıtıcılar kullanıldığını söylemez.

EK 1: İKTİSATTA GRAFİKLERLE ÇALIŞMA

Grafik Ek.1

İstanbul İçin Elektrik Enerjisi Talebi Fi

yat

Miktar

9

8

7

6

5

4

3

2

1

010 20 30

a

40

Not: Fiyatlar TL ve miktar milyar kilovat cinsidendir.

18. yüzyılın sonlarına doğru graf�ksel göster�mler kullanılarak, anlatımlar kolay anlaşılır hâle get�r�lmeye çalışılmıştır.

Ekler 21

EĞİMİN TANIMI VE ÖLÇÜLMESİEkonomi derslerinde kullandığımız grafiklerin en önemli özelliklerinden biri yatay eksendeki değerler büyüdük-çe grafiğin genel itibariyle yukarı veya aşağı doğru eğimli olup olmadığını göstermeleridir. Grafik Ek.1’ de talep eğrisinin aşağı doğru eğimli olduğu açıkça görülmektedir. Burada elektrik fiyatları azalırken talep edilen elektrik miktarının arttığını görmekteyiz. Böyle durumlarda eğrinin negatif eğimli olduğunu söyleriz (değişkenlerden biri artarken diğeri azalmaktadır). Buradan yola çıkarak eğimin bir tanımını yapmak mümkündür: Bir doğrunun eğimi, dikey eksendeki değişimin yatay eksendeki değişime oranıdır.

Eğim = dikey eksendeki değişim / yatay eksendeki değişim

İstanbul ilinin farklı yıllara ilişkin yağış miktarı ve şemsiye satışlarının aşağıdaki tablodaki gibi olduğunu varsayalım.

Yıllar Yıllık düşen yağmur miktarı Şemsiye satışları1.yıl 60 kg/m2 100 birim2. yıl 80 kg/m2 200 birim3. yıl 100 kg/m2 300 birim4. yıl 120 kg/m2 400 birim5. yıl 140 kg/m2 500 birim

Bu verileri kullanarak aşağıdaki grafiği çizebiliriz.

Tanım gereği bir doğrunun eğimi sabit olduğu için seçilen noktaların bir önemi yoktur. Hangi aralıktaki sayı-ları alırsanız alın çalıştığınız doğrunun eğimi hep aynı çıkacaktır.

Başka bir örnek ele alalım: Ankara’nın yıllar itibariyle kış mevsimindeki hava sıcaklığı ve satılan palto sayıları-nın aşağıdaki tabloda verildiği gibi olduğunu varsayalım ve bu ilişkiyi gösteren grafiği çizelim.

Grafik Ek.2

Düşen Yağış Miktarı ve Şemsiye Satış Miktarı İlişkisi

Yıllık düşenyağmur (kg/m2)

ŞemsiyeSatışları

100

150140130120110100908070605040302010

100

200

300

400

500

600

20Eğim = 100/20 = 5

Tablo Ek.1İstanbul’a Düşen Yağış ve Satılan Şemsiye Miktarları

Ekonom� dersler�nde kullandığımız graf�kler�n en öneml� özell�kler�nden b�r� yatay eksendek� değerler büyüdük- çe graf�ğ�n genel �t�bar�yle yukarı veya aşağı doğru eğ�ml� olup olmadığını göstermeler�d�r.

eğ�m�n b�r tanımı

B�r doğrunun eğğmm, ddkey eksendekk değğşşmmn yatay eksendekk değğşşme oranıdır.

Eğğm = ddkey eksendekk değğşşm / yatay eksendekk değğşşm

= 5


Yıllar Satılan palto miktarı Ortalama kış mevsimi sıcaklıkları1.yıl 100 birim 102. yıl 200 birim 83. yıl 300 birim 64. yıl 400 birim 45. yıl 500 birim 2

Yukarıda yer alan şekillerden ilkinde (Şekil Ek.2) her iki değişken de birbirine paralel olarak arttığı için eğim pozitif bir sayı çıkmaktadır. Şekil Ek.3’te ise bu durumun tam tersini görmekteyiz, değişkenlerden biri artarken diğeri azalmaktadır ve sonuçta eğim negatif bir sayıdır. Şekil Ek.4’de aralarında doğrusal ilişki bulunan X ve Y değişkenlerine ilişkin bütün olası eğimler gösterilmiştir.

Tablo Ek.2Ankara İli Kış Mevsimi Sıcaklık Ortalamaları ve Satılan Palto Miktarı

Şekil Ek.3

Ankara’da Sıcaklık Değişmeleri ve Palto Satışları

Kış mevsimiOrtalama

sıcaklığı, °C

Satılan paltomiktarı

84 62 10

100

200

300

400

500Eğim = -100/2 = -50

-100

2

= -50

Ekler 23

Bir doğrunun eğimi sabit ve doğrunun her noktasında aynı iken, doğrusal olmayan fonksiyonların (eğrinin) eğimi eğrinin her noktasında farklıdır. Şekil Ek.5’in a ve b panelleri pozitif eğimi göstermekle birlikte, a panelinde eğri azalarak artan bir eğime sahipken b panelindeki eğri artarak artan bir eğime sahiptir. Aynı grafikte c ve d panellerinde eğimler sırasıyla azalarak azalan ve artarak azalan eğimleri göstermektedir.

Şekil Ek.4

Farklı Türden Doğruların Eğimleri

Negatif Eğim

Y

X

Sıfır Eğim

Pozitif Eğim

Sonsuz Eğim

a) b)

c) d)Y

X

Y

X

Y

X

Şekil Ek.5

İki Değişken Arasındaki Doğrusal Olmayan İlişki Azalan Pozitif Eğim

Y

X

Artan Pozitif Eğim

Artan Negatif EğimAzalan Negatif Eğim

a) b)

c) d)Y

X

Y

X

Y

X

B�r doğrunun eğ�m� sab�t ve doğrunun her noktasında aynı �ken, doğrusal olmayan fonks�yonların (eğr�n�n) eğ�m� eğr�n�n her noktasında farklıdır.

Farklı Türden Doğruların Eğimleri

İki Değişken Arasındaki Doğrusal Olmayan İlişki


Düzgün ve kesikli olmayan bir eğrinin her hangi bir noktadaki eğimini sayısal olarak ölçebiliriz. Bunu yapar-ken eğimini alacağımız noktaya dokunan ama eğriyi kesmeyen bir doğru çizeriz (Matematikte bu doğruya tanjant doğrusu ya da teğet adı verilmektedir.). Eğrinin istenilen noktadaki eğimi o noktaya çizilen tanjant doğrusunun eğimine eşittir. Aşağıda Şekil Ek.6’ da bu durum gösterilmiştir.

T noktasındaki eğim= tt doğrusunun eğimi

T noktasındaki eğim = BC uzunluğu

BA uzunluğu

Yukarıdaki öğrendiğimiz tekniği Şekil Ek.7’nin a panelindeki grafiğin en yüksek noktasına veya b panelindeki grafiğin en alttaki noktasına uygularsak ne olur? Oluşturacağınız tanjant (teğet doğrusu) yatay olacaktır yani eğim sıfır olacaktır. Yukarıdaki grafikteki gibi düzgün ve kesiksiz eğrilerin eğimlerinin poziti�en negatife döndüğü noktada fonksiyonun maksimumu vardır. Aynı grafiğin b panelinde ise eğri negatif eğimden pozitif eğime dön-düğü noktada ise fonksiyonun minimumu vardır.

Şekil Ek.6

Doğrusal Olmayan Eğrilerin Eğimleri

X

Y

181716151413121110

987654321

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

R

E

T

B A

C

t

13 14 15 16 17

r

r

D

F

G

t

Şekil Ek.7

Maksimum ve Minimum Değerlere Sahip Eğriler

Pozitif Eğim

Pozitif Eğim

Negatif Eğim

OO

Negatif Eğim

Minimum

Maksimum

(a) (b)

Y

X

Y

X

Düzgün ve kes�kl� olmayan b�r eğr�n�n her hang� b�r noktadak� eğ�m�n� sayısal olarak ölçeb�l�r�z. Bunu yaparken eğ�m�n� alacağımız noktaya dokunan ama eğr�y� kesmeyen b�r doğru ç�zer�z (Matemat�kte bu doğruya tanjant doğrusu ya da teğet adı ver�lmekted�r.). Eğr�n�n �sten�len noktadak� eğ�m� o noktaya ç�z�len tanjant doğrusunun eğğmmne eşştttr.

Doğrusal Olmayan Eğrilerin Eğimleri

Maksimum ve Minimum Değerlere Sahip Eğriler

eğ�m sıfır olacaktır.

T noktasındakk eğğm= tt doğrusunun eğğmm

T noktasındaki eğim = BC uzunluğu BA uzunluğu

w

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Kıtlık ve tercih kavramları açıklayabilecek,Seçim ve fırsat maliyeti kavramlarını ifade edebilecek,Fırsat maliyeti ile parasal maliyet arasındaki ilişkiyi gösterebilecek,Üretim imkânları sınırının ne anlama geldiğini tanımlayabilecek,Alternatif iktisadi sistemleri tartışabilecek,Tercih ve fayda kavramını açıklayabilecek, talep eğrisinin nasıl elde edildiğini gösterebilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

İktisada Giriş-1 Kıtlık Tercih ve Fayda

• GİRİŞ• KITLIKVETERCİ• SE İMVEFIRSATMALİYETİ• FIRSATMALİYETİVEPARASALMALİYET• ÜRETİMİMK NLARISINIRI• ALTERNATİFİKTİSADİSİSTEMLER• TERCİ VEFAYDA

• ıtlık• Ter i• FırsatMaliyeti• arasalMaliyet• Üretim mk nlarıSınırı• rtanFırsatMaliyeti• MarjinalD nüşümOranı

• iyasaEkonomileri• umandaEkonomileri• armaEkonomiler• ToplamFayda• MarjinalFayda• Talep anun


GİRİŞBireylerin ve toplumların karşı karşıya bulunduğu temel ekonomik sorun kıtlıktır. Kıtlık, isteklerimizin sahip olduğumuz kaynaklardan daha fazla olması durumunda ortaya çıkar. Toplumun ve toplumu oluşturan bireylerin doğasından gelen isteklerin sınırsız olması ve ekonominin bu istekleri karşılayacak kadar kaynaklara sahip olmaması ekonomi ilminin ortaya çıkış nedenidir. Tüm ekonomik birimlerin kıtlıkla mücadele etme eylemleri ik-tisadi faaliyet olarak tanımlanır. Tüm iktisadi faaliyetler isteklerle kaynaklar arasındaki dengesizliği azaltarak, insanların refahını artırmaya yöneliktir.

Genelde iktisat tanımı, kıtlık ve iktisadi faaliyet kavramları kullanılarak yapılır ve ikti-sat; halkın sınırsız isteklerini karşılamak için sınırlı kaynakların nasıl kullandığını araştı-rır. Kıtlık, beraberinde tercih sorununu da yaratır. Çünkü tüm isteklerimizi karşılamadaki güçlük bizi sınırlı kaynaklarımızı en iyi şekilde nasıl kullanabileceğimiz konusunda seçim yapmaya zorlamaktadır. Öyleki, bu zorunluluk iktisadın bir tercih bilimi olarak adlandırıl-masına neden olmaktadır. Buna göre iktisat, ekonomik birimlerin yaptığı tercihleri açık-lamak ve tercihleri etkileyen durumlar değiştiğinde nelerin olabileceğini öngörmektedir.

Tercih yapmak fayda ve maliyetle ilgilidir. Tüm ekonomik birimler yapacakları tercih-lerde en çok fayda sağladıkları mal ve hizmetlere yöneleceklerdir. Bu mal ve hizmetleri mümkün olabildiğince en düşük maliyetle elde etmeye çalışarak net faydalarını maksimi-ze edeceklerdir.

KITLIK VE TERCİHMevcut kaynakların isteklerimizi karşılayamaması sonucu varolan kıtlık ekonomi bili-minin ortaya çıkış nedenidir. Çünkü ekonomi bilimi, kaynakların kıt olması nedeniyle insanların yaptıkları tercih ve bu tercihler sonucunda insanlar arasındaki ekonomik etki-leşimleri inceler.

Kaynaklar; mal ve hizmet üretiminde kullanılan doğa ya da insanlar tarafından sağ-lanan tüm araçlardır. Doğa tarafından sağlanan kaynaklar; su, petrol, mineraller, vahşi yaşam, orman vb. binlerce varlığı içerir. Tüm bu doğal kaynakları ifade etmek için toprak terimi kullanılır. Toprak ne kadar çok olursa olsun sınırları vardır. Bu sınırlılık yüzünden kullanımı için alternati�eri arasında tercih yapılmasını zorunlu kılar. Örneğin, bir arazi parçasının farklı amaçlar için kullanılabileceğini düşünebiliriz. Şöyleki; üzerine ev inşa edilebilir, alışveriş merkezi ya da benzin istasyonu inşa edilebilir, otel, öğrenci yurdu ya da otopark yapılabilir. Ancak bunların tümü aynı anda yapılamaz, sadece alternati�erden biri tercih edilir.

Kıtlık Tercih ve Fayda

B�reyler�n ve toplumların karşı karşıya bulunduğu temel ekonom�k sorun kıtlıktır. Kıtlık, �stekler�m�z�n sah�p olduğumuz kaynaklardan daha fazla olması durumunda ortaya çıkar.

�stekler�n sınırsız olması

ekonom�n�n bu �stekler� karşılayacak kadar kaynaklara sah�p olmaması

ekonom� �lm�n�n ortaya çıkış neden�d�r.

�kt�sat, ekonom�k b�r�mler�n yaptığı terc�hler� açık- lamak ve terc�hler� etk�leyen durumlar değ�şt�ğ�nde neler�n olab�leceğ�n� öngörmekted�r.

Terc˛h yapmak fayda ve mal˛yetle ˛lg˛l˛d˛r.

Kaynaklar; mal ve h�zmet üret�m�nde kullanılan doğa ya da �nsanlar tarafından sağ- lanan tüm araçlardır.

doğal kaynakları �fade etmek �ç�n toprak ter�m� kullanılır.

Toprak ne kadar çok olursa olsun sınırları vardır. Bu sınırlılık yüzünden kullanımı �ç�n alternat��er� arasında terc�h yapılmasını zorunlu kılar.


İnsanlar tarafından sağlanan kaynaklar içinde ilk olarak doğrudan emek faktörünü gösterebiliriz. Emek, mal ve hizmet üretmek için gerekli fiziksel ve zihinsel çalışmalardır. Emek de bir tür kıt kaynaktır. Çünkü hem zamanı sınırlıdır (Bir günde 24 saat vardır.) hem de kalifiye eleman sayısı çok fazla değildir. Örneğin; girişimci, emeğin özel bir türü olup, yeni ürünler geliştirmek için sınırlı kaynakları birleştiren, risk alan kişilerdir. Göre-celi olarak bu ruha çok az kişi sahip olduğu için kıt bir insan kaynağıdır.

İnsanlar tarafından sağlanan bir başka kaynak ise sermaye olarak adlandırılan ve diğer malları üretmek için kullanılan makineler, araçlar ve fabrikalardır. Ekonomi biliminde sermaye kavramı ile fiziksel sermaye, malları ifade edilir ve bu kavram finansal sermaye-den farklıdır. Finansal sermaye fiziksel sermaye üzerinde mülkiyet hakkını ifade eder. Ör-neğin, elinde bin adet TOFAŞ’a ait hisse senedi bulunduran iştirakçiler finansal sermayeye sahiptirler. Ancak TOFAŞ araba üretim fabrikaları ve çeşitli aşamalardaki pek çok araba stokuna sahiptir. Finansal pay sahipleri dolaylı olarak TOFAŞ’ın fiziksel sermayesine sa-hiptirler. Kısaca finansal sermaye ile fiziksel sermaye arasındaki ilişki; finansal sermaye-nin fiziksel sermaye alması için gerekli olmasıdır. Bu yüzden para doğrudan bir üretim faktörü (sermaye) değildir.

Makinelere, binalara yapılan yatırımlarla sonuçlanan fiziksel sermaye yanında bir de insanların kendilerine yaptığı yatırımla ortaya çıkan beşeri sermaye vardır. İnsanlar eko-nomist, avukat, doktor, mühendis olmak için üniversitelere devam ederler. Mesleklerinde daha iyi olmak için yüksek lisans, meslek içi eğitim ve doktora yaparlar. Eğitim ile birlikte insanların verimlilikleri de artar.

Dikkat edilirse, yukarıda açıkladığımız kaynakları üç gruba ayırıp bunları; toprak, emek ve sermaye olarak tanımladık. Bu kaynaklar aynı zamanda üretim faktörü ya da girdi olarak da adlandırılırlar. Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun sınırlıdır. Üretim faktörleri sınırlı olduğu için, bir ekonomide üretilebilecek mal ve hizmetler de sınırlı olacaktır. Bu sınırlılıklar, ekonomide bir malın üretimi arttırıldığında, başka malların üretiminin azal-ması gerektiğini ortaya koyar. Aslında toplumda her şey kıttır, yani bireylerin tümünün ihtiyaçlarına yetecek kadar bol miktarda kaynaklar veya mallar mevcut değildir. İnsanlar bu mallara sahip olmak istediklerinde bir bedel ödemeleri gerekir. İşte bu nedenle bu mal-lar ekonomik mal olarak tanımlanırlar. Kıtlığı çekilmeyen mallar ise serbest mallardır. Bir serbest malı kullanmakla başka alternati�erden vazgeçilmez, dolayısıyla serbest mal için bir bedel de ödenmez. Ancak çevremizde serbest mala rastlamak çok güçtür. Örneğin hava serbest mal olarak gözlenebilir, ancak havayı insanlar hem kirletirler hem de temiz hava için gerekli önlemleri alma çabası içinde olurlar. Bu alternati�ere göre değerlendi-rildiğinde hava da kıt mal sını�andırması içine girer. Dolayısıyla ilgilendiğimiz çoğu şey kıttır ve ekonominin kapsamı oldukça geniştir.

Aslında tüm kaynaklarda var olan kıtlık; insanların arzuladıklarından daha az mal ve hizmete sahip olacakları sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle insanlar seçim yapmak zorunluluğu ile karşı karşıyadırlar. Yani kişiler bir şeyden fazlasına sahip olmak için öteki şeyden azına sahip olmayı kabul etmek durumundadırlar.

Mal ve hizmet üretiminde kullanılan doğa ya da insanlar tarafından sağlanan kaynaklar neden kıttır?

SEÇİM VE FIRSAT MALİYETİTüm isteklerimizi karşılamadaki güçlük, bizi sınırlı kaynaklarımızı en iyi şekilde nasıl kul-lanabileceğimiz konusunda seçim yapmaya zorlamaktadır. Kıt kaynakların nasıl kullanıla-cağı konusunda akılcı seçimlerin yapılması ekonominin temel konusunu oluşturmaktadır. Akılcı (rasyonel) seçimlerin yapılabilmesi için, dikkate alınan her bir seçenek ya da alter-

1

İnsanlar tarafından sağlanan kaynaklar �ç�nde �lk olarak doğrudan emek faktörünü göstereb�l�r�z. Emek, mal ve h�zmet üretmek �ç�n gerekl� f�z�ksel ve z�h�nsel çalışmalardır. Emek de b�r tür kıt kaynaktır. Çünkü hem zamanı sınırlıdır (B�r günde 24 saat vardır.)

hem de kal�f�ye eleman sayısı çok fazla değ�ld�r.

İnsanlar tarafından sağlanan b�r başka kaynak �se sermaye olarak adlandırılan ve d�ğer malları üretmek �ç�n kullanılan mak�neler, araçlar ve fabr�kalardır. Ekonom� b�l�m�nde sermaye kavramı �le f�z�ksel sermaye, malları �fade ed�l�r ve bu kavram f�nansal sermaye- den farklıdır. F�nansal sermaye f�z�ksel sermaye üzer�nde mülk�yet hakkını �fade eder.

Mak�nelere, b�nalara yapılan yatırımlarla sonuçlanan f�z�ksel sermaye yanında b�r de �nsanların kend�ler�ne yaptığı yatırımla ortaya çıkan beşer� sermaye vardır.

Eğ�t�m �le b�rl�kte �nsanların verrmllllklerr de artar

toprak, emek ve sermaye

Bu kaynaklar aynı zamanda üret�m faktörü ya da g�rd� olarak da adlandırılırlar.

kaynakları üç gruba ayırıp

Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun sınırlıdır. Üret�m faktörler� sınırlı olduğu �ç�n, b�r ekonom�de üret�leb�lecek mal ve h�zmetler de sınırlı olacaktır.

Bu sınırlılıklar, ekonom�de b�r malın üret�m� arttırıldığında, başka malların üret�m�n�n azal- ması gerekt�ğ�n� ortaya koyar.

b�reyler�n tümünün �ht�yaçlarına yetecek kadar bol m�ktarda kaynaklar veya mallar mevcut değ�ld�r. İnsanlar bu mallara sah�p olmak �sted�kler�nde b�r bedel ödemeler� gerek�r. İşte bu nedenle bu mallar ekonom�k mal olarak tanımlanırlar.

Kıtlığı çek�lmeyen mallar �se serbest mallardır.

B�r serbest malı kullanmakla başka alternat��erden vazgeç�lmez, dolayısıyla serbest mal �ç�n b�r bedel de ödenmez.

Kıt kaynakların nasıl kullanıla- cağı konusunda akılcı seç�mler�n yapılması ekonom�n�n temel konusunu oluşturmaktadır.

Akılcı (rasyonel) seç�mler�n yapılab�lmes� �ç�n, d�kkate alınan her b�r seçenek ya da alter-

2. Ünite - Kıtlık Tercih ve Fayda 29

natife ilişkin fayda ve maliyetlerin karşılaştırılması gerekir. Belirli bir karar ya da seçimin sağladığı fayda, bu seçime ilişkin maliyeti aşıyorsa, refah düzeyimiz yükselecektir ve bu seçim rasyoneldir.

Ekonominin bize öğrettiği temel derslerden biri, yaptığımız tüm seçimlerin bir ma-liyet içermesidir, yani bedavacılık söz konusu değildir. Beğendiğimiz bir şeyi elde etmek istediğimizde ya da bir şey yapmak istediğimizde, alternatif başka bir şeye sahip olmaktan ya da başka bir şeyi yapmaktan vazgeçmemiz gerekir. Belirli bir tercih ya da davranış için vazgeçmek zorunda kaldığımız en değerli alternatif bu seçimin ya da davranışın fırsat maliyetidir. Alternatif maliyet olarak da adlandırılan fırsat maliyeti, kısaca bir kararı uy-gularken vazgeçilen karar şeklinde tanımlayabiliriz.

Örneğin, bu bölümü okurken hangi alternati�erden vazgeçiyorsunuz? Belki başka bir ders çalışacaktınız, belki çok sevdiğiniz bir filmi izleyecektiniz, belki de yakın arkada-şınızla birlikte geleceğe ilişkin hayaller kuracaktınız. İşte bu bölümü okumanızın fırsat maliyeti, en çok yapmak istediğiniz alternatif şeydir. Daha basit bir örnek olarak, yaz ta-tilini Antalya’da ya da Bodrum’da geçirmek üzere karar vermek durumunda olan bir çi� şayet Bodrum tatilini tercih etmiş ise Antalya’daki tatilden vazgeçecektir. Bu durumda Bodrum’da tatil yapmanın alternatif maliyeti Antalya’daki tatil olacaktır.

Bir başka örnek olarak, bir kentin belediye başkanı kentte raylı sistem ile taşımacılık projesini ön plana çıkarır ise, yolların düzenlenmesi, parkların düzenlenmesi, ışıklandır-ma, halk kütüphanesi... vb gibi harcamalarda kısıtlama yapmak zorunda kalır. İşte raylı sistem için fırsat maliyeti, bu sistem yerine yapılabilecek şeylerdir.

Yine herkesi etkileyen bir başka örnek, meclisteki bütçe tartışmaları ve sonuçlarıdır. Eğer ülke kaynakları yeterli değilse bir kesimin harcamalarındaki artış bir başka kesimin harcamalarındaki azalışa neden olacaktır. Örneğin; savunma harcamaları arttırılırsa, eği-tim ve sağlık gibi harcamaların kısılması zorunluluğu ortaya çıkar. Bu örneğimizde belirli bir dönem için daha fazla savunma amaçlı mal ve hizmet üretilmesi, ülke ekonomisi-nin sınırlı kaynakları nedeniyle başka amaçlar için üretilecek mal ve hizmet üretiminde azalmaya neden olacaktır. Burada savunma harcamalarının yapılmaması gibi bir sonuç çıkarmak yerine amaç, bunun alternatif maliyetlerini ortaya koymak olmalıdır. Burada vurgulanan bir karara ilişkin fayda ve maliyet analizi doğru yapılmıyorsa, kıt kaynakların nasıl kullanılacağı konusunda sağlıklı değerlendirmelerin yapılamayacağıdır.

FIRSAT MALİYETİ VE PARASAL MALİYETKıtlıkla karşı karşıya bulunan insanların yaptıkları tercihleri; fırsat maliyeti önemli ölçüde etkiler. Eğer bir mal ya da hizmetin fırsat maliyeti artıyorsa insanlar bunun alımını azaltır ve bunun yerine daha ucuz olanı ikame etmeye çalışır. Bu çerçevede; fırsat maliyeti ile fiyat arasındaki ilişkiyi bilmemiz çok önemlidir. Piyasa ekonomilerinde her şeyin bir fiyatı vardır. Ancak bir malın, örneğin bir arabanın gerçek maliyeti piyasa fiyatı değildir. Çünkü arabanın gerçek maliyeti, araba üretimi nedeniyle vazgeçilen üretilemeyen diğer şeylerin (buzdolabı, bilgisayar, televizyon...) değeridir. Yani fırsat maliyetine, bir otomobil üretimi için ekonominin katlandığı gerçek fedakarlık olarak bakabiliriz. İyi işleyen bir piyasada bir malın fiyatı ile fırsat maliyeti arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir malı satın almak için vazgeçtiğimiz TL miktarı o mal için parasal fiyattır. Bu alım kararının fırsat maliyeti vazgeçtiğimiz en iyi alternatif karardır. Daha basit bir örnek olarak, bir fincan kahve al-dığınızda bir başka şeyi almaktan vazgeçiyorsanız, eğer vazgeçtiğiniz en iyi şey bir dilim nefis kek ise bir fincan kahvenin fırsat maliyeti bir dilim kektir. Bunları değer cinsinden ölçmede parasal fiyatları kullanabiliriz. Eğer bir fincan kahve 5 TL ve bir dilim enfes kek 10 TL ise, bir fincan kahvenin fırsat maliyeti yarım dilim enfes kektir. Fırsat maliyetini hesaplamak için kahvenin fiyatını kekin fiyatına oranlamak yeterlidir. Bu oran bize nisbi

Fırsat Maliyet: Alternatif maliyet olarak da adlandırılan fırsat maliyeti, kısaca bir kararı uygularken vazgeçilen karar şeklinde tanımlanabiliriz.

İyi işleyen bir piyasada bir malın fiyatı ile fırsat maliyeti arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir malı satın almak için vazgeçtiğimiz TL miktarı o mal için parasal fiyattır. Bu alım kararının fırsat maliyeti vazgeçtiğimiz en iyi alternatif karardır.

nat�fe �l�şk�n fayda ve mal�yetler�n karşılaştırılması gerek�r. Bel�rl� b�r karar ya da seç�m�n sağladığı fayda, bu seç�me �l�şk�n mal�yet� aşıyorsa, refah düzey�m�z yükselecekt�r ve bu seççm rasyonelddr

Fırsat Mal�yet: Alternat�f mal�yet olarak da adlandırılan fırsat mal�yet�, kısaca b�r kararı uygularken vazgeç�len karar şekl�nde tanımlanab�l�r�z.

Bel�rl� b�r terc�h ya da davranış �ç�n vazgeçmek zorunda kaldığımız en değerl� alternat�f bu seç�m�n ya da davranışın fırsat mal�yet�d�r. Alternat�f mal�yet olarak da adlandırılan fırsat mal�yet�, kısaca b�r kararı uygularken vazgeççlen karar şekllnde tanımlayabbllrrz.

P�yasa ekonom�ler�nde her şey�n b�r f�yatı vardır. Ancak b�r malın, örneğ�n b�r arabanın gerçek mal�yet� p�yasa f�yatı değ�ld�r. Çünkü arabanın gerçek mal�yet�, araba üret�m� neden�yle vazgeç�len üret�lemeyen d�ğer şeyler�n (buzdolabı, b�lg�sayar, telev�zyon...) değer�d�r. Yan� fırsat mal�yet�ne, b�r otomob�l üret�m� �ç�n ekonom�n�n katlandığı gerçek fedakarlık olarak bakab�l�r�z. İy� �şleyen b�r p�yasada b�r malın f�yatı �le fırsat mal�yet� arasında çok yakın b�r �l�şk� vardır. B�r malı satın almak �ç�n vazgeçt�ğ�m�z TL m�ktarı o mal �ç�n parasal f�yattır. Bu alım kararının fırsat mal�yet� vazgeçt�ğ�m�z en �y� alternat�f karardır.

İy� �şleyen b�r p�yasadab�r malın f�yatı�le fırsat mal�yet� arasında çok yakın b�r�l�şk�vardır.B�rmalı satın almak �ç�n vazgeçt�ğ�m�z TL m�ktarıo mal �ç�n parasal f�yattır. Bualım kararının fırsat mal�yet� vazgeçt�ğ�m�z en �y� alternat�f karardır.

Fırsat mal�yet�n� hesaplamak �ç�n kahven�n f�yatını kek�n f�yatına oranlamak yeterl�d�r. Bu oran b�ze n�sb�


fiyatı vermektedir ki bu aynı zamanda fırsat maliyetidir. Yani bir fincan kahve alabilmek için ne kadarlık kekten vazgeçmemiz gerektiğini göstermektedir.

Fırsat maliyeti ile parasal maliyetin aynı şey olduğunu söylemek bir yanılgı olur. Çün-kü piyasa iyi işlemediğinde parasal maliyet fırsat maliyetini yansıtmaz. Hatta bazı şeyler açık bir fiyat etiketi taşımazlar. Örneğin, üniversitede okumanız sonucu ailenizin katlan-dığı parasal maliyet ile ekonomik açıdan hesaplayacağınız fırsat maliyeti aynı değildir. Ailenizin katlandığı parasal maliyetleri kolaylıkla hesaplayabilirsiniz; okul harçları, kitap kırtasiye alımları, barınma ve yeme harcamalarını toplayabilirsiniz. Fakat bu toplama iliş-kin bazı problemler var. Şöyle ki; öğrenci okumasa bile giyim ve yemek için harcaması olacaktır. Burada üniversiteye devam etmenin en büyük maliyeti göz ardı ediliyor, okulda geçirilen zaman bir işte çalışarak kullanılamaz. Dolayısıyla en büyük maliyeti bu oluşturur ancak parasal maliyet hesabında bunlar dikkate alınmaz.

ÜRETİM İMKÂNLARI SINIRIEkonomik ilişkileri açıklamada ve anlaşılır biçime getirmede modeller kullanılır. Üretim imkânları sınırı, ekonominin en önemli kavramlarından kıtlık, seçim (tercih) ve fırsat ma-liyeti gibi temel kavramları açıklamada kullanılan yararlı bir analitik modeldir. Bir ekono-mide binlerce mal ve hizmet üretilmesine rağmen, ekonomideki üretimin iki geniş katego-ride toplanabileceğini varsayalım. Bunların da tüketim malları ve yatırım malları olduğunu düşünelim, hatta kolaylık sağlamak amacıyla tüketim mallarını temsilen tereyağını ve ya-tırım mallarını temsilen bilgisayarı örnek mallar olarak seçelim. Tereyağı ve bilgisayar en-düstrileri ekonominin tüm üretim faktörlerini kullanmaktadırlar. Üretim imkânları sınırı; mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belirli bir dönemde ekonominin maksimum düzeyde üretebileceği çeşitli çıktı (ürün) bileşimlerini gösteren eğridir. Tablo 2.1’de tereyağı ve bilgisayar için üretim olanakları sınırı üzerinde altı farklı seçim gözlemi yapılmış ve Grafik 2.1’de ise üretim imkânları sınırı eğrisi çizilmiştir.

Bu ekonomide eğer tüm kaynaklar tereyağı endüstrisinde kullanılmış olsaydı, yılda 800 milyon ton tereyağı üretilecekti ve hiç bilgisayar üretilmeyecekti. Şayet tüm kaynaklar bilgisayar endüstrisinde kullanılmış olsaydı yılda 500 milyon adet bilgisayar üretilecekti ve hiç tereyağı üretilmeyecekti. Bu iki uç durum dışında, eğer ekonomideki kaynaklar iki endüstri arasında paylaşılmış olsaydı, örneğin C noktasındaki gibi 200 milyon bilgisa-yar üretilmiş olsaydı geriye kalan kaynaklarla 650 milyon ton tereyağı üretilirdi. Ya da D noktasındaki gözleme göre, 300 milyon adet bilgisayar üretilmiş olsaydı tereyağı üretimi 500 milyon tona düşecekti. Grafik 2.1 ve Tablo 2.1’de ekonomideki mevcut kaynakların tereyağı üretiminden bilgisayar üretimine kaydığında, ya da tersi olduğunda maksimum düzeyde üretilebilecek olası üretim düzeyleri gösterilmiştir.

Üretim imkânları sınırı eğrisi; kıtlığın sonuçlarını ekonomideki tercihleri ve her ter-cihin alternatif maliyetini göstermektedir. Grafik 2.1, den üç farklı durum gözlenebilir. Bunlar eğri üzerindeki noktalar, eğrinin içinde ve dışındaki noktalardır. İlk olarak eğri içindeki G noktasına bakalım. Bu bileşime göre ekonomide 300 milyon adet bilgisayar ve 300 milyon ton tereyağı üretilmektedir. Ancak üretim imkânları sınırı eğrisi bize aynı kaynaklarla daha fazla bilgisayar üretilmesinin mümkün olduğunu (E noktası gibi) ya da D noktasına gelmekle daha fazla tereyağı üretilebileceğini göstermektedir. Hatta her iki-sinden de daha fazla üretimin olası olabileceğini (D ve E arası) ortaya koyuyor. G gibi üretim imkânları sınırı eğrisi içerisindeki noktalarda ekonomi bazı nedenlerden dolayı iyi işlemiyor, etkin üretim sağlanamıyor ve ekonomi yeteri kadar istihdam yaratamıyor ya da üretim faktörleri tam kapasite kullanılmıyor.

Üretim imkânları sınırı: Mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belirli bir dönemde ekonominin maksimum düzeyde üretilebileceği çeşitli çıktı (ürün) bileşimlerini gösteren eğridir.

f�yatı vermekted�r k� bu aynı zamanda fırsat mal�yet�d�r. Yan� b�r f�ncan kahve alab�lmek �ççn ne kadarlık kekten vazgeçmemmz gerekttğğnn göstermekteddr.

Üret�m �mkânları sınırı: Mevcut üret�m faktörler� ve üret�m teknoloj�s� ver� �kenbel�rl� b�r dönemde ekonom�n�n maks�mum düzeyde üret�leb�leceğ� çeş�tl� çıktı(ürün) b�leş�mler�n� gösteren eğr�d�r.

Üret�m �mkânları sınırı eğr�s�; kıtlığın sonuçlarını ekonom�dek� terc�hler� ve her ter- c�h�n alternat�f mal�yet�n� göstermekted�r.


(1)Gözlemler

(2)Tereyağ

(Milyon Ton/Yıllık)

(3)Alternati�ere Göre Değişim

∆T

(4)Bilgisayar

(Milyon Adet/Yıllık)

(5)Alternati�ere Göre Değişim

∆B

(6)Fırsat

Maliyeti

A 800 0 --50 100

B 750 100 0,5-100 100

C 650 200 1-150 100

D 500 300 1,5-200 100

E 300 400 2-300 100

F 0 500 3

İkinci olarak eğri dışındaki H noktası gibi bir bileşimi üretmek imkânsızdır. Çünkü ekonomi, bu düzeydeki bir üretimi gerçekleştirecek kaynaklara sahip değildir.

Üçüncü olarak eğri üzerindeki her nokta etkin üretim bileşimlerini gösteren noktalar-dır. Bu noktalar mevcut kıt kaynaklarla üretilebilecek maksimum üretim düzeyleridir. Bir kez üretim imkânları sınırı üzerinde etkin noktalara ulaşıldığında (B,C gibi) mallardan birini biraz daha fazla üretmenin tek yolu diğerini az üretmektir. Dikkat edilirse üretim imkânları sınırı, orijine göre içbükey çizilmiş bir eğridir. Üretim imkânları eğrisinin niçin bu biçime sahip olduğu artan fırsat maliyeti ile ilgilidir.

Artan Fırsat MaliyetTablo 2.1’de gözlemlenen üretim olanakları, ekonominin bütünü için fırsat maliyeti kav-ramını açıklamaktadır. Daha fazla bilgisayar üretmenin fırsat maliyeti, vazgeçilen tereyağı miktarıdır. Örneğin, toplum üretim faktörlerinden bir kısmını tereyağı üretiminden bil-gisayar üretimine kaydırdığında, D noktasından E noktasındaki bileşime geldiğinde 200 milyon ton tereyağı üretiminden vazgeçerek, 100 milyon adet fazladan bilgisayar üretebil-miştir. Yani ekonomi D noktasında iken 100 milyon adet daha fazla bilgisayar üretmenin fırsat maliyeti 200 milyon ton tereyağıdır.

Tabloda fırsat maliyeti konusunda gözlemlenen önemli bir durum, artan fırsat maliye-tidir. Çünkü gözlemlerde sırasıyla aşağı doğru inildikçe bilgisayar üretimi artmaktadır. Bu artışların 100’er birimlik (milyon adetlik) olduğu görülmektedir. Oysa vazgeçilen tereyağı üretimi ilk satırdan ikinci satıra geçişte 50 birimken (milyon ton), üçüncü satıra geçişte

Tablo 2.1Üretim Olanakları

Grafik 2.1

Üretim İmkânları Sınırı Eğrisi

900

Tere

yağ

(Mily

on T

on/Y

ıl) 800700600

600

500

Bilgisayar (Milyon Adet / Yıl)

F

GE

D

HCBA

400

400 500

300

300

200

200

100

10000

eğr� üzer�ndek� her nokta etk�n üret�m b�leş�mler�n� gösteren noktalar- dır

B�r kez üret�m �mkânları sınırı üzer�nde etk�n noktalara ulaşıldığında (B,C g�b�) mallardan b�r�n� b�raz daha fazla üretmen�n tek yolu d�ğer�n� az üretmekt�r. D�kkat ed�l�rse üret�m �mkânları sınırı, or�j�ne göre �çbükey ç�z�lm�ş b�r eğr�d�r. Üret�m �mkânları eğr�s�n�n n�ç�n bu bbççme sahhp olduğu artan fırsat mallyett le lggllddr.


100 birime, dördüncü satırda 150, beşinci satırda 200 birime yükselmiştir. Yine son sa-tırda 100 birimlik bilgisayar üretimi için vazgeçilen tereyağı miktarı 300 birim olmuştur. Buradan çıkan sonuç; bilgisayar üretmenin fırsat maliyeti, tereyağı üretimi cinsinden sü-rekli artmaktadır. Her ilave bilgisayar giderek daha fazla tereyağı üretiminden vazgeçmeyi gerektirmektedir. Bu durum, artan fırsat maliyeti olarak ifade edilir. O hâlde artan fırsat maliyeti; bir malın daha fazla üretilmesi için diğer maldan artan miktarlarda vazgeçilmesi gereken bir durum olarak tanımlanır.

Üretim imkânları sınırı eğrisi neyi ifade eder, neden orijine göre içbükey çizilir?

Peki artan fırsat maliyetinin altında yatan temel mantık nedir? Şimdi kısaca bunu açıklayalım: Varolan sınırlı kaynaklardan bazıları tereyağı üretimi için uygun olurken, ba-zıları da bilgisayar üretimi için uygun nitelik taşımaktadır. Örneğin; tereyağı üretiminde oldukça iyi olan işgücünün büyük bir kısmı bilgisayar üretiminde iyi olmayabilir. Böylesi bir durumda daha fazla bilgisayar üretimi gerçekleştirilmek istendiğinde, giderek bilgisa-yar üretimi için uygun olmayan, sadece tarımla ilişkili kişiler ve kaynaklar da bilgisayar üretimine kaydırılacaktır. Sonuçta verim düşüklüğü gözlenecek ve aynı sayıdaki bilgisayar üretimindeki artış için giderek daha fazla miktarda tereyağı üretiminden vazgeçilecektir. Yani çi�çileri, gıda ve ziraat mühendislerini gereğinden fazla toprağı bilgisayar üretimine kanalize ederseniz; bunun tereyağı üretimi açısından çok maliyetli olacağını ve bilgisayar üretimine de çok az katkı yapacaklarını herhâlde düşünebilirsiniz. Dikkat edilirse bu ar-tan fırsat maliyeti nedeniyle üretim imkânları eğrisi orijine göre içbükey çizilmiştir.

Fırsat maliyetini analiz etmenin bir yolu da, üretim imkânları sınırı eğrisine çizilen teğet-lerin eğimini incelemektir. Bunun için örneğimizdeki üretim imkânları eğrisine bakarsanız bilgisayar üretimi arttıkça eğim negatif olmakla birlikte sürekli dikleşmektedir. Çizilen teğet-lerin eğiminin negatif işaretlisi marjinal dönüşüm oranı olarak tanımlanır. Marjinal dönü-şüm oranı; bir maldan bir birim daha fazla üretmek için öteki maldan ne kadar fedakarlık etmek gerektiğini göstermektedir. Bu ise dikkat ederseniz fırsat maliyeti tanımı ile aynıdır.

Bu durumda biz fırsat maliyetini üretim imkânları sınırı eğrisine çizilen teğetin eğimi ile ölçebiliriz. Bunun için gerekli formül ise;

Fırsat Maliyeti = Marjinal Dönüşüm Oranı= -ΔT

ΔB

∆T ile tereyağı miktarındaki değişim, ∆B ile bilgisayar üretimindeki değişim açıklan-maktadır. Tablo 2.1’in son sütununda bu değerler hesaplanmıştır. Buna göre, A’dan B bileşi-mine geçilirken bir bilgisayar daha fazla üretmenin fırsat maliyeti yarım ton tereyağı iken, C’den D’ye geçişte 1,5 tona yükselmiş ve E den F ye geçişte ise 3 tona ulaşmıştır. Yani ilave bir bilgisayar üretebilmek için 3 ton tereyağından vazgeçilmesi gerekliliği açıklanmıştır.

Grafik 2.1’de açıkça görüleceği üzere içbükey bir eğri çizilmiştir. Bu eğriye göre fırsat maliyetini konuşurken, yani bilgisayarın tereyağı cinsinden fırsat maliyetini hesaplarken, ekonominin ürettiği her bir malın ne miktarda olduğuna bakmak oldukça önemlidir. Eko-nomideki kaynakların çoğu bilgisayar üretiminde kullanıldığı zaman, üretim imkânları sınırı eğrisi oldukça dikleşir. Çünkü tereyağı üretimine çok uygun olan üretim faktörleri bilgisayar üretiminde kullanılmaktadır. Bu durumda ekonomide vazgeçilen her bilgisa-yar için önemli miktarda tereyağında artış sağlanacaktır. Ya da önemli miktarda tereyağı üretiminden vazgeçilerek, ilave bir bilgisayar üretilecektir. Yine ekonomide kaynakların çoğu tereyağı üretiminde kullanılıyorsa, üretim imkânları sınırı eğrisi oldukça yatay bir hal almaktadır. Bunun anlamı tereyağı üretiminden çok az fedakarlık yapmakla önemli ölçüde bilgisayar üretimi arttırılabilecektir.

2

Marjinal dönüşüm oranı: Bir maldan bir birim daha fazla üretmek için öteki maldan ne kadar fedakarlık etmek gerektiğini göstermektedir.

artan fırsat mal�yet�; b�r malın daha fazla üret�lmes� �ç�n d�ğer maldan artan m�ktarlarda vazgeç�lmes� gereken bbr durum olarak tanımlanır.

bu artan fırsat mallyett nedennyle ürettm mkânları eğrrss orrjjne göre çbükey ççzzlmmşttr.

Fırsat mal�yet�n� anal�z etmen�n b�r yolu da, üret�m �mkânları sınırı eğr�s�ne ç�z�len teğet- ler�n eğ�m�n� �ncelemekt�r. Bunun �ç�n örneğ�m�zdek� üret�m �mkânları eğr�s�ne bakarsanız b�lg�sayar üret�m� arttıkça eğ�m negat�f olmakla b�rl�kte sürekl� d�kleşmekted�r. Ç�z�len teğet- ler�n eğ�m�n�n negat�f �şaretl�s� marj�nal dönüşüm oranı olarak tanımlanır. Marj�nal dönü- şüm oranı; b�r maldan b�r b�r�m daha fazla üretmek �ç�n ötek� maldan ne kadar fedakarlık etmek gerekt�ğ�n� göstermekted�r. Bu �se d�kkat edersen�z fırsat mal�yet� tanımı �le aynıdır.Bu durumda b�z fırsat mal�yet�n� üret�m �mkânları sınırı eğr�s�ne ç�z�len teğet�n eğ�m� �le ölçebbllrrz. Bunun ççn gerekll formül se;Fırsat Maliyeti = Marjinal Dönüşüm Oranı=-ΔTΔB

Marj�nal dönüşüm oranı: B�rmaldan b�rb�r�m dahafazla üretmek �ç�n ötek�maldan ne kadar fedakarlık etmek gerekt�ğ�n� göstermekted�r.


Fırsat maliyetinin artan olması durumunda, üretim imkânları sınırı eğrisi orijine göre içbükey olacaktır ve ekonomide en yaygın biçimde karşılaşılan durumu açıklamaktadır. Şayet fırsat maliyeti değişmiyorsa, her üretim düzeyi için bir sabite eşit ise, böyle bir du-rumda doğru şeklinde bir üretim imkânları sınırı eğrisi ile karşı karşıya kalırız.

Üretim Olanakları Sınırındaki Kaymalar: Ekonomik BüyümeÜretim imkânları sınırı eğrisi belirli bir zaman diliminde, veri kaynak arzı ve sabit bir teknolojiye göre çizilmekte, farklı malların etkin üretimi altında birbirlerine dönüşü-münü göstermektedir. Şayet ekonomide, mevcut olan kaynaklar (üretim faktörleri) ve belirli bir teknoloji ile üretim imkânları sınırına erişilemiyorsa, kaynakların tümü etkin kullanılmıyor, dolayısıyla daha az üretim gerçekleştiriliyor demektir.

Dikkat edilirse üretim imkânları sınırı eğrisi boyunca etkin üretim gerçekleşmekte ve teknoloji ile toplumun sahip olduğu kaynakların sabit olduğu varsayılmaktadır. Oysa, bu kaynaklar zamanla artabileceği gibi teknolojik gelişmeler de yaşanabilmektedir. Örneğin; zaman içerisinde bir ülkenin işgücü sayısı, sermaye stoku ve bunların nitelikleri arttırılabilir veya yeni bir teknik buluş gerçekleştirilebilir. Böyle bir durumda üretim imkânları sınırı eğ-risi de değişir. Örneğimizde bilgisayar endüstrisindeki teknolojik ilerleme sayesinde mevcut kaynaklarla üretilebilecek bilgisayar sayısı artabilir. Ekonomide üretilen tereyağı miktarı veri iken daha fazla bilgisayar üretilebilir. Grafik 2.2’de görüldüğü gibi üretim imkânları sınırı eğ-risi dışarı kayar. Üretim imkânları eğrisinin sağa kayması, malların daha fazla üretilebileceği anlamına gelmektedir. Üretim artması ekonomik büyüme olarak tanımlanır. İşte ekonomik büyüme nedeniyle, toplum üretimini D noktası yerine E noktasına taşımıştır.

Üretim imkânları sınırı eğrisi, tek mal yerine iki mal için de gözlenebilir. Hatta her iki mal bağlamında aynı yönde ve büyüklükte sağa kayabileceği gibi, farklı büyüklüklerde de

Şayet fırsat maliyeti değişmiyorsa, her üretim düzeyi için bir sabite eşit ise, böyle bir durumda doğru şeklinde bir üretim imkânları sınırı eğrisi ile karşı karşıya kalırız.

Üretim imkânları sınırı belirli bir zaman diliminde, veri kaynak arzı ve sabit bir teknolojiye göre çizilmekte, farklı malların etkin üretimi altında birbirlerine dönüşümünü göstermektedir.

Grafik 2.2

Üretim İmkanları Sınırı Eğrisindeki Kayma

00

100

100

200

200

300

300

400

400

500

500

600

600

700

750

800900

ED

Bİlgisayar (Milyon Adet/Yıl)

Tere

yağ

(Mily

on T

on/Y

ıl)

Grafik 2.3

Üretim İmkanları Sınırı Eğrisindeki Değişim: Bilgisayar Teknolojisi Daha Hızlı Gelişirken, Tereyağı Üretimindeki Gelişme Daha Düşük Olur.

0100200300400500600700800900

0 100 200 300 400 430 500 600 800

Bİlgisayar (Milyon Adet/Yıl)

Tere

yağ

(Mily

on T

on/Y

ıl)

ED

Fırsat mal�yet�n�n artan olması durumunda, üret�m �mkânları sınırı eğr�s� or�j�ne göre �çbükey olacaktır ve ekonom�de en yaygın b�ç�mde karşılaşılan durumu açıklamaktadır. Şayet fırsat mal�yet� değ�şm�yorsa, her üret�m düzey� �ç�n b�r sab�te eş�t �se, böyle b�r durumda doğru şekllnde bbr ürettm mkânları sınırı eğrrss le karşı karşıya kalırız.

Üret�m �mkânları sınırı eğr�s� bel�rl� b�r zaman d�l�m�nde, ver� kaynak arzı ve sab�t b�r teknoloj�ye göre ç�z�lmekte, farklı malların etk�n üret�m� altında b�rb�rler�ne dönüşü- münü göstermekted�r.

kaynaklar zamanla artab�leceğ� g�b� teknoloj�k gel�şmeler de yaşanab�lmekted�r.

Böyle b�r durumda üret�m �mkânları sınırı eğ- r�s� de değ�ş�r.

Üret�m �mkânları eğr�s�n�n sağa kayması, malların daha fazla üret�leb�leceğ� anlamına gelmekted�r. Üret�m artması ekonom�k büyüme olarak tanımlanır.


sağa kayabilir. Örneğin; bilgisayar üretiminde daha fazla sağa kayma gözlenirken, tereyağı üretiminde daha az sağa kayma gözlenebilir. Bu durum Grafik 2.3’te gözlenebilmektedir.

Üretim imkânları eğrisi sağa kaydıkça, birtakım imkânsızlıklar artık imkân dâhiline dönüşecektir. Örneğin; 1970’li yıllardaki olanaksızlıklar şimdi olanak dahilindedir. Şim-diki olanaksızlıklar şayet büyük bir duraklama ve savaşlar yaşanmazsa, belki de 2020’lerde olanak dahilinde olacaktır. Bu nedenle olanaklar geçicidir ve üretim imkânları sınırı eğri-sinde kaymalar gözlenebilir.

Ekonominin üretim kapasitesindeki artış olarak tanımlanan büyüme aynı zamanda kıtlık ve tercih bağlamında bir ekonomik sorundur. Şöyle ki; eğer şimdi gelecek için yatırım yap-maz isek (eğitime, aileye, teknolojiye, sağlığa ve sanayileşmeye) ve her şeyi tüketirsek, ekono-mik büyüme sağlanamaz. Üretim imkânları sınırı eğrisine ilişkin şekilde değişiklik yaparak eksenlerden birinde yatırım mallarını, öteki eksende ise tüketim mallarını gösterelim. Grafik 2.4’te görüldüğü gibi şayet toplum, tercihini daha fazla yatırım malları yönünde yaparsa, üre-tim imkânları eğrisi daha fazla sağa kayacaktır. Çünkü daha fazla yatırım, ülkenin sermaye stokunu arttıracaktır. Dolayısıyla üretim imkânları sınırı eğrisindeki kayma, kaynakların ne kadarının yatırım malları ve ne kadarının tüketim malları arasında tahsis edildiğine bağlıdır. Eğer gelecek için daha fazla yatırım tercih edilmişse, büyüme daha hızlı gerçekleşecek, büyü-me nedeniyle toplumun bütün bireyleri kazançlı çıkacak ve refah düzeyi yükselecektir. An-cak buradan tüm bireylerin aynı oranda kazançlı çıkacakları anlamı çıkarılmamalıdır. Bazı kesim daha fazla kazançlı çıkarken, bazı kesim daha az kazançlı çıkar, hatta çıkmayabilir de. Bu durum tamamen ekonomideki gelişmelere ve gelir dağılımına bağlıdır.

ALTERNATİF İKTİSADİ SİSTEMLERÜretim imkânları eğrisi, kıtlık ve tercih sorununu basit bir şekilde açıklamakla birlikte, her ekonominin yanıtlamaya çalıştığı temel soruları da tartışmamıza olanak sağlamak-tadır. Tüm ekonomilerin yanıt aradığı üç temel soru; neler üretilecek, nasıl üretilecek ve kimler için üretilecek ya da nasıl paylaşılacak biçimindedir.

Bunların ilki neler üretilmeli, sorusudur. (Bu soru aslında üretim imkânları sınırı üzerinde hangi noktada bulunulmalı ve hangi malların ne düzeyde üretildiği ile ilgilidir.) Kaynakların etkin kullanımı açısından bir şeyin üretimi arttırılırken diğerinin üretimin-den vazgeçileceğinin bilinmesi tercih açısından önemli bir konudur. (Her toplum kıt kay-nakları ile neler üreteceğine karar verir. Ne kadar tüketim malları ne kadar yatırım malları üretilecektir. Yine, devlet ne kadar kamusal mal üretecektir. Bunlar tüketici, üretici ve hükümet kararları ile belirlenir.)

Karşılaşılan ikinci soru; bu mal ve hizmetlerin nasıl üretileceğidir. Burada her toplu-mun kendine uygun üretim tekniğini mutlaka seçmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Se-

Grafik 2.4

Üretim Olanakları Sınırındaki Kaymalar

00 0

01 12 23 34 4

(a) (b)Tüketim Malları Tüketim Malları

Yatı

rım

Mal

ları

Yatı

rım

Mal

ları

5 5

D

D

5 5

10 10

1515

2020

25

25

30

6 6 7

Ekonom�n�n üret�m kapas�tes�ndek� artış olarak tanımlanan büyüme aynı zamanda kıtlık ve terc�h bağlamında b�r ekonom�k sorundur. Şöyle k�; eğer ş�md� gelecek �ç�n yatırım yapmaz �sek (eğ�t�me, a�leye, teknoloj�ye, sağlığa ve sanay�leşmeye) ve her şey� tüket�rsek, ekono- m�k büyüme sağlanamaz.

Eğer gelecek �ç�n daha fazla yatırım terc�h ed�lm�şse, büyüme daha hızlı gerçekleşecek, büyü- me neden�yle toplumun bütün b�reyler� kazançlı çıkacak ve refah düzey� yükselecekt�r. An- cak buradan tüm b�reyler�n aynı oranda kazançlı çıkacakları anlamı çıkarılmamalıdır.

Tüm ekonom�ler�n yanıt aradığı üç temel soru; neler üret�lecek, nasıl üret�lecek ve kkmler ççn ürettlecek ya da nasıl paylaşılacak bbççmmndeddr.


çilebilecek en doğru üretim yöntemi ile çıktı başına en düşük maliyetle üretimin gerçek-leştirilmesi sağlanacak ve etkin üretim sayesinde üretim imkânları sınırı eğrisi üzerinde ekonominin işleyişi sağlanacaktır.

Yanıtlanması gereken son soru ise bu mal ve hizmet üretiminin kimler için yapılacağı-dır. Aslında bu soru ekonomideki üretimin toplum üyeleri arasında nasıl paylaştırılacağı-na ilişkindir. Toplumun ürettiği çıktı, tüm üyeler arasında eşit bir şekilde mi paylaşılmalı? Yoksa çok üreten, daha fazla mal mı almalı? Çalışamayacak durumda olanlar ve çalışmak istemeyenlere ne kadar pay verilmeli? Bunlar tamamen bölüşüm sorunudur. Bölüşüme ilişkin karar almada her toplum, geleneksel ve kültürel değerlerden etkilenerek ekono-mik sistemleri çerçevesinde çözüm ararlar.

Tüm ekonomilerin yanıt aradığı üç temel soru nedir?

Bu üç temel sorunun çözümü için toplumlar siyasi yapılarına uygun ekonomik sis-temleri benimseyerek, bu çerçevede davranış içinde olurlar. Ekonomilerin işleyiş sistem-leri ile ilgili olarak bir uçta piyasa ekonomileri, diğer uçta ise kumanda ekonomileri yer almaktadır. Bu iki uç sistem dışında her iki sistemin bir kısım yönlerini kabul eden, dünya üzerinde en yaygın biçimde gözlemlenen karma ekonomik sistem ise her ülkede farklı olarak uygulanmaktadır.

Piyasa Ekonomileri SistemiPiyasa ekonomisinde neyin, nasıl ve kimler için üretileceği konusu birbirlerinden bağım-sız bireysel tüketiciler, üreticiler, hükümetler ve diğer organizasyonların kararlarına bağlı olup, bunlar piyasalarda birbirleri ile etkileşim içindedirler. Bu sistemde temel koordinas-yonu piyasada belirlenen fiyatlar sağlar. Bu yüzden serbest piyasa sistemine çoğu kez fiyat sistemi de denir.

Serbestçe oluşan fiyatlar piyasa ekonomisinde önemli roller üstlenirler. Bunlar:• Fiyatlar,neyinüretileceğivetüketileceğikonusundasinyalgöreviüstlenirler.• Fiyatlar,insanlarıntüketimlerineveüretimlerineyönelikteşvikmekanizmasıoluş-

tururlar.• Fiyatlar,bölüşümmekanizmasıüzerineönemligörevüstlenir.Bu rolleri açıklamaya şöyle bir örnekle başlayalım. Üniversite öğrencileri için bilgi-

sayar almak ve kullanmak konusunda yeni bir akım başladığını ve kahvehaneler yerine İnternet kafelerini tercih ettiklerini varsayalım. Ekonomide insanların kararlarında fiyat-ların nasıl etkili olduğuna bakalım.

İlk olarak tercihlerdeki bu değişmenin hangi hizmetin daha fazla üretileceğine ilişkin nasıl bir sinyal verdiğine bakalım. Öğrencilerin internet kafelere daha fazla gitmeleri (talebi) dolayısıyla buralarda üretilen hizmetin fiyatını yükseltir. Yüksek fiyat, firmaları daha fazla internet kafe açmaya yönlendirir, çünkü firmalar kârın olduğu sinyalini almışlardır. Üstelik bazı yan dallar içinde talep artar. Şöyle ki, oyun programları ve bilgisayar malzemelerine de talep artar. Dolayısıyla bunların hem üretimi hem de fiyatları artar. Bu talep artışı sayesinde bilgisayar üretiminde çalışan insanların ücretlerinde de artış gözlenir. Sonuç olarak fiyatlar; tüketicilerden bilgisayar işlerinde çalışanına kadar herkes için sinyal görevi üstlenir.

Şimdi ise fiyatların nasıl bir teşvik unsuru olduğuna bakalım. İnternet kafe hizmetleri için yüksek fiyatlar, firmaları bu alana yönelmeye teşvik eder. Daha fazla kazanç olduğu için hizmet üretimi ve kalitesi de artar. Şayet düşük fiyatlar söz konusu ise kazançların da düşük olacağı ve üretimin azalacağı konusunda sinyal vererek piyasaya girişleri engeller.

Son olarak fiyatlar, gelir dağılımını da etkiler. Fiyatların yüksek oluşu, bu endüstride genelde talebin yüksek oluşunun da bir göstergesidir. Bu ise endüstride gelirin artmakta

Bölüşüme ilişkin karar almada her toplum geleneksel ve kültürel değerlerden etkilenerek ekonomik sistemleri çerçevesinde çözüm ararlar.

3

Serbest piyasa sistemine çoğu kez fiyat sistemi de denir. Serbestçe oluşan fiyatlar piyasa ekonomisinde önemli roller üstlenirler. Bunlar; fiyatlar neyin üretileceği ve tüketileceği konusunda sinyal görevi üstlenirler. Fiyatlar, insanların tüketimlerine ve üretimlerine yönelik teşvik mekanizması oluştururlar. Fiyatlar, bölüşüm mekanizması üzerine önemli görev üstlenir.

Bölüşüme �l�şk�n karar almada hertoplum geleneksel ve kültürel değerlerden etk�lenerek ekonom�k s�stemler�çerçeves�nde çözüm ararlar.

Bu üç temel sorunun çözümü �ç�n toplumlar s�yas� yapılarına uygun ekonom�k s�s- temler� ben�mseyerek, bu çerçevede davranış �ç�nde olurlar. Ekonom�ler�n �şley�ş s�stemler� �le �lg�l� olarak b�r uçta p�yasa ekonom�ler�, d�ğer uçta �se kumanda ekonom�ler� yer almaktadır. Bu �k� uç s�stem dışında her �k� s�stem�n b�r kısım yönler�n� kabul eden, dünya üzer�nde en yaygın b�ç�mde gözlemlenen karma ekonom�k s�stem �se her ülkede farklı olarak uygulanmaktadır.

s�stemde temel koord�nasyonu p�yasada bel�rlenen f�yatlar sağlar. Bu yüzden serbest p�yasa s�stem�ne çoğu kez f�yat s�stem� de dennr.Serbestçe oluşan ffyatlar ppyasa ekonommssnde önemll roller üstlennrler. Bunlar:•Fiyatlar,neyinüretileceğivetüketileceğikonusundasinyalgöreviüstlenirler.•Fiyatlar,insanlarıntüketimlerineveüretimlerineyönelikteşvikmekanizmasıoluş- tururlar.•Fiyatlar,bölüşümmekanizmasıüzerineönemligörevüstlenir.


olduğunun ve çalışanlara daha fazla ücret verilebileceğinin bir göstergesidir. Öte yandan fiyatlar düşük ise gelir de düşük olacaktır. Yine fiyatların hızla değiştiği durumlarda gelir dağılımı çok hızlı etkilenir. Özellikle gelirini ayarlayamayanlar kayıplara uğrayabilir.

Piyasa ekonomisinin iyi işlemesi için fiyat düzeyinin istikrarlı olması gereklidir. Yine mülkiyet hakkının insanlara tanınması, piyasalara müdahalede bulunumaması gerek-mektedir. Böylelikle etkinlik sağlanacak ekonomi, üretim imkânları sınırı üzerinde bu-lunacaktır. Fiyatların serbestçe belirlenmesi ve piyasa ekonomilerinde insanların iç ve dış ticareti serbestçe yapmalarında hükûmetlerin hiçbir rolünün bulunmadığı anlamı çıkarıl-mamalıdır. Hemen hemen tüm piyasa ekonomilerinde devlet iç ve dış güvenliği sağlar ve mülkiyet haklarının oluşumunada katkı yapar. Ancak devletin ekonomi üzerindeki rolü sınırlı olup, sadece piyasa başarısızlıkları durumunda devreye girmesi kabul edilir.

Kumanda Ekonomileri SistemiKumanda ekonomileri ya da merkezi plan ekonomilerinde, temel ekonomik sorulara ilişkin kararlar merkezi otorite tarafından alınır. Hükümetin kontrolünü elinde bulundu-ranlar merkezi plan çerçevesinde insanların ne yapacağını, üretim ve tüketim tercihlerini ve gelirin bölüşümünü kontrol altında tutarlar.

Kumanda ekonomilerinde çoğu fiyatlar hükümet tarafından belirlenir ve ekonomide etkinsizliklerin ortaya çıkmasına neden olur. Örneğin, eski Sovyetler Birliğinde ekmek fiyatı çok düşük belirlendiği için çi�çiler ineklerini ekmekle besliyorlardı. Çünkü izlenen politikalar insanları bunu yapmaya teşvik ediyordu. Bu durum kaynak israfından başka bir şey değildir. İnekler ot ya da tahıl ile beslenebilir. Bunlar ekmeye göre daha düşük ma-liyetle elde edilir. Oysa ekmek maliyeti; işçilik, yakıt vb. şeylerle artmaktadır. Bu durum etkin olmayan üretim nedeniyle üretim imkânları sınırı altındaki bir nokta demektir.

Yine kumanda ekonomilerinde yaygın olan kamu mülkiyeti, insanlar için bir teşvik unsuru oluşturmaz. Çünkü insanlar çabaları karşılığı değil de ihtiyaçlarına göre gelir elde ederlerse, arzuladıkları kaynaklara serbestçe sahip olamazlarsa, etkinlikleri azalır. Örne-ğin bir mucit, buluşu üzerinde hak sahibi olmaz ise, böyle bir buluş için fazla çaba göster-meyecektir. Dolayısıyla daha az buluş olacak, toplum yeterince gelişme gösteremeyecektir. Sonuçta üretim imkânları sınırı eğrisi altında faaliyet sürdürülecektir.

Merkezi planlı ekonomiler 20. yüzyılın ortalarında hemen hemen dünya nüfusunun yarısını kapsıyordu. Doğu Avrupa ülkeleri, Eski Sovyetler Birliği, Çin gibi ülkeler merkezi planlı ekonomilerdi. Günümüzde bu alan oldukça daralmıştır. 20. yüzyılın sonlarında ku-manda ekonomiler, piyasa ekonomilerine dönüş çabası içine girmişlerdir.

Karma Ekonomiler SistemiDünyada gözlemlenebilen ekonomik sistemlerin hiçbiri, yukarıda açıkladığımız serbest piyasa ve kumanda ekonomileri sistemiyle tam olarak örtüşmemektedir. Ancak ülkeler her iki sistemin bazı ögelerini aynı anda benimseyerek, genelde karma ekonomik sistem içinde faaliyetlerini sürdürürler. Ancak bu karma durum homojen değildir. Yani kamu ve özel kesimin kombinasyonları her ülke için farklı olarak uygulanmaktadır.

Kısaca karma ekonomik sistem; özel mülkiyetin yanında kamu mülkiyetini de kabul eden, piyasa mekanizmasının yanında müdahaleyi de içine sindirebilen, fiyat mekaniz-masının yanında merkezi planları da uygulama çabası içinde olan bir sistem niteliği taşı-maktadır. Ancak bu durum daha önce de belirtildiği gibi sektörden sektöre, ekonomiden ekonomiye farklılıklar göstermektedir. Fakat 21. yüzyıl ile birlikte bu karma sistemlerde piyasa ekonomilerinin ağırlığı giderek artma eğilimine girmiştir.

Kumanda ekonomileri ya da merkezi plan ekonomilerinde, temel ekonomik sorulara ilişkin kararlar merkezi otorite tarafından alınır. Hükümetin kontrolünü elinde bulunduranlar merkezi plan çerçevesinde insanların ne yapacağını, üretim ve tüketim tercihlerini ve gelirin bölüşümünü kontrol altında tutarlar.

Karma ekonomik sistem; özel mülkiyetin yanında kamu mülkiyetini de kabul eden, piyasa mekanizmasının yanında müdahaleyi de içine sindirebilen, fiyat mekanizmasının yanında merkezi planları da uygulama çabası içinde olan bir sistem niteliği taşımaktadır.

P�yasa ekonom�s�n�n �y� �şlemes� �ç�n f�yat düzey�n�n �st�krarlı olması gerekl�d�r.

Hemen hemen tüm p�yasa ekonom�ler�nde devlet �ç ve dış güvenl�ğ� sağlar ve mülk�yet haklarının oluşumunada katkı yapar. Ancak devlet�n ekonom� üzer�ndek� rolü sınırlı olup, sadece ppyasa başarısızlıkları durumunda devreye ggrmess kabul eddllr.

Kumanda ekonom�ler� ya da merkez� plan ekonom�ler�nde, temel ekonom�k sorulara �l�şk�n kararlar merkez� otor�te tarafından alınır. Hükümet�n kontrolünü el�nde bulunduranlar merkez� plan çerçeves�nde �nsanların ne yapacağını, üret�m ve tüket�m terc�hler�n� ve gellrrn bölüşümünü kontrol altında tutarlar.

çoğu f�yatlar hükümet tarafından bel�rlen�r

yaygın olan kamu mülk�yet�, �nsanlar �ç�n b�r teşv�k unsuru oluşturmaz

karma ekonom�k s�stem; özel mülk�yet�n yanında kamu mülk�yet�n� de kabul eden, p�yasa mekan�zmasının yanında müdahaley� de �ç�ne s�nd�reb�len, f�yat mekan�z- masının yanında merkez� planları da uygulama çabası �ç�nde olan b�r s�stem n�tel�ğ� taşı- maktadır. Ancak bu durum daha önce de bel�rt�ld�ğ� g�b� sektörden sektöre, ekonom�den ekonom�ye farklılıklar göstermekted�r. Fakat 21. yüzyıl �le b�rl�kte bu karma s�stemlerde ppyasa ekonommlerrnnn ağırlığı ggderek artma eğğllmmne ggrmmşttr.


TERCİH VE FAYDAEtkin işleyen bir ekonomide üretim imkânları eğrisi üzerinde nerede olunacağı, toplumun tercihine göre belirlenir. İnsanların tercihleri ise, mallardan ne kadar hoşlandıkları ile il-gilidir. Bir kez tercihler belirlendikten sonra ekonomide hangi mal ve hizmetin ne kadar üretileceği, dolayısıyla ne kadar tüketileceği de belirlenmiş olur.

Açıklamalarımızı basitleştirmek için şöyle bir soru ile başlayalım; kişiler niçin tercih yaparlar? Bunun yanıtı; “Kendilerine en yararlı (faydalı) olanı seçme çabası, ya da fayda maksimizasyonu gayretleridir.” şeklinde olmaktadır. Fayda, bireyin tüketilen mal ve hiz-metten elde edeceği memnuniyettir. Gerçek yaşamda kişinin elde edeceği memnuniyetin ya da faydanın ölçülüp ölçülemeyeceği iktisatçılar arasında tartışma konusu oluşturmuş-tur. Tartışmaya taraf olanlardan bir kısmı faydanın ölçülebileceğini öne sürmüşlerdir. Faydayı ölçmek için “util” adı verilen bir birim ya da doğrudan parayı kullanmışlardır. Bu gruba sayısalcılar ya da kardinalistler denilmektedir. Diğer tara�a ise faydanın ölçü-lemeyeceğini ileri süren sırasalcılar ya da ordinalistler vardır. Bunlara göre; insanlar bir malı diğerinden daha çok beğendiklerini söyleyebilirler. Ancak ne kadar daha fazla fayda elde ettiklerini söyleyemezler. Biz bu tartışmalara girmeden açıklamalarımızı kardinalist yaklaşım çerçevesinde sürdüreceğiz.

Toplam ve Marjinal FaydaBelirli bir zaman diliminde, bireyin diğer mal ve hizmetlerden olan tüketimi sabit iken, bir malın çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu ulaşılan tatmin düzeyi toplam fayda olarak tanımlanır ve TU har�eriyle sembolleştirilir. Fayda birimi olarak util kullanıldığında, top-lam fayda fonksiyonu, bu malın tüketilen miktarına sayılar verilerek oluşturulur. Örneğin, bütün gün aç kalmış bir kişinin akşam yemeği için pideciye gittiğini düşünelim. Yediği ilk lahmacundan sonra kendine gelebiliyor ve 20 birim fayda sağladığını düşünüyor, ikinci lahmacunu yediğinde toplam faydası 34 birime, üçüncüde ise 43 birime yükseliyor. Dör-düncü lahmacunu yediğinde toplam fayda 45 birim oluyor. Bu düzeye kadar daha fazla tüketim ile daha büyük toplam fayda arasında pozitif ilişki söz konusudur. Fakat birey be-şinci lahmacunu yediğinde ilave fayda elde edememiş, dolayısıyla toplam faydası değişme-miştir. Ancak bir sonraki lahmacun ise kendisine sıkıntı vermeye başlamış ve toplam fay-dası 38 birime düşmüştür. Tüm bu gelişmeler aşağıdaki tablo 2.2 üzerinde gösterilmiştir.

Marjinal fayda ise, belirli bir zaman diliminde bir maldan; örneğimizdeki lahmacun-dan, bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda ortaya çıkan toplam faydadaki değişme olarak tanımlanır. Kısaca ilave tüketilen birimin sağladığı fayda marjinal fayda olup, MU har�eriyle sembolize edilir. Herhangi bir X malı için marjinal fayda (MUx) toplam fayda fonksiyonunun eğimini ya da değişme oranını gösterir ve şu şekilde formüle edilir:

MUX =ΔTUX

ΔQX=x malı toplam faydasındaki değişme

x malı miktarındaki değişme

∆TUx= x malı toplam faydasındaki değişmedir. ∆Qx ise x malı miktarındaki değişme-dir. Örneğimizde ilk lahmacun ile ikinci lahmacun arasındaki toplam faydadaki değişme ise ( TU2 – TU1 = ∆TU dan) 14 birimdir. Miktardaki değişme ise (∆Q = Q2 – Q1) bir birim olduğuna göre marjinal fayda şu şekilde hesaplanır:

MUX =TU2 - TU1

Q2 -Q1=34 - 20

2 -1= 14

Fayda: Bireyin tüketilen mal ve hizmetten elde edeceği memnuniyettir. İktisatçılardan bir kısmı faydanın ölçülebileceğini öne sürmüşlerdir. Faydayı ölçmek için “util” adı verilen bir birim ya da doğrudan parayı kullanmışlardır. Bu gruba sayısalcılar ya da kardinalistler denilmektedir. Diğer tarafta ise faydanın ölçülemeyeceğini ileri süren sırasalcılar ya da ordinalistler vardır.

Belirli bir zaman diliminde, bireyin diğer mal ve hizmetlerden olan tüketimi sabit iken, bir malın çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu ulaşılan tatmin düzeyi toplam fayda olarak tanımlanır.

Marjinal fayda: Belirli bir zaman diliminde bir maldan, bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda ortaya çıkan toplam faydadaki değişme olarak tanımlanır.

Fayda: B�rey�n tüket�len mal ve h�zmetten elde edeceğ� memnun�yett�r. İkt�satçılardan b�r kısmı faydanın ölçüleb�leceğ�n� öne sürmüşlerd�r.Faydayı ölçmek �ç�n “ut�l” adıver�len b�rb�r�m yada doğrudan parayı kullanmışlardır. Bugruba sayısalcılar ya da kard�nal�stler den�lmekted�r. D�ğertarafta �se faydanın ölçülemeyeceğ�n� �ler� süren sırasalcılar yada ord�nal�stler vardır.

açıklamalarımızı kard�nal�st yaklaşım çerçevessnde sürdüreceğğz

Bel�rl� b�r zaman d�l�m�nde, b�rey�n d�ğer mal ve h�zmetlerden olan tüket�m� sab�t �ken, b�r malın çeş�tl� m�ktarlarının tüket�lmes� sonucu ulaşılan tatm�n düzey� toplam fayda olarak tanımlanır ve TU har�er�yle sembolleşt�r�l�r.

Marj˛nal fayda ˛se, bel˛rl˛ b˛r zaman d˛l˛m˛nde b˛r maldan

b�r b�r�m daha fazla tüket�lmes� sonucunda ortaya çıkan toplam faydadak� değ�şme olarak tanımlanır. Kısaca �lave tüket�len b�r�m�n sağladığı fayda marj�nal fayda olup, MU har�er�yle sembol�ze ed�l�r.

Herhang� b�r X malı �ç�n marj�nal fayda (MUx) toplam fayda fonkssyonunun eğğmmnn ya da değğşme oranını gösterrr ve şu şekklde formüle eddllr:MUX = ΔTUXΔQX = x malı toplam faydasındaki değişmex malı miktarındaki değişme


Tabloyu dikkatle incelersek, toplam fayda belirli bir düzeye kadar her ilave birim ile artmaktadır. Ancak bu artış azalarak devam etmektedir. Hatta toplam fayda en yüksek düzeye ulaştıktan sonra ilave tüketimin toplam faydaya katkısı negatif değer almaktadır. Dolayısıyla tüketici azalan marjinal fayda ile karşı karşıyadır. İşte marjinalistler bu aza-lan marjinal fayda varsayımını kullanarak, bireyin bir mala ilişkin talep eğrisinin negatif eğimli olduğunu ispatlamaya çalışmışlardır.

Kardinalist ya da sayısalcı yaklaşımda fayda, util adı verilen soyut bir miktar ile daha son-ra marjinalistlerle birlikte para cinsinden ölçülebilmektedir. Para ile ölçüldüğünde faydayı açıklarken izlenen yöntem şöyle olur: Tüketici, ilave bir birim mal tüketmek için vazgeçmek istediği paranın miktarı ile faydasını açıklar.Tek bir mal durumunda (örneğin x malı) tüketici ya bu x malını satın alır, ya da gelirini para biçiminde elinde tutar. Dengenin sağlanabilmesi için x’in marjinal faydasının tam olarak x’in fiyatına eşit olması gerekir. Dolayısıyla dengede MUx = Px olur. Şayet Px > MUx ise tüketici X malı tüketimini azaltarak (böylelikle MUx arta-caktır) ve gelirini harcamayarak fayda düzeyini yükseltir. Benzer şekilde MUx > Px ise tüketici x malı tüketimini arttıracak (bu durumda MUx azalacak) ve gelirini daha az para olarak tuta-caktır. Böylece sadece MUx = Px durumunda toplam tatmin düzeyi maksimum olur.

Tüketilen Lahmacun Miktarı (Q) Toplam Fayda (TUX) Marjinal Fayda (MUX)

0 020

1 2014

2 349

3 432

4 450

5 45-7

6 38

İşte marjinalistler bu azalan marjinal fayda varsayımını kullanarak, bireyin bir mala ilişkin talep eğrisinin negatif eğimli olduğunu ispatlamaya çalışmışlardır.

Tablo 2.2Tüketilen Lahmacun Düzeyleri ve Fayda Kombinasyonları

Grafik 2.5

X Malı İçin Toplam ve Marjinal Fayda

00 1

1

2

2

3

3

4

4

5 6

6

7

75-5

0

5

10

-10

15

20

25

105

152020303540

4550

Topl

am F

ayda

Mar

jinal

Fay

da

Tüketilen Lahmacun Miktarı

Tüketilen Lahmacun Miktarı

Tabloyu d�kkatle �ncelersek, toplam fayda bel�rl� b�r düzeye kadar her �lave b�r�m �le artmaktadır. Ancak bu artış azalarak devam etmekted�r. Hatta toplam fayda en yüksek düzeye ulaştıktan sonra �lave tüket�m�n toplam faydaya katkısı negat�f değer almaktadır. Dolayısıyla tüket�c� azalan marj�nal fayda �le karşı karşıyadır. İşte marj�nal�stler bu azalan marj�nal fayda varsayımını kullanarak, b�rey�n b�r mala �l�şk�n talep eğr�s�n�n negat�f eğğmll olduğunu spatlamaya çalışmışlardır.

Kard�nal�st ya da sayısalcı yaklaşımda fayda, ut�l adı ver�len soyut b�r m�ktar �le daha sonra marj�nal�stlerle b�rl�kte para c�ns�nden ölçüleb�lmekted�r. Para �le ölçüldüğünde faydayı açıklarken �zlenen yöntem şöyle olur: Tüket�c�, �lave b�r b�r�m mal tüketmek �ç�n vazgeçmek �sted�ğ� paranın m�ktarı �le faydasını açıklar.Tek b�r mal durumunda (örneğ�n x malı) tüket�c� ya bu x malını satın alır, ya da gel�r�n� para b�ç�m�nde el�nde tutar. Dengen�n sağlanab�lmes� �ç�n x’�n marj�nal faydasının tam olarak x’�n f�yatına eş�t olması gerek�r. Dolayısıyla dengede MUx = Px olur. Şayet Px > MUx �se tüket�c� X malı tüket�m�n� azaltarak (böylel�kle MUx arta- caktır) ve gel�r�n� harcamayarak fayda düzey�n� yükselt�r. Benzer şek�lde MUx > Px �se tüket�c� x malı tüket�m�n� arttıracak (bu durumda MUx azalacak) ve gel�r�n� daha az para olarak


Tüketicinin fayda maksimizasyonunu basit matematiksel yöntem ile açıklayabiliriz. X malı için toplam fayda fonksiyonu TU = U(x) olsun. Fayda parasal birim ile ölçüldüğün-den x malı alımı için tüketici Px. x kadar para ödemesi gerekir. Tüketici x malını tüketmek-le elde edeceği fayda ile x malı için katlanılan maliyet arasındaki farkı maksimize etme çabası içinde olduğunu varsaydığımızda yani tüketicinin net toplam faydayı maksimize edeceği varsayıldığında,

Net TU = U(x) - Px. x maksimize edecektir.

Maksimizasyon için gerekli koşul, fonksiyonun x’e göre kısmi türevini alıp sıfıra eşit-lememizdir.

∂U

∂X- PX = 0 ,

∂U

∂X marjinal faydayı tanımladığından;

MUX – PX = 0 → MUX = PX

tüketici marjinal faydayı fiyata eşitleyerek dengeye ulaşır.

Marjinal Fayda ve Bireyin Talep Eğrisinin Elde EdilişiKardinalist fayda yaklaşımının bu basit modelini kullanarak, tüketici talep eğrisini elde edebiliriz. Grafik 2.6’da x malı için toplam fayda ve marjinal fayda eğrileri çizilmiştir. Top-lam fayda x3’de maksimuma ulaşırken, bu düzeye kadar marjinal fayda pozitif değerler al-maktadır. Marjinal faydanın bu pozitif kısmı tüketici talebi ile ilişkilidir. Gerçekte MUx’in bu pozitif kısmı bireyin talep eğrisidir. Örneğin Px

1 fiyatında faydasını maksimize eden tüketici x1 kadar tüketim yapmalıdır. Px

2 fiyatında x2 kadar tüketmelidir. Bu fiyatlarda baş-ka bileşimlerin olması maksimizasyonu sağlamaz.

Grafikte x’in marjinal faydası parasal değerlerle ölçülmektedir. Yani bir birim daha fazla x malı tüketmekle paranın marjinal ikame oranı dikkate alınmaktadır. Şayet MUx parasal değerlerle açıklanmamış olsa idi, bu türde talep eğrisi çizemezdik.

Marjinal fayda eğrisi nasıl elde edilir, ne işe yarar?

Tercihler ve Tüketici DengesiKardinalist yaklaşımın talep teorisini, birden fazla mal durumu içinde genelleştirebiliriz. Örneğin; n sayıdaki mal için her malın marjinal faydasının fiyatına oranı tüm mallar için eşit olunca denge koşulu sağlanmaktadır. Formülasyon ile açıklarsak;

MUx

Px=MUy

Py= ... =

MUn

Pn

olmalıdır. Ancak bu tür bir eşitliğin sağlanması durumunda, tüketici toplam faydasını maksimize edebilecek, satın alacağı mallar arasında başka bir dağılım fayda maksimizas-yonunu sağlamayacaktır. Örneğin, iki mal durumunda aşağıdaki gibi bir durum var ise;

MUx

Px>MUy

Py

4

Tüket�c�n�n fayda maks�m�zasyonunu bas�t matemat�ksel yöntem �le açıklayab�l�r�z. X malı �ç�n toplam fayda fonks�yonu TU = U(x) olsun. Fayda parasal b�r�m �le ölçüldüğün- den x malı alımı �ç�n tüket�c� Px. x kadar para ödemes� gerek�r. Tüket�c� x malını tüketmek- le elde edeceğ� fayda �le x malı �ç�n katlanılan mal�yet arasındak� farkı maks�m�ze etme çabası �ç�nde olduğunu varsaydığımızda yan� tüket�c�n�n net toplam faydayı maks�m�ze edeceğğ varsayıldığında,Net TU = U(x) - Px. x makssmmze edecekttr.Maks�m�zasyon �ç�n gerekl� koşul, fonks�yonun x’e göre kısm� türev�n� alıp sıfıra eş�t- lememmzddr.∂U∂X -PX =0 , ∂U∂X marjjnal faydayı tanımladığından;MUX – PX = 0 � MUX = PX tükettcc marjjnal faydayı ffyata eşştleyerek dengeye ulaşır.

Kard�nal�st fayda yaklaşımının bu bas�t model�n� kullanarak, tüket�c� talep eğr�s�n� elde edeb�l�r�z. Graf�k 2.6’da x malı �ç�n toplam fayda ve marj�nal fayda eğr�ler� ç�z�lm�şt�r. Top- lam fayda x3’de maks�muma ulaşırken, bu düzeye kadar marj�nal fayda poz�t�f değerler al- maktadır. Marj�nal faydanın bu poz�t�f kısmı tüket�c� taleb� �le �l�şk�l�d�r. Gerçekte MUx’’n bu poz�t�f kısmı b�rey�n talep eğr�s�d�r.

n sayıdak� mal �ç�n her malın marj�nal faydasının f�yatına oranı tüm mallar �ç�n eşşt olunca denge koşulu sağlanmaktadır. Formülasyon le açıklarsak;Px = MUy MUxPy =...= MUn Pnolmalıdır. Ancak bu tür b�r eş�tl�ğ�n sağlanması durumunda, tüket�c� toplam faydasını maks�m�ze edeb�lecek, satın alacağı mallar arasında başka b�r dağılım fayda maks�m�zasyonunu sağlamayacaktır.

Örneğğn, kk mal durumunda aşağıdakk ggbb bbr durum var se;Px > MUy MUxPy


Böylesi bir durumda tüketici daha az y malı alarak tasarruf ettiği parasıyla daha faz-la x malı almalıdır. Böylelikle tüketicinin harcamasında bir değişiklik olmaksızın toplam faydası artacaktır.

Şimdi bir bireysel tüketiciyi dikkate alarak açıklamalarımızı sürdürelim. Bu bireyin cebindeki parayla sadece iki mal satın alabileceğini varsayalım. Bu mallar; A malı ve B malı olsun. Bireyin hem A malı hem de B malına ilişkin tercihleri Tablo 2.3’te özetlenmek-tedir. Bu arada, A malı ve B malı tercihlerinin zaman ve diğer değişkenler değiştiğinde de değişmediğini varsayıyoruz. Tabloda 2’nci ve 6’ncı sütunlar sırasıyla A malının (TUA) ve B malının (TUB) toplam faydasını göstermektedir. 3’üncü ve 7’nci sütunlar ise A malının (MUA) ve B malının (MUB) marjinal faydasını göstermektedir. Bu fayda listesi, bir ha�alık zaman diliminde bu bireyin tüketim kararlarıyla birleştirilsin.

(1)A malı

Miktarı (Adet)

(QA)

(2)A

Malı’nınToplam Faydası

(TUA)

(3)A

Malı’nın Marjinal Faydası (MUA)

(4)Para

Birimi Başına

A Malı’nın Marjinal Faydası

(MUA/PA)

(5)B malı

Miktarı (Adet)

(QB)

(6) B Malının

Toplam Faydası

(TUB)

(7)B Malının Marjinal Faydası

(MUB)

(8) Para Birimi

Başına B Malının Marjinal Faydası

(MUB/PB)

1 40 40 0,2 1 15 15 0,3

2 70 30 0,15 2 23 8 0,16

3 90 20 0,1 3 30 7 0,14

4 100 10 0,05 4 35 5 0,1

5 105 5 0,025 5 38 3 0,06

6 107 2 0,01 6 40,5 2,5 0,05

Her iki ürüne ilişkin kararlar verilirken akla gelen, tüketici sepetine hangi malın gire-ceğidir. Tüketici bu kararı verirken, öncelikli olarak verdiği para birimi başına fayda düze-yini kendisine rehber alır. Her aşamada bireyin benzer karşılaştırmayı yaptığını düşündü-

Grafik 2.6

Kardinalist Yaklaşımda Tüketici Talep Eğrisinde Elde Edilişi

TU

X/t

X/t X

MU

MUX1

MUX

P1

P2MUX2

TU

Xd

X3

X3

X2

X2 X2

X1

X1

Px

X1

x

x

Tablo 2.3Tüketicinin A Malı ve B Malına İlişkin Toplam Fayda, Marjinal Fayda ve Para Birimi Başına Marjinal Fayda Büyüklükleri

Böyles� b�r durumda tüket�c� daha az y malı alarak tasarruf ett�ğ� parasıyla daha fazla x malı almalıdır. Böylel�kle tüket�c�n�n harcamasında b�r değ�ş�kl�k olmaksızın toplam faydası artacaktır.

3 90 20 0,1

4 35 5 0,1


ğümüz zaman ilk parayı en çok faydayı sağladığı mal için kullandığı görülecektir. Aşağıda düzenlenen tablo, fiyatlar ve gelir düzeyi veri iken (A malı fiyatı 200, B malı fiyatı 50, gelir 800 TL’dir.), tüketici sepetine ilk olarak neyin gireceği, tüketicinin tüm parasını kullandığı varsayımında tüketicinin alabileceği mal ve hizmet bileşenin ne olacağını özetlemektedir.

Tüketici her karar aşamasında cebindeki bütçesini temel alarak, alacağı ürünün birim başına marjinal faydasını dikkate alarak karar vermektedir. Tüketicinin tüm parasını har-caması sonucunda bu tüketicinin sepetinde 3 adet A malı, 4 adet B malı bulunmaktadır. Tüketicinin kendisine en çok faydayı sağladığına inandığı ve tüm gelirini kullandığı bu noktada tüketici dengesi oluşmaktadır. Tablo 2.4’te de aynı sonucu görmekteyiz. Bu bile-şenin belirlenmesinde temel belirleyici;

MUX

PX

=MU

Y

PY

= ...=MUn

Pn

eşitliğidir. Kısaca, tüketilen malların para birimi başına marjinal faydaları birbirine eşit ol-duğunda tüketici geliriyle kendisine en yüksek faydayı sağlayan mal bileşenini tespit ede-bilecektir. Yukarıdaki örneğe baktığımızda 3’üncü A malının para birimi başına marjinal faydası 0.1 iken, 4 üncü B malının para birimi başına marjinal faydası 0.1’dir. Bu düzeyde her iki ürünün para birimi başına marjinal faydaları birbirine eşittir.

Alışveriş Sırası Elde Edilebilir Tercih Karar Geri Kalan Gelir

Birinci

A M A/PA=0,2İ B

M B PB=0,3

TL B 800-50=750

İ

A M A/PA=0,2

İ BM B PB=0,16

TL A 750-200=550

Üçüncü

A M A/PA=0,15

İ B M B PB=0,16

TL B 550-50=500

D

A M A/PA=0,15

Ü B M B PB=0,14

TL A 500-200=300

B

A M A PA=0,1

Ü B M B PB=0,14

TL B 300-50=250

A Y

A M A PA=0,1

D B M B PB=0,1

TL A B

250-200=5050-50=0

Tablo 2.4İki Mal ve Bütçe Kısıtı Varsayımında Tüketici Sepetine Malların Giriş Sırası

f�yatlar ve gel�r düzey� ver� �ken (A malı f�yatı 200, B malı f�yatı 50, gel�r 800 TL’d�r.)

Tüket�c� her karar aşamasında ceb�ndek� bütçes�n� temel alarak, alacağı ürünün b�r�m başına marj�nal faydasını d�kkate alarak karar vermekted�r. Tüket�c�n�n tüm parasını har- caması sonucunda bu tüket�c�n�n sepet�nde 3 adet A malı, 4 adet B malı bulunmaktadır. Tüket�c�n�n kend�s�ne en çok faydayı sağladığına �nandığı ve tüm gel�r�n� kullandığı bu noktada tüket�c� denges� oluşmaktadır. Tablo 2.4’te de aynı sonucu görmektey�z. Bu b�le- şennn bellrlenmessnde temel bellrleyycc;MUXPX = MUYPY =...= MUnPneş�tl�ğ�d�r. Kısaca, tüket�len malların para b�r�m� başına marj�nal faydaları b�rb�r�ne eş�t ol- duğunda tüket�c� gel�r�yle kend�s�ne en yüksek faydayı sağlayan mal b�leşen�n� tesp�t ede- b�lecekt�r.

Yukarıdak� örneğe baktığımızda 3’üncü A malının para b�r�m� başına marj�nal faydası 0.1 �ken, 4 üncü B malının para b�r�m� başına marj�nal faydası 0.1’d�r. Bu düzeyde her kk ürünün para bbrrmm başına marjjnal faydaları bbrbbrrne eşştttr.


Para Birimi Başına Marjinal Faydadan Hareketle Talep Eğrisinin Elde EdilmesiAcaba tüketicinin geliri ve B malının fiyat aynıyken, A malı fiyatı düşse bu bireyin kara-rı ne olur? Tüketicinin mal ve hizmet sepetinde yer alacak A ve B malı kombinasyonu ne olacaktır? Bu soruları yanıtlamak için, 800 TL gelir düzeyinde, B malı fiyatının 50 TL ol-duğu varsayımında, A malı fiyatı 200 TL’den 100 TL’ye düştüğünü varsayalım. Bu durum-da 800 TL gelir, B malı fiyatının 50 TL olduğu durumda, A malı fiyatı 100 TL’ye düşerse, malların para birimi başına marjinal faydalarının eşit olduğu üç noktayla karşılaşılmaktadır. (Tablo’da 5 ve 9 sütunlarda) Ancak 2 adet A malı, 1 adet B malı bileşeni tüketici tarafın-

dan tercih edilirse

MUA

PA2= 0,3 ve

MUB

PB= 0,3 ;2 adet A ve 1 adet B malında eşittir

⎛

⎝⎜⎜⎜⎜

⎞

⎠

⎟⎟⎟⎟

800 TL’lik gelirin sadece (2x100=200 ve 1x50= 50) 250 TL’lik kısmı harcanacak-tır. Bu durum etkin olmayan bir karara işaret etmektedir. Para birimi başına mar-jinal faydaların eşit olduğu ikinci bileşende ise 4 adet A malı, 4 adet B malı tercihi

MUA

PA2= 0,1 ve

MUB

PB= 0,1 ; 4 adet A ve 4 adet B malında eşittir

⎛

⎝⎜⎜⎜⎜

⎞

⎠

⎟⎟⎟⎟yer almaktadır. Bu du-

rumda da gelirin sadece 600 TL’lik kısmı harcanmaktadır. Yani gelirin tamamı harcanmamak-tadır. Bu durumda fayda maksimizasyonu gerçekleşmemiştir. Buna karşın para birimi başına marjinal faydaların eşit olduğu ve tercih edilebilecek bir diğer bileşen de 5 adet A malı ve 6 adet

B malıdır.

MUA

PA2= 0,05 ve

MUB

PB= 0,05 ;5 adet A malı ve 6 adet B malında eşittir

⎛

⎝⎜⎜⎜⎜

⎞

⎠

⎟⎟⎟⎟Bu

durumda gelirin tamamı harcanmaktadır. Bu durumda fayda maksimizasyoncusu tüketici A malı fiyatında meydana gelen düşüşe bağlı olarak, tükettiği A malı miktarını artırmaktadır.

(1)A

malı Miktarı (Adet)

(QA)

(2)A

Malının Toplam Faydası

(TUA)

(3) A

Malının Marjinal Faydası (MUA)

(4)Para

Birimi Başına

Marjinal Fayda

(MUA/PA1)

(5)Para

Birimi Başına

Marjinal Fayda

(MUA/PA2)

(6)B malı

Miktarı (Dilim)

(QB)

(7) B

Malının Toplam Faydası

(TUB)

(8) B

Malının Marjinal Faydası

(MUB)

(9) Para

Birimi Başına B Malının Marjinal Faydası

(MUB/PB)1 40 40 0,2 0,4 1 15 15 0,3

2 70 30 0,15 0,3 2 23 8 0,16

3 90 20 0,1 0,2 3 30 7 0,14

4 100 10 0,05 0,1 4 35 5 0,1

5 105 5 0,025 0,05 5 38 3 0,066 107 2 0,01 0,02 6 40,5 2,5 0,05

Fiyat ve miktar arasındaki ilişki grafik halinde düzenlendiğinde tüketicinin azalan fi-yat karşısında talep edeceği A malı miktarı artacaktır. Dolayısıyla fiyat ile miktar arasında ters ilişki vardır. Fiyat arttığında talep edilen mal ve hizmet miktarının azalması veya fiyat düştüğünde talep edilen miktarın artması Talep Kanunu olarak tanımlanmaktadır. Bu durum bir sonraki bölümde detaylı olarak açıklanmaktadır.

F�yat arttığında talep ed�len mal ve h�zmet m�ktarının azalması veya f�yat düştüğünde talep ed�len m�ktarın artması Talep Kanunu olarak tanımlanmaktadır.

2 70 30 0,15 0,3

1 15 15 0,3

4 100 10 0,05 0,1

4 35 5 0,1

5 105 5 0,025 0,05

6 40,5 2,5 0,05

Acaba tüket�c�n�n gel�r� ve B malının f�yat aynıyken, A malı f�yatı düşse bu b�rey�n kara- rı ne olur? Tüket�c�n�n mal ve h�zmet sepet�nde yer alacak A ve B malı komb�nasyonu ne olacaktır? Bu soruları yanıtlamak �ç�n, 800 TL gel�r düzey�nde, B malı f�yatının 50 TL ol- duğu varsayımında, A malı f�yatı 200 TL’den 100 TL’ye düştüğünü varsayalım. Bu durumda 800 TL gel�r, B malı f�yatının 50 TL olduğu durumda, A malı f�yatı 100 TL’ye düşerse, malların para b�r�m� başına marj�nal faydalarının eş�t olduğu üç noktayla karşılaşılmaktadır.

gel�r�n tamamı harcanmaktadır.

gel�r�ntamamıharcanmamak- tadır. Bu durumda fayda maks�m�zasyonu gerçekleşmem�şt�r.


Özet

Kıtlık ve Tercih Kavramlarını AçıklamakBireylerin ve toplumların karşı karşıya bulunduğu temel ekonomik sorun kıtlıktır. Mevcut kaynakların isteklerimizi karşılayamaması sonucu varolan kıtlık, ekonomi biliminin ortaya çıkış nedenidir. Çünkü ekonomi bilimi, kaynakları kıt olması nedeniyle in-sanların yaptıkları tercih ve bu tercihler sonucunda insanlar arasındaki ekonomik etkileşimi inceler.

Mal ve hizmet üretiminde kullanılan kaynaklar gir-diler ya da üretim faktörleri olup toprak emek ve sermaye olarak gruplandırılırlar. Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun sınırlıdır. Bu üretim faktörleri sınırlı olduğu için, bir ekonomide üretilebilecek mal ve hiz-metler de sınırlı olacaktır. Bu sınırlılıklar ekonomide bir malın üretimi arttırıldığında başka malların üre-timinin azalması gerektiğini ortaya koyar. Bu kıtlık nedeniyle insanlar mallara sahip olmak için bir bedel ödemek zorundadırlar.

Aslında tüm kaynaklarda varolan kıtlık, insanların ar-zuladıklarından daha az mal ve hizmete sahip olacak-ları sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle insanlar tercih yapmak zorunluluğu ile karşu karşıyadır.

Seçim ve Fırsat Maliyeti Kavramlarını İfade EtmekTüm isteklerimizi karşılamadaki güçlük, bizi sınırlı kaynaklarımızı en iyi şekilde nasıl kullanabileceğimiz konusunda seçim yapmaya zorlamaktadır. Kıt kay-nakların nasıl kullanılacağı konusunda akılcı seçim-lerin yapılması ekonominin temel konusunu oluştur-maktadır. Akılcı (rasyonel) seçimlerin yapılabilmesi için, dikkate alınan her bir seçenek ya da alternatife ilişkin fayda ve maliyetlerin karşılaştırılması gerekir. Belirli bir karar ya da seçimin sağladığı fayda, bu seçi-me ilişkin maliyeti aşıyorsa, refah düzeyimiz yüksele-cektir ve bu seçim rasyoneldir.

Ekonominin bize öğrettiği temel derslerden biri, yap-tığımız tüm seçimlerin bir maliyet içermesidir. Be-ğendiğimiz bir şeyi elde etmek istediğimizde ya da bir şey yapmak istediğimizde, alternatif başka bir şeye sahip olmaktan ya da başka bir şeyi yapmaktan vaz-geçmemiz gerekir. Belirli bir tercih ya da davranış için vazgeçmek zorunda kaldığımız en değerli alternatif bu seçimin ya da davranışın fırsat maliyetidir. Alter-natif maliyet olarak da adlandırılan fırsat maliyeti, kı-saca bir kararı uygularken vazgeçilen karar şeklinde tanımlayabiliriz.

Fırsat Maliyeti ile Parasal Maliyet Arasındaki İlişkiyi Göstermek Kıtlıkla karşı karşıya bulunan insanların yaptıkları tercihleri, fırsat maliyeti önemli ölçüde etkiler. Eğer bir mal ya da hizmetin fırsat maliyeti artıyorsa insan-lar bunun alımını azaltır ve bunun yerine daha ucuz olanı ikame etmeye çalışır. Bu çerçevede fırsat maliye-ti ile fiyat arasındaki ilişkiyi bilmemiz çok önemlidir.

İyi işleyen bir piyasada bir malın fiyatı ile fırsat mali-yeti arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bir malı satın almak için vazgeçtiğimiz TL miktarı o mal için para-sal fiyattır. Bu alım kararının fırsat maliyeti vazgeçti-ğimiz en iyi alternatif karardır. Fırsat maliyeti ile para-sal maliyetin aynı şey olduğunu söylemek bir yanılgı olur. Çünkü piyasa iyi işlemediğinde parasal maliyet fırsat maliyetini yansıtmaz.

Üretim İmkanları Sınırının Ne Anlama Geldiğini Ta-nımlamak Üretim imkânları sınırı, mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belirli bir dönemde eko-nominin maksimum düzeyde üretilebileceği çeşitli çıktı (ürün) bileşimlerini gösteren eğridir. Tüm kay-naklar en etkin biçimde kullanılmaktadır. Üretim imkânları sınırı dışında bir noktada üretim yapmak, kaynak yetersizliği nedeniyle mümkün değildir. Eğri içerisinde bir noktada bulunmak ise, kaynakların et-kin kullanılmadıklarını gösterir. Artan fırsat maliye-ti nedeniyle de üretim imkânları sınırı eğrisi orijine göre içbükey çizilir.

Alternatif İktisadi Sistemleri TartışmakÜretim imkânları eğrisi, kıtlık ve tercih sorununu basit bir şekilde açıklamakla birlikte, her ekonominin yanıt-lamaya çalıştığı temel soruları da tartışmamıza olanak sağlamaktadır. Tüm ekonomilerin yanıt aradığı üç te-mel soru; neler üretilecek, nasıl üretilecek ve kimler için üretilecek ya da nasıl paylaşılacak biçimindedir.

Bu üç temel sorunun çözümü için, toplumlar siyasi yapılarına uygun ekonomik sistemleri benimseyerek, bu çerçevede davranış içinde olurlar. Ekonomilerin işleyiş sistemleri ile ilgili olarak bir uçta piyasa eko-nomileri, diğer uçta ise kumanda ekonomileri yer al-maktadır. Bu iki uç sistem dışında her iki sistemin bir kısım yönlerini kabul eden, dünya üzerinde en yaygın biçimde gözlemlenen karma ekonomik sistem ise her ülkede farklı olarak uygulanmaktadır.

1

2

3

4

5

B�reyler�n ve toplumların karşı karşıya bulunduğu temel ekonom�k sorun kıtlıktır.

Mevcut kaynakların �stekler�m�z� karşılayamaması sonucu varolan kıtlık, ekonom� b�l�m�n�n ortaya çıkış neden�d�r.

ekonom� b�l�m�, kaynakları kıt olması neden�yle �n- sanların yaptıkları terc�h ve bu terc�hler sonucunda �nsanlar arasındakk ekonommk etkkleşşmm nceler.

Mal ve h�zmet üret�m�nde kullanılan kaynaklar g�r- d�ler ya da üret�m faktörler� olup toprak emek ve sermaye olarak gruplandırılırlar.

Kaynaklar ne kadar çok olursa olsun sınırlıdır. Bu üret�m faktörler� sınırlı olduğu �ç�n, b�r ekonom�de üret�leb�lecek mal ve h�z- metler de sınırlı olacaktır. Bu sınırlılıklar ekonom�de b�r malın üret�m� arttırıldığında başka malların üre- t�m�n�n azalması gerekt�ğ�n� ortaya koyar.

Kıt kay- nakların nasıl kullanılacağı konusunda akılcı seç�m- ler�n yapılması ekonom�n�n temel konusunu oluştur- maktadır. Akılcı (rasyonel) seç�mler�n yapılab�lmes� �ç�n, d�kkate alınan her b�r seçenek ya da alternat�fe �l�şk�n fayda ve mal�yetler�n karşılaştırılması gerek�r. Bel�rl� b�r karar ya da seç�m�n sağladığı fayda, bu seç�- me �l�şk�n mal�yet� aşıyorsa, refah düzey�m�z yüksele- cekttr ve bu seççm rasyonelddr.

Alter- nat�f mal�yet olarak da adlandırılan fırsat mal�yet�, kı- saca b�r kararı uygularken vazgeç�len karar şekl�nde tanımlayabbllrrz.

b�r mal ya da h�zmet�n fırsat mal�yet� artıyorsa �nsanlar bunun alımını azaltır ve bunun yer�ne daha ucuz olanı �kame etmeye çalışır. Bu çerçevede fırsat mal�yett le ffyat arasındakk llşkkyy bblmemmz çok önemllddr. İy� �şleyen b�r p�yasada b�r malın f�yatı �le fırsat mal�- yet� arasında çok yakın b�r �l�şk� vardır. B�r malı satın almak �ç�n vazgeçt�ğ�m�z TL m�ktarı o mal �ç�n parasal f�yattır. Bu alım kararının fırsat mal�yet� vazgeçt�- ğ�m�z en �y� alternat�f karardır. Fırsat mal�yet� �le parasal mal�yet�n aynı şey olduğunu söylemek b�r yanılgı olur. Çünkü p�yasa �y� �şlemed�ğ�nde parasal mal�yet fırsat mallyettnn yansıtmaz.

Üret�m �mkânları sınırı, mevcut üret�m faktörler� ve üret�m teknoloj�s� ver� �ken bel�rl� b�r dönemde ekonom�n�n maks�mum düzeyde üret�leb�leceğ� çeş�tl� çıktı (ürün) b�leş�mler�n� gösteren eğr�d�r. Tüm kaynaklar en etk�n b�ç�mde kullanılmaktadır. Üret�m �mkânları sınırı dışında b�r noktada üret�m yapmak, kaynak yeters�zl�ğ� neden�yle mümkün değ�ld�r. Eğr� �çer�s�nde b�r noktada bulunmak �se, kaynakların et- k�n kullanılmadıklarını göster�r. Artan fırsat mal�ye- t� neden�yle de üret�m �mkânları sınırı eğr�s� or�j�ne göre çbükey ççzzllr.

Tüm ekonom�ler�n yanıt aradığı üç temel soru; neler üret�lecek, nasıl üret�lecek ve k�mler �ç�n üret�lecek ya da nasıl paylaşılacak b�ç�m�nded�r.

Ekonom�ler�n �şley�ş s�stemler� �le �lg�l� olarak b�r uçta p�yasa ekonom�ler�, d�ğer uçta �se kumanda ekonom�ler� yer al- maktadır. Bu �k� uç s�stem dışında her �k� s�stem�n b�r kısım yönler�n� kabul eden, dünya üzer�nde en yaygın b�ç�mde gözlemlenen karma ekonom�k s�stem �se her ülkede farklı olarak uygulanmaktadır.


Tercih ve Fayda Kavramını Açıklamak, Talep Eğrisinin Nasıl Elde Edildiğini GöstermekEtkin işleyen bir ekonomide üretim imkânları eğrisi üzerinde nerede olunacağı, toplumun tercihine göre belirlenir. İnsanların tercihleri ise, mallardan ne ka-dar hoşlandıkları ile ilgilidir. Bir kez tercihler belir-lendikten sonra ekonomide hangi mal ve hizmetin ne kadar üretileceği, dolayısıyla ne kadar tüketileceği de belirlenmiş olur. Fayda, bireyin tüketilen mal ve hiz-metten elde edeceği memnuniyettir.

Belirli bir zaman diliminde, bireyin diğer mal ve hiz-metlerden olan tüketimi sabit iken, bir malın çeşitli miktarlarının tüketilmesi sonucu ulaşılan tatmin dü-zeyi toplam fayda olarak tanımlanır. Toplam fayda eğrisinden hareketle marjinal fayda eğrisi elde edilir. Azalan marjinal fayda eğrisinin pozitif değerler alan bölgedeki kısmı tüketicinin talep eğrsini oluşturur.

6

Fayda, b�rey�n tüket�len mal ve h�z- metten elde edeceğğ memnunnyetttr.

Bel�rl� b�r zaman d�l�m�nde, b�rey�n d�ğer mal ve h�z- metlerden olan tüket�m� sab�t �ken, b�r malın çeş�tl� m�ktarlarının tüket�lmes� sonucu ulaşılan tatm�n dü- zeyy toplam fayda olarak tanımlanır.

Toplam fayda eğr�s�nden hareketle marj�nal fayda eğr�s� elde ed�l�r.

Azalan marj�nal fayda eğr�s�n�n poz�t�f değerler alan bölgedekk kısmı tükettccnnn talep eğrssnn oluşturur.


Kendimizi Sınayalım1. Bir maldan bir birim daha fazla üretmek için diğer mal-dan ne ölçüde vazgeçilmesi gerektiğini gösteren oran aşağı-dakilerden hangisidir?

a. Marjinal maliyet oranıb. Marjinal verimlilik oranıc. Fırsat maliyetid. Ortalama maliyete. Marjinal dönüşüm oranı

2. Bireyin belirli bir zamanda bir maldan bir birim daha fazla tüketmesi sonucunda toplam faydada ortaya çıkan de-ğişmeye ne ad verilir?

a Marjinal verimlilikb. Toplam faydac. Marjinal faydad. Marjinal maliyete. Alternatif maliyet

3. Mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belli dönemde ekonominin maksimum düzeyde üretimi gerçekleştirebileceği çıktı bileşimlerini gösteren eğriye ne ad verilir?

a. Talep eğrisib. Arz eğrisic. Toplam fiziki ürün eğrisid. Marjinal maliyet eğrisie. Üretim imkânları eğrisi

4. Aşağıdaki durumlardan hangisinde birey x malı tüketimi için maksimum faydaya ulaşır?

a. MUx > Px b. MUx < Px

c. MUx > MCx

d. MUx = Px

e. MUx < MCx

5. Piyasa mekanizması ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi-si yanlıştır?

a. Kapitalizmin kullandığı araçlardırb. Fiyat mekanizmasını içerirc. Tüketiciler ve üreticiler kendi çıkarlarını düşünürlerd. Toprak ve sermaye özel kişilerin mülkiyetinde değildire. Merkezi plancılık yoktur

6. Bir malın üretimi arttırıldıkça alternatif maliyetin yük-selmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a. Üretimde kullanılan kaynakların birbirinin yerini tam olarak tutmaları

b. Ürün dönüşüm eğrisinin orijine dış bükey olmasıc. Üretim imkânları eğrisinin orijine iç bükey olmasıd. Üretim imkânları eğrisinin pozitif eğimli olmasıe. Dönüşüm eğrisinin dik olması

7. Aşağıdakilerden hangisi üretim faktörleri arasında yer almaz?

a. Toprakb. Sermayec. Girişimd. Emeke. Amortisman

8. Aşağıdakilerden hangisi bir malın kullanılan miktarı eşit birimler halinde artırıldığında her yeni birimin sağladığı ek faydanın bir önceki birimin sağladığından küçük olacağını ifade eder?

a. Fayda kanunub. Marjinal fayda kanunuc. Talep kanunud. Azalan verim kanunue. Azalan marjinal fayda kanunu

9. Toplam fayda düşerken marjinal fayda ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Yükselirb. Değişmez ve sıfıra eşittirc. Değişmez ve sıfırdan büyüktürd. Azalandır ve sıfırdan büyüktüre. Azalandır ve sıfırdan küçüktür

10. Aşağıdakilerden hangisi üniversiteye gitmenin fırsat ma-liyetlerinden biri değildir? (KPSS 2003)

a. Üniversite harçlarıb. Üniversiteye gitmeme durumunda çalışılacak bir iş-

ten sağlanacak gelirc. Üniversiteye giderken yapılan yiyecek giderlerid. Ders çalışmak için kullanılan zamanın, alternatif

alanlarda kullanımıe. Üniversitede dersler için yapılan kitap ve kırtasiye

harcamaları

e. Marjjnal dönüşüm oranı

c. Marjjnal fayda

e. Ürettm mkânları eğrrss

d. MUx = Px

d. Toprak ve sermaye özel k�ş�ler�n mülk�yet�nde değ�ld�r

c. Ürettm mkânları eğrrssnnn orrjjne ç bükey olması

e. Amort˛sman

e. Azalan marjjnal fayda kanunu

e. Azalandır ve sıfırdan küçüktür

c. Ünnverssteye ggderken yapılan yyyecek ggderlerr


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. e Yanıtınız yanlış ise “Üretim İmkanları Sınırı” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.2. c Yanıtınız yanlış ise “Tercih ve Fayda” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.3. e Yanıtınız yanlış ise “Üretim İmkanları Sınırı ” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.4. d Yanıtınız yanlış ise “Tercih ve Fayda” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.5. d Yanıtınız yanlış ise “Kıtlık ve Tercih” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Üretim İmkanları Sınırı” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yanıtınız yanlış ise “Kıtlık ve Tercih” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.8. e Yanıtınız yanlış ise “Tercih ve Fayda” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.9. e Yanıtınız yanlış ise “Tercih ve Fayda” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.10. c Yanıtınız yanlış ise “Seçim ve Fırsat Maliyet” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1 Kaynaklardan toprak ne kadar çok olursa olsun sınırları var-dır. Bu sınırlılık yüzünden kullanımı için alternati�eri arasın-da tercih yapılmasını zorunlu kılar. Örneğin, bir arsa üzerine ev inşa edilebilir veya alışveriş merkezi yapılabilir, otopark yapılabilir, okul yapılabilir ancak bunların tümü aynı anda yapılamaz sadece alternati�erinden biri tercih edilmelidir. Yine emek kıt bir kaynaktır. Çünkü insanların zamanları sı-nırlıdır hem de kalifiye eleman sayısı çok fazla değildir.Bir başka kaynak olan sermaye de kıttır. Diğer malları üret-mek için kullanılan makinalar, araçlar ve fabrikalar fiziksel sermaye olarak adlandırılır ve kıt bir kaynaktır, sınırlıdır. Fi-ziksel sermaye üzerinde mülkiyet hakkını ifade eden finansal sermaye de sınırlıdır. Bu kıtlıklar insanları seçim yapma ol-gusuyla karşı karşıya bırakır.

Sıra Sizde 2 Mevcut üretim faktörleri ve üretim teknolojisi veri iken belli bir dönemde ekonominin maksimum düzeyde üretilebile-ceği çeşitli çıktı bileşimlerini gösteren eğri üretim imkânları sınır eğrisidir. Bu eğri üzerinde olunabilmesi için tüm kay-naklar en etkin biçimde kullanılmalıdır. Artan fırsat maliyeti nedeniyle orijine göre içbükey çizilir. Artan fırsat maliyeti bir malın daha fazla üretilmesi için diğer maldan artan miktar-larda vazgeçilmesi gereken bir durum olarak tanımlanır.

Sıra Sizde 3 Tüm ekonomilerin yanıt aradığı üç temel soru; neler üreti-lecek, nasıl üretilecek ve nasıl paylaşılacaktır. Neler üretil-meli sorusu, üretim imkânları sınırı üzerinde hangi noktada bulunulması sorusuyla ilgilidir. İkinci soruda her toplumun kendine uygun üretim tekniğini mutlaka seçmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Üçüncü soruda karar almada her toplum geleneksel ve kültürel değerlerden etkilenerek ekonomik sis-temleri çerçevesinde çözüm ararlar.

Sıra Sizde 4Tek bir mala ilişkin marjinal fayda toplam fayda fonksiyonun-dan hareketle elde edilir. Belirli bir zaman diliminde bir maldan bir birim daha fazla tüketilmesi sonucunda ortaya çıkan toplam faydadaki değişme marjinal faydadır ve toplam fayda fonksiyo-nuna çizilen teğetlerin eğimi ile ölçülür. Eğimler giderek azal-dığı için marjinal fayda azalandır. Toplam fayda maksimuma ulaştığında marjinal fayda sıfır değerini alır daha sonrasında negatif değerler alır. İşte marjinal faydanın pozitif değerler alan azalan kısmı tüketicinin bu mala ilişkin talep eğrisidir. Marjinal fayda azalan olduğu için de talep eğrisi negatif çizilir.

Artan fırsat mal�yet� neden�yle or�j�ne göre �çbükey ç�z�l�r. Artan fırsat mal�yet� b�r malın daha fazla üret�lmes� �ç�n d�ğer maldan artan m�ktarlarda vazgeççlmess gereken bbr durum olarak tanımlanır.

Mevcut üret�m faktörler� ve üret�m teknoloj�s� ver� �ken bell� b�r dönemde ekonom�n�n maks�mum düzeyde üret�leb�le- ceğ� çeş�tl� çıktı b�leş�mler�n� gösteren eğr� üret�m �mkânları sınır eğr�s�d�r.

Tüm ekonom�ler�n yanıt aradığı üç temel soru; neler üret�- lecek, nasıl üret�lecek ve nasıl paylaşılacaktır.

Bel�rl� b�r zamand�l�m�nde b�r maldan b�rb�r�m daha fazlatüket�lmes� sonucundaortayaçıkantoplam faydadak� değ�şme marj�nal faydadır ve toplam fayda fonks�yo- nuna ç�z�len teğetler�n eğ�m� �le ölçülür. Eğ�mler g�derek azal- dığı �ç�n marj�nal fayda azalandır. Toplam fayda maks�muma ulaştığında marj�nal fayda sıfır değer�n� alır daha sonrasında negat�f değerler alır.

İşte marj�nal faydanın poz�t�f değerler alan azalan kısmı tüket�c�n�n bu mala �l�şk�n talep eğr�s�d�r. Marj�nal fayda azalan olduğu �ç�n de talep eğr�s� negat�f ç�z�l�r.

toprak

emek

sermaye

F�- z�ksel sermaye üzer�nde mülk�yet hakkını �fade eden f�nansal sermaye de sınırlıdır. Bu kıtlıklar �nsanları seç�m yapma ol- gusuyla karşı karşıya bırakır.


Yararlanılan KaynaklarBAUMOL Wiiliam J., BLINDER Alan S.(1999). Economics:

Principles and Policy (Eighth Edition), 8th Edition, Harcourt College Publishers, Fort Worth.

BEGG David, FISCHER Stanley, DORNBUSCH Rudi-ger. (2000). Economics (Sixth Edition), 6th Edition, McGraw-Hill, London.

BOYES William, MELVIN Michael. (2005). Economics, 6th Edition, Houghton Mi�in Co.

HALL Robert E. and LIEBERMAN Marc. (2003) Economics: Principles and Applications, Updated Second Edition, South-Western, USA.

MANKIW Gregory N.(2001) Principles of Economies (Se-cond Edition), 2nd Edition, Harcourt College Publishers, Forh Worth.

PARASIZ, İlker. (2003). İktisada Giriş: Prensipler ve Politi-ka. Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa.

PARKIN Michael, Economics (Sixth Edition), 6th Edition, Addison-WesleyPublishing Company, 2003.

TAYLOR John B. (1998). Economics (Second Edition), Se-cond Edition, Houghton Mi�in Company, Boston.

TREGARTHEN Timothy. (1996). Economics, Publishers, New York.

TUCKER Irvin B. (2001). Survey of Economics (�ird Edition), South-Western College Publishing, USA.

YILDIRIM, Kemal. (2012). Mikro İktisada Giriş Onuncu baskı (Onuncu Baskı), Pelikan Tıp Ve Kitapçılık TİC. LTD. ŞTİ. Ankara.

w

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Talep, talep edilen miktar, talep eğrisi ve piyasa talebini açıklayabilecek,Arz, arz edilen miktar, arz eğrisi ve piyasa arzını açıklayabilecek,Piyasa dengesi ve dengedeki değişmeleri analiz edebilecek,bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

İktisada Giriş-I Arz ve Talep

• İRİŞ• TALEP• AR • TALEPVEAR INBİRLİKTEELEALINMASI PİYASADEN ESİ

• Talep • TalepEğrisi• Talep anunu• Talep edülü• r • r Eğrisi

• r anunu• r edülü• iyasa• iyasaDen esi• ıtlık• rtık


GİRİŞ Piyasaların nasıl çalıştığını en yalın hâliyle ortaya koymada kullanılan model, iktisadın en temel aracı olan arz ve talep modelidir. Arz ve talep modeli ile tüketicilerin davranışları, üreticilerin davranışları ve bu her iki ekonomik birimin etkileşimlerinin gerçekleştiği piyasa hakkında bilgiler elde edilir. Bununla birlikte, arz ve talep modelinin iyi bir şekilde anlaşıl-ması daha ileri iktisadi konuların kavranmasında yardımcı olacaktır. Ayrıca arz ve talep mo-deli, günlük yaşantı içerisinde gerçekleşen olaylara da ışık tuttuğundan, bu modelin özüm-senmesi, günlük yaşantıdaki bazı ekonomik olaylara farklı gözle bakılmasını sağlayacaktır.

Bu ünitede ilk olarak talep konusu detaylı bir biçimde ele alınacaktır. Ardından, arz konusu ayrıntılı bir şekilde sunulacaktır. En son olarak ise, talep ve arzın birlikte ele alın-dığı piyasa konusu tartışılacak ve ünite tamamlanacaktır.

TALEPTalep, bir şeye duyulan eğilim, istek ve arzu olarak ifade edilmektedir. Ancak bir şeyi iste-mek onun iktisadi anlamda talep edildiği anlamına gelmez. İktisadi olarak bir mala ilişkin talep, sadece o mala ilişkin duyulan istek ve arzu değildir. İktisadi açıdan, bir mala ilişkin talepten bahsedebilmek için üç koşul yerine gelmelidir: o mala karşı istek olmalı, o malı satın alma planı olmalı ve o malı satın alabilecek alım gücü olmalı. Bu üç koşulu birleşti-rerek iktisadi açıdan bir talep tanımı yaparsak; talep, diğer şeyler değişmezken, belirli bir zaman diliminde, farklı fiyat düzeylerinde sahip olmak istediğimiz mal ve hizmet mikta-rına ilişkin isteklerimizin satın alma gücüyle desteklenmiş halidir. Kısaca talep; belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde satın alınmak istenilen mal ve hizmet miktarı-dır. Talep, piyasada satın alma kararı verenlerin yani tüketicilerin davranışı ile alakalıdır.

Talep Edilen Miktar Talep edilen miktar; belirli bir zamanda belirli bir fiyatta tüketicilerin satın almaya hazır oldukları mal ve hizmet miktarıdır. Talep edilen miktar, gerçekte satın alınan miktar ile aynı olmak zorunda değildir. Bazı zamanlarda, talep edilen miktar satın alınabilir mal ve hizmet miktarından fazladır ve böylece satın alınan miktar, talep edilen miktardan az olur. Talep edilen miktar, birim zaman biçiminde ölçülür. Örnek verecek olursak; veri fiyat düzeyinde günlük 1000 simit talep edilmesi gibi. Bununla birlikte; birim ölçüsü günlük, aylık, yıllık gibi de olabilir.

Bir mal veya hizmete ilişkin talep, birçok faktör tarafından etkilenebilmektedir. Bunlar arasında en önemlisi ve ilk akla geleni malın veya hizmetin kendi fiyatıdır. Diğer koşullar sabitken, mal veya hizmetin fiyatı ve talep edilen miktarı arasında negatif yönlü bir ilişki vardır. Bu ilişkiyi açıklamak için talep kanunundan faydalanabiliriz.

Arz ve Talep

Talep, belirli bir zaman diliminde, farklı fiyat düzeylerinde satın alınmak istenilen mal ve hizmet miktarıdır.

P�yasaların nasıl çalıştığını en yalın hâl�yle ortaya koymada kullanılan model, �kt�sadın en temel aracı olan arz ve talep model�d�r.

Arz ve talep model� �le tüket�c�ler�n davranışları, üret�c�ler�n davranışları ve bu her �k� ekonom�k b�r�m�n etk�leş�mler�n�n gerçekleşt�ğ� p�yasa hakkında b�lg�ler elde ed�l�r.

Talep, bel�rl�b�r zaman d�l�m�nde, farklı f�yat düzeyler�nde satın alınmak �sten�len mal ve h�zmet m�ktarıdır.

Talep, ppyasada satın alma kararı verenlerrn yann tükettcclerrn davranışı le alakalıdır.

Talep ed�len m�ktar; bel�rl� b�r zamanda bel�rl� b�r f�yatta tüket�c�ler�n satın almaya hazır oldukları mal ve h�zmet m�ktarıdır.

Talep ed�len m�ktar, b�r�m zaman b�ç�m�nde ölçülür.

b�r�m ölçüsü günlük, aylık, yıllık ggbb

B�r mal veya h�zmete �l�şk�n talep, b�rçok faktör tarafından etk�leneb�lmekted�r. Bunlar arasında en öneml�s� ve �lk akla gelen� malın veya h�zmet�n kend� f�yatıdır.

D�ğer koşullar sab�tken, mal veya h�zmet�n f�yatı ve talep ed�len m�ktarı arasında negat�f yönlü b�r �l�şk� vardır. Bu llşkkyy açıklamak ççn talep kanunundan faydalanabbllrrz.


Talep Kanunu; diğer şeyler sabitken, yüksek fiyat düzeylerinde talep edilen mal ve hizmet miktarının az olması; düşük fiyat düzeylerinde ise talep edilen mal ve hizmet mik-tarının yüksek olmasıdır. Yani bu kanun, bize talep edilen mal ve hizmet miktarının fiyatla ters yönlü bir ilişki içinde olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Yüksek fiyat düzeylerinde talep edilen mal ve hizmet miktarının az olmasının iki ne-deni vardır. Bunlar; ikame ve gelir etkileridir. Bu etkileri ayrı ayrı ele alarak, yüksek fiyat düzeylerinde tüketicilerin neden daha az mal ve hizmet talep ettiğini açıklayabiliriz.

İkame Etkisi; diğer şeyler sabit iken tüketicinin, fiyatı artan mal yerine onun ikamesi olan malı kullanması olarak tanımlanır. Bu durumu şöyle açıklayabiliriz: Bir malın fiyatı yükseldiğinde, malın nispi (göreceli) fiyatı artar. Bir başka deyişle, malın fiyatı arttığında fırsat maliyeti artmış olur. Her bir malın kendine has özellikleri vardır ve her zaman ol-masa da genellikle onun yerine kullanılabilecek yani ikame edilebilecek başka mallar da mevcuttur. Bir malın ikamesinin varlığında, tüketiciler fiyatı yükselen malı daha az satın alırken, onun ikamesi olan, fiyatı değişmeyen ve görece daha ucuz hale gelen malı daha fazla satın alırlar. Bu durum fiyat değişiminin ortaya çıkardığı ikame etkisidir.

Gelir etkisi; diğer şeyler sabit iken, malın fiyatının artması sonucu, tüketicinin reel gelirinin azalması durumudur. Bir malın fiyatı yükseldiğinde, fiyatın gelire göre nispi ora-nı artar. Yani gelir değişmezken, malın fiyatında bir artışın meydana gelmesi tüketicilere eskisi kadar mal satın alma imkânı vermez. Dolayısıyla, tüketiciler fiyatı yükselen maldan daha az satın alırlar. Bu durum fiyat değişiminin ortaya çıkardığı gelir etkisidir.

Talebi Etkileyen FaktörlerFiyat, bir malın talep edilen miktarını etkileyen en önemli faktördür. Diğer koşullar sabit-ken, bir malın fiyatı düştükçe talep edilen miktarı artacaktır. Bunun nedeni; bir tüketicinin malın ilk birimini elde ettiği zaman bir miktar da olsa gereksinimlerini karşılamış olması-dır. Dolayısıyla malın sonraki birimleri için daha az ödeme yapmaya razı olacaktır ve bu-nun sonucunda fiyat düştükçe talep edilen miktar artacaktır. Fiyata ilişkin bir diğer durum da, diğer koşullar sabitken, malın fiyatı yükseldikçe talep edilen mal miktarı azalacaktır.

Talebin fiyatla ilişkisini ortaya koyarken yaptığımız diğer koşulların sabit olması var-sayımı, talebin başkaca değişkenlerden de etkilendiğini göstermektedir. Bu değişkenleri, tüketicinin geliri (I), ilişkili malların fiyatları [ikame (Ps) ve tamamlayıcı mallar (Pc)], tüketicinin zevkleri (s), tüketicilerin beklentileri (e), tüketici sayısı (n) şeklinde sıralayabi-liriz. Bu durumu fonksiyonel bir formda ifade etmek istersek;

X malı talebi = Qdx = f(Px ; I, Pc, Ps, s, e, n)

şeklinde gösterebiliriz.Şimdilik malın talebinin sadece fiyat tarafından etkilendiğini varsaydığımız için, di-

ğer koşullar sabit varsayımı gereği, yukarıda sunulan talep fonksiyonunda fiyat dışındaki değişkenlerin üzerlerine, değişmedikleri varsayımını göstermek için tire konulmuştur. Bu fonksiyona göre x malı talebi sadece x malı fiyatından etkilenmektedir. Dolayısıyla fonk-siyonel formu daha basit halde şu şekilde yazabiliriz:

X malı talebi = Qdx = f(Px )

Talep Eğrisi ve Talep Şedülüİktisatta en çok kullanılan eğrilerden bir tanesi talep eğrisidir. Talep eğrisi, diğer şeyler değişmez iken, talep edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi yansıtır. Talep edilen miktar ise talep eğrisi üzerindeki bir noktadır yani belirli bir fiyat düzeyindeki tü-keticilerin satın almaya hazır olduğu miktardır.

Talep Kanunu; diğer şeyler sabitken, yüksek fiyat düzeylerinde talep edilen mal ve hizmet miktarının az olmasını; düşük fiyat düzeylerinde ise talep edilen mal ve hizmet miktarının yüksek olmasıdır.

Talep eğrisi, diğer şeyler değişmez iken, talep edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi yansıtır.

Talep Kanunu; d�ğer şeyler sab�tken, yüksek f�yat düzeyler�nde talep ed�len malve h�zmetm�ktarının az olmasını; düşük f�yat düzeyler�nde �se talep ed�len malve h�zmet m�ktarının yüksek olmasıdır.

Yüksek f�yat düzeyler�nde talep ed�len mal ve h�zmet m�ktarının az olmasının �k� neden� vardır. Bunlar; �kame ve gel�r etk�ler�d�r.

İkame Etk�s�; d�ğer şeyler sab�t �ken tüket�c�n�n, f�yatı artan mal yer�ne onun �kames� olan malı kullanması olarak tanımlanır.

Gel�r etk�s�; d�ğer şeyler sab�t �ken, malın f�yatının artması sonucu, tüket�c�n�n reel gel�r�n�n azalması durumudur.

tüket�c�ler f�yatı yükselen maldan daha az satın alırlar.

F�yat, b�r malın talep ed�len m�ktarını etk�leyen en öneml� faktördür.

Taleb�n f�yatla �l�şk�s�n� ortaya koyarken yaptığımız d�ğer koşulların sab�t olması var- sayımı, taleb�n başkaca değ�şkenlerden de etk�lend�ğ�n� göstermekted�r. Bu değ�şkenler�, tüket�c�n�n gel�r� (I), �l�şk�l� malların f�yatları [�kame (Ps) ve tamamlayıcı mallar (Pc)], tüket�c�n�n zevkler� (s), tüket�c�ler�n beklent�ler� (e), tüket�c� sayısı (n) şekl�nde sıralayab�- llrrz. Bu durumu fonkssyonel bbr formda fade etmek stersek;X malı talebi = Qdx = f(Px ; I, Pc, Ps, s, e, n)şekllnde gösterebbllrrz.

Ş�md�l�k malın taleb�n�n sadece f�yat tarafından etk�lend�ğ�n� varsaydığımız �ç�n,

X malı talebi = Qdx = f(Px)

Talep eğr�s�, d�ğer şeyler değ�şmez �ken, talep ed�len mal m�ktarı �le malın f�yatıarasındak� �l�şk�y� yansıtır.

3. Ünite - Arz ve Talep 51

Fındıklı Çikolata Fiyatı Talep Edilen Fındıklı Çikolata Miktarıa TL 10b TL 7c TL 5

d TL 4

Tablo 3.1’de, tüketicinin talebini etkileyen diğer şeyler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde bir tüketicinin satın almaya hazır olduğu yani talep ettiği mal miktarını yansıtan talep şedülü ya da bir başka deyişle bireysel talep şedülü sunulmaktadır. Talep şedülü, tüketicinin talebini etkileyen diğer şeyler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde mal ve hizmet talep eden tüketicilerin değişik fiyat düzey-lerinde satın almak istedikleri mal ve hizmet miktarını yansıtan tablodur. Tablo 3.1’de görüldüğü üzere malın fiyatı 0,50 TL iken, talep edilen fındıklı çikolata miktarı 10 adettir. Fiyat, 0,75 TL iken talep edilen fındıklı çikolata miktarı 7 adet, fiyat 1,00 TL olduğunda 5 adet ve fiyat 1,25 olduğunda ise talep edilen fındıklı çikolata 4 adettir. Talep şedülündeki bu veriler, yüksek fiyat düzeylerinde talep edilen miktarın az, düşük fiyat düzeylerinde ise talep edilen miktarın yüksek olacağını göstermektedir. Bu bilgiler ışığında, talep şedülünü kullanarak, dikey eksene fındıklı çikolata fiyatını ve yatay eksene talep edilen fındıklı çi-kolata miktarını koyarak talep eğrisini grafik üzerinde gösterebiliriz. Elde edeceğimiz bu geleneksel talep eğrisi sol yukarıdan sağ aşağıya doğru negatif eğimli bir doğru olacaktır. Tablo 3.1’de kullanılan talep şedülüne göre çizilen talep eğrisi Grafik 3.1.’de sunulmuştur. Grafik 3.1’de talep eğrisi D harfi ile gösterilmiştir.

Bireysel Talep Eğrisi, Piyasa Talep Eğrisi ve ŞedülüBireysel talep şedülü ile tek bir tüketici için belirli bir zamanda farklı fiyat düzeylerinde talep ettiği yani satın almaya hazır olduğu mal miktarı ortaya konulmuştur. Piyasa talep şedülü, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde piyasada etkileşimde bulunan tüm tüketicilerin talep ettikleri ya da satın almaya hazır oldukları mal miktarlarını göste-ren tablodur. Aslında piyasa talep şedülü değişik fiyat düzeyinde tüketicilerin tamamının talep ettiği ya da satın almaya hazır olduğu mal miktarlarının yatay olarak toplanmasıdır. Dolayısıyla piyasa talep eğrisi de tüketicilerin her birinin talep eğrilerinin yatay olarak toplanması ile elde edilir. Analizi basitleştirmek için iki tüketicinin var olduğu bir piyasa düşünelim. Bunların bireysel talep şedülü ve bunların toplanması ile elde edilen piyasa talep şedülü tablo 3.2’de sunulmuştur.

Tablo 3.1Talep Şedülü

Talep şedülü, tüketicinin talebini etkileyen diğer şeyler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde mal ve hizmet talep eden tüketicilerin değişik fiyat düzeylerinde satın almak istedikleri mal ve hizmet miktarını yansıtan tablodur.

Grafik 3.1

Talep Eğrisi1,25

1,00

0,75

0,50

4 5 7 10

a

b

D

Fındıklı ÇikolataMiktarı (Q)

Fınd

ıklı

Çiko

lata

Fiy

atı (

TL)

c

d

Piyasa talep şedülü, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde piyasada etkileşimde bulunan tüm tüketicilerin talep ettikleri mal miktarlarını gösteren tablodur.

Talep şedülü, tüket�c�n�n taleb�n� etk�leyend�ğerşeyler değ�şmez �ken,bel�rl� b�r zaman d�l�m�nde mal ve h�zmet talep eden tüket�c�ler�n değ�ş�k f�yat düzeyler�nde satın almak �sted�kler�mal ve h�zmet m�ktarını yansıtan tablodur.


Gül Fiyatı Talep Edilen Gül Miktarı

Tüketici A Tüketici B Toplam

TL 6 7 13

TL 4 5 9

TL 2 3 5

Tablo 3.2’den de gözlenebileceği üzere tüketicilerden biri örneğin A olan; malın fiyatı 0,50 TL iken 6 adet, fiyat 1,75 TL olduğunda 4 adet ve fiyat 3,00 TL olduğunda ise 2 adet gül talep etmektedir. Yine aynı şekilde diğer bir tüketici olan B; malın fiyatı 0,50 TL iken 7 adet, fiyat 1,75 TL olduğunda 5 adet ve fiyat 3,00 TL olduğunda ise 3 adet gül talep etmek-tedir. Buradan iki tüketiciden oluşan bir piyasada gülün fiyatı 0,50 TL iken piyasada talep edilen gül miktarı 13 adettir. Sırasıyla fiyat 1,75 TL iken piyasada talep edilen gül miktarı 9 olur, fiyat 3,00 TL iken piyasada talep edilen gül miktarı 5 adettir. Görüldüğü üzere iki tüketicinin bulunduğu bir piyasada, piyasa talep miktarı iki tüketicinin farklı fiyat düzey-lerindeki talep miktarlarının toplanması ile bulunur.

Piyasa talep şedülünden yararlanarak piyasa talep eğrisini gösterebiliriz. Piyasa talep eğrisi, bireysel tüketici talep eğrilerinin yatay olarak toplanmasıdır. Grafik 3.2’de A ve B tüketicilerine ait talep eğrileri sırasıyla DA ve DB ile gösterilmiştir. Bu talep eğrileri elde edilirken Tablo 3.2’deki verilerden yararlanılmıştır. Burada dikkat edilirse; en sağda gös-terilen piyasa talep eğrisi yine Tablo 3.2’de sunulan piyasa talep şedülü yardımıyla ortaya konulmuştur. Farklı fiyat düzeylerinde piyasadaki tüm tüketicilerin talep ettiği mal mik-tarını gösteren noktalar birleştirilerek elde edilen ve DT ile gösterilen bu eğri piyasa talep eğrisini yansıtır. Grafikte gösterilen A ve B tüketicilerine ait talep eğrilerinin yatay toplan-ması ile de piyasa talep eğrisine ulaşılmıştır.

Talep Eğrisi Üzerindeki HareketlenmeTalep eğrisi üzerindeki bir nokta, o noktaya karşılık gelen fiyat düzeyinde talep edilen mal miktarını ortaya koyar. Talep eğrisi üzerindeki bir hareket, fiyat düzeyindeki bir değişme-yi ifade eder ve o da talep edilen mal miktarının değiştiğini gösterir.

Malın fiyatındaki değişme sonucunda talep eğrisi üzerindeki hareketlenmeyi Grafik 3.3 yardımıyla açıklayabiliriz. Grafik 3.3’te bir mal olarak limonun talep eğrisini ele ala-lım. Başlangıçta diğer koşullar sabit iken talep eğrisi üzerindeki a noktasında limonun fiyatı 1,25 TL iken talep edilen limon miktarı 3 adettir. Eğer fiyatlar değişme gösterirse, limonun talep eğrisi üzerinde bir hareket meydana gelecektir. Limon fiyatının 1,25 TL’den 0,50 TL’ye düşmesi durumunda talep edilen limon miktarı artacak ve D ile gösterilen talep

Tablo 3.2Bireysel ve Piyasa Talep Şedülü

Grafik 3.2

Piyasa Talep Eğrisi

4

(A) (B)

QQ

DA DB DT

PP

2 3 5 5 9 137

0,50

1,75

3,00

6 GülMiktarı (Q) Piyasa

Gül

Fiy

atı (

TL) [

P]

�k� tüket�c�n�n bulunduğu b�r p�yasada, p�yasa talep m�ktarı �k� tüket�c�n�n farklı f�yat düzey- lerrndekk talep mmktarlarının toplanması le bulunur.P�yasa talep şedülünden yararlanarak p�yasa talep eğr�s�n� göstereb�l�r�z.

P�yasa talep eğr�s�, b�reysel tüket�c� talep eğr�ler�n�n yatay olarak toplanmasıdır

Talep eğr�s� üzer�ndek� b�r nokta, o noktaya karşılık gelen f�yat düzey�nde talep ed�len mal m�ktarını ortaya koyar. Talep eğr�s� üzer�ndek� b�r hareket, f�yat düzey�ndek� b�r değ�şme- yy fade eder ve o da talep eddlen mal mmktarının değğşttğğnn gösterrr.


eğrisi üzerinde a noktasından b noktasında doğru talep eğrisi boyunca bir hareketlen-me olacaktır. Veya bunun tam tersi bir durumda limon fiyatının 0,50 TL’den 1,25 TL’ye yükselmesi durumunda talep eğrisi üzerinde talep edilen limon miktarı azalacak ve talep eğrisi üzerinde b noktasından a noktasına doğru bir hareketlenme olacaktır.

Talep Eğrisindeki KaymalarFiyatta meydana gelen değişme talep edilen mal miktarı açısından bir etki yaratır. Talep, fiyat dışında başka değişkenlerden de etkilemektedir. Daha önce sıraladığımız bu faktör-leri tekrar ifade edersek bunlar; tüketicinin geliri (I), ilişkili malların fiyatları (Po), tüketi-cinin zevkleri (s), tüketicilerin beklentileri (e), tüketici sayısıdır (n). Fiyat dışında tüketici-lerin satın alma kararlarını etkileyen diğer faktörlerde bir değişme meydana gelirse, talep eğrisinde de değişme meydana gelir, bir başka deyişle talep eğrisi kayar. Talep eğrisinin kayması demek; talep eğrisinin bir bütün olarak sağa veya sola doğru yer değiştirmesi demektir. Bu durum Grafik 3.4’te gösterilmiştir. Talep eğrisinin bir bütün olarak eski ko-numuna göre sağa kayması talebin artması anlamına gelir. Bu durum grafikte fiyatın de-ğişmediği ve 4 olduğu yerde e noktasından geçen D1 talep eğrisinin a noktasından geçen D2 talep eğrisi konumuna geçmesi ile ifade edilir. Bu yeni talep eğrisi aynı fiyat düzeyinde daha fazla mal ve hizmetin talep edildiğini gösterir. Veya talep eğrisinin bütün olarak eski konumuna göre sola kayması talebin azalması anlamına gelir ve grafikte fiyatın değişme-diği ve 4 olduğu yerde başlangıçta e noktasından geçen D1 talep eğrisinin b noktasından geçen D3 talep eğrisi konumuna geçmesi ile gösterilir.

Grafik 3.3

Talep Eğrisi Üzerinde Hareketlenme

1,25

0,90

0,50

43 6

a

b

D

Limon Miktarı (Q)

Lim

on F

iyat

ı (TL

)

Grafik 3.4

Talep Eğrisinde Kaymalar

b e a4

6 8 10 Miktar (Q)

Fiya

t (P)

D2D1

D3

tüket�c�n�n gel�r� (I), �l�şk�l� malların f�yatları (Po), tüket�- c�n�n zevkler� (s), tüket�c�ler�n beklent�ler� (e), tüket�c� sayısıdır (n). F�yat dışında tüket�c�- ler�n satın alma kararlarını etk�leyen d�ğer faktörlerde b�r değ�şme meydana gel�rse, talep eğr�s�nde de değ�şme meydana gel�r, b�r başka dey�şle talep eğr�s� kayar.

Talep eğr�s�n�n kayması demek; talep eğr�s�n�n b�r bütün olarak sağa veya sola doğru yer değ�şt�rmes� demekt�r.


Gelir, fiyat dışında talebi etkileyen önemli bir değişken olarak karşımıza çıkar ve ge-lirdeki değişim, diğer koşullar sabit iken talep eğrisinde kaymalar meydana getirir. Diğer koşullar değişmez iken, tüketicilerin gelirlerinde meydana gelen bir artış, onların alım gücünü artırır, yani mallara olan talebi artırır. Fiyatlarda bir değişme olmaz iken tüketici-lerin gelirinin artması, onların mevcut fiyat düzeyinde daha fazla mal satın alabileceği an-lamına gelir. Bu durumu talep eğrisini göz önünde bulundurarak değerlendirirsek; tüke-ticilerin gelirlerinin artması sonucu mevcut fiyat düzeyinde daha fazla mal satın almaları durumunu artık eski talep eğrisi üzerinde gösteremeyiz. Bu durumda yeni bir talep eğrisi-ne ihtiyacımız olacaktır. Dolayısıyla, diğer koşullar ve fiyat sabit iken tüketicinin gelirinin artması sonucu talep artmakta yani talep eğrisi sağa kaymaktadır. Veya bunun tam tersi, diğer koşullar ve fiyat sabit iken, tüketicinin gelirinin azalması sonucu talep azalmakta yani talep eğrisi sola kaymaktadır. Gelir arttıkça talebi artan ve gelir azaldıkça talebi azalan mallar normal mallar olarak adlandırılır. Ancak bazı mallar vardır ki gelir arttıkça talebi azalan ve gelir azaldıkça talebi artan, bu mallar da düşük mallar olarak adlandırılır.

Talep eğrisinde kaymaya neden olan bir diğer faktör diğer malların fiyatlarıdır. Malları iki açıdan ikame ve tamamlayıcı mallar olarak ele alabiliriz. Mallar tüketildikçe ihtiyaç giderirler. İşte bu noktada; aynı ya da birbirine çok yakın istek ve ihtiyacımızı gideren birden fazla mal olabilir. Örneğin, fındık yağı ve mısır yağı birbiri yerine kullanılabilen iki maldır ve bu ikisi de benzer gereksinimleri giderirler. Bu şekilde birbiri yerine kullanıla-bilen mallara ikame mallar denir. İkame malların fiyatlarında meydana gelen bir değişme nispi fiyatlarda bir değişme yaratacaktır. İkame mallar aynı ya da benzer ihtiyacı gideren mallar olduklarından tüketiciler görece daha ucuz olanı tercih edeceklerdir. Dolayısıyla; bir malın talep eğrisi, diğer şeyler sabitken onun ikamesi olan malın fiyatında bir artış meydana gelmesi durumunda sağa kayacak yani o mala olan talep artacaktır. Ya da tam tersi; bir malın talep eğrisi, diğer şeyler sabitken onun ikamesi olan malın fiyatında bir azalış meydana geldiğinde sola kayacak yani o mala olan talep azalacaktır. Tamamlayıcı mallar ise birbiri yerine kullanılamayan ancak birlikte kullanıldığında bir ihtiyacı gide-ren mallardır. Örneğin, otomobil lastiği ve otomobil birbirinin tamamlayıcı mallarıdır. Tamamlayıcı mallar birlikte kullanıldığı zaman bir ihtiyacı giderdiğinden diğer şeyler sa-bitken bir mala ilişkin talep eğrisi onun tamamlayıcısı olan bir malın fiyatında meydana gelen azalma sonucunda sağa kayar yani talebi artar. Tamamlayıcı malın fiyatındaki azal-ma diğer malın da satın alınmasını teşvik edecek ve her iki mal için de talep eğrisi sağa kayacaktır. Veya tam tersi; diğer şeyler sabitken, bir malın talep eğrisi onun tamamlayıcısı olan malın fiyatında bir artış meydana gelmesi durumunda sola kayacaktır yani talebi azalacaktır. Tamamlayıcı malın fiyatındaki artış diğerine olan talebi de azaltacak ve her iki mal için de talep eğrisi sola kayacaktır.

Tavuk eti ve kırmızı et birbiri yerine kullanılabilen ve benzer ihtiyaçları gideren iki maldır. Diğer koşullar sabitken, kırmızı et fiyatlarında bir artış meydana gelmesi durumunda tavuk eti talebi ve talep eğrisi nasıl değişir?

Zevk ve tercihler; tüketicinin geçmişi, çevresi, psikolojik faktörler gibi birçok değişken tarafından etkilenir. Tüketicinin zevkleri de talep eğrisini kaydıran diğer bir etkendir. Bir mala ilişkin diğer şartlar değişmezken, tüketicinin o malın tüketilmesinden daha çok zevk duyması ya da o malın tüketilmesi yönünde bir eğiliminin olması durumunda o malın talebi artacak yani talep eğrisi sağa kaydıracaktır. Örneğin; teknolojik ürünlere ilgisi olan tüketicilerin, yeni teknoloji ürünlere olan talebi fazla olacaktır. Bu durumda o tüketicile-rin yeni teknoloji içeren mallara yönelik talebi artıracak ve talep eğrisi sağa kayacaktır. Ya da tam tersi zevk ve tercihlerin bir malın aleyhine gelişmesi tüketicilerin o mala ilişkin olan talebini azaltacak ve talep eğrisi sola kayacaktır.

Gelir arttıkça talebi artan ve gelir azaldıkça talebi azalan mallar normal mallar; gelir arttıkça talebi azalan ve gelir azaldıkça talebi artan mallar da düşük mallar olarak adlandırılır.

1

Gel�r arttıkça taleb� artan ve gel�r azaldıkça taleb�azalanmallar normal mallar; gel�rarttıkça taleb�azalanve gel�r azaldıkça taleb�artan mallar da düşük mallar olarak adlandırılır.

Gel�r, f�yat dışında taleb� etk�leyen öneml� b�r değ�şken olarak karşımıza çıkar ve ge- l�rdek� değ�ş�m, d�ğer koşullar sab�t �ken talep eğr�s�nde kaymalar meydana get�r�r.

Talep eğr�s�nde kaymaya neden olan b�r d�ğer faktör d�ğer malların f�yatlarıdır. Malları �k� açıdan �kame ve tamamlayıcı mallar olarak ele alab�l�r�z.

İkame mallar aynı ya da benzer �ht�yacı g�deren mallar olduklarından tüket�c�ler görece daha ucuz olanı terc�h edeceklerd�r. Dolayısıyla; b�r malın talep eğr�s�, d�ğer şeyler sab�tken onun �kames� olan malın f�yatında b�r artış meydana gelmes� durumunda sağa kayacak yan� o mala olan talep artacaktır.

Ya da tam ters�; b�r malın talep eğr�s�, d�ğer şeyler sab�tken onun �kames� olan malın f�yatında b�r azalış meydana geld�ğ�nde sola kayacak yan� o mala olan talep azalacaktır.

Tamamlayıcı mallar �se b�rb�r� yer�ne kullanılamayan ancak b�rl�kte kullanıldığında b�r �ht�yacı g�deren mallardır. Örneğ�n, otomob�l last�ğ� ve otomob�l b�rb�r�n�n tamamlayıcı mallarıdır.

Tamamlayıcı mallar b�rl�kte kullanıldığı zaman b�r �ht�yacı g�derd�ğ�nden d�ğer şeyler sa- b�tken b�r mala �l�şk�n talep eğr�s� onun tamamlayıcısı olan b�r malın f�yatında meydana gelen azalma sonucunda sağa kayar yan� taleb� artar. Tamamlayıcı malın f�yatındak� azalma d�ğer malın da satın alınmasını teşv�k edecek ve her �k� mal �ç�n de talep eğr�s� sağa kayacaktır. Veya tam ters�; d�ğer şeyler sab�tken, b�r malın talep eğr�s� onun tamamlayıcısı olan malın f�yatında b�r artış meydana gelmes� durumunda sola kayacaktır yan� taleb� azalacaktır. Tamamlayıcı malın f�yatındak� artış d�ğer�ne olan taleb� de azaltacak ve her �k� mal ççn de talep eğrrss sola kayacaktır.

Zevk ve terc�hler; tüket�c�n�n geçm�ş�, çevres�, ps�koloj�k faktörler g�b� b�rçok değ�şken tarafından etk�len�r. Tüket�c�n�n zevkler� de talep eğr�s�n� kaydıran d�ğer b�r etkend�r.

B�r mala �l�şk�n d�ğer şartlar değ�şmezken, tüket�c�n�n o malın tüket�lmes�nden daha çok zevk duyması ya da o malın tüket�lmes� yönünde b�r eğ�l�m�n�n olması durumunda o malın taleb� artacak yan� talep eğr�s� sağa kaydıracaktır.

tam ters� zevk ve terc�hler�n b�r malın aleyh�ne gel�şmes� tüket�c�ler�n o mala �l�şk�n olan talebbnn azaltacak ve talep eğrrss sola kayacaktır.


Tüketicilerin beklentileri, talebi etkileyen bir başka etmendir. Diğer şartlar değişmez-ken, geleceğe ilişkin beklentiler, tüketicilerin mal ve hizmetlere olan bugünkü taleplerini etkiler. Bu beklentiler malların fiyatları ya da tüketicilerin gelirlerine ilişkin olabilir. Tüke-ticiler geleceğe ilişkin fiyat artışı beklentisinde iseler şimdiden fiyat artışı beklenen mal-lara ilişkin taleplerini artırırlar ve o malların talep eğrisi sağa kayar. Gelire ilişkin beklen-tilerde ise, tüketiciler gelirlerinin artacağını bekliyorlarsa şimdiden daha fazla mal talep ederler ve talep eğrisi sağa kayar veya tam tersi olur.

Tüketici sayısı da talebi etkileyen bir diğer faktördür. Bir mala ilişkin tüketici sayısın-daki artış, o mala olan talebi artırır ve dolayısıyla talep eğrisi sağa kayar. Örneğin, yeni bebekleri olan aile sayısının artması bebek bezine olan talebi artıracaktır ve talep eğrisi sağa kayacaktır. Yine herhangi bir mala ilişkin tüketici sayısındaki azalma, mala olan tale-bi azaltır ve talep eğrisi sola kayar. Örneğin, doğalgazın yaygınlaşması ile insanlar ısınma ihtiyaçlarını kombi ile giderirlerken, soba talep eden tüketici sayısı azalacaktır ve sobanın talep eğrisi sola kayacaktır.

ARZPiyasanın bir tarafını alıcılar yani tüketiciler oluştururken diğer tarafını satıcılar yani üreti-ciler oluşturmaktadır. Arz, sunma anlamına gelir. İktisadi açıdan bakıldığında ise arz, piya-saya mal ve hizmet sunulması olarak ifade edilebilir. Piyasaya mal ve hizmet sunumu ya da arzı firmalar tarafından yapılır. Bir firmanın mal ve hizmet arz edebilmesi için bazı koşullar vardır. Bunlar; firmanın mal ve hizmet arz edebilmek için gerekli kaynak ve teknolojiye sahip olması, gerçekleştireceği mal ve hizmet arzından kâr elde edebilecek olması, mal ve hizmet üretmeyi planlaması ve onları satabilecek olmasıdır. O halde arz, mal ve hizmet üretmek için gereken kaynaklara ve teknolojiye sahip olmaktan öte bir şeydir. Kaynaklar ve teknoloji arz edilebilecek mal miktarının sınırlarını belirler. Arz, diğer şeyler değişmez-ken, belirli bir zaman diliminde sahip olunan kaynaklar ve teknolojik sınırlılıklar altında firmalar tarafından kâr elde etme güdüsüyle farklı fiyat düzeylerinde üretilmek ve satılmak istenilen mal ve hizmet miktarıdır. Kısaca arz, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat dü-zeylerinde firmaların piyasa sunmaya istekli oldukları mal ve hizmet miktarıdır.

Arz Edilen MiktarArz edilen miktar; belirli bir zamanda, belirli bir fiyatta üreticilerin satmaya hazır olduk-ları mal ve hizmet miktardır. Arz edilen miktar, gerçekte satılan miktar ile aynı olmak zorunda değildir. Bazı zamanlarda, arz edilen miktar, satışı yapılan mal ve hizmet mikta-rından fazladır ve böylece satılan miktar arz edilen miktardan az olur. Arz edilen miktar da talep gibi birim zaman olarak ölçülür. Örneğin; günlük 100 takım elbise üretilmesi gibi. Bu birim; günlük, aylık, yıllık gibi olabilir.

Bir mala ilişkin talep gibi arz da birçok faktör tarafından etkilenebilmektedir. Yine ilk sırada malın kendi fiyatı sayılabilir. Diğer koşullar sabitken, malın fiyatı ve arz edilen mal miktarı arasında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Bu ilişki arz kanunu vasıtasıyla ifade edilebilir.

Arz Kanunu; diğer şeyler sabitken, yüksek fiyat düzeylerinde malın arz edilen mik-tarının yüksek olmasını; düşük fiyat düzeylerinde ise malın arz edilen miktarının düşük olmasını ifade eder. Yani bu kanun bize arz edilen mal miktarının fiyatla aynı yönlü bir ilişki içinde olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Yüksek fiyat düzeylerinde arz edilen mal miktarının yüksek olmasının altında yatan nedeni üretim imkanları sınır eğrisi yardımıyla açıklayabiliriz. Üretim için gerekli veri, kaynak ve teknoloji altında bir ekonomide üretilecek mal ve hizmet sınırını üretim im-kanları sınırı eğrisi gösterir. Üretim imkanları sınırı eğrisi iç bükey olduğundan iki mal üretilen bir durumda; ilave bir birim daha bir maldan üretmek için vazgeçilen diğer mal

Arz, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde firmaların piyasa sunmaya istekli oldukları mal ve hizmet miktarıdır.

Arz Kanunu; diğer şeyler sabitken, yüksek fiyat düzeylerinde malın arz edilen miktarının yüksek olmasını; düşük fiyat düzeylerinde ise malın arz edilen miktarının düşük olmasını ifade eder.

Tüket�c�ler�n beklent�ler�, taleb� etk�leyen b�r başka etmend�r. D�ğer şartlar değ�şmez- ken, geleceğe �l�şk�n beklent�ler, tüket�c�ler�n mal ve h�zmetlere olan bugünkü talepler�n� etk�ler.

Tüket�c� sayısı da taleb� etk�leyen b�r d�ğer faktördür. B�r mala �l�şk�n tüket�c� sayısın- dak� artış, o mala olan taleb� artırır ve dolayısıyla talep eğr�s� sağa kayar.

Y�ne herhang� b�r mala �l�şk�n tüket�c� sayısındak� azalma, mala olan tale- b� azaltır ve talep eğr�s� sola kayar.

Arz, bel�rl� b�r zamand�l�m�nde farklı f�yat düzeyler�nde f�rmaların p�yasasunmaya�stekl�oldukları mal ve h�zmet m�ktarıdır.

Arz ed�len m�ktar; bel�rl� b�r zamanda, bel�rl� b�r f�yatta üret�c�ler�n satmaya hazır olduk- ları mal ve h�zmet m�ktardır.

Arz ed�len m�ktar, gerçekte satılan m�ktar �le aynı olmak zorunda değ�ld�r.

Arz ed�len m�ktar da talep g�b� b�r�m zaman olarak ölçülür.

Bu bbrrm; günlük, aylık, yıllık ggbb olabbllr.

B�r mala �l�şk�n talep g�b� arz da b�rçok faktör tarafından etk�leneb�lmekted�r. Y�ne �lk sırada malın kend� f�yatı sayılab�l�r.

Arz Kanunu; d�ğerşeyler sab�tken, yüksek f�yat düzeyler�nde malınarz ed�len m�ktarının yüksek olmasını; düşük f�yat düzeyler�nde �se malın arz ed�len m�ktarının düşük olmasını �fade eder.

Yüksek f�yat düzeyler�nde arz ed�len mal m�ktarının yüksek olmasının altında yatan neden� üret�m �mkanları sınır eğr�s� yardımıyla açıklayab�l�r�z. Üret�m �ç�n gerekl� ver�, kaynak ve teknoloj� altında b�r ekonom�de üret�lecek mal ve h�zmet sınırını üret�m �m- kanları sınırı eğr�s� göster�r. Üret�m �mkanları sınırı eğr�s� �ç bükey olduğundan �k� mal üret�len b�r durumda; �lave b�r b�r�m daha b�r maldan üretmek �ç�n vazgeç�len d�ğer mal


miktarı her ilave bir birimde artmaktadır. Dolayısıyla burada artan fırsat maliyetinden bahsedebiliriz. Ancak fırsat maliyeti artan malın üretilmesinin sebebi, diğer malın fiyatı sabit iken onun fiyatının artıyor olmasıdır. Vazgeçilen malın fiyatı değişmez iken, fiyatı artan maldan daha fazla üretmek firmanın kâr maksimizasyon amacı ile uyumlu olacaktır. Fiyatın fırsat maliyetinin üzerinde olduğu durumda firma üretimini artıracaktır. Dolayı-sıyla fiyat artışı arz edilen mal miktarını artırır.

Arzı Etkileyen FaktörlerMalın fiyatı onun arz edilen miktarını etkileyen temel belirleyicilerden biridir. Diğer koşullar sabitken, bir malın fiyatı yükseldikçe arz edilen miktarı artacaktır. Bunun ne-deni; malın fiyatının artması, yüksek düzeyde mal arzı anlamına gelecek ve bu da malın satışı ile elde edilecek kârı artıracaktır. Bundan dolayı yüksek fiyat düzeylerinde arz edilen miktarda yüksek olur veya tam tersi; düşük fiyat düzeylerinde arz edilen mal miktarı da düşük olur.

Arz edilen miktar ve fiyata ilişkin yaptığımız diğer koşulların sabit olması varsayı-mı, arzın fiyat dışındaki başka faktörlerden de etkilendiğini göstermektedir. Bu faktörleri, girdi fiyatları (PI), ilgili malların fiyatları (Po), teknoloji (tec), beklentiler (e), firma sayısı (n) ve kamu politikaları (pol) şeklinde sıralayabiliriz. Bu durumu fonksiyonel bir formda ifade etmek istersek;

X malı arzı = Qsx = f(Px ; PI, Po, tec, e, n, pol)

Şimdilik malın arzının sadece fiyat tarafından etkilendiğini varsaydığımız için, fiyat dışında diğer koşulların değişmediği ve sabit kaldığı varsayımı gereği, yukarıda sunulan arz fonksiyonunda fiyat dışındaki değişkenlerin üzerlerine değişmedikleri göstermek için tire konulmuştur. Bu fonksiyona göre x malı arzı sadece x malı fiyatından etkilenmektedir. Dolayısıyla fonksiyonel formu daha basit hale getirerek şu şekilde yazabiliriz:

X malı arzı = Qsx = f(Px )

Arz Eğrisi ve Arz Şedülü İktisatta en çok kullanılan eğrilerden bir diğeri arz eğrisidir. Arz eğrisi, diğer şeyler de-ğişmez iken arz edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi gösterir. Arz edilen miktar ise arz eğrisi üzerindeki bir noktadır yani belirli bir fiyat düzeyinde üreticilerin satmaya hazır olduğu mal miktarını ifade eder. Arz, arz eğrisi ve arz şedülü ile daha açık ifade edilebilir.

Gül Fiyatı Arz Edilen Gül Miktarı

a TL 2

b TL 4

c TL 6

d TL 8

Tablo 3.3’te, üreticinin arzını etkileyen diğer faktörler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde üreticinin arz etmeye hazır olduğu yani piyasaya sun-maya hazır olduğu mal miktarını yansıtan arz şedülü ya da bir başka deyişle bireysel arz şedülü sunulmaktadır. Arz şedülü, üreticinin arzını etkileyen diğer faktörler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde üreticinin arz etmeye hazır ol-duğu mal miktarını yansıtan tablodur. Tablo 3.3’te görüldüğü üzere gülün fiyatı 0,50 TL iken, arz edilen gül miktarı 2 adettir. Fiyat 1,75 TL iken arz edilen gül miktarı 4 adet iken;

Arz eğrisi, diğer şeyler değişmez iken arz edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi gösterir.

Tablo 3.3Arz Şedülü

Arz şedülü, üreticinin arzını etkileyen diğer faktörler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde üreticinin arz etmeye hazır olduğu mal miktarını yansıtan tablodur.

m�ktarı her �lave b�r b�r�mde artmaktadır. Dolayısıyla burada artan fırsat mal�yet�nden bahsedeb�l�r�z. Ancak fırsat mal�yet� artan malın üret�lmes�n�n sebeb�, d�ğer malın f�yatı sab�t �ken onun f�yatının artıyor olmasıdır. Vazgeç�len malın f�yatı değ�şmez �ken, f�yatı artan maldan daha fazla üretmek f�rmanın kâr maks�m�zasyon amacı �le uyumlu olacaktır. F�yatın fırsat mal�yet�n�n üzer�nde olduğu durumda f�rma üret�m�n� artıracaktır. Dolayı- sıyla ffyat artışı arz eddlen mal mmktarını artırır.

yüksek f�yat düzeyler�nde arz ed�len m�ktarda yüksek olur veya tam ters�; düşük f�yat düzeyler�nde arz ed�len mal m�ktarı da düşük olur.

arzın f�yat dışındak� başka faktörlerden de etk�lend�ğ�

g�rd� f�yatları (PI), �lg�l� malların f�yatları (Po), teknoloj� (tec), beklent�ler (e), f�rma sayısı(n) ve kamu pol�t�kaları (pol) şekl�nde sıralayab�l�r�z. Bu durumu fonks�yonel b�r formda �fade etmek stersek;X malı arzı = Qsx = f(Px ; PI, Po, tec, e, n, pol)

Ş�md�l�k malın arzının sadece f�yat tarafından etk�lend�ğ�n� varsaydığımız �ç�n,

X malı arzı = Qsx = f(Px)

Arz eğr�s�, d�ğer şeylerdeğ�şmez �ken arz ed�len malm�ktarı �le malın f�yatı arasındak� �l�şk�y� göster�r.

Arz şedülü, üret�c�n�n arzını etk�leyen d�ğer faktörler değ�şmez �ken, bel�rl� b�rzaman d�l�m�nde farklıf�yat düzeyler�nde üret�c�n�n arz etmeye hazırolduğumal m�ktarını yansıtan tablodur.


fiyat 3,00 TL olduğunda 6 adet ve fiyat 5,25 TL olduğunda ise arz edilen gül miktarı 8 adet-tir. Arz şedülünde sunulan bu veriler, yüksek fiyat düzeylerinde arz edilen gül miktarının daha fazla, düşük fiyat düzeylerinde ise arz edilen gül miktarının daha düşük olduğunu göstermektedir. Buradan, arz şedülünü kullanarak, dikey eksene gül fiyatını ve yatay ekse-ne arz edilen gül miktarını koyarak arz eğrisini bir grafik üzerinde gösterebiliriz. Elde ede-ceğimiz arz eğrisi sol aşağıdan sağ yukarıya doğru pozitif eğimli bir doğru olacaktır. Tablo 3.3’te kullanılan arz şedülüne göre çizilen arz eğrisi grafik 3.5’te S harfi ile gösterilmiştir.

Bireysel Arz Eğrisi, Piyasa Arz Eğrisi ve ŞedülüBireysel arz şedülü ile sadece bir üretici için belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzey-lerinde piyasaya sunulmak istenilen mal miktarı ortaya konulmuştur. Piyasa arz şedülü, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde piyasada etkileşimde bulunan tüm üreticilerin arz etmeye hazır oldukları mal miktarlarını gösteren tablodur. Aslında piya-sa arz şedülü değişik fiyat düzeylerinde üreticilerin tamamının arz etmek istedikleri mal miktarlarının yatay olarak toplanmasıdır. Dolayısıyla piyasa arz eğrisi de üreticilerin her birinin arz eğrilerinin yatay olarak toplanması ile elde edilir. Analizi basitleştirmek için iki üreticinin var olduğu bir piyasa düşünelim. Bunların bireysel arz şedülü ve bunların toplanması ile elde edilen piyasa arz şedülü tablo 3.4’te sunulmuştur.

Limon Fiyatı Arz Edilen Limon Miktarı

Üretici A Üretici B Toplam

TL 2 3 5

TL 4 5 9

TL 6 7 13

Tablo 3.4’ü önce bireysel tüketiciler açısından ele alalım sonra iki tüketiciyi birlikte ele alarak piyasa talep şedülünü ifade edelim. Tablodan da gözlenebileceği üzere A üreticisi; malın fiyatı 0,50 TL iken 2 adet, fiyat 1,75 TL olduğunda 4 adet ve fiyat 3,00 TL olduğunda ise 6 adet limon arz etmektedir. Benzer bir yorumu B üreticisi için yaparsak; malın fiyatı 0,50 TL iken 3 adet, fiyat 1,75 TL olduğunda 5 adet ve fiyat 3,00 TL olduğunda ise 7 adet limon arz etmektedir. Buradan iki üreticiden oluşan bir piyasada limonun fiyatı 0,50 TL iken piyasada arz edilen limon miktarı 5 adettir. Sırasıyla fiyat 1,75 TL iken piyasada arz edilen limon miktarı 9 olur; fiyat 3,00 TL iken piyasada arz edilen limon miktarı 13 adet-tir. Görüldüğü üzere iki üreticinin bulunduğu bir piyasada, piyasa arz miktarı bu üretici-lerin farklı fiyat düzeylerindeki arz ettikleri miktarların toplanması ile bulunur.

Grafik 3.5

Arz Eğrisid

S

c

b

a

2

0,50

1,75

3,00

5,25

4 6 8 Gül Miktarı (Q)

Gül

Fiy

atı (

TL)

Piyasa arz şedülü, belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde piyasada etkileşimde bulunan tüm üreticilerin arz etmeye hazır oldukları mal miktarlarını gösteren tablodur.

Tablo 3.4Bireysel ve Piyasa Arz Şedülü

arz eğr�s� sol aşağıdan sağ yukarıya doğru poz�t�f eğ�ml� b�r doğru olacaktır.

P�yasa arz şedülü, bel�rl�b�r zamand�l�m�nde farklı f�yat düzeyler�nde p�yasada etk�leş�mde bulunan tüm üret�c�ler�narz etmeye hazıroldukları mal m�ktarlarınıgösteren tablodur.

�k� üret�c�n�n bulunduğu b�r p�yasada, p�yasa arz m�ktarı bu üret�c�- lerrn farklı ffyat düzeylerrndekk arz etttklerr mmktarların toplanması le bulunur.


Piyasa arz şedülünü elde ettikten sonra, bunu kullanarak piyasa arz eğrisini göstere-biliriz. Piyasa arz eğrisi, bireysel üretici arz eğrilerinin yatay olarak toplanmasıdır, tıpkı piyasa talep eğrisinde olduğu gibi. Grafik 3.6’da üretici A ve üretici B’ye ait arz eğrileri ayrı ayrı SA ve SB olarak gösterilmiştir. Bu arz eğrileri elde edilirken Tablo 3.4’teki verilerden yararlanılmıştır. Bu grafikte en sağda gösterilen piyasa arz eğrisi yine Tablo 3.4’te sunulan piyasa arz şedülü yardımıyla ortaya konulmuştur. Burada en sağdaki grafikte, farklı fiyat düzeylerinde piyasadaki tüm üreticilerin arz ettiği mal miktarını gösteren noktalar birleş-tirilerek elde edilen ve ST ile gösterilen eğri piyasa arz eğrisidir. Grafikte gösterilen üretici A ve üretici B’ye ait arz eğrilerinin yatay toplanması ile de piyasa arz eğrisine ulaşılır.

Arz Eğrisi Üzerindeki HareketlenmeArz eğrisi üzerindeki bir nokta, o noktaya karşılık gelen veri fiyat düzeyinde arz edilen mal miktarını ortaya koyar. Arz eğrisi üzerindeki bir hareket, fiyat düzeyindeki bir değiş-meyi ifade eder, o da arz edilen mal miktarının değiştiğini gösterir.

Malın fiyatındaki değişme sonucunda arz eğrisi üzerindeki hareketlenmeyi Grafik 3.7 yardımıyla açıklayabiliriz. Grafik 3.7’de bir mal olarak kalemin arz eğrisini ele alalım. Baş-langıçta diğer koşullar sabit iken arz eğrisi üzerindeki a noktasında kalemin fiyatı 1,50 TL iken arz edilen kalem miktarı 2 adettir. Eğer fiyatlarda bir değişme gözlenirse, kalemin arz eğrisi üzerinde bir hareket meydana gelecektir. Kalemin fiyatının 1,50 TL’den 3,25 TL’ye yükselmesi durumunda arz edilen kalem miktarı artacak ve S ile gösterilen arz eğrisi üze-rinde a noktasından d noktasında doğru arz eğrisi boyunca bir hareketlenme olacaktır. Veya bunun tam tersi bir durumda kalemin fiyatının 3,25 TL’den 1,50 TL’ye düşmesi du-rumunda arz eğrisi üzerinde arz edilen kalem miktarı azalacak ve talep eğrisi üzerinde d noktasından a noktasına doğru bir hareketlenme olacaktır.

Grafik 3.6

Piyasa Arz Eğrisi SA SB ST

LimonMiktarı (Q)

Lim

on F

iyat

ı TL)

[P]

4

(A) (B)

QQ

PP

2 3 5 5 9 137

0,50

1,75

3,00

6

Piyasa

Grafik 3.7

Arz Eğrisi Üzerinde Hareketlenme

d

a

S

2 6 7

3,25

2,50

1,50

Kalem Miktarı (Q)

Kale

m F

iyat

ı (TL

)

Arz eğr�s� üzer�ndek� b�r nokta, o noktaya karşılık gelen ver� f�yat düzey�nde arz ed�len mal m�ktarını ortaya koyar. Arz eğr�s� üzer�ndek� b�r hareket, f�yat düzey�ndek� b�r değ�ş- meyy fade eder, o da arz eddlen mal mmktarının değğşttğğnn gösterrr.


Arz Eğrisindeki KaymalarArz da talep gibidir, fiyatta meydana gelen değişme arz edilen mal miktarı açısından bir etki yaratır. Arz, fiyat dışında başka değişkenlerden de etkilemektedir. Daha önce sırala-dığımız bu faktörleri tekrar ifade edersek bunlar; girdi fiyatları (PI), ilgili malların fiyatları (Po), teknoloji (tec), beklentiler (e), firma sayısı (n) ve kamu politikaları (pol) şeklindedir. Fiyat dışında üreticilerin arz kararlarını etkileyen diğer faktörlerde bir değişme meydana gelirse, arz eğrisinde de değişme meydana gelir bir başka deyişle arz eğrisi kayar. Arz eğri-sinin kayması demek; arz eğrisinin bir bütün olarak sağa veya sola doğru yer değiştirmesi demektir. Bu durum Grafik 3.8’de gösterilmiştir. Arz eğrisinin bir bütün olarak eski ko-numuna göre sağa kayması arzın artması anlamına gelir. Bu durum grafikte fiyatın değiş-mediği ve 4 olduğu yerde e noktasından geçen S1 ile gösterilen arz eğrisinin a noktasından geçen S2 ile gösterilen arz eğrisi konumuna geçmesi ile ifade edilir. Bu yeni arz eğrisi, aynı fiyat düzeyinde daha fazla mal ve hizmetin arz edildiğini gösterir. Veya arz eğrisinin bütün olarak eski konumuna göre sola kayması arzın azalması anlamına gelir ve grafikte fiyat değişmezken e noktasından geçen S1 ile gösterilen arz eğrisinin b noktasından geçen S3 ile gösterilen arz eğrisi konumuna geçmesi ile gösterilir.

Girdi fiyatları, arz eğrisini etkileyen önemli bir etmendir. Malın fiyatındaki değişme arz eğrisinde bir kayma yaratmazken, girdi fiyatlarında meydana gelecek değişme arz eğ-risinde kayma yaratır. Bir malı üretmek için birtakım girdiler kullanılır. Diğer koşulların ve mal fiyatının değişmediği durumda, üretim sürecinde kullanılan girdilerden birinin fiyatının düşmesi, üretim maliyetlerinde bir düşüş meydana getirecektir. Üretim mali-yetlerin de meydana gelen bu düşüş, kârlılığı artıracak ve üreticilerin piyasaya sunacağı mal miktarı artacak yani arz artacaktır. Bunun sonucunda arz eğrisi sağa kayacaktır. Tersi bir durumda ise diğer koşullar ve mal fiyatı sabit iken üretim sürecinde kullanılan girdi-lerden birinin fiyatının yükselmesi maliyetleri artıracak ve kârlılığı azaltacaktır. Bunun sonucunda üreticiler tarafından piyasaya sunulan mal miktarı yani arz azalacak ve arz eğrisi sola kayacaktır.

Arz eğrisinde kayma meydana getiren bir diğer faktör ilgili malların fiyatlarıdır. Bazı malların üretimi için benzer girdiler kullanılmaktadır ve bundan dolayı bir malı üreten üreticiler bir diğer malın da üretimini yapabilirler. Bu imkanlar altında, üreticiler bazı gerekçelerle bir malın üretiminden vazgeçerek başka bir malın üretimini gerçekleştirebi-lirler. Bunun nedeni bazı malların fiyatları düşerken bazılarınınkinin artış göstermesidir. Üreticiler fiyatı düşen malı daha az kârlı hale gelmesinden dolayı üretmek istemezler, fiya-tı yüksek olan ve daha kârlı olan diğer malı üretmek isterler. Bunun sonucunda fiyatı dü-

Grafik 3.8

Arz Eğrisinde Kaymalar

aeb4

6 8 10

S3S1

S2Fiya

t (P)

Miktar (Q)

Arz da talep g�b�d�r, f�yatta meydana gelen değ�şme arz ed�len mal m�ktarı açısından b�r etk� yaratır. Arz, f�yat dışında başka değ�şkenlerden de etk�lemekted�r. Daha önce sırala- dığımız bu faktörler� tekrar �fade edersek bunlar; g�rd� f�yatları (PI), �lg�l� malların f�yatları (Po), teknoloj� (tec), beklent�ler (e), f�rma sayısı (n) ve kamu pol�t�kaları (pol) şekl�nded�r. F�yat dışında üret�c�ler�n arz kararlarını etk�leyen d�ğer faktörlerde b�r değ�şme meydana gel�rse, arz eğr�s�nde de değ�şme meydana gel�r b�r başka dey�şle arz eğr�s� kayar.

Arz eğr�- s�n�n kayması demek; arz eğr�s�n�n b�r bütün olarak sağa veya sola doğru yer değ�şt�rmes� demekt�r.

G�rd� f�yatları, arz eğr�s�n� etk�leyen öneml� b�r etmend�r.

D�ğer koşulların ve mal f�yatının değ�şmed�ğ� durumda, üret�m sürec�nde kullanılan g�rd�lerden b�r�n�n f�yatının düşmes�, üret�m mal�yetler�nde b�r düşüş meydana get�recekt�r. Üret�m mal�- yetler�n de meydana gelen bu düşüş, kârlılığı artıracak ve üret�c�ler�n p�yasaya sunacağı mal m�ktarı artacak yan� arz artacaktır. Bunun sonucunda arz eğr�s� sağa kayacaktır.

Arz eğr�s�nde kayma meydana get�ren b�r d�ğer faktör �lg�l� malların f�yatlarıdır.

Bazı malların üret�m� �ç�n benzer g�rd�ler kullanılmaktadır ve bundan dolayı b�r malı üreten üret�c�ler b�r d�ğer malın da üret�m�n� yapab�l�rler.

Üret�c�ler f�yatı düşen malı daha az kârlı hale gelmes�nden dolayı üretmek �stemezler, f�ya- tı yüksek olan ve daha kârlı olan d�ğer malı üretmek �sterler. Bunun sonucunda f�yatı dü-


şen malın üretimi yani arzı her bir fiyat düzeyi için azalacak ve arz eğrisi sola kayacaktır. Fiyatı artan malın ise üretimi yani arzı her bir fiyat düzeyi için artacak ve arz eğrisi sağa kayacaktır.

Teknoloji arzı etkileyen bir diğer faktördür. Arz eğrisi veri teknoloji düzeyi varsayımı altında çizilir. Bir malın üretim tekniğinde ortaya çıkan teknolojik gelişme aynı düzeydeki üretimin daha az girdi kullanılarak gerçekleştirilmesine olanak tanır veya mevcut girdi-lerle daha fazla üretimin yapılmasını sağlar. Böylesi bir durumda üretkenlik artışı sağ-lanacaktır. Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çıkan üretkenlik artışı birim üretim maliyetlerini düşürür. Azalan maliyetler kârlılığı artıracağından diğer koşullar sabitken üreticiler daha fazla mal üretecek yani arzı artıracaktır ve arz eğrisi sağa kayacaktır.

Bir malın üretim tekniğinde teknolojik ilerleme sonucu sağlanan üretkenlik artışı duru-munda diğer koşullar sabitken bu malın arzı ve arz eğrisi nasıl değişir?

Arz eğrisinde kaymalara sebep olan bir diğer faktör beklentilerdir. Üreticilerin gelece-ğe ilişkin beklentileri arz edecekleri mal miktarını belirleyecektir. Diğer koşullar sabitken, üreticiler piyasaya sunduğu malın fiyatının gelecekte yükseleceğine ilişkin bir beklentiye sahip olursa ve eğer ürettiği mal depolanabilir bir özellikte ise, bugünden piyasaya sun-duğu mal miktarını yani arzını azaltacaklar ve arz eğrisi sola kayacaktır. Malı gelecekte satmanın daha kârlı olması üreticileri böyle bir davranışa iter ve fiyatlar yükseldiğinde piyasaya mal sunumunu artırırlar. Veya tam tersi, gelecekte malın fiyatının düşmesini bekliyorsa, bugünden piyasaya daha fazla mal sunmak isteyecek ve arzını artıracaktırlar yani arz eğrisi sağa kayacaktır.

Firma sayısı arz eğrisi üzerinde etkisi olan bir diğer değişkendir. Üretici sayısının çok olması, üretilen mal miktarının da büyük miktarlarda olması demektir. Diğer koşullar değişmezken, eğer o malın üretildiği endüstriye yeni firmalar girerlerse, o endüstride üre-tilen mal miktarı artacaktır yani arz artacaktır ve arz eğrisi sağa kayacaktır. Veya diğer koşullar değişmezken, o malın üretildiği endüstriden üreticilerin ayrılması durumunda o endüstride üretilen mal miktarı azalacak yani arz azalacak ve arz eğrisi sola kayacaktır.

Arzı etkileyen bir diğer faktör kamu tarafından uygulanan politikalardır. Burada ver-giler ve sübvansiyonların arz üzerindeki etkilerine ortaya koyabiliriz. Diğer koşullar sabit-ken, bir mala ilişkin vergi uygulaması o malın maliyetini artırıcı bir etki yapıyorsa, yani vergiler artıyorsa üreticiler o malın arzını azaltacak ve arz eğrisi sola kayacaktır. Bunun tam tersi bir etkiyi sübvansiyon uygulamalarında görebiliriz. Diğer koşullar sabitken, bir malın üretimi için sağlanacak sübvansiyonlar o malın üretilmesini teşvik edici nitelikte ise, üreticiler o malın arzını artıracak ve arz eğrisi sağa kayacaktır. Bu durumların aksi gerçekleşiyorsa, tam tersi sonuçlarla karşılaşırız.

TALEP VE ARZIN BİRLİKTE ELE ALINMASI: PİYASA DENGESİ Talep eğrisi, tüketicilerin her bir fiyat düzeyinde ne kadar mal ve hizmet satın almaya hazır olduklarını gösterir. Diğer yandan arz eğrisi ise üreticilerin farklı fiyat düzeylerinde satmak istedikleri mal ve hizmet miktarını yansıtır. İşte, tüketicilerin ve üreticilerin bu ka-rarlarının eş güdümünün sağlanacağı yer piyasalardır. Piyasa, tüketicilerin ve üreticilerin arasında gerçekleşen ekonomik işlemleri yani birbirleriyle mal ve hizmet için alışverişte bulunmalarını ve karşılıklı bilgi edinmelerini kolaylaştırıcı düzenlemelerdir. Piyasa meka-nizması, arz ve talep edilen miktarlar birbirine eşit olana kadar fiyatın değişme eğiliminde olmasını ifade eder. Sonuçta, piyasalar aracılığıyla, arz ve talebin karşılıklı etkileşimi so-nucu piyasa denge ve miktarına ulaşılır. Denge noktasında; talep fazlalığı yani kıtlık, arz fazlalığı yani artık oluşmaz. Bu nokta, fiyatların değişmesi yönünde bir baskının olmadığı, piyasaların temizlendiği noktadır.

2

şen malın üret�m� yan� arzı her b�r f�yat düzey� �ç�n azalacak ve arz eğr�s� sola kayacaktır. F�yatı artan malın �se üret�m� yan� arzı her b�r f�yat düzey� �ç�n artacak ve arz eğr�s� sağa kayacaktır.

Teknoloj� arzı etk�leyen b�r d�ğer faktördür.

Teknoloj�k gel�şmeler sonucunda ortaya çıkan üretkenl�k artışı b�r�m üret�m mal�yetler�n� düşürür. Azalan mal�yetler kârlılığı artıracağından d�ğer koşullar sab�tken ürettccler daha fazla mal üretecek yann arzı artıracaktır ve arz eğrrss sağa kayacaktır.

Arz eğr�s�nde kaymalara sebep olan b�r d�ğer faktör beklent�lerd�r.

D�ğer koşullar sab�tken, üret�c�ler p�yasaya sunduğu malın f�yatının gelecekte yükseleceğ�ne �l�şk�n b�r beklent�ye sah�p olursa ve eğer ürett�ğ� mal depolanab�l�r b�r özell�kte �se, bugünden p�yasaya sun- duğu mal m�ktarını yan� arzını azaltacaklar ve arz eğr�s� sola kayacaktır.

Veya tam ters�, gelecekte malın f�yatının düşmes�n� bekl�yorsa, bugünden p�yasaya daha fazla mal sunmak �steyecek ve arzını artıracaktırlar yann arz eğrrss sağa kayacaktır.

F�rma sayısı arz eğr�s� üzer�nde etk�s� olan b�r d�ğer değ�şkend�r.

eğer o malın üret�ld�ğ� endüstr�ye yen� f�rmalar g�rerlerse, o endüstr�de üre- t�len mal m�ktarı artacaktır yan� arz artacaktır ve arz eğr�s� sağa kayacaktır.

Arzı etk�leyen b�r d�ğer faktör kamu tarafından uygulanan pol�t�kalardır.

b�r mala �l�şk�n verg� uygulaması o malın mal�yet�n� artırıcı b�r etk� yapıyorsa, yan� verg�ler artıyorsa üret�c�ler o malın arzını azaltacak ve arz eğr�s� sola kayacaktır.

malın üret�m� �ç�n sağlanacak sübvans�yonlar o malın üret�lmes�n� teşv�k ed�c� n�tel�kte �se, üret�c�ler o malın arzını artıracak ve arz eğr�s� sağa kayacaktır. Bu durumların aks� gerçekleşşyorsa, tam terss sonuçlarla karşılaşırız.

Talep eğr�s�, tüket�c�ler�n her b�r f�yat düzey�nde ne kadar mal ve h�zmet satın almaya hazır olduklarını göster�r.

arz eğr�s� �se üret�c�ler�n farklı f�yat düzeyler�nde satmak �sted�kler� mal ve h�zmet m�ktarını yansıtır.

p�yasalar aracılığıyla, arz ve taleb�n karşılıklı etk�leş�m� sonucu p�yasa denge ve m�ktarına ulaşılır. Denge noktasında; talep fazlalığı yan� kıtlık, arz fazlalığı yan� artık oluşmaz. Bu nokta, f�yatların değ�şmes� yönünde b�r baskının olmadığı, ppyasaların temmzlenddğğ noktadır.


Piyasa Dengesi, Artık ve KıtlıkDenge kavramı; karşıt güçlerin birbirine denk olduğu, değişme yönünde bir baskının ol-madığı, süreklilik ifade eden bir durumdur. Arz ve talep analizinde ise denge, talep ve arzın birbirini denk olduğu bir yerdir. Bu noktada; denge fiyat ve miktarı belirlenir. Denge fiyatı, talep edilen miktarın arz edilen miktara eşit olduğu noktada oluşan fiyattır. Denge miktarı ise, denge fiyatında alınan ve satılan mal ve hizmet miktarının birbirine eşit oldu-ğu noktayı gösteren yerdir.

Piyasa ekonomilerinde fiyat önemli bir değişkendir ve denge fiyatı, piyasayı temizleyen fiyattır. Denge fiyatını ve denge fiyatının neden piyasayı temizleyen fiyat olarak ifade edil-diğinin daha iyi anlaşılabilmesi için herhangi bir malın talep ve arzının etkileşimi sonucun-da denge fiyatının nasıl oluştuğunu gösterelim. Bunun için Grafik 3.9’dan yararlanabiliriz.

Grafik 3.9’da pozitif eğimli arz eğrisi S harfi ile ve negatif eğimli talep eğrisi ise D harfi ile dikey ekseninde fiyat ve yatay ekseninde ise miktar yer alan grafikte birlikte gösteril-miştir. Burada herhangi bir mal için çizilen arz ve talep eğrilerinin kesiştiği e noktasında bu malın piyasasında denge oluşmaktadır. Bu noktada talep edilen mal miktarı ile arz edilen mal miktarı birbirine eşittir. Denge noktası olan e noktasında; denge fiyatı 5,00 TL ve denge miktarı 10 adettir.

Piyasada geçerli olan fiyat her zaman denge fiyatı olmayabilir. Bu durumda talep edi-len ve arz edilen miktarlarda birbirine eşit olmayacaktır. Ancak tüketiciler ve üreticiler arasındaki etkileşim sonucunda piyasalar arz ve talep edilen miktarların birbirine eşit olmasını sağlayan denge fiyatına varacaktır. Bu durumu Grafik 3.9’u kullanarak basitçe açıklayabiliriz. Piyasada geçerli fiyatın denge fiyatının üzerinde 7,50 TL olduğunu varsa-yalım. Öncelikle bu fiyat düzeyinde, üreticilerin satmak istedikleri mal ve hizmet miktarı 15 adet iken, tüketicilerin satın almak istedikleri miktar 5 adettir. Yani bu fiyat düzeyinde arz edilen miktar, talep edilen miktarın üzerindedir. Bir başka deyişle, arz edilen mal mik-tarı ve talep edilen mal miktarı arasında uyumsuzluk görülmektedir. Grafikte, arz edilen mal miktarının 15 adet ile talep edilen mal miktarı olan 5 adetten fazla olması durumu aşırı arz ya da artık olarak nitelendirilir. Bu fiyat düzeyinde, aşırı arz ya da artığın ortaya çıkması üreticiler tarafından piyasaya sunulan malların bir kısmının alıcı bulamadığı yani satılamadığı anlamına gelmektedir. Üreticiler açısından mallarının satılamaması bir ma-liyet olarak (depolama maliyeti, malın bozulmasından kaynaklı maliyetler gibi) üreticile-rin karşısına çıkar. Bu durumdan kurtulmak isteyen üreticiler malın fiyatını düşürürler. Sonuçta, arz edilen miktar ve talep edilen miktar arasında ortaya çıkan bu dengesizlikten

Grafik 3.9

Piyasa Dengesi, Artık ve Kıtlık Durumu

5 10

2,50

5,00

7,50

Artık

S

D

DengeNoktası

e

Miktar (Q)

Fiya

t, TL

(P)

Kıtlık

15

Aşırı arz ya da artık, veri fiyat düzeyinde arz edilen miktarın talep edilen miktardan fazla olma durumudur.

Denge kavramı; karşıt güçler�n b�rb�r�ne denk olduğu, değ�şme yönünde b�r baskının ol- madığı, sürekl�l�k �fade eden b�r durumdur. Arz ve talep anal�z�nde �se denge, talep ve arzın b�rb�r�n� denk olduğu b�r yerd�r. Bu noktada; denge f�yat ve m�ktarı bel�rlen�r.

P�yasa ekonom�ler�nde f�yat öneml� b�r değ�şkend�r ve denge f�yatı, p�yasayı tem�zleyen f�yattır.

Piyasa Dengesi, Artık ve Kıtlık Durumu

Aşırı arz ya da artık, ver�f�yat düzey�nde arz ed�len m�ktarın talep ed�len m�ktardan fazlaolma durumudur.


ötürü 7,50 TL olan fiyat arz edilen miktar ve talep edilen miktarın birbirine eşit olacağı denge düzeyi olan 5,00 TL’ye kadar azalacaktır. Zaten, 7,50 TL fiyatı denge fiyatı olmadı-ğından sürdürülebilir değildir.

Piyasada oluşan fiyat denge fiyatının altında da olabilir. Fiyat düzeyinin denge fiyat düzeyinin altında 2,50 TL gibi bir seviyede olduğunu varsayalım. Bu düzeyde de Grafik 3.9’dan gözlenebileceği üzere talep edilen mal miktarı ile arz edilen mal miktarı birbirine eşit değildir. Bir başka deyişle, bu fiyat düzeyinde de talep edilen mal miktarı ile arz edilen mal miktarı arasında bir uyumsuzluk görülmektedir. Ancak burada tüketiciler ve üretici-ler arasındaki etkileşim sonucunda piyasalar arz ve talep edilen miktarların birbirine eşit olmasını sağlayan denge fiyatına varacaktır. Piyasada geçerli 2,50 TL fiyat düzeyinde talep edilen mal miktarı 15 adet iken arz edilen mal miktarı 5 adettir. Bu şekilde talep edilen miktarın arz edilen miktardan fazla olması durumunda aşırı talep ya da kıtlık ortaya çık-maktadır. Aşırı talep ya da kıtlık durumunun varlığında, tüketiciler satın almak istedikleri miktarda mal satın alamazlar. Bu koşullar altında tüketiciler bu malı elde etmek istekle-rinden ötürü, mala piyasada oluşan fiyattan daha fazla fiyat ödeyerek sahip olmak isterler. Dolayısıyla, tüketiciler arasında yaşanacak bu rekabetten ötürü malın fiyatında artış mey-dana gelecektir. Malın fiyatının artması üreticiler açısından daha fazla kâr anlamına gelir. Bu duruma üreticiler üretimlerini yani arzlarını artırarak cevap verirler. Sonuçta, arz ve talep edilen mal miktarındaki dengesizlikten dolayı mal fiyatı arz edilen miktarın ve talep edilen miktarın birbirine eşit olacağı denge fiyatı olan 5,00 TL düzeyine kadar artacaktır. Zaten, 2,50 TL denge fiyat düzeyi olmadığından sürdürülebilir bir fiyat değildir.

Denge fiyatının üzerindeki bir fiyat düzeyinde veya altındaki bir fiyat düzeyinde arz ve talep edilen miktarlar arasında dengesizlik ortaya çıkmaktadır. Arz edilen ve talep edilen miktarların birbirinde denk olduğu fiyat düzeyi, denge fiyat düzeyidir. Denge fiyat düzeyi, piyasayı temizleyen fiyattır çünkü piyasada herkesin tatmin olduğu bir fiyat düzeyidir. Bu fiyat düzeyinde tüketiciler, istediği kadar malı satın alabilmekte ve üreticiler de istediği kadar malı satabilmektedir.

Talep Eğrisindeki Kaymaların Denge Üzerindeki EtkisiTüketiciler tarafından farklı fiyat düzeylerinde satın alınmak istenen mal miktarını gös-teren talep; fiyat dışında tüketicinin geliri, ilişkili malların fiyatları, tüketicinin zevkleri, tüketicilerin beklentileri, tüketici sayısı gibi birtakım değişkenlere de bağlıdır. Fiyat dı-şındaki bu değişkenlerde meydana gelen bir değişiklik talep eğrisinde kaymalar mey-dana getirir.

Mal arzının sabit olduğu, bir başka deyişle arz eğrisinin değişmediği ve mal talebinin arttığı yani talep eğrisinin sağa kaydığı bir durumda denge fiyatı ve denge miktarı artacak-tır. Bununla birlikte, mal arzı sabitken bir başka deyişle arz eğrisinin değişmediği ve mal talebinin azaldığı yani talebin sola kaydığı bir durumda ise denge fiyatı ve denge miktarı azalacaktır. Bu iki durumu grafik yardımıyla analiz ederek ortaya koyabiliriz.

Grafik 3.10’da başlangıçta denge S1 arz eğrisi ile D1 talep eğrisinin kesiştiği e nokta-sında sağlanmıştır. Bu noktada denge fiyatı P1 ve denge miktarı Q1 olarak oluşmuştur. Tüketicilerin gelirlerinde bir artış meydana geldiğini varsayalım ve bunun etkilerini ana-liz edelim. Diğer şeyler sabit iken, tüketicilerin gelirlerinde bir artış meydana gelmesi sonucunda talep eğrisi D1 konumundan sağa doğru kayarak D2 konumuna gelecektir yani malın talebi artacaktır. Talep eğrisi D2 konumuna kaydığında yani talep arttığında, başlangıç fiyat düzeyi olan P1 fiyat düzeyinde aşırı talep ya da kıtlık meydana gelecektir. Bu fiyat düzeyinde arz edilen miktar talep edilen miktardan azdır. Tüketiciler arasın-da yaşanacak rekabet sonucunda fiyatlar artacaktır. Fiyat düzeyindeki artış, yeni denge noktası olan P2 düzeyine kadar devam eder ve bu yeni denge fiyatına karşılık gelen yeni

Kıtlık ya da aşırı talep, veri fiyat düzeyinde talep edilen miktarın arz edilen miktardan fazla olma durumudur.

Kıtlık ya da aşırı talep, ver�f�yat düzey�nde talep ed�len m�ktarın arz ed�len m�ktardan fazlaolma durumudur.

Tüket�c�ler tarafından farklı f�yat düzeyler�nde satın alınmak �stenen mal m�ktarını gös- teren talep; f�yat dışında tüket�c�n�n gel�r�, �l�şk�l� malların f�yatları, tüket�c�n�n zevkler�, tüket�c�ler�n beklent�ler�, tüket�c� sayısı g�b� b�rtakım değ�şkenlere de bağlıdır. F�yat dı- şındak� bu değ�şkenlerde meydana gelen b�r değ�ş�kl�k talep eğr�s�nde kaymalar meydana get�r�r.Mal arzının sab�t olduğu, b�r başka dey�şle arz eğr�s�n�n değ�şmed�ğ� ve mal taleb�n�n arttığı yan� talep eğr�s�n�n sağa kaydığı b�r durumda denge f�yatı ve denge m�ktarı artacak- tır. Bununla b�rl�kte, mal arzı sab�tken b�r başka dey�şle arz eğr�s�n�n değ�şmed�ğ� ve mal taleb�n�n azaldığı yan� taleb�n sola kaydığı b�r durumda �se denge f�yatı ve denge m�ktarı azalacaktır. Bu kk durumu graffk yardımıyla anallz ederek ortaya koyabbllrrz.


denge miktarı da Q2 kadardır. Bu noktada arz ve talep edilen miktarlar birbirine eşit olur ve piyasa dengesi sağlanır.

Tüketicilerin zevklerinin bir malın aleyhine geliştiği durumu ele alalım ve bunun etki-lerini de Grafik 3.10 yardımıyla analiz edelim. Yine başlangıçta dengenin S1 arz eğrisi ile D1 talep eğrisinin kesiştiği e noktasında oluştuğunu düşünelim. Diğer şeyler sabit iken, tü-keticilerin zevklerinin bir malın aleyhine geliştiği bir durumda malın talep eğrisi D1 konu-mundan sola doğru kayarak D3 konumuna gelecektir yani malın talebi azalacaktır. Talep eğrisi D3 konumuna kaydığında yani talep azaldığında, başlangıç fiyat düzeyi olan P1 fiyat düzeyinde aşırı arz ya da artık meydana gelecektir. Bu fiyat düzeyinde arz edilen miktar, talep edilen miktardan fazladır. Üreticiler açısından mallarının satılamaması bir maliyet-tir ve bu durumdan kurtulmak isteyen üreticiler malın fiyatını düşürürler. Fiyatlardaki azalma yeni denge noktası olan P3 fiyat düzeyine kadar devam edecektir. Bu fiyat düzeyi yeni denge fiyatıdır ve buna karşılık gelen yeni denge miktarı da Q3 düzeyinde oluşacaktır.

Arz Eğrisindeki Kaymaların Denge Üzerindeki EtkisiÜreticiler tarafından farklı fiyat düzeylerinde satılmak istenen mal miktarını gösteren arz da; malın fiyatı dışında girdi fiyatları, ilgili malların fiyatları, teknoloji, beklentiler, firma sayısı ve kamu politikaları gibi değişkenlerden etkilenmektedir. Fiyat dışındaki bu değiş-kenler de meydana gelen bir değişim arz eğrisinde kaymalar meydana getirir.

Mal talebinin sabit olduğu, bir başka deyişle talep eğrisinin değişmediği ve mal ar-zının arttığı yani arz eğrisinin sağa kaydığı bir durumda denge fiyatı azalacak ve denge miktarı artacaktır. Bununla birlikte, mal talebi sabitken bir başka deyişle talep eğrisinin değişmediği ve mal arzının azaldığı yani arz eğrisinin sola kaydığı bir durumda ise denge fiyatı artacak ve denge miktarı azalacaktır. Bu iki durumu grafik yardımıyla analiz ederek ortaya koyabiliriz.

Grafik 3.11’de başlangıçta denge S1 arz eğrisi ile D1 talep eğrisinin kesiştiği e nokta-sında sağlanmıştır. Bu noktada denge fiyatı P1 ve denge miktarı Q1 olarak oluşmuştur. Üreticiler tarafından üretim sürecinde kullanılan girdilerin fiyatında bir azalış meydana geldiğini varsayalım ve bunun etkilerini analiz edelim. Diğer şeyler sabit iken, girdi fiyat-larında meydana gelen bir düşüş, birim üretim maliyetlerini azaltacak ve kârlılığı artıra-caktır. Bunun sonucunda arz eğrisi S1 konumundan sağa doğru kayarak S2 konumuna ge-lecektir yani malın arzı artacaktır. Arz eğrisi S2 konumuna kaydığında yani arz arttığında, başlangıç fiyat düzeyi olan P1 fiyat düzeyinde aşırı arz ya da artık ortaya çıkacaktır. Bu fiyat düzeyinde arz edilen mal miktarı talep edilen mal miktarından fazladır. Bu durum üreti-

Grafik 3.10

Talep Eğrisindeki Kaymalar

Q3 Q1 Q2

P2

P1P3

D3D1

D2

S1

Q

e

P

Üret�c�ler tarafından farklı f�yat düzeyler�nde satılmak �stenen mal m�ktarını gösteren arz da; malın f�yatı dışında g�rd� f�yatları, �lg�l� malların f�yatları, teknoloj�, beklent�ler, f�rma sayısı ve kamu pol�t�kaları g�b� değ�şkenlerden etk�lenmekted�r. F�yat dışındak� bu değ�ş- kenler de meydana gelen bbr değğşşm arz eğrrssnde kaymalar meydana gettrrr.

Talep Eğrisindeki Kaymalar


ciler tarafından piyasaya sunulan malların bir kısmının alıcı bulamadığı yani satılamadığı anlamına gelir. Üreticiler açısından mallarının satılamaması bir maliyet olduğundan ve üreticiler ilave maliyete katlanmak istemediklerinden malın fiyatını düşürürler. Fiyat dü-zeyindeki düşüş, yeni denge noktası olan P2 düzeyine kadar devam eder ve bu yeni denge fiyatına karşılık gelen yeni denge miktarı da Q2 düzeyinde gerçekleşir. Bu noktada arz ve talep edilen miktarlar birbirine eşit olur ve piyasa dengesi sağlanır.

Üreticilerin gelecekte malın fiyatının artacağını beklediklerini varsayalım ve bunun etkilerini de Grafik 3.11 yardımıyla analiz edelim. Yine başlangıçta dengenin S1 arz eğrisi ile D1 talep eğrisinin kesiştiği e noktasında oluştuğunu düşünelim. Diğer şeyler sabit iken, üreticilerin gelecekte mal fiyatının artacağını beklediği bir durumda malın arz eğrisi S1 konumundan sola doğru kayarak S3 konumuna gelecektir yani malın bugünkü arzı azala-caktır. Arz eğrisi S3 konumuna kaydığında yani arz azaldığında, başlangıç fiyat düzeyi olan P1 fiyat düzeyinde aşırı talep ya da kıtık meydana gelecektir. Bu fiyat düzeyinde arz edilen miktar talep edilen miktardan azdır. Mala sahip olmak isteyen tüketiciler arasında yaşa-nacak rekabet sonucunda fiyatlar artacaktır. Fiyatlardaki artış yeni denge noktası olan P3 fiyat düzeyini kadar devam edecektir. Bu fiyat düzeyi yeni denge fiyatıdır ve buna karşılık gelen yeni denge miktarı da Q3 düzeyinde oluşacaktır.

Talep ve Arz Eğrisindeki Birlikte Kaymaların Denge Üzerindeki EtkisiArz ve talep eğrileri için buraya kadar arz eğrisi sabit iken talep eğrisinin kaymasını ya da talep eğrisi sabitken arz eğrisinin kaymasını ayrı ayrı inceledik. Ancak arz ve talep eğrileri aynı anda kayabilir. Arz ve talep eğrilerinin aynı anda kayması ya da eş anlı kayması duru-munda oluşacak yeni denge fiyat ve miktarının nasıl gerçekleşeceği; arz ve talep eğrilerin-de meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğrilerin hangi yönde kaydıklarına ve yine bu eğrilerin eğimlerine bağlı olacaktır. Arz ve talep eğrilerinin birlikte kaymalarının sonuçlarının açıklanacağı bu başlıkta, hem arz hem talep eğrisinin eğimlerinin 0 veya son-suz olmadığı (yani eğrilerin düşey bir doğru veya yatay bir doğru olmadığı) varsayımı ile sonuçlar ortaya konulacaktır. Aksi takdirde, arz veya talep eğrilerinden birinin eğiminin 0 veya sonsuz olması durumunun bizi başka sonuçlara götürebileceği unutulmamalıdır.

Arz ve talep eğrilerinin aynı anda ya da bir başka deyişle eş anlı olarak aynı yönde sağa kayması durumunda denge fiyatının ne yönde değişeceği belirsiz iken ve denge miktarı artacaktır. Arz ve talep eğrilerinde gerçekleşecek aynı yönlü kaymaların etkisini Grafik

Grafik 3.11

Arz Eğrisindeki Kaymalar

D1

S1S2

S3

e

Q3 Q1 Q2

P2

P1

P3

Q

P

Arz Eğrisindeki Kaymalar

Arz ve talep eğr�ler�n�n aynı anda kayması ya da eş anlı kayması durumunda oluşacak yen� denge f�yat ve m�ktarının nasıl gerçekleşeceğ�; arz ve talep eğr�ler�n- de meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğr�ler�n hang� yönde kaydıklarına ve y�ne bu eğr�ler�n eğ�mler�ne bağlı olacaktır.

Arz ve talep eğr�ler�n�n b�rl�kte kaymalarının sonuçlarının açıklanacağı bu başlıkta, hem arz hem talep eğr�s�n�n eğ�mler�n�n 0 veya sonsuz olmadığı (yan� eğr�ler�n düşey b�r doğru veya yatay b�r doğru olmadığı) varsayımı �le sonuçlar ortaya konulacaktır. Aks� takd�rde, arz veya talep eğr�ler�nden b�r�n�n eğ�m�n�n 0 veya sonsuz olması durumunun bbzz başka sonuçlara götürebbleceğğ unutulmamalıdır.


3.12’de sunulan üç grafik aracılığıyla ortaya koyabiliriz. Tüketiciler açısından diğer şeyler sabitken gelir düzeyinin yükseldiği bir durum ve aynı anda üreticiler açısından da diğer şeyler sabitken girdi fiyatlarının azaldığı yani maliyetlerin düştüğü ve kârlılığın arttığı bir durumda piyasa dengesinin nasıl değişeceğini inceleyelim. Tüketicilerin gelir düzeyinde meydana gelen bir artış sonucunda talep artacak ve talep eğrisi sağa kayacaktır. Üreticiler açısından ise girdi fiyatlarının düşmesi sonucunda da arz eğrisi sağa kayacaktır. İlk olarak bu eş anlı kaymaların etkisini, talep ve arz eğrilerinde meydana gelen kaymaların eşit ol-duğu bir durum için ele alalım. Grafik 3.12’de en soldaki A grafiğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı ve eşit miktarda sağa kaymasının sonucunda fiyat düzeyi değişmezken (P1 düzeyinde sabit kalır), denge miktarı artar (Q1’den Q2’ye artar). İlk denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği noktada iken, arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve aynı miktarda kayması sonucu yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede fiyat düzeyi değişmez iken, denge miktarından artış meydana gelmiştir.

Diğer bir durum, arz ve talep eğrilerinin eş anlı kaydığı ancak talep eğrisinin arz eğ-risine göre daha fazla kaydığı durumu ele alalım. Grafik 3.12’de ortada yer alan B grafi-ğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı fakat talep eğrisi arz eğrisine göre daha fazla oranda sağa kaymasının sonucunda fiyat düzeyi artarken (P1’den P2’ye artar), denge miktarı da artış gösterir (Q1’den Q2’ye artar). İlk denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği noktada iken (P1 ve Q1), arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve talep eğrisinin arz eğrisine göre daha fazla miktarda kayması sonucu yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği (P2 ve Q2) noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede eskisine göre hem fiyat hem de miktarda artış meydana gelmiştir.

Son olarak, arz ve talep eğrilerinin eş anlı kaydığı ancak arz eğrisinin talep eğrisine göre daha fazla kaydığı durumu ele alalım. Grafik 3.12’de en sağda yer alan C grafiğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı fakat arz eğrisi talep eğrisine göre daha fazla oranda sağa kaymasının sonucunda fiyat düzeyi azalırken (P1’den P2’ye azalır), denge miktarı artış gösterir (Q1’den Q2’ye artar). İlk denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği (P1 ve Q1) noktada iken, arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve arz eğrisinin talep eğrisine göre daha fazla miktarda kayması sonucu yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği (P2 ve Q2) noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede eskisine göre fiyat düşerken denge miktarında artış meydana gelmiştir.

Sonuç olarak arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve aynı yönlü sağa kaymaları durumunda denge fiyatının ne olacağı belirsiz iken denge miktarı artmaktadır. Bununla birlikte, arz ve talep eğrilerinin eş anlı aynı yönlü sola kaymaları durumunda da yine denge fiyatının ne olacağı belirsiz iken denge miktarı azalmaktadır.

Grafik 3.12

Arz ve Talep Eğrilerinde Birlikte ve Aynı Yönde

S1

D1 D1

D2 D2

S2

Q

P

Q2Q1

(A) (C)

P1

S1 S2

Q

P

Q2Q1

D1

D2

(B)

S1 S2

Q

P

Q2Q1

P1

P2P1P2

Arz ve Talep Eğrilerinde Birlikte ve Aynı Yönde

Sonuç olarak arz ve talep eğr�ler�n�n eş anlı ve aynı yönlü sağa kaymaları durumunda denge f�yatının ne olacağı bel�rs�z �ken denge m�ktarı artmaktadır. Bununla b�rl�kte, arz ve talep eğr�ler�n�n eş anlı aynı yönlü sola kaymaları durumunda da y�ne denge f�yatının ne olacağı bellrssz ken denge mmktarı azalmaktadır.


Arz ve talep eğrisinin eğimlerinin 0 veya sonsuz olmadığı (eğrilerin düşey ya da yatay ol-madığı) durumda; talep ve arz eğrisinin aynı yönlü olarak sola kayması durumunda denge fiyatı ve miktarının nasıl değişeceğini açıklayınız.

Arz ve talep aynı anda veya eş anlı ve aynı yönde kayabilecekleri gibi aynı anda birbi-rine ters yönde de kayabilirler. Arz ve talep eğrilerinin aynı anda ya da bir başka deyişle eş anlı olarak birbirine ters yönde kayması durumunda denge fiyat ve miktarının nasıl oluşacağını Grafik 3.13’te sunulan üç grafik aracılığıyla ortaya koyabiliriz.

Tüketiciler açısından diğer şeyler sabitken malın fiyatının gelecekte yükseleceğini bekledikleri bir durumu ve aynı anda üreticiler açısından da diğer şeyler sabitken birim üretim maliyetlerini artırıcı vergi uygulandığı bir durumda piyasa dengesinin nasıl de-ğişeceğini inceleyelim. Tüketiciler eğer gelecekte malın fiyatının yükseleceği beklentisi içinde iseler mala olan bugünkü talep artacak ve talep eğrisi sağa kayacaktır. Üreticiler açısından ise maliyetleri artırıcı bir vergi uygulaması kârlılığı azaltacağından arz azalacak ve arz eğrisi sola kayacaktır. İlk olarak bu eş anlı ve ters yönlü kaymaların etkisini, talep ve arz eğrilerinde meydana gelen kaymaların eşit olduğu durum için ele alalım. Grafik 3.13’te en soldaki A grafiğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı ve eşit miktarda talep eğrisinin sağa ve arz eğrisinin sola kaymasının sonucunda fiyat düzeyi artarken (P1’den P2’ye), denge miktarı değişmemiştir (Q1’de sabit). İlk denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği noktada iken, arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve aynı miktarda ancak ters yönde kayması sonucu yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede fiyat düzeyi eskisine göre artış gösterirken, denge miktarında ise değişme olmamıştır.

Diğer bir durum, arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve ters yönde kaydığı ancak talep eğ-risinin arz eğrisine göre daha fazla kaydığı durumu ele alalım. Grafik 3.13’te ortada yer alan B grafiğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı ve ters yönde fakat talep eğrisinin sağa kayması arz eğrisinin sola kaymasından daha fazla olması durumunda fiyat düzeyi artarken (P1’den P2’ye artar), denge miktarı da artmaktadır (Q1’den Q2’ye artar). İlk denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği noktadadır (P1 ve Q1). Arz ve talep eğrilerinin eş anlı ancak ters yönde ve talep eğrisinin sağa kaymasının arz eğrisinin sola kaymasından daha fazla miktarda olması sonucu yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği (P2 ve Q2) noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede hem fiyat hem de denge miktarında eskisine göre artış meydana gelmiştir.

Grafik 3.13

Arz ve Talep Eğrilerinde Eş anlı ve Ters Yönde Kayma

D1

D2

S1S2

Q

P1

P2

(B)

P

Q1 Q2

D1

D2

S1

S2

(C)

P1

P2

Q

P

Q1Q2

D1

D2

S1S2

Q

P

Q1

(A)

P1

P2

3

Arz ve Talep Eğrilerinde Eş anlı ve Ters Yönde Kayma


Son olarak, arz ve talep eğrilerinin eş anlı fakat ters yönde kaydığı bununla birlikte arz eğrisinin sola kaymasının talep eğrisinin sağa kaymasından daha fazla olduğu durumu ele alalım. Grafik 3.13’te en sağda yer alan C grafiğinden görüleceği üzere, talep ve arz eğrilerinin eş anlı ve ters yönde fakat arz eğrisinin sola kaymasının talep eğrisinin sağa kaymasından daha fazla oranda gerçekleşmesi sonucunda fiyat düzeyi artarken (P1’den P2’ye artar), denge miktarı azalış gösterir (Q1’den Q2’ye azalır). Başlangıç denge noktası grafik üzerinde arz eğrisi S1 ve talep eğrisi D1’in kesiştiği (P1 ve Q1) noktasındadır. Arz ve talep eğrilerinin eş anlı, ters yönde fakat arz eğrisinin sola kaymasının talep eğrisinin sağa kaymasından daha fazla miktarda olduğu durumda yeni denge arz eğrisi S2 ve talep eğrisi D2’nin kesiştiği (P2 ve Q2) noktada oluşmaktadır. Yeni ulaşılan dengede fiyat düzeyi eskisi-ne göre artarken denge miktarında eskisine göre azalış meydana gelmiştir.

Sonuç olarak arz eğrisinin sola ve talep eğrisinin sağa yani eş anlı ve birbirine ters yönlü kaymaları durumunda denge fiyatı artarken denge miktarının ne olacağı belirsizdir. Bununla birlikte, arz eğrisinin sağa ve talep eğrisinin sola yani eş anlı ve birbirine ters yön-lü kaymaları durumunda denge fiyatı azalırken denge miktarının ne olacağı belirsizdir.

Arz ve talep eğrisinin eğimlerinin 0 veya sonsuz olmadığı (eğrilerin düşey veya yatay olma-dığı) durumda; talep eğrisinin sola ve arz eğrisinin sağa ters yönlü olarak kayması duru-munda denge fiyatı ve miktarının nasıl değişeceğini açıklayınız.

4

Sonuç olarak arz eğr�s�n�n sola ve talep eğr�s�n�n sağa yan� eş anlı ve b�rb�r�ne ters yönlü kaymaları durumunda denge f�yatı artarken denge m�ktarının ne olacağı bel�rs�zd�r. Bununla b�rl�kte, arz eğr�s�n�n sağa ve talep eğr�s�n�n sola yan� eş anlı ve b�rb�r�ne ters yön- lü kaymaları durumunda denge ffyatı azalırken denge mmktarının ne olacağı bellrsszddr.


ÖzetTalep, Talep Edilen Miktar, Talep Eğrisi ve Piyasa Tale-bini Açıklamak Talep, diğer şeyler değişmezken, belirli bir zaman di-liminde farklı fiyat düzeylerinde sahip olmak istedi-ğimiz mal ve hizmet miktarına ilişkin isteklerimizin satın alma gücüyle desteklenmiş halidir. Talep edilen miktar; belirli bir zamanda, belirli bir fiyatta tüke-ticilerin satın almaya hazır oldukları mal ve hizmet miktarıdır. Talep eğrisi, diğer şeyler değişmez iken, talep edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi yansıtır. Piyasa talep eğrisi de tüketicilerin her birinin talep eğrilerinin yatay olarak toplanması ile elde edilir.

Arz, Arz Edilen Miktar, Arz Eğrisi ve Piyasa Arzını Açıklamak Arz, diğer şeyler değişmezken, belirli bir zaman dili-minde sahip olunan kaynaklar ve teknolojik sınırlı-lıklar altında firmalar tarafından kâr elde etme güdü-süyle farklı fiyat düzeylerinde üretilmek ve satılmak istenilen mal ve hizmet miktarıdır. Arz edilen miktar, belirli bir zamanda belirli bir fiyatta üreticilerin sat-maya hazır oldukları mal ve hizmet miktardır. Arz eğ-risi, diğer şeyler değişmez iken arz edilen mal miktarı ile malın fiyatı arasındaki ilişkiyi gösterir. Piyasa arz eğrisi de üreticilerin her birinin arz eğrilerinin yatay olarak toplanması ile elde edilir.

Piyasa Dengesi ve Dengedeki Değişmeleri Analiz EtmekPiyasalar aracılığıyla, arz ve talebin karşılıklı etkileşi-mi sonucu piyasa denge ve miktarına ulaşılır. Denge fiyatı, talep edilen miktarın arz edilen miktara eşit ol-duğu noktada oluşan fiyattır. Denge miktarı ise, denge fiyatında alınan ve satılan mal ve hizmet miktarının birbirine eşit olduğu noktayı gösteren yerdir. Denge noktasında; talep fazlalığı yani kıtlık, arz fazlalığı yani artık oluşmaz. Bu nokta, fiyatların değişmesi yönün-de bir baskının olmadığı, piyasaların temizlendiği noktadır. Mal arzının sabit olduğu, bir başka deyişle arz eğrisinin değişmediği ve mal talebinin arttığı yani talep eğrisinin sağa kaydığı bir durumda denge fiyatı ve denge miktarı artacaktır. Bununla birlikte, mal arzı sabitken, bir başka deyişle arz eğrisinin değişmediği ve mal talebinin azaldığı yani talebin sola kaydığı bir durumda ise denge fiyatı ve denge miktarı azalacak-tır. Mal talebinin sabit olduğu bir başka deyişle talep eğrisinin değişmediği ve mal arzının arttığı yani arz

eğrisinin sağa kaydığı bir durumda denge fiyatı azala-cak ve denge miktarı artacaktır. Bununla birlikte, mal talebi sabitken bir başka deyişle talep eğrisinin değiş-mediği ve mal arzının azaldığı yani arz eğrisinin sola kaydığı bir durumda ise denge fiyatı artacak ve denge miktarı azalacaktır. Arz ve talep eğrilerinin eş anlı ve aynı yönlü sağa kaymaları durumunda denge fiyatı-nın ne olacağı belirsiz iken denge miktarı artmakta-dır. Bununla birlikte, arz ve talep eğrilerinin eş anlı aynı yönlü sola kaymaları durumunda da yine denge fiyatının ne olacağı belirsiz iken denge miktarı azal-maktadır. Arz eğrisinin sola ve talep eğrisinin sağa yani eş anlı ve birbirine ters yönlü kaymaları duru-munda denge fiyatı artarken denge miktarının ne ola-cağı belirsizdir. Bununla birlikte, arz eğrisinin sağa ve talep eğrisinin sola yani eş anlı ve birbirine ters yönlü kaymaları durumunda denge fiyatı azalırken denge miktarının ne olacağı belirsizdir.

1

2

3

Talep, d�ğer şeyler değ�şmezken, bel�rl� b�r zaman d�- l�m�nde farklı f�yat düzeyler�nde sah�p olmak �sted�- ğ�m�z mal ve h�zmet m�ktarına �l�şk�n �stekler�m�z�n satın alma gücüyle desteklenm�ş hal�d�r.

Talep ed�len m�ktar; bel�rl� b�r zamanda, bel�rl� b�r f�yatta tüke- t�c�ler�n satın almaya hazır oldukları mal ve h�zmet m�ktarıdır.

Talep eğr�s�, d�ğer şeyler değ�şmez �ken, talep ed�len mal m�ktarı �le malın f�yatı arasındak� �l�şk�y� yansıtır.

P�yasa talep eğr�s� de tüket�c�ler�n her b�r�n�n talep eğr�ler�n�n yatay olarak toplanması �le elde ed�l�r.

Arz, d�ğer şeyler değ�şmezken, bel�rl� b�r zaman d�l�- m�nde sah�p olunan kaynaklar ve teknoloj�k sınırlı- lıklar altında f�rmalar tarafından kâr elde etme güdü- süyle farklı f�yat düzeyler�nde üret�lmek ve satılmak �sten�len mal ve h�zmet m�ktarıdır.

Arz ed�len m�ktar, bel�rl� b�r zamanda bel�rl� b�r f�yatta üret�c�ler�n satmaya hazır oldukları mal ve h�zmet m�ktardır.

Arz eğ- r�s�, d�ğer şeyler değ�şmez �ken arz ed�len mal m�ktarı �le malın f�yatı arasındak� �l�şk�y� göster�r.

P�yasa arz eğr�s� de üret�c�ler�n her b�r�n�n arz eğr�ler�n�n yatay olarak toplanması le elde eddllr.

P�yasalar aracılığıyla, arz ve taleb�n karşılıklı etk�leş�- m� sonucu p�yasa denge ve m�ktarına ulaşılır. Denge f�yatı, talep ed�len m�ktarın arz ed�len m�ktara eş�t ol- duğu noktada oluşan f�yattır. Denge m�ktarı �se, denge f�yatında alınan ve satılan mal ve h�zmet m�ktarının b�rb�r�ne eş�t olduğu noktayı gösteren yerd�r. Denge noktasında; talep fazlalığı yan� kıtlık, arz fazlalığı yan� artık oluşmaz. Bu nokta, f�yatların değ�şmes� yönün- de b�r baskının olmadığı, p�yasaların tem�zlend�ğ� noktadır.


Kendimizi Sınayalım1. Diğer şeyler değişmezken, belirli bir zaman diliminde, farklı fiyat düzeylerinde sahip olmak istediğimiz mal ve hizmet miktarına ilişkin isteklerimizin satın alma gücüyle desteklen-miş hâline ne ad verilir?

a. Arzb. Talepc. Arz kanunud. Talep kanunue. Piyasa

2. Tüketicinin talebini etkileyen diğer şeyler değişmez iken, belirli bir zaman diliminde mal ve hizmet talep eden tüketi-cilerin değişik fiyat düzeylerinde satın almak istedikleri mal ve hizmet miktarını yansıtan tabloya ne ad verilir?

a. Talep şedülüb. Arz şedülüc. Gelir etkisid. İkame etkisie. Bireysel talep eğrisi

3. Aşağıdakilerden hangisi diğer şeyler sabitken, yüksek fi-yat düzeylerinde malın arz edilen miktarın yüksek olmasını, düşük fiyat düzeylerinde ise malın arz edilen miktarının dü-şük olmasını ifade eder?

a. Talep şedülüb. Arz şedülüc. Talep kanunu d. Arz kanunue. Artık

4. Belirli bir zaman diliminde farklı fiyat düzeylerinde pi-yasada etkileşimde bulunan tüm üreticilerin arz etmeye hazır oldukları mal miktarlarını gösteren tabloya ne ad verilir?

a. Bireysel talep şedülüb. Arbitraj şedülüc. Piyasa dengesid. Talep şedülüe. Arz şedülü

5. Diğer şeyler değişmezken, belirli bir zaman diliminde sa-hip olunan kaynaklar ve teknolojik sınırlılıklar altında firma-lar tarafından kâr elde etme güdüsüyle farklı fiyat düzeylerin-de üretilmek ve satılmak istenilen mal ve hizmet miktarına ne ad verilir?

a. Piyasa b. Artıkc. Arzd. Talepe. Kıtlık

6. Gelir arttıkça talebi artan ve gelir azaldıkça talebi azalan mallara ne ad verilir?

a. Kıt mallarb. Tamamlayıcı mallarc. İkame mallard. Normal mallare. Düşük mallar

7. Diğer koşullar sabitken, bir malı tüketen tüketici sayısının artması durumunda aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir?

a. Talep eğrisi sağa kayar.b. Talep eğrisi sola kayar.c. Arz eğrisi sola kayar.d. Arz eğrisi sağa kayar.e. Arz ve talep eğrileri değişmez.

8. Diğer koşullar sabitken, kamunun bir malın üretimini teşvik edici ilave sübvansiyon sağlaması durumunda aşağı-dakilerden hangisi gerçekleşir?

a. Talep eğrisi sağa kayar.b. Talep eğrisi sola kayar.c. Arz eğrisi sola kayar.d. Arz eğrisi sağa kayar.e. Arz ve talep eğrileri değişmez.

9. Pozitif eğimli bir arz eğrisi ile ilgili olarak diğer koşullar sabitken fiyatlarda meydana gelecek bir düşüş durumunda aşağıdakilerden hangisi gerçekleşir?

a. Arz eğrisi sağa kayar.b. Arz eğrisi sola kayar.c. Arz edilen miktar değişmez.d. Arz edilen miktar artar.e. Arz edilen miktar azalır.

10. Pozitif eğimli arz ve negatif eğimli talep eğrisinin varlı-ğında; arz eğrisinin sağa, talep eğrisinin sola kayması ve bu kaymaların eşit miktarlarda olması durumunda denge fiyat ve miktarı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Denge fiyatı ve denge miktarı değişmez.b. Denge fiyatı bilinemez, denge miktarı azalır.c. Denge fiyatı bilinemez, denge miktarı artar.d. Denge fiyatı artar, denge miktarı bilinemez.e. Denge fiyatı azalır, denge miktarı bilinemez.

b. Talep

a. Talep şedülü

d. Arz kanunu

e. Arz şedülü

c. Arz

d. Normal mallar

a. Talep eğrrss sağa kayar.

d. Arz eğrrss sağa kayar.

e. Arz eddlen mmktar azalır.

e. Denge ffyatı azalır, denge mmktarı bbllnemez.


Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü ya da İngilizcesindeki baş har�erinin kısaltması ile OPEC, Eylül 1960 yılında kurulmuş-tur. OPEC’in amacı kısaca üye ülkelerin izlediği petrol poli-tikalarını birleştirmek ve koordine etmek ayrıca petrol piya-sasında istikrarı sağlamaktır. Şuanda 13 üyesi bulunan örgüt, dünya petrol üretiminin büyük bir kısmını sağlamaktadır. OPEC, petrol üretimi üzerindeki ayarlamalarla petrol fiyat-larını etkilemektedir. Yani üretimini artırarak, yani petrol arzını artırarak petrol fiyatlarının azalmasını sağlayabileceği gibi; petrol arzını azaltarak petrol fiyatlarının artmasını da sağlayabilmektedir. Petrol üretimi gerçekleştiren ülkeler sa-dece OPEC üyesi ülkelerle sınırlı değildir. Bunların yanında Rusya, ABD ve Kanada gibi başka ülkelerde vardır. Dolayı-sıyla küresel ölçekte petrol fiyatlarının belirlenmesi küresel petrol arzı ile ilişkilidir. Unutulmamalıdır ki, küresel petrol arzının büyük kısmı OPEC ülkeleri tarafından karşılanmakta ve bundan dolayı küresel petrol fiyatları üzerinde en büyük etkiyi yine bu ülkeler oluşturmaktadır. Bu bilgiler ışığında, bu ünitede öğrendiğimiz arz-talep mo-deli çerçevesinde 2016 yılı başlarında petrol fiyatlarında yaşanan düşüşün nedenini anlamanıza yardımcı olacak bir haberi aşağıda bulabilirsiniz. OPEC’ten “arz fazlası” için umut yokKay n a k : http : / / w w w. bl o omb e rg ht . c om / hab e r l e r /haber/1840194-opec-gunluk-315-milyon-varil-uretecelOPEC, petrol fiyatlarını altı yılın en düşük seviyesine düşü-ren arz fazlası için bir umut vermedi. Petrol İhraç Eden Ülke-ler Topluluğu (OPEC), petrol fiyatlarının altı yılın en düşük seviyesini görmesine neden olan küresel arz fazlasının gide-rilmesi yönünde fazla umut vermedi. OPEC, Cuma günü Viyana’da gerçekleştirilen toplantıda al-dığı kararla, Başkan Emmanuel Ibe Kachikwu’nun yaptığı açıklamaya göre, günlük 31.5 milyon varil petrol üretecek. Grup, dünkü toplantısında, 18 aydır uymadığı günlük 30 milyon varil olan önceki üretim tavanını bir kenara bıraktı. Genel Sekreter Abdalla El-Badri, OPEC’in yeni üretim tavanı kararı için Haziran ayına kadar bekleme kararı alındığını be-lirtti. Irak Petrol Bakanı Adel Abdul Mahdi, toplantı sonrası basın mensuplarına yaptığı açıklamada, “OPEC tek başına neden piyasadaki payından feragat etmek zorunda?” dedi ve “Amerikalıların üretim tavanı yok, Rusların tavanı yok. OPEC’in neden bir üretim tavanı olsun ki?” şeklinde görüş bildirdi. En büyük üretici Suudi Arabistan’ın öncülüğünde, OPEC, yüksek maliyete sahip üreticileri piyasa dışına itmek için, aşırı arz ortamında, üretimini artırdı. Venezüella’dan Perşembe günü gelen üretimde yüzde 5’lik indirime gidilme önerisinin, İran’ın da indirim karşıtı gruba katılması ile bir-likte fazla bir etkisi olmadı. Zürih’te UBS Group AG analisti Giovanni Staunovo, “OPEC’te hacmi maksimize etme strate-jisi devam ediyor” dedi ve “En azından bir işe yaramayan ta-vanı bırakmak iyi. Arzı ayarlama konusunda yük OPEC dışı üreticilerde kalmaya devam ediyor” şeklinde görüş bildirdi.

1. b Yanıtınız yanlış ise “Talep” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. a Yanıtınız yanlış ise “Talep Eğrisi ve Talep Şedülü” konularını yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yanıtınız yanlış ise “Arz Edilen Miktar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yanıtınız yanlış ise “Bireysel Arz Eğrisi, Piyasa Arz Eğrisi ve Şedülü” konusunu yeniden gözden geçiriniz

5. c Yanıtınız yanlış ise “Arz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yanıtınız yanlış ise “Talep Eğrisindeki Kaymalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yanıtınız yanlış ise “Talep Eğrisindeki Kaymalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yanıtınız yanlış ise “Arz Eğrisindeki Kaymalar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yanıtınız yanlış ise “Arz Eğrisi Üzerindeki Hareket-lenme” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “Talep ve Arz Eğrisindeki Birlikte Kaymaların Denge Üzerindeki Etkisi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.


Yararlanılan KaynaklarSıra Sizde 1 Tavuk eti ve kırmızı et birbiri yerine kullanılabilen ve benzer ihtiyaçları gideren iki mal olduğundan bu mallar ikame mal-dır. İkame malların fiyatlarında meydana gelen bir değişme nispi fiyatlarda bir değişme yaratacaktır. Yani kırmızı et fi-yatlarında meydana gelen artış tavuk etini görece daha ucuz hale getirecektir ve bu iki mal ikame mal olduğundan tüketi-ciler görece daha ucuz olanı tercih edeceklerdir. Dolayısıyla; kırmızı et fiyatlarındaki artış onun ikamesi olan tavuk eti ta-lebini artıracak ve tavuk eti talep eğrisi sağa kayacaktır.

Sıra Sizde 2 Bir malın üretim tekniğinde ortaya çıkan teknolojik gelişme aynı düzeydeki üretimin daha az girdi kullanılarak gerçek-leştirilmesine olanak tanır veya mevcut girdilerle daha fazla üretimin yapılmasını sağlar ve böylece üretkenlik artışı sağla-nır. Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çıkan üretkenlik artışı birim üretim maliyetlerini düşürür ve azalan maliyet-ler kârlılığı artıracağından diğer koşullar sabitken üreticiler daha fazla mal üretecek yani malın arzını artıracaktır yani arz eğrisi sağa kayacaktır.

Sıra Sizde 3 Arz ve talep eğrilerinin aynı anda kayması ya da eş anlı kay-ması durumunda oluşacak yeni denge fiyat ve miktarının nasıl gerçekleşeceği; arz ve talep eğrilerinde meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğrilerin hangi yönde kaydık-larına ve yine bu eğrilerin eğimlerine bağlı olacaktır. Burada arz ve talep eğrilerinin hangi yönde kaydığı bilindiğinden; bu eğrilerin eş anlı, aynı yönlü sola kaymaları durumunda denge fiyatının ne olacağı belirsiz iken denge miktarı azalacaktır.

Sıra Sizde 4Arz ve talep eğrilerinin aynı anda kayması ya da eş anlı kay-ması durumunda oluşacak yeni denge fiyat ve miktarının nasıl gerçekleşeceği; arz ve talep eğrilerinde meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğrilerin hangi yönde kaydık-larına ve yine bu eğrilerin eğimlerine bağlı olacaktır. Burada arz eğrisinin sağa ve talep eğrisinin sola yani birbirine ters yönlü kaymaları durumunda denge fiyatı azalırken denge miktarının ne olacağı belirsizdir.

Bruce, S. L., McConnell, C. R. and Flynn, S. M. (2013). Es-sentials of Economics, (�ird Edition), McGraw-Hill: New York.

Boyes, W. and Melvin, M. (2005). Ecomomics (Sixth Editi-on) McGraw-Hill: London.

Krugman, P., Wells, R. and Graddy, K. (2013). Essentials of Economics (�ird Edition). Worth Publisher: New York.

Mankiw, G. (2004). Principles of Economics (�ird Editi-on). �omson: Ohio, USA.

Murphy, R. P. (2010). Lessons for �e Young Economist. Ludwig von Mises Institute: Alabama, USA.

Parasız, İ. (2010). İktisada Giriş (10. Baskı). Ezgi Kitabevi: Bursa.

Parkin, M. (2012). Economics (Tenth Edition). Pearson Education: USA.

Parkin, M., Powell, M. and Matthews, K. (2005). Economics (Sixth Edition). Pearson Education: Spain

Yıldırım, K., (Editör). (2014) İktisada Giriş (7. Baskı). Nisan Kitabevi: Eskişehir.

Yıldırım, K., (Editör). Mikro İktisada Giriş (10. Baskı). Peli-kan Yayıncılık: Ankara.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Tavuk et� ve kırmızı et b�rb�r� yer�ne kullanılab�len ve benzer �ht�yaçları g�deren �k� mal olduğundan bu mallar �kame mal- dır. İkame malların f�yatlarında meydana gelen b�r değ�şme n�sp� f�yatlarda b�r değ�şme yaratacaktır. Yan� kırmızı et f�- yatlarında meydana gelen artış tavuk et�n� görece daha ucuz hale get�recekt�r ve bu �k� mal �kame mal olduğundan tüket�- c�ler görece daha ucuz olanı terc�h edeceklerd�r. Dolayısıyla; kırmızı et f�yatlarındak� artış onun �kames� olan tavuk et� talebbnn artıracak ve tavuk ett talep eğrrss sağa kayacaktır.

B�r malın üret�m tekn�ğ�nde ortaya çıkan teknoloj�k gel�şme aynı düzeydek� üret�m�n daha az g�rd� kullanılarak gerçek- leşt�r�lmes�ne olanak tanır veya mevcut g�rd�lerle daha fazla üret�m�n yapılmasını sağlar ve böylece üretkenl�k artışı sağla- nır. Teknoloj�k gel�şmeler sonucunda ortaya çıkan üretkenl�k artışı b�r�m üret�m mal�yetler�n� düşürür ve azalan mal�yetler kârlılığı artıracağından d�ğer koşullar sab�tken üret�c�ler daha fazla mal üretecek yan� malın arzını artıracaktır yan� arz eğrrss sağa kayacaktır.

Arz ve talep eğr�ler�n�n aynı anda kayması ya da eş anlı kay- ması durumunda oluşacak yen� denge f�yat ve m�ktarının nasıl gerçekleşeceğ�; arz ve talep eğr�ler�nde meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğr�ler�n hang� yönde kaydık- larına ve y�ne bu eğr�ler�n eğ�mler�ne bağlı olacaktır. Burada arz ve talep eğr�ler�n�n hang� yönde kaydığı b�l�nd�ğ�nden; bu eğr�ler�n eş anlı, aynı yönlü sola kaymaları durumunda denge ffyatının ne olacağı bellrssz ken denge mmktarı azalacaktır.

Arz ve talep eğr�ler�n�n aynı anda kayması ya da eş anlı kay- ması durumunda oluşacak yen� denge f�yat ve m�ktarının nasıl gerçekleşeceğ�; arz ve talep eğr�ler�nde meydana gelen kaymalarının büyüklüğüne, bu eğr�ler�n hang� yönde kaydık- larına ve y�ne bu eğr�ler�n eğ�mler�ne bağlı olacaktır. Burada arz eğr�s�n�n sağa ve talep eğr�s�n�n sola yan� b�rb�r�ne ters yönlü kaymaları durumunda denge f�yatı azalırken denge mmktarının ne olacağı bellrsszddr.

w

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Talebin fiyat esnekliğini hesaplayabilecek,Talebin fiyat esnekliğini etkileyen ekonomik faktörleri sıralayabilecek,Talepteki kaymalara ilişkin esneklikleri yorumlayabilecek,Arz esnekliğini hesaplayabilecek,bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

İktisada Giriş-I Esneklik

• GİRİŞ• TALEBİNFİYATESNEKLİ İ• TALEBİNFİYATESNEKLİ İNİETKİLEYENEKONOMİKFAKT RLER

• TALEPTEKİKAYMALARAİLİŞKİNESNEKLİKLER

• AR ESNEKLİ İ

• FiyatEsnekliği• nelastikTalep• irimEsnekTalep• EsnekTalep

• elirEsnekliği• apra FiyatTalepEsnekliği• r Esnekliği


GİRİŞGenel olarak esneklik; bir ekonomik değişkenin bir başka ekonomik değişkene karşı olan duyarlılığının ölçüsüdür. Bu durumda ekonomik değişken türü kadar çok sayıda farklı esneklik kavramları ile karşılaşılır. Ancak en çok karşılaşılan esneklik hesaplamaları talep ve arz için yapılmaktadır.

Daha önce arz ve talebin fiyat belirleme sürecinde nasıl birbiriyle etkileşim içinde ol-duğu üzerinde durduk, arz ve talepteki değişmelerin aynı zamanda fiyatlarda değişmelere yol açtığını öğrendik. Bu bölümde tüketicilerin ve üreticilerin ya da arz ve talep edenlerin fiyatlardaki değişmelere karşı duyarlılıklarının derecesini araştıracağız. İşte bu duyarlılık derecesini ölçmek için esneklikler kullanılır.

En sık karşılaşılan esneklik türü fiyat esnekliği olup, ileride görüleceği gibi dünya ça-pında uygulaması bulunan çok önemli bir kavramdır. Bu bölümde ilk olarak talebin fiyat esnekliğini ele alacağız, daha sonra talepteki kaymalara ilişkin esneklikleri inceleyeceğiz, nihayet arz esnekliği ile üreticilerin fiyat değişimlerine karşı reaksiyonlarını açıklayacağız.

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİTalebin fiyat esnekliği, bir malın talep edilen miktarının bu malın fiyatına karşı duyarlı-lığının ölçüsüdür. Bunu kısaca talep esnekliği ya da sadece esneklik terimleriyle de ifade edebiliriz. Talebin fiyat esnekliği, belirli bir talep eğrisi ya da talep şedülü ile ilişkilidir. Be-lirli bir talep eğrisi için malın fiyatı dışındaki diğer şeylerin değişmediği kabul edilir. Ge-çerli olan fonksiyonel ilişkiye göre (talep yasasına göre); fiyat arttığı zaman tüketicilerce talep edilen miktar azalır, fiyat düştüğü zaman tüketiciler tarafından talep edilen miktar artar. Ancak bu yasa veri bir fiyat değişikliğine olan duyarlılığın büyüklüğü konusunda fazla bir bilgi vermez. Bir malın fiyatı düştüğünde, tüketicilerin bu maldan daha fazla alacağını bilsek bile, ne kadar daha fazla alacağını bilmek de aynı şekilde önemlidir. İşte fiyat değiştiği zaman talep edilen miktarın ne kadar değiştiğinin ölçüsü talep esnekliğidir.

Örneğin, ekonomistler güneş gözlüğü için talep esnekliğinin yüksek olduğunu söyle-dikleri zaman, fiyat değiştiğinde insanlar tarafından talep edilen güneş gözlüğü miktarı-nın büyük ölçüde değişeceğini ifade etmektedirler. Ya da yumurta için talebin fiyat esnek-liğinin düşük olduğunu söylediklerinde, yumurtanın fiyatı değiştiği zaman talep edilen yumurta miktarının sadece küçük bir miktar değişeceğini belirtmektedirler.

Esneklik hesaplaması için bir formül vermeden önce sezgi yolu ile talep miktarının fi-yata ne kadar duyarlı olduğunu bilmenin neden önemli olduğunu gösterelim. Açıklamala-rımıza şu tür sorular ile başlayalım; profesyonel bir futbol takımı sezonluk bilet fiyatlarını %20 oranında arttırmaya karar verirse, acaba tara�arlar ne kadar daha az sezonluk bilet

Esneklik

Talebin fiyat esnekliği, bir malın talep edilen miktarının bu malın fiyatına karşı duyarlılığının ölçüsüdür.

esnekl�k; b�r ekonom�k değ�şken�n b�r başka ekonom�k değ�şkene karşı olan duyarlılığının ölçüsüdür.

en çok karşılaşılan esnekl�k hesaplamaları talep ve arz ççn yapılmaktadır.

tüket�c�ler�n ve üret�c�ler�n ya da arz ve talep edenler�n f�yatlardak� değ�şmelere karşı duyarlılıklarının dereces�n�

ölçmek ççn esnekllkler kullanılır.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�, b�r malıntaleped�len m�ktarının bu malınf�yatınakarşıduyarlılığının ölçüsüdür.


satın alacaklardır? Digitürk abone ücretini iki katına çıkarırsa, acaba kaç müşterisini kay-bedecektir? İyi hava koşulları nedeniyle arzı artan portakalın fiyatı ne kadar düşecektir? Eğer petrol arzı sınırlandırılırsa ham petrol fiyatı ne kadar yükselecektir? Bu tür soruların yanıtını talebin fiyat esnekliği vermektedir. Aşağıdaki grafik bu sorulara nasıl yanıt verile-bileceğini yüksek ve düşük esneklikleri karşılaştırarak bize göstermektedir.

Grafik 4.1’e göre profesyonel bir futbol takımının sezonluk bilet satışları için olası iki ta-lep eğrisi çizilmiştir. Çizimde yatay eksende talep edilen bilet miktarı, düşey eksende ise bir sezonluk biletin fiyatı yer almaktadır. Her iki talep eğrisi de A noktasından geçmektedir. Bu noktada bir sezonluk biletin fiyatı 100 TL dir, bu fiyattan sadece 3000 kişi bilet almaktadır. Nispeten daha yatık D1 talep eğrisine göre talep miktarı (bilet alanların sayısı) fiyata karşı oldukça duyarlıdır. Bir başka deyişle talep eğrisinin esnekliği yüksektir. Grafikteki örnekte sezonluk bilet fiyatı %20 arttığı zaman, bileti talep edenlerin sayısı (talep edilen miktar) %40 oranında azalmaktadır. Talep eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına geçilmiştir.

Gözlemlerimizi talep esnekliği düşük olan D2 talep eğrisine kaydıralım. D2’ye göre bi-let talep edenlerin sayısı fiyata karşı çok duyarlı değildir (Sözgelimi fanatik sayısı çoktur.) Fiyat %20 oranında arttığı zaman talep edenlerin sayısı %10 oranında azalmaktadır. Bu talep eğrisi üzerinde A noktasından C noktasına geçilmiştir. Böylece miktarın fiyata karşı duyarlılığı ya da kısaca esneklik bu iki talep eğrisini birbirinden ayırmaktadır.

Grafik 4.1Farklı Esnekliklere Sahip İki Talep EğrisininKarşılaştırılması

Sezo

nluk

Bile

t Fiy

at (T

L)

Sezonluk Bilet Miktarı (Adet)1800

B C

A

D1

D1: Yüksek esnekliğe sahip talep

D2: Düşük esnekliğe sahip talep

D2

2700 3000

120

100

Grafik 4.2

Farklı Talep Esneklikleri Durumunda Arzdaki Bir Düşüş

Sezo

nluk

Bile

t Fiy

at (T

L)

Sezonluk Bilet Miktarı (Adet)1800

B

D

C

A

D1

D2

2700 3000

120

100

180

Farklı Esnekl�klere Sahhp İkk Talep Eğr�s�n�n Karşılaştırılması

D1: Yüksek esnekliğe sahip talep D2: Düşük esnekliğe sahip talep

Farklı Talep Esnekl�kler� Durumunda Arzdak� B�r Düşüş

b�let f�yatı %20 arttığı zaman, b�let� talep edenler�n sayısı (talep ed�len m�ktar) %40 oranında azalmaktadır. Talep eğr�s� üzer�nde A noktasından B noktasına geç�lm�şt�r.

D1 talep eğr�s�ne göre

D2’ye göre b�- let talep edenler�n sayısı f�yata karşı çok duyarlı değ�ld�r

F�yat %20 oranında arttığı zaman talep edenler�n sayısı %10 oranında azalmaktadır. Bu talep eğr�s� üzer�nde A noktasından C noktasına geç�lm�şt�r.

4. Ünite - Esneklik 75

Şimdi bu futbol kulübünün sezonluk bilet satışlarını 1800 adet ile sınırlandırdığını var-sayalım. Bu durumda Grafik 4.1’e düşey arz eğrisini ilave etmemiz gerekir. (Arzda bir azalma olmuştur.) Bu amaçla çizilen Grafik 4.2’de her iki talep eğrisine göre arzdaki düşme aynıdır. Esnekliği yüksek talep eğrisinde (D1’de) fiyattaki artış küçük olmuştur, oysa esnekliği düşük D2 talep eğrisi için aynı miktardaki arzdaki azalma fiyatı çok daha fazla yükseltmiştir.

Hatırlarsanız, arz ve talep modeli kullanılarak, arzda bir azalma olduğunda sezonluk bilet fiyatının ne olacağına ilişkin tahminde bulunabiliyorduk. Ancak her iki talep eğrisi için tahmin edilen fiyat artışları arasında büyük farklılıklar vardır. D1’e göre fiyat artışı küçük olmuştur. Eğer esneklik yüksek ise talep edilen bilet sayısını düşürmek için fiyattaki küçük bir artış yeterli olabilecektir. Dolayısıyla sınırlı sayıdaki bilet için talep miktarı (bilet alanların sayısı) aşağı çekilebilmektedir. Oysa D2 için fiyat daha fazla yükselmektedir. Bu-rada esneklik düşüktür, talep miktarını arz düzeyine çekebilmek için fiyatta büyük artışa ihtiyaç vardır. Sonuç olarak, arzdaki bir daralma karşısında fiyatın ne kadar artacağını belirleyebilmek için talep miktarının fiyata karşı duyarlılığını yani talep esnekliğini bil-memiz gerekmektedir.

Fiyat Esnekliği: Tanımı ve ÖlçülmesiTalebin fiyat esnekliği; bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin o malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı olarak tanımlanır. Bunun formülü ise;

ED

=%ΔQ%ΔP

=Malın talep edilen miktarındaki yüzde değişim

Malın fiyatındaki yüzde değişim

Formülde Ed talebin fiyat esnekliği için bir kısaltmadır. Δ (delta) sembolü ise değişme de-mektir. Hesaplama yapabilme amacıyla yukarıda yer alan formül şu şekillerde yeniden yazılabilir.

ya da

Ed

=ΔQ

ΔPxP0

Q0

Ed=

Q1−Q0Q0

P1−P0P0

Burada Q0 ve P0, miktar ve fiyat için başlangıç değerleridir. Q1 ve P1 ise değişimden sonra (en son) miktar ve fiyat değerleridir. Formülü uygulamak için Grafik 4.1’deki de-ğerleri D1 talep eğrisi için kullanalım. D1 talep eğrisi üzerinde A noktasından B noktasına gelindiğinde, başlangıç değerleri Q0=3000, P0= 100 ve değişiklik sonrası yeni değerler Q1= 1800, P1= 120 olarak alınacaktır. Bu durumda esneklik ölçümüz;

E1d

=

1800−30003000

120−100100

=

−12003000

20100

=

−252

10

=−25

x 102

=−2

Esnekliğin D2 talep eğrisi üzerinde A noktasından C noktasına gelindiği durum için hesaplaması halinde, P0= 100, Q0= 3000 ve P1=120 , Q1=2700 değerleri kullanacaktır. Bu durumda esneklik ölçümüz;

E2d

=

2700−30003000

120−100100

=

−3003000

20100

=

−1102

10

=−110

x 102

=−12

Bu örneklere göre E1d ’nin -2 olması; fiyatta %1 oranındaki bir artış miktardaki %2

oranındaki bir düşüşle ilişkilidir. Yine E2d ’nin -0,5 olması; fiyattaki %1 oranındaki bir

Talebin fiyat esnekliği: Bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin o malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı olarak tanımlanır.

Ş�md� bu futbol kulübünün sezonluk b�let satışlarını 1800 adet �le sınırlandırdığını var- sayalım. Bu durumda Graf�k 4.1’e düşey arz eğr�s�n� �lave etmem�z gerek�r. (Arzda b�r azalma olmuştur.) Bu amaçla ç�z�len Graf�k 4.2’de her �k� talep eğr�s�ne göre arzdak� düşme aynıdır. Esnekl�ğ� yüksek talep eğr�s�nde (D1’de) f�yattak� artış küçük olmuştur, oysa esnekl�ğ� düşük D2 talep eğr�s� �ç�n aynı m�ktardak� arzdak� azalma f�yatı çok daha fazla yükseltm�şt�r.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�: B�r malıntaleped�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n o malın f�yatındak�yüzde değ�şmeye oranı olarak tanımlanır.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�; b�r malın talep ed�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n o malın ffyatındakk yüzde değğşmeye oranı olarak tanımlanır. Bunun formülü se;ED = %ΔQ%ΔP = Malın talep edilen miktarındaki yüzde değişim

Malın fiyatındaki yüzde değişim

Hesaplama yapab�lmeamacıylayukarıda yeralanformülşu şek�llerdeyen�denyazılab�l�r.

Formülü uygulamak �ç�n Graf�k 4.1’dek� de- ğerler� D1 talep eğr�s� �ç�n kullanalım. D1 talep eğr�s� üzer�nde A noktasından B noktasına gel�nd�ğ�nde,

Esnekl�ğ�n D2 talep eğr�s� üzer�nde A noktasından C noktasına gel�nd�ğ� durum �ç�n hesaplaması hal�nde

Bu örneklere göre E1d ’n�n -2 olması; f�yatta %1 oranındak� b�r artış m�ktardak� %2 oranındak� b�r düşüşle �l�şk�l�d�r. Y�ne E2d ’n�n -0,5 olması; f�yattak� %1 oranındak� b�r


artışın miktarda % 0,5 oranında bir düşüşe neden olmaktadır. Dolayısıyla formül, duyarlı-lığın ölçüsünü nicel olarak vermektedir. D1 talep eğrisine göre fiyattaki değişme %20’lik bir artış şeklinde ise, talep edilen miktardaki değişme %40’lık bir azalış şeklinde olacaktır. Yine D2 talep eğrisi için fiyattaki artış %20 iken, talep edilen miktardaki azalış %10 olacaktır.

Talebin fiyat esnekliğinin negatif bir sayı olduğuna dikkat edilmelidir. Çünkü talep eğ-risi üzerinde hareket edildiğinde miktar ve fiyat ters yönlerde değişmektedir. Fiyat yüksel-diğinde talep edilen miktar azalmakta, ya da bunun tersi geçerli olmaktadır. Fiyat esnek-liği ölçüsü negatif bir sayı olmasına rağmen iktisatçılar esneklik hakkında konuşurken ya da yazarken genelde negatif işareti ihmal edip katsayının mutlak değerini söylemektedir-ler. Örneğin sezonluk bilet fiyatlarında %20’lik bir artış, talep edilen bilet miktarını %40 azaltmıştır. D1 talep eğrisine göre ΔP/P= +0,20 ve ΔQ/Q= -0,40 ise ΔQ/Q’nun ΔP/P’ye oranı -2 olur. Ancak iktisatçılar talebin fiyat esnekliğini 2 olarak söylemektedirler.

Talep eğrisi, özel durumlar dışında, daima sol yukarıdan sağ aşağıya (negatif) eğimli olduğu için, bu durum hatırlandığı sürece söz konusu evrensel gelenek herhangi bir karışıklığa yol açmaz.

Talebin fiyat esnekliğinin çekici bir yönü; talep edilen miktarın ve fiyatın ölçülmesin-de birim kullanılmamasıdır. (Örneğin ton, kg, metre, varil, TL, Dolar, Euro gibi birimler yer almamaktadır.). Birim içermemesinin nedeni; fiyatta ve talep edilen miktarda yüzde değişmeleri kullanmasıdır. Bu durumda esneklik birçok değişik mal ve hizmet için talep edilen miktarın fiyata duyarlılığını karşılaştırma olanağını sağlar. Örneğin, margarin gibi nispeten ucuz malların fiyata karşı duyarlılığı ile ipek gömlek gibi daha pahalı malların fiyata duyarlılıklarını karşılaştırma olanağı sağlar.

Bir talep eğrisinin biçimi, fiyat değişmelerine karşı tüketicilerin duyarlılığı hakkında bize bir şeyler söylemektedir. Göreceli olarak yatık bir talep eğrisi, tüketicilerin fiyat de-ğişmelerine karşı duyarlı olduğunu gösterir. Oysa nispeten dik bir talep eğrisi tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı daha duyarsız olduğunu ifade etmektedir. Ancak tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı duyarlılıklarını talep eğrisinin biçimi ya da eğimi ile ölçmek aldatıcı olabilir. Çünkü eğrinin biçimini değiştirmek, eksenlerden bir veya her ikisindeki ölçekleri değiştirmekle mümkündür. Daha da önemlisi talep eğrisinin esnekliği bu eğrinin eğimi ile aynı şey değildir. Talep eğrisinin eğimi (ΔP/ΔQ) fiyattaki değişmenin talep edilen miktar-daki değişmeye oranı olarak tanımlanır. Yine eğim hesaplanırken birim belirtilir. Bu yüzden farklı malları karşılaştırdığımız zaman, eğim fiyata karşı duyarlılığın iyi bir ölçüsü olma-maktadır.

Eğim ve esneklik arasındaki farkı göstermek için Grafik 4.3’ Panel (a)’da dolma kalem ve panel (b)’de saç kesimi için iki ayrı talep eğrisine yer verilmiştir. Fiyatlar çok farklı ol-duğu için iki talep eğrisi farklı eğime sahiptirler. Ancak her iki talep eğrisi için A’ dan B’ ye geçişte esneklik katsayısı aynıdır.

Talebin fiyat esnekliğinin çekici bir yönü; talep edilen miktarın ve fiyatın ölçülmesinde birim kullanılmamasıdır. Birim içermemesinin nedeni; fiyatta ve talep edilen miktarda yüzde değişmeleri kullanmasıdır.

Bir talep eğrisinin biçimi, fiyat değişmelerine karşı tüketicilerin duyarlılığı hakkında bize bir şeyler söylemektedir. Göreceli olarak yatık bir talep eğrisi, tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı duyarlı olduğunu gösterir. Oysa nispeten dik bir talep eğrisi tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı daha duyarsız olduğunu ifade etmektedir. Ancak talep eğrisinin esnekliği bu eğrinin eğimi ile aynı şey değildir.

Grafik 4.3

Farklı Eğimlere Sahip İki Talep Eğrisine İlişkin Aynı Esneklik

Dol

ma

Kale

m B

aşın

a Fi

yat (

TL)

Saç

Kesi

mi B

irim

Fiy

atı (

TL)

Dolma Kalem Miktarı (Adet)

Panel (a) Panel (b)

Saç Kesimi Miktarı (Adet)

B B

5

2

21

8 10 8 10

A

A55

50

1110

Eğim tan = -5/2= -2,5

Eğim tan = -1/2= -0,5

artışın m�ktarda % 0,5 oranında b�r düşüşe neden olmaktadır. Dolayısıyla formül, duyarlı- lığın ölçüsünü n�cel olarak vermekted�r. D1 talep eğr�s�ne göre f�yattak� değ�şme %20’l�k b�r artış şekl�nde �se, talep ed�len m�ktardak� değ�şme %40’lık b�r azalış şekl�nde olacaktır. Y�ne D2 talep eğr�s� �ç�n f�yattak� artış %20 �ken, talep ed�len m�ktardak� azalış %10 olacaktır.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�n�nçek�c� b�r yönü; talep ed�len m�ktarın ve f�yatın ölçülmes�nde b�r�m kullanılmamasıdır. B�r�m �çermemes�n�n neden�; f�yatta ve talep ed�len m�ktardayüzde değ�şmeler� kullanmasıdır.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�n�n negat�f b�r sayı olduğuna d�kkat ed�lmel�d�r. Çünkü talep eğ- r�s� üzer�nde hareket ed�ld�ğ�nde m�ktar ve f�yat ters yönlerde değ�şmekted�r.

B�r talep eğr�s�n�n b�ç�m�, f�yat değ�şmeler�ne karşıtüket�c�ler�n duyarlılığı hakkında b�ze b�r şeyler söylemekted�r. Görecel�olarak yatık b�rtalepeğr�s�, tüket�c�ler�n f�yat değ�şmeler�ne karşıduyarlı olduğunu göster�r. Oysan�speten d�k b�r talep eğr�s�tüket�c�ler�n f�yat değ�şmeler�ne karşı dahaduyarsız olduğunu �fade etmekted�r. Ancak talepeğr�s�n�n esnekl�ğ� bu eğr�n�n eğ�m��le aynı şey değ�ld�r.

talep eğr�s�n�n esnekl�ğ� bu eğr�n�n eğ�m� �le aynı şey değ�ld�r. Talep eğr�s�n�n eğ�m� (�P/�Q) f�yattak� değ�şmen�n talep ed�len m�ktardak� değ�şmeye oranı olarak tanımlanır. Y�ne eğ�m hesaplanırken b�r�m bel�rt�l�r.

Farklı Eğğmlere Sahhp İkk Talep Eğrrssne İl�şk�n Aynı Esnekl�k

Eğ�m ve esnekl�k arasındak� farkı göstermek �ç�n Graf�k 4.3’ Panel (a)’da dolma kalem ve panel (b)’de saç kes�m� �ç�n �k� ayrı talep eğr�s�ne yer ver�lm�şt�r. F�yatlar çok farklı ol- duğu �ç�n �k� talep eğr�s� farklı eğ�me sah�pt�rler. Ancak her �k� talep eğr�s� �ç�n A’ dan B’ ye geççşte esnekllk katsayısı aynıdır.


Şeklin her iki panelinde de A noktasından B noktasına geçişte esneklik aynıdır. Çünkü mik-tardaki değişme %20 oranında azalmış ve fiyattaki değişme %10 oranında artmıştır. Dolayısıyla her iki talep eğrisi için hesaplanan esneklik eşittir. Oysa her iki talep eğrisinin eğimleri farklıdır.

Esneklik TerminolojisiEkonomistler talep eğrilerini, talebin fiyat esneklikleri ölçülerine ya da katsayılarına göre sını�andırırlar. Bu sını�andırmada, genelde katsayıların mutlak değerleri kullanılmaktadır.

Ed<1 için, inelastik talep ya da esnek olmayan talep;Ed=1 için; birim esnek talep;Ed>1 için; esnek talep terimleri kullanılır.

Bir mal ya da hizmet için talep fiyata karşı inelastik olduğu zaman, tüketicilerin fi-yat değişimine karşı duyarsız olduğunu söyleyebiliriz. Bu durumda miktardaki yüzde değişme, ilgili malın fiyatındaki yüzde değişmeden daha küçüktür. Eğer talep esnek ise, tüketicilerin fiyattaki değişmeye karşı duyarlı olduklarını söyleyebiliriz. Bu durumda da miktardaki yüzde değişme fiyattaki yüzde değişmeden daha büyüktür. Esneklik katsayısı tam olarak bire eşit olduğunda ise birim esneklik söz konusu olur ve bu durumda fiyattaki veri bir yüzde değişme talep edilen miktarda aynı oranda bir yüzde değişmeye neden olur.

Esneklik katsayısının olası en düşük değeri sıfırdır. Ed= 0 olması durumunda fiyattaki bir değişme talep edilen miktarda hiçbir değişmeye neden olmayacaktır. Bu durum tam inelastik talep olarak tanımlanır ve talep eğrisi dikey bir doğru şeklini alır. İnsülin gibi hayati önem taşıyan ilaçlara olan talep, fiyatı belirli sınırlar içinde kalmak koşuluyla tam inelastik talep olabilir. Bir başka örnek olarak, böbrek yetmezliğinden dolayı diyaliz teda-visine olan talep gösterebilir.

Esneklik katsayısının alabileceği olası en yüksek değer sonsuza yaklaşmaktadır. Bu du-rumda fiyattaki çok küçük bir değişiklik talep edilen miktarda oldukça büyük miktarda bir değişime neden olacaktır. Esneklik değerinin sonsuz olması halinde, talep tam esnek talep olarak tanımlanır ve grafiksel olarak yatay düz bir doğru şeklinde gösterilir.

Tam inelastik ve tam esnek talep eğrileri (doğruları) Grafik 4.4’te panel (a) ve (b)’de gös-terilmiştir. Bunlar esnekliği her noktada aynı olan talep eğrileridir. Esnekliği her noktada aynı olan başka bir talep eğrisi de, ikizkenar hiperbol şeklinde çizilen esnekliği her noktada bire eşit olan talep fonksiyonudur. Bu talep fonksiyonu Grafik 4.4 Panel (c)’de gösterilmiştir.

Talebin fiyat esnekliğinin değişmediği, sabit olduğu talep eğrileri hangileridir?

Esneklik katsayısının olası en düşük değeri sıfırdır. Ed= 0 olması durumunda fiyattaki bir değişme talep edilen miktarda hiçbir değişmeye neden olmayacaktır. Bu durum tam inelastik talep olarak tanımlanır ve talep eğrisi dikey bir doğru şeklini alır.

Esneklik katsayısının alabileceği olası en yüksek değer sonsuza yaklaşmaktadır. Bu durumda fiyattaki çok küçük bir değişiklik talep edilen miktarda oldukça büyük miktarda bir değişime neden olacaktır. Esneklik değerinin sonsuz olması halinde, talep tam esnek talep olarak tanımlanır ve grafiksel olarak yatay düz bir doğru şeklinde gösterilir.

1

Grafik 4.4

Tam İnelastik,Tam Esnek ve Her Noktasında Birim

Q

P

Ed = 0

Panel (a)Tam İnelastik Talep

Q

P

Ed =

Panel (b)Tam Esnek Talep

Q

P

Ed = 1

Panel (c)Her Noktada Birim Esnek Talep

Ekonom�stler talep eğr�ler�n�, taleb�n f�yat esnekl�kler� ölçüler�ne ya da katsayılarına göre sını�andırırlar. Bu sını�andırmada, genelde katsayıların mutlak değerler� kullanılmaktadır.Ed<1 ççn, nelasttk talep ya da esnek olmayan talep; Ed=1 ççn; bbrrm esnek talep;Ed>1 �ç�n; esnek talep terrmlerr kullanılır.

Esnekl�k katsayısının olası en düşük değer� sıfırdır. Ed= 0 olması durumunda f�yattak�b�r değ�şme talep ed�len m�ktardah�çb�r değ�şmeye nedenolmayacaktır. Bu durum tam�nelast�ktalep olarak tanımlanırve talep eğr�s� d�key b�rdoğru şekl�n�alır.

B�r mal ya da h�zmet �ç�n talep f�yata karşı �nelast�k olduğu zaman, tüket�c�ler�n f�- yat değ�ş�m�ne karşı duyarsız olduğunu söyleyeb�l�r�z. Bu durumda m�ktardak� yüzde değ�şme, �lg�l� malın f�yatındak� yüzde değ�şmeden daha küçüktür. Eğer talep esnek �se, tüket�c�ler�n f�yattak� değ�şmeye karşı duyarlı olduklarını söyleyeb�l�r�z. Bu durumda da m�ktardak� yüzde değ�şme f�yattak� yüzde değ�şmeden daha büyüktür. Esnekl�k katsayısı tam olarak b�re eş�t olduğunda �se b�r�m esnekl�k söz konusu olur ve bu durumda f�yattak� ver� b�r yüzde değ�şme talep ed�len m�ktarda aynı oranda b�r yüzde değ�şmeye neden olur.Esnekl�k katsayısının olası en düşük değer� sıfırdır. Ed= 0 olması durumunda f�yattak� b�r değ�şme talep ed�len m�ktarda h�çb�r değ�şmeye neden olmayacaktır. Bu durum tam �nelast�k talep olarak tanımlanır ve talep eğr�s� d�key b�r doğru şekl�n� alır.

Esnekllk katsayısının alabbleceğğ olasıen yüksek değer sonsuza yaklaşmaktadır. Bu durumda ffyattakkçok küçük bbr değğşşkllk talep eddlenmmktardaoldukça büyük mmktardabbr değğşşme neden olacaktır. Esnekl�k değer�n�n sonsuzolmasıhallnde, taleptam esnektalep olarak tanımlanır ve graffksel olarak yataydüz bbr doğru şekllnde gösterrllr.

Esnekl�k katsayısının alab�leceğ� olası en yüksek değer sonsuza yaklaşmaktadır. Bu durumda f�yattak� çok küçük b�r değ�ş�kl�k talep ed�len m�ktarda oldukça büyük m�ktarda b�r değ�ş�me neden olacaktır. Esnekl�k değer�n�n sonsuz olması hal�nde, talep tam esnek talep olarak tanımlanır ve graffksel olarak yatay düz bbr doğru şekllnde gösterrllr.

Tam İnelasttk,Tam Esnek ve Her Noktasında B�r�m


İnsanlar bazen her ikisi de birden küçük veya her ikisi de birden büyük iki esnekliği karşılaştırmak ister. Bu durumda ekonomistler talep eğrileri için; eğer diğeri ile karşılaştı-rıldığında esnekliği daha büyük ise, bunun için nispeten esnek talep ifadesini kullanılırlar. Örneğin esnekliği 1,9 olan bir mal esnekliği 1,2 olan bir başka mala kıyasla nispeten daha esnektir. Ya da esnekliği 0,2 olan bir mal esnekliği 0,8 olan bir başka mal ile karşılaştırıl-dığında, ilkine nispeten inelastik talep denir. Bu nispeten tamlayıcısını kullanılmakla ta-lebin fiyat esnekliğinde birinin ötekinden daha büyük ya da daha küçük olduğuna ilişkin karşılaştırmalı bir ifade dile getirilmiş olur.

Doğru Şeklinde Bir Talep Eğrisi Boyunca EsneklikEsnekliğin yüzde değişmelerle hesaplanması nedeniyle, esneklik katsayısının değeri, doğ-ru şeklinde bir talep eğrisi üzerinde yukarı doğru hareket edildiğinde büyür. Çünkü talep eğrisi boyunca farklı noktalardaki başlangıç değerleri değişmektedir. Eğri üzerinde fiyatın yüksek olduğu noktalarda başlangıç fiyatı da yüksektir. Böylece fiyatta veri bir değişme için hesaplanacak bir yüzde değişme küçük olacaktır. Örneğin, başlangıç fiyatı 100 birim ise ve fiyattaki 10 birimlik değişme yüzde ile ifade edilirse, %10’luk değişme olacaktır. Oysa başlangıç fiyatı 10 birim olduğu zaman fiyatta 10 birimlik bir değişme %100’lük bir değişmeyi gösterecektir. Aynı mantık miktar ekseni boyunca farklı noktalar içinde uygulanabilir. Şöyle ki; talep eğrisi üzerinde yüksek noktalarda başlangıç miktar düze-yi küçüktür, çünkü yüksek fiyatlarda talep edilen miktar düşüktür. Bu durum miktarda veri bir mutlak değişme için hesaplanacak yüzde değişmenin büyük olmasına yol açar. Talep esnekliği üzerinde başlangıç değerindeki değişmenin etkisi aşağıdaki esneklik for-müllerinde gösterilmektedir. Miktardaki mutlak değişmenin (Q1-Q0) ve fiyattaki mutlak değişmenin (P1-P0) her bir durum için aynı olduğunu ve değişen şeyin sadece başlangıç değerleri olduğunu düşünelim;

Talep eğrisi üzerinde fiyatın yüksek olduğu noktalarda;

Ed=

Q1−Q

0

Q0

P1−P

0

P0

küçük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

büyük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

=büyük

küçük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

BÜYÜK

Talep eğrisi üzerinde fiyatın düşük olduğu noktalarda;

Ed=

Q1−Q

0

Q0

P1−P

0

P0

büyük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

küçük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

=küçük

büyük

⎫

⎬⎪⎪

⎭⎪⎪

KÜÇÜK

Talep eğrisinin miktar eksenini kestiği noktada esneklik değerinin sıfır olduğuna dik-kat edilmelidir. Bu noktada P0=0 konulursa formülün paydası ∞ değeri alır ve sayının sonsuza bölümü de sıfır olduğu için Ed=0 olur. Ya da esneklik için verdiğimiz üçüncü formülde P0 yerine 0 değeri koyduğumuzda Ed=0 olur. Benzer şekilde, talep eğrisinin fi-yat eksenini kestiği noktada esneklik değeri sonsuz olur. Çünkü esneklik için verdiğimiz üçüncü formülü kullanırsak, Q0 değeri sıfır olduğu için ∞ değerine ulaşmaktayız.

Dikkat edilirse; talep esnekliği, talep eğrisi üzerinde seçmiş olduğumuz noktalardan etkilenmektedir. Bu tümüyle matematiksel bir özelliktir, yani fiyat esnekliğini hesaplama yöntemimizin bir sonucudur. Tüm negatif eğimli doğrusal talep fonksiyonlarında, talep eğrisinin orta noktası birim esnekliği gösterirken, orta noktasının üzeri esnek, bu nok-tanın altı ise inelastik talebi göstermektedir. Grafik 4.5’te doğrusal bir talep fonksiyonu üzerinde farklı esneklik noktaları gösterilmiştir.

Talep esnekliği, talep eğrisi üzerinde seçmiş olduğumuz noktalardan etkilenmektedir. Bu tümüyle matematiksel bir özelliktir, yani fiyat esnekliğini hesaplama yöntemimizin bir sonucudur. Tüm negatif eğimli doğrusal talep fonksiyonlarında, talep eğrisinin orta noktası birim esnekliği gösterirken, orta noktasının üzeri esnek, bu noktanın altı ise inelastik talebi göstermektedir.

Esnekl�ğ�n yüzde değ�şmelerle hesaplanması neden�yle, esnekl�k katsayısının değer�, doğ- ru şekl�nde b�r talep eğr�s� üzer�nde yukarı doğru hareket ed�ld�ğ�nde büyür. Çünkü talep eğr�s� boyunca farklı noktalardak� başlangıç değerler� değ�şmekted�r. Eğr� üzer�nde f�yatın yüksek olduğu noktalarda başlangıç f�yatı da yüksekt�r. Böylece f�yatta ver� b�r değ�şme �ç�n hesaplanacak b�r yüzde değ�şme küçük olacaktır

Talep eğr�s�n�n m�ktar eksen�n� kest�ğ� noktada esnekl�k değer�n�n sıfır olduğuna d�k- kat ed�lmel�d�r. Bu noktada P0=0 konulursa formülün paydası ∞ değer� alır ve sayının sonsuza bölümü de sıfır olduğu �ç�n Ed=0 olur. Ya da esnekl�k �ç�n verd�ğ�m�z üçüncü formülde P0 yer�ne 0 değer� koyduğumuzda Ed=0 olur. Benzer şek�lde, talep eğr�s�n�n f�- yat eksen�n� kest�ğ� noktada esnekl�k değer� sonsuz olur. Çünkü esnekl�k �ç�n verd�ğ�m�z üçüncü formülü kullanırsak, Q0 değerr sıfır olduğu ççn ∞ değerrne ulaşmaktayız.

Talep esnekl�ğ�, talep eğr�s� üzer�nde seçm�ş olduğumuz noktalardan etk�lenmekted�r. Bu tümüyle matemat�ksel b�r özell�kt�r, yan�f�yat esnekl�ğ�n� hesaplama yöntem�m�z�n b�r sonucudur.Tüm negat�f eğ�ml� doğrusal talep fonks�yonlarında, talep eğr�s�n�n orta noktası b�r�m esnekl�ğ�göster�rken, ortanoktasının üzer�esnek, bu noktanın altı�se �nelast�k taleb� göstermekted�r.


Grafik 4.5’teki talep eğrisini yakından incelersek; ilk olarak doğru şeklinde olduğu için, talebin sabit bir eğime sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenle belirli bir büyüklük-teki fiyat değişmesi, aynı büyüklükte bir miktar değişmesine neden olacaktır. Çünkü eğim doğru boyunca sabittir. Bu durum, tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı talep eğrisinin her iki ucunda da aynı duyarlılık derecesine sahip olduğu izlenimi uyandırabilir. Ancak bu doğru değildir. Unutmamamız gerekir ki talebin duyarlılığı ya da esneklik mutlak mik-tardaki değişmelerle değil, nisbi miktarlardaki değişmelerle (yüzde değişmelerle) ilgilidir.

Orta Nokta Formülle Esneklik Hesaplaması (Yay Esnekliği ya da Ark Esnekliği) Esneklik hesaplamak için yüzde terimler kullanıldığından, esneklik katsayısı fiyat ve mik-tarda veri bir mutlak değişmenin yönüne bağlıdır. Önceki örneğimizde Grafik 4.1’deki D1 talep eğrisi için esneklik hesaplandığında başlangıç miktarı 3000 adet ve fiyat ise 100 TL alınmış ve talep eğrisi üzerindeki A noktasından B noktasına doğru hareket için esneklik hesaplanmıştır. Ancak 120 TL fiyatla başlayıp (B noktasından) talep eğrisi üzerinde A nok-tasına doğru hareket edilmiş olsaydı, hesaplanan esneklik katsayısı farklı olacaktı. Çünkü bu durumda başlangıç değerleri miktar için 1800 adet ve fiyat için 120 TL’ye dönüşecektir.

Miktar için daha düşük başlangıç değeri miktardaki yüzde değişmeyi büyütecektir. (A’ dan B’ye hareketle %40 iken, B’den A’ya doğru hareketle %66.66 olacaktır.) Öte yandan fiyattaki başlangıç değeri büyüdüğünden, fiyattaki yüzde değişme azalmış olacaktır (%20 den %16.66’ya). Böylece tersi yönde esneklik katsayısı 4’e yükselmiş olacaktır.

Farklı yönlerde hareketler için farklı yanıtlar elde edilmesi nedeniyle, esneklik kat-sayısı sadece fiyat ve miktardaki çok küçük değişmeler için doğru olacaktır. Dolayısıyla bu formül gerçekte talep eğrisi üzerinde bir noktanın esnekliğinin hesaplanmasında kul-lanılacaktır. Bu, nokta talep esnekliğidir. Oysa talep eğrisi üzerinde iki farklı nokta için ekonomistler esneklik formülünde çok az değişiklik yapmışlar ve yeni bir formül geliştir-mişlerdir. Talep edilen eski ve yeni fiyatın ortalaması ya da orta noktası alınarak miktarın hem başlangıç hem de yeni değerlerinin birlikte kullanıldığı bu formül şu şekildedir:

Ed

=

Q1−Q0

Q1+Q0P1−P0

P1+P0

Bu formül iki nokta arasındaki ortalama esnekliği ölçmektedir. Bu ölçüm değeri, ha-reketin yönünden etkilenmeden tek bir sonuç elde edilmesine olanak sağlamaktadır. Bu

Grafik 4.5

Doğru Şeklinde Bir Talep Eğrisi Üzerinde Farklı Esneklik Noktaları

Q0

Ed >1 Esnek Talep

Ed =1 Birim Esnek Talep

Ed <1 İnelastik Talep

PEd =

Ed =0

Doğru Şekllnde BBr Talep Eğrrss Üzerrnde Farklı Esnekl�k Noktaları

Graf�k 4.5’tek� talep eğr�s�n� yakından �ncelersek; �lk olarak doğru şekl�nde olduğu �ç�n, taleb�n sab�t b�r eğ�me sah�p olduğunu söyleyeb�l�r�z.

Unutmamamız gerek�r k� taleb�n duyarlılığı ya da esnekl�k mutlak m�k- tardak� değ�şmelerle değ�l, n�sb� m�ktarlardak� değ�şmelerle (yüzde değ�şmelerle) �lg�l�d�r.

esnekl�k kat- sayısı sadece f�yat ve m�ktardak� çok küçük değ�şmeler �ç�n doğru olacaktır. Dolayısıyla bu formül gerçekte talep eğr�s� üzer�nde b�r noktanın esnekl�ğ�n�n hesaplanmasında kul- lanılacaktır. Bu, nokta talep esnekl�ğ�d�r.

Oysa talep eğr�s� üzer�nde �k� farklı nokta �ç�n ekonom�stler esnekl�k formülünde çok az değ�ş�kl�k yapmışlar ve yen� b�r formül gel�şt�r- m�şlerd�r. Talep ed�len esk� ve yen� f�yatın ortalaması ya da orta noktası alınarak m�ktarın hem başlangıç hem de yenn değerlerrnnn bbrllkte kullanıldığı bu formül şu şekkldeddr:Q1−Q0 Ed = Q1+Q0 P1−P0 P1+ P0Bu formül �k� nokta arasındak� ortalama esnekl�ğ� ölçmekted�r. Bu ölçüm değer�, ha- rekettn yönünden etk�lenmeden tek b�r sonuç elde ed�lmes�ne olanak sağlamaktadır. Bu


formül orta nokta esnekliği, ark esnekliği ya da yay esnekliği olarak isimlendirilir. Örneği-mizdeki yay esnekliği,

Eyayd

=

3000−18003000+1800100−120100+120

=

12004800−20220

=14

x−111

=−114

=−2,75

olarak hesaplanacaktır.

Fiyat Esnekliği ve Toplam HasılatEsnekliğin iyice öğrenilmesi için, bunun ekonomik anlamının her zaman göz önünde bu-lundurulması önemlidir. Fiyat düzeyinde meydana gelen değişmeler karşısında tüketicile-rin ve üreticilerin davranışlarını değerlendirmemize, bir takım öngörülerde bulunmamıza esneklik yardım eder. Örneğin, fiyat esnekliği için önemli kullanım alanlarından biri; bir ürünün fiyatı değiştiği zaman, satıcıların elde edeceği toplam hasılat ya da tüketicilerin bu ürün için yapacağı toplam harcamanın ne olacağının tahmin edilmesidir. Esnekliğin toplam hasılat ya da toplam harcamalarla ne tür bir ilişkisi bulunduğunu anlamak için ilk olarak fiyat değişikliğinin toplam hasılat ya da toplam harcama üzerinde yarattığı iki zıt etkiyi ya da iki tür dengeleyici etkiyi anlamak gerekir.

Önce talebin esnek olduğu durumda gerçekleşen bir fiyat düşüşünü ele alalım. Grafik 4.6’da görüldüğü gibi fiyat 100 TL’den 90 TL’ye düştüğünde (%10’luk bir düşüş), miktar 1000 birimden 1200 birime yükselmiştir (%20’lik bir artış). Toplam hasılat fiyat ile mikta-rın çarpımıdır (P*Q= TR). Miktardaki artış toplam hasılatı yukarı doğru çekecektir, ancak bu toplam hasılatı aşağı doğru çeken fiyattaki azalışla dengelenir.

Eğer miktardaki yüzde değişme fiyattaki yüzde değişmeden büyük ise talep esnektir ve fiyat düştüğü zaman toplam hasılat artar. Toplam hasılattaki artış Grafik 4 .6’ya göre şu şekilde elde edilir;

Grafik 4.6’yı tablo şeklinde özetlersek,

FİYAT(TL) MİKTAR TOPLAM HASILATB D (P0 0,TR0) 100 1000 100.000

D S D (P1 1,TR1) 90 1200 108.000

Net Değişme +8000 Artış

Fiyat esnekliği için önemli kullanım alanlarından biri; bir ürünün fiyatı değiştiği zaman, satıcıların elde edeceği toplam hasılat ya da tüketicilerin bu ürün için yapacağı toplam harcamanın ne olacağının tahmin edilmesidir. Esnekliğin toplam hasılat ya da toplam harcamalarla ne tür bir ilişkisi bulunduğunu anlamak için ilk olarak fiyat değişikliğinin toplam hasılat ya da toplam harcama üzerinde yarattığı iki zıt etkiyi ya da iki tür dengeleyici etkiyi anlamak gerekir.

Grafik 4.6

Esnek Talep Durumunda Fiyattaki Düşüş ve Toplam Hasılat

Biri

m B

aşın

a Fi

yat

Talep Edilen Miktar0 200 400 600 800 1000 1200 1400

150140130120110100

908070605040302010

0

D

Tablo 4.1Net Değişim

formül orta nokta esnekl�ğ�, ark esnekl�ğ� ya da yay esnekl�ğ� olarak �s�mlend�r�l�r.

F�yat esnekl�ğ��ç�n öneml� kullanım alanlarından b�r�; b�r ürünün f�yatı değ�şt�ğ�zaman, satıcıların elde edeceğ� toplam hasılat ya datüket�c�ler�n bu ürün �ç�n yapacağı toplam harcamanın ne olacağının tahm�n ed�lmes�d�r. Esnekl�ğ�n toplam hasılat ya da toplam harcamalarla ne türb�r �l�şk�s� bulunduğunuanlamak �ç�n �lk olarak f�yat değ�ş�kl�ğ�n�n toplam hasılat ya da toplam harcamaüzer�nde yarattığı�k� zıtetk�y�ya da �k�tür dengeley�c� etk�y� anlamak gerek�r.

f�yat esnekl�ğ� �ç�n öneml� kullanım alanlarından b�r�; b�r ürünün f�yatı değ�şt�ğ� zaman, satıcıların elde edeceğ� toplam hasılat ya da tüket�c�ler�n bu ürün �ç�n yapacağı toplam harcamanın ne olacağının tahm�n ed�lmes�d�r.

Eğer m�ktardak� yüzde değ�şme f�yattak� yüzde değ�şmeden büyük �se talep esnekt�r ve f�yat düştüğü zaman toplam hasılat artar.

Graffk 4.6’yı tablo şekllnde özetlersek,

Net Değ�ş�m

Esnek Talep Durumunda F�yattak� Düşüş ve Toplam Hasılat


Bu hesaplamaya göre fiyatta 10 birimlik bir düşüş toplam hasılatta 8000 birimlik bir artış ile sonuçlanacaktır.

Eğer talep inelastik olsaydı, bunun tersi olacaktı. Grafik 4.7’de görüldüğü gibi fiyat 100 birimden 90 birime düştüğünde miktar 1000 birimden 1050 birime yükselmiştir. Burada miktardaki değişme (%5) fiyattaki değişmeden (%10) daha küçüktür. Böylece fiyat düş-tüğü zaman toplam hasılat azalacaktır. Tablo 4.2’den de görüldüğü üzere inelastik talep durumunda fiyattaki düşüş toplam hasılatı azaltmıştır.

FİYAT(TL) MİKTAR TOPLAM HASILATB D (P0 0,TR0) 100 1000 100.000

D S D (P1 1,TR1) 90 1050 94.500

Net Değişme -5.500 Azalış

Fiyat artışı durumunda ise tersi sonuçlar elde edilecektir. Fiyattaki artış, hasılatın de-ğerini (PxQ) yine esnekliğe bağlı olarak hem yükseltecek hem de düşürecektir. Zira fiyat arttığı zaman her birim satın alınan mal veya hizmet için insanlar daha fazla ödemede bulunacaklardır ve bu hasılatı yükseltir. Ancak insanlar yüksek fiyattan daha az mal ve hizmet satın alırlar. Talep edilen miktardaki bu azalış ise hasılatı düşürür. İşte esneklik bu birbirine zıt etkilerden hangisinin daha güçlü olduğunu belirlemektedir. Eğer esneklik birden büyükse (Ed>1) fiyat arttığı zaman hasılat düşer, çünkü talep edilen miktar fiyat artışından daha büyük bir yüzde ile azalır. Esneklik birden küçük olduğunda ise fiyat artışı hasılatı yükseltir. Çünkü talep edilen miktardaki azalış yüzdesi, fiyattaki artış yüzdesinden daha düşüktür. Esneklik bire eşit olduğu zaman ise bu iki etki aynı büyüklüktedir. Böylece fiyat değiştiği zaman hasılat sabit kalır.

Aşağıdaki tablo hasılat ile talebin fiyat esnekliği arasındaki ilişkiyi özetlemektedir.

Esneklik EsneklikTerminolojisi

Fiyattaki DüşüşünHasılat Üzerindeki Etkisi

Fiyattaki Artışın Hasılat Üzerindeki Etkisi

E <1 İ T D AE =1 B E T D DE >1 E T A A

Talebin fiyat esnekliği yüksek olduğunda hasılatı arttırmak için nasıl bir fiyat stratejisi uy-gulanmalıdır? 2

Grafik 4.7

İnelastik Talep Durumunda Fiyattaki Düşüş ve Toplam Hasılat

Biri

m B

aşın

a Fi

yat

Talep Edilen Miktar0 800 850 900 950 1000 1050 1100

150140130120110100

908070605040302010

0

D

Tablo 4.2Net Değişim

Tablo 4.3Hasılat ve Fiyat Esnekliği

Eğer talep �nelast�k olsaydı, bunun ters� olacaktı.

�nelast�k talep durumunda ffyattakk düşüş toplam hasılatı azaltmıştır.

İnelast�k Talep Durumunda F�yattak� Düşüş ve Toplam Hasılat

Net Değ�ş�m

Eğer esnekl�k b�rden büyükse (Ed>1) f�yat arttığı zaman hasılat düşer, çünkü talep ed�len m�ktar f�yat artışından daha büyük b�r yüzde �le azalır.

Esnekl�k b�rden küçük olduğunda �se f�yat artışı hasılatı yükselt�r. Çünkü talep ed�len m�ktardak� azalış yüzdes�, f�yattak� artış yüzdes�nden daha düşüktür.

Esnekl�k b�re eş�t olduğu zaman �se bu �k� etk� aynı büyüklükted�r. Böylece ffyat değğşttğğ zaman hasılat sabbt kalır.

Aşağıdakk tablo hasılat le talebbn ffyat esnekllğğ arasındakk llşkkyy özetlemekteddr.

Hasılat ve F


TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİNİ ETKİLEYEN EKONOMİKFAKTÖRLERÜreticilerin ya da satıcıların iyi bir fiyatlama politikası izleyebilmeleri için, kendi mal ve hizmetlerine yönelik talebin esneklik derecesi hakkında bilgiye ihtiyaçları vardır. Satıcılar bu bilgilere ulaşmada, esneklik derecesini etkileyen faktörleri dikkate alarak, genellikle esneklik değeri hakkında tahminler yaparlar. Şimdi bir ürün için talebin fiyat esnekliği ölçüsünü etkileyen ekonomik faktörleri kısaca açıklayacağız.

Ürün İçin İkame Edilebilirliğin DerecesiBir mal veya hizmetin fiyat esnekliğini etkileyen en önemli faktörlerden biri, bu mal ile di-ğer mallar arasındaki ikamenin derecesidir. İkamenin derecesini; aynı tüketici isteklerini daha az veya daha fazla düzeyde bir ürün yerine başka ürün veya ürünlerin kullanılması belirleyecektir. Bu derece büyük oldukça mal ve hizmetler için mevcut ikameler daha iyi olacaktır, dolayısıyla bu mal ve hizmetler için talep daha esnek olacaktır.

Bu genelleştirmenin ekonomik temelini anlamak için birçok ikamesi olan bir ürünü göz önüne alalım, örneğin; tavuk etini düşünelim. Tavuk eti fiyatı yükseldiği zaman tüke-ticilerin seçebilecekleri birçok alternatif ürün vardır. Diğer et çeşitleri; balık, hindi, veya et yerine kullanılabilecek öteki protein içerikli gıdalar; yumurta, peynir gibi ikameler mev-cuttur. Böylece tavuk eti fiyatındaki artış, tüketicileri tavuk eti tüketimini azaltmaya alter-natif ürünlerin tüketimini arttırmaya yöneltecektir. Tavuk eti tüketiminin azalması, tavuk etinin artan fiyatına karşı tüketicilerin duyarlı olduğunun bir göstergesidir. Hatırlanacağı üzere bu durum esnek talep olarak adlandırılmaktadır.

Diğer tara�a çok az ikamesi bulunan ürünler inelastik talebe örnek oluştururlar. Bu tür bir mal için klasik örnek tuzdur. Eğer tuzun fiyatı artarsa, tüketiciler bunu hâlâ aynı miktar-da almaya devam ederler. Çünkü bunun yeterli düzeyde ikamesi yoktur. Yani tüketiciler tuz fiyatındaki değişmeye karşı duyarlı değildirler. Dolayısıyla tuz inelastik bir talebe sahiptir.

Ürünler arasında ikamenin varlığını bilmek kadar, ürünlerin kapsamını tanımlamak da önemlidir. Genelde bir ürünü ne kadar geniş tanımlarsak esnekliği de o kadar düşük olacaktır. Çünkü geniş anlamda tanımlanan bir ürünün daha az ikamesi olacaktır. Örne-ğin, et mamulleri için fiyat esnekliği sadece pirzola için hesaplanan fiyat esnekliğinden daha düşük olacaktır. Çünkü pirzolanın birçok ikamesi olurken, et mamulleri şeklinde bir tanımlama yapıldığında çok az ikame bulunabilecektir. Benzer şekilde belirli bir marka tuz için talep esnekliği, genel anlamda tuz için talep esnekliğinden daha fazla olacaktır. Çünkü piyasada bir marka tuzun ikamesi öteki marka tuzlar olacaktır. Oysa genel anlam-da tuzun ikamesini bulmak zordur.

Ürünün Tüketici Bütçelerindeki Önemi Bir mal veya hizmet için tüketicinin bütçesinden ayrılan oran, bu ürünün esnekliğini be-lirleyen bir başka önemli faktördür. Tüketici bütçesinde çok küçük bir oran oluşturan ürün-ler, bütçede nispeten yüksek oran oluşturan ürünlere göre daha düşük esnekliğe sahiptirler. Örneğin, bir öğrenci için kurşun kalem fiyatı iki katına çıktığında bunun öğrencinin büt-çesi üzerindeki etkisi fark bile edilmeyecek dolayısıyla kurşun kalem kullanmayı azaltmaya yöneltecek güçlü teşvikler ortaya çıkmayacaktır. Ancak öğrencinin kaldığı özel yurt fiyatı önemli ölçüde arttığında öğrenci barınmak için alternati�er aramaya başlayabilecektir. Şöyle ki, öğrenci kamu yurtlarına girmeyi veya evde kalmayı düşünebilecektir. Buradan özel yurt için talebin kurşun kalemden daha fazla esnek olduğu sonucunu çıkartmak mümkündür.

Yukarıda belirttiğimiz bu iki faktöre göre bir ürünün çok sayıda ikame malı var ise ve bütçe içerisinde büyük paya sahipse talebin fiyat esnekliği artacaktır. Ancak bu iki faktö-rün, bir ürünün esnekliği üzerinde ters yönlerde etkisinin olacağı durumlarla karşılaşmak

Bir mal veya hizmetin fiyat esnekliğini etkileyen en önemli faktörlerden biri, bu mal ile diğer mallar arasındaki ikamenin derecesidir. Bu derece büyük oldukça mal ve hizmetler için mevcut ikameler daha iyi olacaktır, dolayısıyla, bu mal ve hizmetler için talep daha esnek olacaktır.

Bir mal veya hizmet için tüketicinin bütçesinden ayrılan oran, bu ürünün esnekliğini belirleyen bir başka önemli faktördür. Tüketici bütçesinde çok küçük bir oran oluşturan ürünler, bütçede nispeten yüksek oran oluşturan ürünlere göre daha düşük esnekliğe sahiptirler.

Üret�c�ler�n ya da satıcıların �y� b�r f�yatlama pol�t�kası �zleyeb�lmeler� �ç�n, kend� mal ve h�zmetler�ne yönel�k taleb�n esnekl�k dereces� hakkında b�lg�ye �ht�yaçları vardır.

B�r malveya h�zmet�n f�yat esnekl�ğ�n� etk�leyen en öneml� faktörlerden b�r�, bu mal �le d�ğer mallararasındak��kamen�n dereces�d�r. Bu derece büyük oldukça mal ve h�zmetler�ç�n mevcut�kameler daha �y� olacaktır, dolayısıyla, bu mal ve h�zmetler �ç�n talepdaha esnek olacaktır.

esnek talep

˛nelast˛k talebe

tavuk et˛

D�ğer et çeş�tler�; balık, h�nd�, veya et yer�ne kullanılab�lecek ötek� prote�n �çer�kl� gıdalar; yumurta, peyn�r g�b� �kameler

tür b�r mal �ç�n klas�k örnek tuzdur.

B�r malveya h�zmet �ç�n tüket�c�n�n bütçes�nden ayrılanoran, buürünün esnekl�ğ�n� bel�rleyen b�r başka öneml�faktördür.Tüket�c� bütçes�nde çok küçük b�r oran oluşturan ürünler, bütçede n�speten yüksek oran oluşturan ürünlere göre dahadüşük esnekl�ğe sah�pt�rler.

b�r ürünün çok sayıda �kame malı var �se ve bütçe �çer�s�nde büyük paya sah�pse taleb�n f�yat esnekl�ğ� artacaktır.


da olasıdır. Yani bir ürünün birçok ikamesi olabilir, dolayısıyla esnek bir talep oluşturmakta-dır; fakat aynı zamanda bütçede çok düşük bir orana sahiptir, bu ise inelastik bir talep oluş-turmaktadır. Böylece sonuçta fiyat esnekliği bu iki faktörün toplamına göre şekillenecektir. Böyle bir ürünün esnekliğini değerlendirdiğimizde her iki durumda göz önüne alınmalıdır.

Dikkat edilirse bir ürünün fiyat esnekliğini etkileyen bu iki faktör, iki etki ile paralellik içermektedir. Bir mala ilişkin talep eğrisinin aşağı doğru eğimli olma özelliği ikame ve gelir etkileri nedeniyledir. Bu sadece bir tesadüf değildir. İlk faktör olan olası ikamenin derecesi, ikame etkisinin gücünü belirlemektedir. İkinci faktör, yani ürünün bütçedeki önemi ise gelir etkisinin gücünü ortaya koymaktadır. Bu iki etkinin birlikte önemli olma-sı, tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı daha duyarlı olmaları demektir. Bu durum daha esnek talebin varlığını ortaya koymaktadır.

Bir malın fiyatı yükseldiği zaman tüketicinin bu mal yerine fiyatı yükselmeyen mallara yönelmesi nedeniyle bu maldan daha az satın alınacaktır. Bu ikame etkisidir ve daima negatif yönde işlemektedir. Fiyatın yükselmesi ile tüketicinin satın alma gücünü azaltması nedeniyle de gelir etkisi ortaya çıkar. Çünkü tüketicinin satın alma gücü azalmış olur. Bu iki etkiye bakılarak, talep eğrisinin biçimi belirlenir.

Malın Tatmin Ettiği İhtiyacın Niteliği (Zorunlu ve Lüks Mal)Bir malın karşıladığı ihtiyaç zorunlu ve yaşamsal ise yani bu ihtiyacın karşılanmasını er-telemek çok güç veya mümkün olmuyorsa talep esnekliği düşük olacaktır. Örneğin, gıda ürünleri gibi zorunlu mallar genelde inelastik talebe sahiptir. Çünkü bunları satın alan-lar bu mallar olmadan yaşamanın zor olduğunun farkındadırlar. Dikkat edilirse tarımsal ürünler yaşamsal öneme sahip ürünlerdir ve talep esneklikleri düşüktür. Çi�çiler fazla ürün elde ettiklerinde fiyatlar düştüğü için hasılat kaybı ile karşı karşıya kalırlar.

Öte yandan ertelenebilir ihtiyaçları karşılamaya yönelik malların talep esnekliği yük-sektir. Örneğin, lüks mallar esnek talebe sahiptir. Eğer fiyat çok yükselirse tüketiciler bun-dan vazgeçebilirler.

Kısa ve Uzun Dönemde Esneklik Genelde talebin fiyat esnekliği bir fiyat değişiminden hemen sonra düşüktür. Ancak be-lirli bir süre geçtikten sonra artar. Bu farklılığı analiz etmek için iktisatçılar kısa ve uzun dönem arasında ayrım yaparlar. Kısa dönem insanların tüm düzenlemeleri yapamadan ya da alışkanlıklarını yitirmeden önceki bir zaman dilimidir. Uzun dönem ise insanların alışkanlıklarını değiştirebildiği ya da tüm ayarlamaları yapabildiği bir dönemdir.

Fiyattaki bir değişiklik karşısında kişisel uyum sağlama genelde uzun zaman alır. Ör-neğin benzin fiyatı yükseldiğinde insanlar daha az benzin kullanmak ya da öteki ulaşım araçlarına yönelmek suretiyle benzinin talep miktarını azaltabilirler. Ancak bu yola genel-de gitmezler ya da gitmeleri olanaksız olur. Fakat uzun dönemde insanlar daha az benzin tüketen arabalara yönelebilirler. Bu yüzden uzun dönemde kısa döneme kıyasla talepte daha büyük miktarlarda azalma olur. Dolayısıyla benzin için talebin fiyat esnekliği uzun dönemde daha yüksektir.

Vazgeçilmesi zor alışkanlıklarda da kısa ve uzun dönem esneklikleri farklıdır. Örne-ğin, sigara fiyatlarında büyük bir artış olsa bile satın alınan sigara miktarında çok bir de-ğişiklik olmaz. Çünkü insanlar bu alışkanlıktan kolayca vazgeçemezler. Ancak belirli bir süre sonra yüksek fiyatlar insanları bu alışkanlıktan vazgeçmeye teşvik eder. Bu nedenle sigara için uzun dönem esneklik kısa dönem esneklikten daha yüksektir.

Talebin fiyat esnekliğini etkileyen ekonomik faktörler nelerdir?

Bir malın karşıladığı ihtiyaç zorunlu ve yaşamsal ise yani bu ihtiyacın karşılanmasını ertelemek çok güç veya mümkün olmuyorsa talep esnekliği düşük olacaktır. Öte yandan ertelenebilir ihtiyaçları karşılamaya yönelik malların talep esnekliği yüksektir.

Genelde talebin fiyat esnekliği bir fiyat değişiminden hemen sonra düşüktür. Ancak belirli bir süre geçtikten sonra artar.

3

D�kkat ed�l�rse b�r ürünün f�yat esnekl�ğ�n� etk�leyen bu �k� faktör, �k� etk� �le paralell�k �çermekted�r. B�r mala �l�şk�n talep eğr�s�n�n aşağı doğru eğ�ml� olma özell�ğ� �kame ve gel�r etk�ler� neden�yled�r. Bu sadece b�r tesadüf değ�ld�r. İlk faktör olan olası �kamen�n dereces�, �kame etk�s�n�n gücünü bel�rlemekted�r. İk�nc� faktör, yan� ürünün bütçedek� önem� �se gel�r etk�s�n�n gücünü ortaya koymaktadır.

B�r malın f�yatı yükseld�ğ� zaman tüket�c�n�n bu mal yer�ne f�yatı yükselmeyen mallara yönelmes� neden�yle bu maldan daha az satın alınacaktır. Bu �kame etk�s�d�r ve da�ma negat�f yönde �şlemekted�r. F�yatın yükselmes� �le tüket�c�n�n satın alma gücünü azaltması neden�yle de gel�r etk�s� ortaya çıkar. Çünkü tüket�c�n�n satın alma gücü azalmış olur. Bu �kk etkkye bakılarak, talep eğrrssnnn bbççmm bellrlennr.

B�r malın karşıladığı �ht�yaç zorunlu ve yaşamsal �se yan� bu �ht�yacın karşılanmasını ertelemek çok güç veyamümkün olmuyorsa talep esnekl�ğ� düşük olacaktır. Öte yandan erteleneb�l�r�ht�yaçları karşılamayayönel�k mallarıntalep esnekl�ğ� yüksekt�r.

erteleneb�l�r �ht�yaçları karşılamaya yönel�k malların talep esnekl�ğ� yük- sekt�r.

Örneğ�n, lüks mallar esnek talebe sah�pt�r.

Genelde taleb�n f�yat esnekl�ğ� b�r f�yat değ�ş�m�ndenhemen sonra düşüktür. Ancak bel�rl� b�r süre geçt�ktensonraartar.

Eğer f�yat çok yüksel�rse tüket�c�ler bundan vazgeçebbllrler.

Genelde taleb�n f�yat esnekl�ğ� b�r f�yat değ�ş�m�nden hemen sonra düşüktür. Ancak be- l�rl� b�r süre geçt�kten sonra artar. Bu farklılığı anal�z etmek �ç�n �kt�satçılar kısa ve uzun dönem arasında ayrım yaparlar.

Kısa dönem �nsanların tüm düzenlemeler� yapamadan ya da alışkanlıklarını y�t�rmeden öncek� b�r zaman d�l�m�d�r.

Uzun dönem �se �nsanların alışkanlıklarını değğşttrebblddğğ ya da tüm ayarlamaları yapabblddğğ bbr dönemddr.

F�yattak� b�r değ�ş�kl�k karşısında k�ş�sel uyum sağlama genelde uzun zaman alır. Ör- neğ�n benz�n f�yatı yükseld�ğ�nde �nsanlar daha az benz�n kullanmak ya da ötek� ulaşım araçlarına yönelmek suret�yle benz�n�n talep m�ktarını azaltab�l�rler. Ancak bu yola genelde g�tmezler ya da g�tmeler� olanaksız olur. Fakat uzun dönemde �nsanlar daha az benz�n tüketen arabalara yöneleb�l�rler. Bu yüzden uzun dönemde kısa döneme kıyasla talepte daha büyük m�ktarlarda azalma olur. Dolayısıyla benz�n �ç�n taleb�n f�yat esnekl�ğ� uzun dönemde daha yüksekttr.

Vazgeç�lmes� zor alışkanlıklarda da kısa ve uzun dönem esnekl�kler� farklıdır.

ssgara ççn uzun dönem esnekllk kısa dönem esnekllkten daha yüksekttr.


TALEPTEKİ KAYMALARA İLİŞKİN ESNEKLİKLERHatırlanacağı üzere talep fonksiyonunda yer alan ve daha önce sabit kabul ettiğimiz fak-törler talep eğrisinde kaymalara neden olmaktadır. Talep eğrisinde kayma ile talebin fiyat esnekliğini hesapladığımız talep eğrisi üzerindeki hareket, farklı şeylerdir. Talep eğrisinde-ki kayma fiyat dışındaki herhangi bir değişiklik nedeniyle bu malı satın almak isteyenlerin miktarda yarattığı değişmedir. Örneğin; gelirdeki bir değişme, diğer malların fiyatlarında ya da bekleyişlerdeki bir değişme, talep eğrisini kaydıracaktır. Esneklik kavramı, malın kendi fiyatı dışındaki değişkenlerin değişmesine bağlı olarak, tüketici taleplerindeki değiş-melere de uygulanabilir. Bunlar talebin gelir esnekliği ve talebin çapraz fiyat esneklikleridir.

Talebin Gelir EsnekliğiDaha önce bir mal için yazdığımız talep fonksiyonunda, bu kez tüketicilerin geliri dışın-da diğer tüm faktörler sabit bırakılmaktadır. Bu durumda tüketicilerin geliri değiştiğinde talep eğrisi kaymaktadır. Tüketicilerin gelir değişmelerine karşı duyarlılıklarını ölçmek için iktisatçılar gelir esnekliği kavramını geliştirmişlerdir. Gelir esnekliği, parasal gelirde ortaya çıkan yüzde bir oranındaki bir değişiklik sonucu talep miktarında meydana gelen yüzde değişmedir. Hatırlanacak olursa talebin fiyat esnekliğinde; talep eğrisi üzerinde yu-karı ya da aşağı hareket edildikçe tüketicilerin fiyat değişmelerine karşı duyarlılığı ölçül-mekteydi. Oysa gelir esnekliği, Grafik 4.8’de görüleceği üzere talep eğrisi bir pozisyondan bir başka pozisyona kaydığında tüketicilerin gelir değişmelerine karşı duyarlılığını ölç-mektedir. İşte tek fark buradadır. Grafikte talep eğrisinin D0’dan D1’e kayması gelirin I0’dan I1’e yükselmesinin bir sonucu olarak varsayılmaktadır. Miktardaki Q0’dan Q1’e değişme veri bir P0 fiyatında ölçülmektedir. Gelir esnekliği formülü,

EI =%ΔQ

%ΔI=

Malın talep edilen miktarındaki yüzde değişimi

Gelirdeki yüzde değişim

şeklinde yazılır. Kısaca talep edilen miktardaki yüzde değişmenin gelirdeki yüzde de-ğişmeye oranı biçiminde hesaplanır. Formülde EI gelir esnekliği için kullanılmıştır. He-saplama yapabilmek amacıyla yukarıdaki formül daha açık olarak şu şekillerde yazılabilir:

veya

EI =

Q1−Q0Q0

I1− I0I0

EI =

ΔQΔI

xI0Q0

Gelir esnekliği: Parasal gelirde ortaya çıkan yüzde bir oranındaki bir değişiklik sonucu talep miktarında meydana gelen yüzde değişmedir.

Grafik 4.8

Et İçin Gelir Esnekliği

Talep Edilen Et Miktarı (Kg)

0

17

24 30

Etin

Kg

Fiya

tı (T

L)

D1D0

talep fonks�yonunda yer alan ve daha önce sab�t kabul ett�ğ�m�z fak- törler talep eğr�s�nde kaymalara neden olmaktadır.

Esnekl�k kavramı, malın kend� f�yatı dışındak� değ�şkenler�n değ�şmes�ne bağlı olarak, tüket�c� talepler�ndek� değ�ş- melere de uygulanab�l�r. Bunlar taleb�n gel�r esnekl�ğ� ve taleb�n çapraz f�yat esnekl�kler�d�r.

Gel�r esnekl�ğ�, parasal gel�rde ortaya çıkan yüzde b�r oranındak� b�r değ�ş�kl�k sonucu talep m�ktarında meydana gelen yüzde değ�şmed�r.

taleb�n f�yat esnekl�ğ�nde; talep eğr�s� üzer�nde yu- karı ya da aşağı hareket ed�ld�kçe tüket�c�ler�n f�yat değ�şmeler�ne karşı duyarlılığı ölçül- mekteyd�.

Oysa gel�r esnekl�ğ�

talep eğr�s� b�r poz�syondan b�r başka poz�syona kaydığında tüket�c�ler�n gel�r değ�şmeler�ne karşı duyarlılığını ölç- mekted�r. İşte tek fark buradadır.

Gellr esnekllğğ formülü,EI = %ΔQ%ΔI = Malın talep edilen miktarındaki yüzde değişimiGelirdeki yüzde değişimşekl�nde yazılır. Kısaca talep ed�len m�ktardak� yüzde değ�şmen�n gel�rdek� yüzde de- ğ�şmeye oranı b�ç�m�nde hesaplanır.

formül daha açık olarak şu şek�llerde yazılab�l�r:


Formülde gerçek sayılar kullanarak gelir esnekliğinin nasıl hesaplanacağını göstermek yararlı olacaktır. Bir ailenin yıllık geliri 15 bin TL’den 20 bin TL’ye yükseldiğinde, yıllık et tüketiminin 24 kg’den 30 kg’ye çıktığını varsayalım. Formüle göre Q0=24, Q1=30, I0=15 bin TL, I1=20 bin TL. Gelir esnekliğini hesaplarsak;

Eİ

=

30−2424

20000−1500015000

=

624

500015000

=624

x 150005000

=14

x3 =34

= 0,75

Hesaplama sonucu elde edilen 0,75’nın anlamı; veri bir fiyat düzeyinde, ailenin geliri yüzde 1(%1) oranında arttığı zaman, bu ailenin et tüketiminin yüzde 0,75 oranında arttı-ğını göstermektedir.

Parasal gelirdeki bir artış talep eğrisinde artışa, azalışa ya da sabit kalmaya neden ola-bilir. Gelir arttığı zaman, yukarıdaki örnekte olduğu gibi talep artıyorsa gelir esnekliği po-zitif bir sayı olarak elde edilecektir. Bu türdeki mallar normal mal olarak nitelendirilir ve malların çoğunluğu bu tanımlamaya uymaktadır. Ancak bazı mallar vardır ki, gelir arttığı zaman bunların talebinde azalma olur. Bu durumda gelir esnekliği negati�ir. Negatif gelir esnekliği olan mallar düşük mal olarak tanımlanır. Konserve yiyecekler düşük mallara örnek oluşturabilir. İnsanlar daha zengin olduklarında konserve yerine tazelerini tüket-meyi tercih edebilirler. Gelir arttığı zaman talepte bir kaymanın görülmemesi de olası bir durumdur. Burada gelir esnekliği sıfırdır. Yüksek gelire sahip ülkelerde bileşik bir mal olarak tüm yiyecekler genelde sıfır gelir esnekliğine sahip mallara örnek olarak kullanılır. İnsanlar gelirleri artsa bile daha fazlasını yemezler, daha önce tükettikleri kadar tüketme-ye devam ederler. Oysa fakir ülkelerde yiyecekler normal mallar içinde değerlendirilir, gelirleri arttığında bunlar daha fazla tüketilirler.

Çapraz Fiyat Talep EsnekliğiTalep eğrisinde kayma ile ilişkili bir başka tür esneklik talebin çapraz fiyat esnekliğidir. Çapraz fiyat talep esnekliği; bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin ilgili bir başka malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı olarak tanımlanır. Bu tanımlamada iki tür ilişkili mal ile karşılaşılır. Bunlar ikame ve tamamlayıcı mallardır. Bir malın fiyatı yükseldiği zaman öteki malın talebinde bir artış oluyorsa bu iki mal ikame malıdır. Ör-neğin, koyun etinin fiyatı yükseldiğinde insanlar dana eti tüketimini arttırırken, yüksek fiyatlı koyun etini daha az alırlar. Bu davranış dana eti talebinde bir artış (sağa kayma) ile ifade edilir. Koyun eti fiyatındaki artışa karşı dana eti tüketiminin ( talebinin ) gösterdiği duyarlılık talebin çapraz fiyat esnekliğiyle ölçülür. Çapraz talep esnekliğini gösteren for-mül ise;

ya da

Ecd

=%ΔQa

%ΔPb

Ecd

=ΔQaΔPb

xPbQa

şeklinde yazılır. Burada Ecd çapraz fiyat talep esnekliği katsayısıdır ve a malının mik-

tarındaki yüzde değişmenin b malının fiyatındaki yüzde değişmeye bölünmesi ile elde edilir. a ve b farklı mallardır.

Hesaplama için sayısal bir örnek verirsek; koyun eti fiyatının 30 TL den 35 TL ye yük-seldiğini, bu durumun bir ailenin dana eti tüketimini yılda 20 kg’ dan 25 kg’ ye yükselttiği-ni varsayalım. Dana eti talebi için koyun etinin fiyatındaki değişmeye karşılık çapraz fiyat talep esnekliği şu şekilde hesaplanır.

Gelir arttığı zaman, talep artıyorsa gelir esnekliği pozitif bir sayı olarak elde edilecektir. Bu türdeki mallar normal mal olarak nitelendirilir ve malların çoğunluğu bu tanımlamaya uymaktadır. Ancak bazı mallar vardır ki; gelir arttığı zaman bunların talebinde azalma olur. Bu durumda gelir esnekliği negatiftir. Negatif gelir esnekliği olan mallar düşük mal olarak tanımlanır.

Çapraz fiyat esnekliği: Bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin ilgili bir başka malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı olarak tanımlanır. Bu tanımlamada iki tür ilişkili mal ile karşılaşılır. Bunlar ikame ve tamamlayıcı mallardır.

Hesaplama sonucu elde ed�len 0,75’nın anlamı; ver� b�r f�yat düzey�nde, a�len�n gel�r� yüzde 1(%1) oranında arttığı zaman, bu a�len�n et tüket�m�n�n yüzde 0,75 oranında arttı- ğını göstermekteddr.

Gel�r arttığı zaman, talep artıyorsa gel�resnekl�ğ�poz�t�f b�rsayı olarak elde ed�lecekt�r. Bu türdek�mallar normal mal olarak n�telend�r�l�r ve malların çoğunluğu bu tanımlamaya uymaktadır.Ancak bazı mallar vardır k�; gel�r arttığı zaman bunların taleb�nde azalmaolur. Bu durumda gel�r esnekl�ğ� negat�ft�r. Negat�f gel�resnekl�ğ�olan mallar düşük mal olarak tanımlanır.

Konserve y�yecekler düşük mallara örnek oluşturab�l�r.

İnsanlar daha zeng�n olduklarında konserve yer�ne tazeler�n� tüket- mey� terc�h edeb�l�rler.

Gel�r arttığı zaman talepte b�r kaymanın görülmemes� de olası b�r durumdur. Burada gel�r esnekl�ğ� sıfırdır.

Yüksek gel�re sah�p ülkelerde b�leş�k b�r mal olarak tüm y�yecekler genelde sıfır gel�r esnekl�ğ�ne sah�p mallara örnek olarak kullanılır. İnsanlar gellrlerr artsa bble daha fazlasını yemezler, daha önce tüketttklerr kadar tüketme- ye devam ederler. Oysa fak�r ülkelerde y�yecekler normal mallar �ç�nde değerlend�r�l�r, gellrlerr arttığında bunlar daha fazla tükettllrler.

Çapraz f�yat esnekl�ğ�: B�rmalın talep ed�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n �lg�l�b�r başkamalın f�yatındak�yüzde değ�şmeye oranıolarak tanımlanır. Bu tanımlamada �k�tür �l�şk�l�mal �le karşılaşılır. Bunlar�kame ve tamamlayıcı mallardır.

B�r malın f�yatı yükseld�ğ� zaman ötek� malın taleb�nde b�r artış oluyorsa bu �k� mal �kame malıdır. Ör- neğ�n, koyun et�n�n f�yatı yükseld�ğ�nde �nsanlar dana et� tüket�m�n� arttırırken, yüksek f�yatlı koyun et�n� daha az alırlar. Bu davranış dana et� taleb�nde b�r artış (sağa kayma) �le �fade ed�l�r. Koyun et� f�yatındak� artışa karşı dana et� tüket�m�n�n ( taleb�n�n ) gösterd�ğ� duyarlılık taleb�n çapraz f�yat esnekl�ğ�yle ölçülür. Çapraz talep esnekl�ğ�n� gösteren for- mül se;ya daEcd = %ΔQa %ΔPbEcd = ΔQaΔPb x PbQaşekl�nde yazılır. Burada Ecd çapraz f�yat talep esnekl�ğ� katsayısıdır ve a malının m�k- tarındak� yüzde değ�şmen�n b malının f�yatındak� yüzde değ�şmeye bölünmes� �le elde eddllr. a ve b farklı mallardır.


Ecd

=

25−2020

35−3030

=

5205

30

=5

20x 30

5=1,5

Esneklik katsayısının 1,5 olmasının anlamı, koyun eti fiyatındaki her %1’lik artışa kar-şı talep edilen dana eti miktarının %1,5 oranında artmaktadır. Çapraz fiyat talep esnekliği ikame mallar için pozitif bir sayıdır. Dolayısıyla bir ikame malının fiyatı arttığı zaman tüketiciler öteki malı daha fazla alacaklardır.

Eğer bir malın fiyatındaki artış bir başka malın talebinde azalışa neden oluyorsa bu iki mal tamamlayıcı maldır. Tamamlayıcı mallar için yapılan hesaplama ikame mallar için yapılan hesaplama ile tamamen aynıdır, tek fark sonucun negatif işaretli olmasıdır.

Çapraz fiyat talep esnekliği için çizilecek grafik, gelir esnekliği için çizilen Grafik 4.8’e benzer. Tek fark ikame ve tamamlayıcı malların talebindeki değişme burada gelir yerine bir başka ikame ve tamamlayıcı mal fiyatındaki değişmeden kaynaklanmaktadır. Dikkat edilmesi gereken bir husus malların kendi fiyatlarının sabit varsayıldığıdır.

Çapraz fiyat talep esnekliğinin işareti neyi ifade eder?

ARZ ESNEKLİĞİArz esnekliği, üreticilerin fiyat değişimlerine karşı duyarlılıklarını ölçmektedir. Bilindi-ği gibi arz, mal ve hizmet üretenlerin davranışlarını açıklar. Fiyat değişikliğine karşı arz esnekliğinin yüksek olması durumunda, fiyatlar artarsa üreticilerin üretimlerini büyük miktarda arttıracağını açıklar. Arz esnekliğinin düşük olması ise, fiyat arttığı zaman üreti-cilerin üretimlerini çok az arttırabileceğini gösterir.

Arz esnekliği, talepteki bir kayma durumunda fiyatın gösterdiği reaksiyonu bilmek açısından önemlidir. Örneğin kafein etkisi yüzünden kahvenin talebi azalmışsa ve kah-venin arz esnekliği yüksek ise fiyatındaki düşüş az olacaktır, şayet kahvenin arz esnekliği düşük ise bu durumda fiyattaki düşüş fazla olacaktır. Yine politika yapıcılar bakımından arz esnekliğini bilmek önemlidir. Çünkü izlenecek fiyatlama politikalarında büyük kolay-lıklar sağlar. Örneğin, esnekliği 2 olan bir ürünün üretimi iki kat arttırılmak isteniyorsa fiyatının %50 arttırılması bunu sağlayabilecektir. Görebileceğiniz gibi arz esnekliği üreti-cilerin ürünlerini belirli bir miktar arttırmalarını sağlamak için fiyatların ne kadar arttı-rılması gerektiğini belirlememize olanak sağlar.

Arz Esnekliğinin Tanımlanması ve HesaplanmasıArz esnekliği; bir malın arz edilen miktarındaki yüzde değişimin fiyatındaki yüzde değiş-meye oranıdır. Burada diğer değişkenler sabit olmak koşuluyla veri bir arz eğrisi üzerinde arz edilen miktar ve fiyatın hareketleri gösterilir. Arz esnekliği için Es sembolünü kulla-nırsak formül;

Es

=%ΔQ%ΔP

olacaktır.Talebin fiyat esnekliğine benzerlik gösteren bu formülü hesaplama yapabilmek için

yeniden şu şekilde yazabiliriz.

ya da

ES

=ΔQ

ΔPxP0

Q0

ES

=

Q1−Q0

Q0P1−P0

P0

4

Arz esnekliği, üreticilerin fiyat değişimlerine karşı duyarlılıklarını ölçmektedir. Fiyat değişikliğine karşı arz esnekliğinin yüksek olması durumunda, fiyatlar artarsa üreticilerin üretimlerini büyük miktarda arttıracağını açıklar. Arz esnekliğinin düşük olması ise; fiyat arttığı zaman üreticilerin üretimlerini çok az arttırabileceğini gösterir.

Arz esnekliği: Bir malın arz edilen miktarındaki yüzde değişimin fiyatındaki yüzde değişmeye oranıdır.

Esnekl�k katsayısının 1,5 olmasının anlamı, koyun et� f�yatındak� her %1’l�k artışa kar- şı talep ed�len dana et� m�ktarının %1,5 oranında artmaktadır. Çapraz f�yat talep esnekl�ğ� �kame mallar �ç�n poz�t�f b�r sayıdır. Dolayısıyla b�r �kame malının f�yatı arttığı zaman tükettccler ötekk malı daha fazla alacaklardır.

Eğer b�r malın f�yatındak� artış b�r başka malın taleb�nde azalışa neden oluyorsa bu �k� mal tamamlayıcı maldır. Tamamlayıcı mallar �ç�n yapılan hesaplama �kame mallar �ç�n yapılan hesaplama le tamamen aynıdır, tek fark sonucun negattf şaretll olmasıdır.

Arz esnekl�ğ�, üret�c�ler�n f�yat değ�ş�mler�ne karşı duyarlılıklarını ölçmekted�r.F�yat değ�ş�kl�ğ�ne karşı arz esnekl�ğ�n�n yüksek olmasıdurumunda, f�yatlar artarsaüret�c�ler�n üret�mler�n� büyük m�ktarda arttıracağını açıklar. Arz esnekl�ğ�n�ndüşük olması�se; f�yat arttığı zaman üret�c�ler�n üret�mler�n�çok az arttırab�leceğ�n� göster�r.

pol�t�ka yapıcılar bakımından arz esnekl�ğ�n� b�lmek öneml�d�r. Çünkü �zlenecek f�yatlama pol�t�kalarında büyük kolay- lıklar sağlar. Örneğ�n, esnekl�ğ� 2 olan b�r ürünün üret�m� �k� kat arttırılmak �sten�yorsa f�yatının %50 arttırılması bunu sağlayab�lecekt�r. Göreb�leceğ�n�z g�b� arz esnekl�ğ� üret�- c�ler�n ürünler�n� bel�rl� b�r m�ktar arttırmalarını sağlamak �ç�n f�yatların ne kadar arttı- rılması gerekttğğnn bellrlememmze olanak sağlar.

Arz esnekl�ğ�: B�r malın arz ed�len m�ktarındak� yüzde değ�ş�m�n f�yatındak� yüzde değ�şmeye oranıdır.

Arz esnekl�ğ� �ç�n Es sembolünü kulla- nırsak formül;Es = %ΔQ %ΔPolacaktır.Taleb�n f�yat esnekl�ğ�ne benzerl�k gösteren bu formülü hesaplama yapab�lmek �ç�n yennden şu şekklde yazabbllrrz.ya da ES = ΔQΔP x P0Q0Q1−Q0Q0 ES = P1−P0P0


Es ’yi hesaplamada kullanılan Q0 ve Q1 talep edilen miktarlar değil arz edilen başlangıç ve değişiklik sonrası(yeni) miktarlardır. Grafik 4.9’daki basit örnekten hareketle arz esnek-liği hesaplanırsa; P0=4, P1=5, Q0=100 Q1=150 birim olduğunda;

ES=

150−1001005−4

4

=

50100

14

=12

x4 = 2

Burada 2 olan esneklik katsayısının anlamı, fiyatta her %1 değişme için arz miktarında %2 oranında değişme anlamına gelmektedir.

Arz esnekliğini hesaplamada kullanılan formül talep esnekliğini hesaplarken kullanı-lan formülle aynı olduğundan benzer sorunlarla burada da karşılaşılır. İlk olarak, bu bir tür nokta esnekliği formülüdür, dolayısıyla fiyat ve miktarda sadece küçük değişmeler için uygulanmalıdır. Arz esnekliği hesaplamalarında yay esnekliği ya da orta nokta formülü de kullanılabilir.

Talep esnekliğinin tüm özellikleri arz esnekliğine de uygulanabilir. Arz esnekliği de eğimden farklıdır ve birim içermeyen bir ölçüdür, yani fiyat ve miktarın nasıl ölçüldüğüne bağlı değildir. Arz esnekliği sını�andırılırken;

Es<1 inelastik arz,Es=1 birim esnek arz,Es>1 ise esnek arz olarak nitelendirilir.

Arz esnekliğinin sıfır olması tam inelastik bir arzı gösterir ve arz eğrisi düşeydir. Örne-ğin, tek bir Mona Lisa tablosu vardır. Yüksek bir fiyat arz miktarında artış yaratmaz. Hatta bir fazla bile elde edilemez. Ancak çoğu mallar için arz eğrisi düşey değil pozitif eğime sahiptir. Yine yatay arz eğrisi de tam esnek arz eğrisi olarak nitelendirilir. Bu durumda fiyattaki çok küçük bir değişme üreticiler tarafından arz edilen miktarda oldukça büyük artışa yol açar.

Arz esnekliğinin sıfır değerini alması neyi ifade eder?

Grafik 4.9

Arz Esnekliği

Arz Edilen Miktar

5

4

3

50 100 150

Biri

m B

aşın

a Fi

yat

S

5

Burada 2 olan esnekl�k katsayısının anlamı, f�yatta her %1 değ�şme �ç�n arz m�ktarında %2 oranında değğşme anlamına gelmekteddr.

Arz esnekl�ğ�n� hesaplamada kullanılan formül talep esnekl�ğ�n� hesaplarken kullanı- lan formülle aynı olduğundan benzer sorunlarla burada da karşılaşılır. İlk olarak, bu b�r tür nokta esnekl�ğ� formülüdür, dolayısıyla f�yat ve m�ktarda sadece küçük değ�şmeler �ç�n uygulanmalıdır. Arz esnekl�ğ� hesaplamalarında yay esnekl�ğ� ya da orta nokta formülü de kullanılab�l�r.Talep esnekl�ğ�n�n tüm özell�kler� arz esnekl�ğ�ne de uygulanab�l�r. Arz esnekl�ğ� de eğ�mden farklıdır ve b�r�m �çermeyen b�r ölçüdür, yan� f�yat ve m�ktarın nasıl ölçüldüğüne bağlı değğlddr. Arz esnekllğğ sınııandırılırken;Es<1 nelasttk arz, Es=1 bbrrm esnek arz, Es>1 se esnek arz olarak nntelenddrrllr

Arz esnekl�ğ�n�n sıfır olması tam �nelast�k b�r arzı göster�r ve arz eğr�s� düşeyd�r. Örne- ğ�n, tek b�r Mona L�sa tablosu vardır. Yüksek b�r f�yat arz m�ktarında artış yaratmaz. Hatta b�r fazla b�le elde ed�lemez.

çoğu mallar �ç�n arz eğr�s� düşey değ�l poz�t�f eğ�me sah�pt�r. Y�ne yatay arz eğr�s� de tam esnek arz eğr�s� olarak n�telend�r�l�r. Bu durumda f�yattak� çok küçük b�r değ�şme üret�c�ler tarafından arz ed�len m�ktarda oldukça büyük artışa yol açar.


Arz Esnekliğini Etkileyen FaktörlerTüm ürünler ya da tüm üreticiler aynı arz esnekliğine sahip değildir. Bu farklılığın ne-denleri üretimde ayarlamanın gerçekleşmesi için izin verilen süre ve geleceğe ait bekle-yişler şeklinde özetlenebilir. Arzın fiyat esnekliğini etkileyen en önemli faktör, firmala-rın girdilerini üretime ayarlayabilme derecesidir. Üretim faaliyetlerinin çoğunun ölçeği (büyüklüğü) kısa sürede değiştirilemez. Örneğin; eğer fiyat artarsa, bazı ilave ürün artışı değişken girdilerin miktarını arttırmakla elde edilebilir. Öyle ki daha fazla emek kullanı-labilir, makineler daha yoğun biçimde çalıştırılabilir. Ancak üretimde daha büyük değiş-melere ulaşabilmek için sabit girdilerin de değiştirilmesi gerekir, bu ise uzun zaman alır. Dolayısıyla kısa dönemde arz esnekliği düşüktür. Çünkü firmalar sadece bazı girdilerini üretime ayarlayabilirler. Uzun dönemde ise arz esnektir, çünkü firmalar tüm girdilerini ayarlayabilirler.

Kısa ve uzun dönem endüstriler arasında farklılık gösterir. Örneğin; perakende ticaret yapan bir firma için ölçeğin değiştirilmesi çok süre almaz, tarımda arzın arttırılması bir mevsimi gerektirir. Oysa büyük sanayi kuruluşları için bu olayın iki üç yıllık süreyi aldı-ğına dikkat edilmelidir.

Çıktıyı değiştirmede pür fiziksel kısıtlara ilave olarak gelecekteki bekleyişler de önem-lidir. Bir firma için üretimi ayarlamak fiziksel olarak mümkün olsa bile bir fiyat değişimin-den hemen sonra bunu yapmak kârlı olmayabilir. Temel düşünce bu fiyat değişikliğinin gelecekte ne kadar süreceği beklentisine ilişkin zamanın uzunluğudur. Eğer fiyat artışının geçici olduğu bekleniyorsa, üretici için üretimi önemli ölçüde arttırmak yarar sağlamaz, dolaysıyla arz esnekliği düşük olur. Ancak fiyat değişikliğine ilişkin bekleyiş uzun süreceği şeklinde ise üretici üretimini ayarlayabilecektir. Dolayısıyla arz daha esnek olacaktır.

Arzın f�yat esnekl�ğ�n� etk�leyen en öneml� faktör, f�rmala- rın g�rd�ler�n� üret�me ayarlayab�lme dereces�d�r. Üret�m faal�yetler�n�n çoğunun ölçeğ� (büyüklüğü) kısa sürede değ�şt�r�lemez.

Dolayısıyla kısa dönemde arz esnekl�ğ� düşüktür. Çünkü f�rmalar sadece bazı g�rd�ler�n� üret�me ayarlayab�l�rler. Uzun dönemde �se arz esnekt�r, çünkü f�rmalar tüm g�rd�ler�n� ayarlayabbllrler.Kısa ve uzun dönem endüstr�ler arasında farklılık göster�r. Örneğ�n; perakende t�caret yapan b�r f�rma �ç�n ölçeğ�n değ�şt�r�lmes� çok süre almaz, tarımda arzın arttırılması b�r mevs�m� gerekt�r�r. Oysa büyük sanay� kuruluşları �ç�n bu olayın �k� üç yıllık sürey� aldı- ğına ddkkat eddlmellddr.

üret�mde ayarlamanın gerçekleşmes� �ç�n �z�n ver�len süre

geleceğe a�t bekle- y�şler

Çıktıyı değ�şt�rmede pür f�z�ksel kısıtlara �lave olarak gelecektek� bekley�şler de önem- l�d�r. B�r f�rma �ç�n üret�m� ayarlamak f�z�ksel olarak mümkün olsa b�le b�r f�yat değ�ş�m�n- den hemen sonra bunu yapmak kârlı olmayab�l�r.

Eğer f�yat artışının geç�c� olduğu beklen�yorsa, üret�c� �ç�n üret�m� öneml� ölçüde arttırmak yarar sağlamaz, dolaysıyla arz esnekl�ğ� düşük olur. Ancak f�yat değ�ş�kl�ğ�ne �l�şk�n bekley�ş uzun süreceğ� şekllnde se ürettcc ürettmmnn ayarlayabblecekttr. Dolayısıyla arz daha esnek olacaktır.


Özet

Talebin Fiyat Esnekliği HesaplamakTalebin fiyat esnekliği, bir malın talep edilen mik-tarının bu malın fiyatına karşı duyarlılığının bir ölçüsüdür. Malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin malın fiyatındaki yüzde değişmeye ora-nı biçiminde hesaplanır. Esneklik negatif işaretli he-saplanmasına rağmen mutlak değeri kullanılarak da yorum yapılabilir. Sıfır ile bir arasındaki bir esneklik değeri için inelastik, bir ile sonsuz değeri arasındaki bir değer için esnek talep tabirleri kullanılır. Firma-nın fiyatlama stratejisi için esnekliğin bilinmesi son derece önemlidir.

Talebin Fiyat Esnekliğini Ekonomik Faktörleri SıralamakTalebin fiyat esnekliğini etkileyen faktörler, ürün için ikame edilebilirlik derecesi, ürünün tüketici bütçesin-deki önemi, malın tatmin ettiği ihtiyacın niteliği, kısa ve uzun dönem etkileri dikkate alınarak talebin fiyat esnekliğinin nasıl etkilendiği analiz edilir.

Talepteki Kaymalara İlişkin Esneklikler YorumlamakHesaplanabilecek değerler açısından talebin gelir es-nekliği ile çapraz fiyat talep esnekliği hesaplanır. Ge-lir esnekliğinin pozitif değer alması normal mallarda olur. Şayet negatif değer almışsa mal düşük maldır. Yine çapraz fiyat talep esnekliğinin pozitif değerler al-ması iki mal arasında ikame ilişkisinin bulunduğunu açıklar. Şayet negatif değer alıyorsa iki mal arasında tamamlayıcılık ilişkisi vardır.

Arz Esnekliğini HesaplamakÜreticilerin fiyat değişmesine karşı duyarlılıklarını ölçmektedir. Burada bir malın arz edilen miktarın-daki yüzde değişmenin fiyatındaki yüzde değişmeye oranı ile ölçüm yapılmaktadır. Sıfır ile sonsuz arasın-da değerler almaktadır.

1

2

3

4

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�, b�r malın talep ed�len m�k- tarının bu malın f�yatına karşı duyarlılığının b�r ölçüsüdür. Malın talep ed�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n malın f�yatındak� yüzde değ�şmeye ora- nı b�ç�m�nde hesaplanır. Esnekl�k negat�f �şaretl� he- saplanmasına rağmen mutlak değer� kullanılarak da yorum yapılab�l�r. Sıfır �le b�r arasındak� b�r esnekl�k değer� �ç�n �nelast�k, b�r �le sonsuz değer� arasındak� b�r değer �ç�n esnek talep tab�rler� kullanılır. F�rma- nın f�yatlama stratej�s� �ç�n esnekl�ğ�n b�l�nmes� son derece önemllddr.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�n� etk�leyen faktörler, ürün �ç�n �kame ed�leb�l�rl�k dereces�, ürünün tüket�c� bütçes�n- dek� önem�, malın tatm�n ett�ğ� �ht�yacın n�tel�ğ�, kısa ve uzun dönem etk�ler� d�kkate alınarak taleb�n f�yat esnekllğğnnn nasıl etkklenddğğ anallz eddllr.

Hesaplanab�lecek değerler açısından taleb�n gel�r esnekl�ğ� �le çapraz f�yat talep esnekl�ğ� hesaplanır. Ge- l�r esnekl�ğ�n�n poz�t�f değer alması normal mallarda olur. Şayet negat�f değer almışsa mal düşük maldır. Y�ne çapraz f�yat talep esnekl�ğ�n�n poz�t�f değerler al- ması �k� mal arasında �kame �l�şk�s�n�n bulunduğunu açıklar. Şayet negat�f değer alıyorsa �k� mal arasında tamamlayıcılık llşkkss vardır.

Üret�c�ler�n f�yat değ�şmes�ne karşı duyarlılıklarını ölçmekted�r. Burada b�r malın arz ed�len m�ktarın- dak� yüzde değ�şmen�n f�yatındak� yüzde değ�şmeye oranı �le ölçüm yapılmaktadır. Sıfır �le sonsuz arasın- da değerler almaktadır.


Kendimizi Sınayalım1. Bir ekonomik değişkenin başka bir ekonomik değişkene karşı olan duyarlılığını ölçen kavram aşağıdakilerden hangi-sidir?

a. Maliyetb. Faydac. Marjinal fayda d. Esneklike. Alternatif maliyet

2. Ekonomide bir malın talep edilen miktarının başka bir malın fiyatına karşı duyarlılığına ne ad verilir?

a. Talebin fiyat esnekliğib. Talebin gelir esnekliğic. Çapraz fiyat talep esnekliğid. Arz esnekliğie. Talebin beklenti esnekliği

3. Talebin fiyat esnekliğinin formülü aşağıdakilerden han-gisidir?

a. %∆Q / %∆Pb. %∆P / %∆Qc. ∆Q / ∆Pd. ∆P / ∆Qe. %∆Q / %∆I

4. Bir malın fiyatı % 20 artınca miktarı % 40 azalıyorsa, bu mala ilişkin talebin fiyat esnekliği değeri kaçtır?

a. 0.5b. 1c. 2d. 3e. 6

5. Aşağıdakilerden hangisi bir ürünün talep fiyat esnekliği-ni etkileyen unsurlardan biri değildir?

a. Ürünün tüketici bütçesindeki yerib. Zorunlu ya da lüks mal olmasıc. Ürünün üretim yeri d. Kısa veya uzun dönem olmasıe. Ürünün ikame edilebilirlik derecesi

6. Talebin gelir esnekliğinin formülü aşağıdakilerden han-gisidir?

a. %∆Q / %∆P b. %∆I / %∆Qc. ∆I / ∆Pd. ∆P / ∆Qe. %∆Q / %∆I

7. X malı fiyatındaki değişimler karşısında x malı talep miktarı değişmiyorsa aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

a. Ed = 1b. Ed > 1c. Ed = 0 d. Ed = ∞e. Ed < 1

8. Doğrusal bir talep eğrisi üzerinde esneklikle ilgili aşağı-daki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Esneklik denklemindeki eğim eğrinin her noktasın-da aynıdır.

b. Eğrinin tam orta noktasında esneklik katsayısı sıfıra eşittir.

c. Orta noktadan fiyat eksenine doğru ilerledikçe es-neklik değeri sıfıra yaklaşır.

d. Orta noktadan miktar eksenine doğru ilerledikçe es-neklik değeri sonsuza yaklaşır.

e. Eğri üzerindeki her noktada esneklik 1’e eşittir.

9. Talep eğrisinin her noktasında esneklik katsayısının son-suz olma sı durumunda talep eğrisi ile ilgili aşağıdaki ifade-lerden hangisi doğrudur?

a. Fiyat eksenine paralel bir doğrudur.b. Miktar eksenine paralel bir doğrudur.c. Soldan sağa belirli bir kavisle alçalır.d. Pozitif eğimlidir.e. Negatif eğimlidir.

10. Arz eğrisinin her noktasında esneklik katsayısının sıfır olması durumunda, arz eğrisi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Fiyat eksenine paralel bir doğrudur.b. Miktar eksenine paralel bir doğrudur.c. Soldan sağa belirli bir kavisle alçalır.d. Orijinden 45° lik bir açıyla çıkar.e. Negatif eğimlidir.

d. Esnekl˛k

c. Çapraz ffyat talep esnekllğğ

a. %∆Q / %∆P

c. 2

c. Ürünün ürettm yerr

e. %∆Q / %∆I

c. Ed = 0

a. Esnekl�k denklem�ndek� eğ�m eğr�n�n her noktasın- da aynıdır.

b. M�ktar eksen�ne paralel b�r doğrudur.

a. FFyat eksennne paralel bbr doğrudur.


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “ Giriş ” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.2. c Yanıtınız yanlış ise “ Talepteki Kaymalara İlişkin Es-

neklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. a Yanıtınız yanlış ise “ Talebin Fiyat Esnekliği” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.4. c Yanıtınız yanlış ise “Talebin Fiyat Esnekliği” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.5. c Yanıtınız yanlış ise “Talebin Fiyat Esnekliği” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise “Talepteki Kaymalara İlişkin Es-

neklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. c Yanıtınız yanlış ise “Talebin Fiyat Esnekliği” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.8. a Yanıtınız yanlış ise “Talebin Fiyat Esnekliği” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.9. b Yanıtınız yanlış ise “Talebin Fiyat Esnekliği” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.10. a Yanıtınız yanlış ise “Arz Esnekliği” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1 Esneklik değerinin sıfır olması durumunda fiyattaki bir deği-me talep edilen miktarda hiçbir değişmeye neden olmayacak-tır. Talep eğrisi dik bir doğru şeklinde olup esneklik her nokta için sabittir. Yine esneklik değeri sonsuz olduğunda talep eğ-risi yatay eksene paralel çizilmektedir, esneklik her yerde sa-bittir. Esnekliği her noktada aynı olan bir başka talep esnekliği ikizkenar hiperbol şeklinde çizilen bir talep eğrisidir. Burada esneklik değeri sabit olup bire eşittir. Bunun dışındaki talep eğrileri için her noktada talep esnekliği farklı değerler alırlar.

Sıra Sizde 2Talebin fiyat esnekliğinin yüksek olması, esneklik değerinin birden büyük olduğu anlamına gelmektedir. Böyle bir du-rumda toplam hasılatı arttırmak için en iyi fiyat politikası fi-yatı düşürmektir. Fiyatın azalması toplam hasılat azaltan bir durumdur ancak esneklik birden büyük olduğu için satılacak miktar oransal olarak daha fazla artar bu ise toplam hasılatı artırıcı bir etki yaratır. Toplam hasılattaki artış fiyat düşüşüne rağmen daha fazla artmış olur. Fiyatı yükseltmek ise, toplam hasılatı azaltacağından iyi bir fiyat politikası oluşturmaz.

Sıra Sizde 3 Talebin fiyat esnekliğini etkileyen faktörlerden ilki, ürünün ikame edilebilirlik derecesidir. Burada ikame derecesi yüksek ise, talep esnektir; ikame derecesi düşük ise, talep inelastiktir. Bir başka faktör ürünün tüketici bütçesindeki önemidir. Şayet ürün tüketici bütçesinde önemli bir yer tutmuyorsa talep es-nekliği düşük olacaktır. Önemli bir yer tutuyorsa esneklik değe-ri yüksek olacaktır. Malın tatmin ettiği ihtiyacın niteliğide talep esnekliğini etkilemektedir. Genelde zorunlu mallar için talep esnekliği düşük olurken, lüks malların talep esnekliği yüksek olmaktadır. Son olarak kısa ve uzun dönemde esneklikler farklı değerler alabilmektedir. Genelde kısa dönemde esneklik değeri düşük olurken, uzun dönemde esneklik değeri artmaktadır.

Sıra Sizde 4Bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmenin ilgili bir başka malın fiyatındaki yüzde değişmeye oranı şeklinde tanımlanan çapraz fiyat talep esnekliğinin sonucu artı yada eksi değerler almaktadır. Esneklik değerinin negatif işaretli olması bu iki mal arasında tamamlayıcılık ilişkisi bulundu-ğunu ifade eder. Şayet çapraz fiyat talep esnekliği pozitif işa-retli ise, bu iki mal arasında ikame ilişkisi bulunmaktadır.

Sıra Sizde 5Bir malın arz edilen miktarındaki yüzde değişmenin fiyatın-daki yüzde değişmeye oranı şeklinde tanımlanan arz esnekli-ğinin sıfır değerini alması, arz eğrisinin düşey bir doğru oldu-ğunu gösterir ve tam inelastik bir arz eğrisidir. Örneğin; tek bir Mona Lisa tablosu vardır, yüksek bir fiyat arz miktarında artış meydana getirmez, hatta bir fazla bile elde edilemez.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Esnekl�k değer�n�n sıfır olması durumunda f�yattak� b�r değ�- me talep ed�len m�ktarda h�çb�r değ�şmeye neden olmayacak- tır. Talep eğr�s� d�k b�r doğru şekl�nde olup esnekl�k her nokta �ç�n sab�tt�r.

esnekl�k değer� sonsuz olduğunda talep eğ- r�s� yatay eksene paralel ç�z�lmekted�r, esnekl�k her yerde sa- b�tt�r.

Esnekl�ğ� her noktada aynı olan b�r başka talep esnekl�ğ� �k�zkenar h�perbol şekl�nde ç�z�len b�r talep eğr�s�d�r. Burada esnekl�k değer� sab�t olup b�re eş�tt�r.

Bunun dışındak� talep eğr�ler� �ç�n her noktada talep esnekl�ğ� farklı değerler alırlar.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�n�n yüksek olması, esnekl�k değer�n�n b�rden büyük olduğu anlamına gelmekted�r. Böyle b�r durumda toplam hasılatı arttırmak �ç�n en �y� f�yat pol�t�kası f�- yatı düşürmekt�r. F�yatın azalması toplam hasılat azaltan b�r durumdur ancak esnekl�k b�rden büyük olduğu �ç�n satılacak m�ktar oransal olarak daha fazla artar bu �se toplam hasılatı artırıcı b�r etk� yaratır. Toplam hasılattak� artış f�yat düşüşüne rağmen daha fazla artmış olur. F�yatı yükseltmek �se, toplam hasılatı azaltacağından yy bbr ffyat pollttkası oluşturmaz.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ�n� etk�leyen faktörlerden �lk�, ürünün �kame ed�leb�l�rl�k dereces�d�r. Burada �kame dereces� yüksek �se, talep esnekt�r; �kame dereces� düşük �se, talep �nelast�kt�r. B�r başka faktör ürünün tüket�c� bütçes�ndek� önem�d�r. Şayet ürün tüket�c� bütçes�nde öneml� b�r yer tutmuyorsa talep esnekl�ğ� düşükolacaktır. Öneml� b�r yer tutuyorsa esnekl�k değe- r� yüksek olacaktır. Malın tatm�n ett�ğ� �ht�yacın n�tel�ğ�de talep esnekl�ğ�n� etk�lemekted�r. Genelde zorunlu mallar �ç�n talep esnekl�ğ� düşük olurken, lüks malların talep esnekl�ğ� yüksek olmaktadır. Son olarak kısa ve uzun dönemde esnekl�kler farklı değerler alab�lmekted�r. Genelde kısa dönemde esnekl�k değer� düşük olurken, uzun dönemde esnekl�k değer� artmaktadır.

B�r malın talep ed�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n �lg�l� b�r başka malın f�yatındak� yüzde değ�şmeye oranı şekl�nde tanımlanan çapraz f�yat talep esnekl�ğ�n�n sonucu artı yada eks� değerler almaktadır. Esnekl�k değer�n�n negat�f �şaretl� olması bu �k� mal arasında tamamlayıcılık �l�şk�s� bulundu- ğunu �fade eder. Şayet çapraz f�yat talep esnekl�ğ� poz�t�f �şa- retll se, bu kk mal arasında kame llşkkss bulunmaktadır.

B�r malın arz ed�len m�ktarındak� yüzde değ�şmen�n f�yatın- dak� yüzde değ�şmeye oranı şekl�nde tanımlanan arz esnekl�- ğ�n�n sıfır değer�n� alması, arz eğr�s�n�n düşey b�r doğru oldu- ğunu göster�r ve tam �nelast�k b�r arz eğr�s�d�r. Örneğ�n; tek b�r Mona L�sa tablosu vardır, yüksek b�r f�yat arz m�ktarında artış meydana get�rmez, hatta b�r fazla b�le elde ed�lemez.


Yararlanılan KaynaklarBAUMOL Wiiliam J., BLINDER Alan S.(1999). Economics:

Principles and Policy (Eigth Edition), Harcourt College Publishers, Fort Worth.

BEGG David, FISCHER Stanley, DORNBUSCH Rudiger. (2000). Economics (Sixth Edition), McGraw-Hill, London.

BOYES William, MELVIN Michael. (2005). Economics, (Sixth Edition), Houghton Mi�in Co.


MANKIW Gregory N.(2001) Principles of Economies (Se-cond Edition), Harcourt College Publishers, Forh Worth.


PARKIN Michael, Economics (Sixth Edition), Addison-WesleyPublishing Company, 2003.

TAYLOR John B. (1998). Economics (Second Edition), Ho-ughton Mi�in Company, Boston.


TUCKER Irvin B. (2001). Survey of Economics (�ird Edi-tion), South-Western College Publishing, USA.

YILDIRIM, Kemal. (2012). Mikro İktisada Giriş (onuncu baskı) Pelikan Tıp ve Kitapçılık TİC. LTD. ŞTİ. Ankara.

5Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Hükûmet müdahalelerinin denge fiyat ve miktar üzerindeki etkileri analiz ede-bilecek,Miktar kontrollerinin neler olduğunu gösterebilecek,Vergi uygulamalarının dengeye etkilerini tartışabilecek,Üretici ve tüketici artığını ayırt edebilecekbilgi ve becerilere sahip olabileeksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Ta anFiyat• TavanFiyat• s ariÜ ret olitikası• TarımsalDesteklemeFiyatları• ira ontrolleri• ota

• Spesi ik er iler• d alorem er iler• er i ansımaları• er i üküDağılımı• Tüketi i rtığı• Üreti i rtığı

İçindekiler

İktisada Giriş-I Arz ve Talep Uygulamaları

• GİRİŞ• ÜK METMÜDA ALELERİNİNDEN EOL Ş MLARINAETKİSİ

• MİKTARKONTROLLERİ• VER İ Y LAMALARI• TÜKETİCİVEÜRETİCİRANTIYADAARTI I


GİRİŞEkonomistler arz-talep modelini kullanarak hem fiyatlar hakkında geçmişteki gözlem-leri açıklarlar hem de farklı koşullar altında bu fiyatlardaki değişmeleri tahmin ederler. Farklı koşulların oluşumunda hükûmet politikaları önemli rol oynar. Bu politikalar aynı zamanda, serbest piyasa koşulları altında belirlenen denge durumundan sapmaların or-taya çıkmasına yol açarlar. Bu bölümde, arz-talep modeli çerçevesinde çeşitli türlerdeki hükûmet politikaları (fiyat, miktar kontrolleri ve vergileme) analiz edilecektir. Ekonomik birimlerden tüketicilerin ve üreticilerin refahını olumlu yönde etkilemek için hükûmetin uyguladığı politikalar zaman zaman öngörülenin aksi yönde sonuçlar da ortaya çıkarabil-mektedir. Arz-talep modeli çerçevesinde oluşan denge fiyatında gerek kaymalardan dolayı ortaya çıkan değişiklikler gerekse hükûmet politikaları sonucu oluşan farklılıklar, üretici ve tüketici refahında değişikliğe yol açacaktır.

HÜKÛMET MÜDAHALELERİNİN DENGE OLUŞUMLARINA ETKİSİHükûmetler vatandaşlarının refahını ve mutluluklarını artırmak için görünmez elin oluş-turduğu denge koşullarını yetersiz bularak, sosyal adaleti sağlama yönünde birtakım poli-tikalar uygularlar. Bu politikaların başlıcaları fiyat (asgari ücret, kira kontrolleri ve tarım-sal destekleme fiyatları gibi) ve miktar (kotalar gibi) kontrolleri ile vergi uygulamalarıdır.

Burada ilk olarak hükûmetlerin fiyat kontrollerine yönelik politikaları incelenecektir. Fiyat kontrollerinde hükûmetler yasa ya da düzenlemelerle belirli bir mal ya da hizmetin fiyatını tespit etmekte ya da fiyatlara sınırlama getirmektedirler. Daha sonra miktar kont-rolleri ve vergilemeyle ilgili düzenlemelerin denge fiyat ve miktar düzeyleri üzerindeki etkileri tartışılacaktır.

Fiyat Kontrolleri (Taban ve Tavan Fiyat Uygulamaları)Fiyat kontrolleri genelde hemen her ülkede emek piyasasında, birtakım tarımsal ürünlere ilişkin piyasalarda, kira kontratlarında sık sık rastladığımız uygulamalardır. Bu uygula-malar sonucu bir mal ve hizmet için asgari ya da taban fiyat belirlenmektedir. Bu fiyat düzeyinin altındaki bir fiyattan piyasada işlem gerçekleşmez. Taban fiyat uygulamasında amaç, mal ve hizmet arz edenleri korumaktır.

Örneğin; asgari ücret ödemesi ile düşük gelirliler korunurken, destekleme alımlarıyla çi�çilerin korunması amaçlanmaktadır. Örnek olarak, yaş çay yaprağı piyasasında devlet müdahalesi olmaksızın fiyat P1 düzeyinde oluşacaktır. Bu denge fiyat düzeyi olup, arz ve

Arz ve Talep Uygulamaları

Fiyat kontrollerinde hükûmetler yasa ya da düzenlemelerle belirli bir mal ya da hizmetin fiyatını tespit etmekte yada fiyatlara sınırlama getirmektedirler.

Fiyat kontrolleri genelde hemen her ülkede emek piyasasında, birtakım tarımsal ürünlere ilişkin piyasalarda, kira kontratlarında sık sık rastladığımız uygulamalardır. Bu uygulamalar sonucu bir mal ve hizmet için asgari ya da taban fiyat belirlenmektedir. Bu fiyat düzeyinin altındaki bir fiyattan piyasada işlem gerçekleşmez. Taban fiyat uygulamasında amaç, mal ve hizmet arz edenleri korumaktır.

Bu bölümde, arz-talep model� çerçeves�nde çeş�tl� türlerdek� hükûmet pol�t�kaları (f�yat, m�ktar kontroller� ve verg�leme) anal�z ed�lecekt�r.

Hükûmetler vatandaşlarının refahını ve mutluluklarını artırmak �ç�n görünmez el�n oluş- turduğu denge koşullarını yeters�z bularak, sosyal adalet� sağlama yönünde b�rtakım pol�- t�kalar uygularlar. Bu pol�t�kaların başlıcaları f�yat (asgar� ücret, k�ra kontroller� ve tarım- sal destekleme ffyatları ggbb) ve mmktar (kotalar ggbb) kontrollerr le vergg uygulamalarıdır

F�yat kontroller�nde hükûmetler yasa ya da düzenlemelerle bel�rl� b�r mal ya da h�zmet�n f�yatını tesp�t etmekte ya da f�yatlara sınırlama get�rmekted�rler.

b�r mal ve h�zmet �ç�n asgar� ya da taban f�yat bel�rlenmekted�r. Bu f�yat düzey�n�n altındak� b�r f�yattan p�yasada �şlem gerçekleşmez. Taban f�yat uygulamasında amaç, mal ve hhzmet arz edenlerr korumaktır.

Örneğ�n; asgar� ücret ödemes� �le düşük gel�rl�ler korunurken, destekleme alımlarıyla ç��ç�ler�n korunması amaçlanmaktadır.


talep eşitliği sağlanmıştır. Eğer hükûmet bu düzeyi düşük bu-lup, bunun üzerinde PA düze-yinde bir taban fiyat belirlerse, ortaya arz fazlalığı çıkmaktadır. Bu fazlalığı hükûmetin satın alıp, stoklaması gerekmektedir. Gerek denge fiyatı üzerindeki fiyat, gerekse stoklama maliyet-leri tüketicileri olumsuz yönde etkilemektedir. Bu yüzden çay dâhil, bazı tarımsal ürünler için hükûmetler alternatif politika-larla arzı sınırlandırma yolları aramaktadırlar. Grafik 5.1’de yapılan çizimde, eğer taban fi-yatı P1 düzeyinde ya da altında belirlenmişse hiçbir bağlayıcı yanı olmamaktadır. Ancak, P1’in üzerindeki fiyat arz fazlası olu-şumuna neden olmaktadır.

Tavan fiyat uygulamasıy-la ise, hükûmet uygulanacak en yüksek fiyatı belirler. Amaç, denge fiyatını yüksek bulan tü-keticileri desteklemektir. Eğer, tavan fiyat denge fiyatının üze-rinde belirlenmişse, bağlayıcı hiçbir özelliği yoktur. Eğer uy-gulanması gereken maksimum fiyat, denge fiyatının altında be-lirlenmişse birtakım sorunlarla karşılaşılır. Bu sorunlardan ilki firmaların fiyatı düşük bulma-larından dolayı üretimi kısma-ları ve bu mala ilişkin kıtlık ya

da talep fazlası yaşanmasıdır. Grafik 5.2’de gösterildiği gibi, P2 maksimum fiyat olarak belirlenmişse, denge fiyatının altında olduğu için Q3-Q2 kadarlık talep fazlası oluşacaktır.

Bağlayıcı bir tavan fiyat uygulamasıyla ortaya çıkan kıtlık, tayınlama sorununu or-taya çıkaracaktır. Her tüketici belirli miktarda malı satın alabilecek, daha fazlasını satın alamayacaktır. Tayınlama, uzun kuyrukların oluşmasına yol açarak, tüketicilerde zaman kaybına neden olacaktır. Satıcılar kendi müşterilerine, yakınlarına öncelik vererek, kar-maşaya yol açabilecektir.

Yine bağlayıcı tavan fiyat ile özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kara-borsa fiyatının oluşması gündeme gelecektir. Böylece insanlar devletin kontrolü dışında karaborsa fiyatıyla (PK) P2 fiyatı arasında anlaşmaya göre bir fiyat uygulayarak, malların gizli-saklı satışına neden olacaktır.

Tavan fiyat uygulamasıyla ise, hükûmet uygulanacak en yüksek fiyatı belirler. Amaç, denge fiyatını yüksek bulan tüketicileri desteklemektir. Eğer, tavan fiyat denge fiyatının üzerinde belirlenmişse, bağlayıcı hiçbir özelliği yoktur.

Grafik 5.1

Taban Fiyat Uygulaması

P

S

D

ARTIK

TABAN FİYAT

Qd QsQ

PA

P1

Q1

Grafik 5.2

Tavan Fiyat Uygulaması

P

S

Q

D

TAVAN FİYAT

PK

P1

P2

Q1Q2 Q3

KITLIK

Taban F�yat Uygulaması

Tavan F�yat Uygulaması

hükûmet bu düzey� düşük bu- lup, bunun üzer�nde PA düze- y�nde b�r taban f�yat bel�rlerse, ortaya arz fazlalığı çıkmaktadır. Bu fazlalığı hükûmet�n satın alıp, stoklaması gerekmekted�r.

Gerek denge f�yatı üzer�ndek� f�yat, gerekse stoklama mal�yetler� tüket�c�ler� olumsuz yönde etk�lemekted�r. Bu yüzden çay dâh�l, bazı tarımsal ürünler �ç�n hükûmetler alternat�f pol�t�kalarla arzı sınırlandırma yolları aramaktadırlar.

Tavan f�yat uygulamasıy- la �se, hükûmet uygulanacak en yüksek f�yatı bel�rler. Amaç, denge f�yatını yüksek bulan tü- ket�c�ler� desteklemekt�r. Eğer, tavan f�yat denge f�yatının üze- r�nde bel�rlenm�şse, bağlayıcı h�çb�r özell�ğ� yoktur. Eğer uy- gulanması gereken maks�mum f�yat, denge f�yatının altında be- l�rlenm�şse b�rtakım sorunlarla karşılaşılır. Bu sorunlardan �lk� f�rmaların f�yatı düşük bulma- larından dolayı üret�m� kısma- ları ve bu mala �l�şk�n kıtlık ya da talep fazlası yaşanmasıdır.

Bağlayıcı b�r tavan f�yat uygulamasıyla ortaya çıkan kıtlık, tayınlama sorununu ortaya çıkaracaktır. Her tüket�c� bel�rl� m�ktarda malı satın alab�lecek, daha fazlasını satın alamayacaktır. Tayınlama, uzun kuyrukların oluşmasına yol açarak, tüket�c�lerde zaman kaybına neden olacaktır. Satıcılar kend� müşter�ler�ne, yakınlarına öncel�k vererek, kar- maşaya yol açab�lecekt�r.

Y�ne bağlayıcı tavan f�yat �le özell�kle az gel�şm�ş ve gel�şmekte olan ülkelerde karaborsa f�yatının oluşması gündeme gelecekt�r. Böylece �nsanlar devlet�n kontrolü dışında karaborsa f�yatıyla (PK) P2 f�yatı arasında anlaşmaya göre b�r f�yat uygulayarak, malların ggzll-saklı satışına neden olacaktır.

5. Ünite - Arz ve Talep Uygulamaları 97

Bir başka sorun da bu fiyat düzeyinde satılan malın kalitesini geliştirmeye yönelik çaba gerektirmemesidir. Maliyeti düşürmek için firmalar düşük kaliteye yöneleceklerdir. Bu sorunlar dikkate alındığında, tüketicileri korumaya yönelik bu politika daha çok zarar verebilecektir. Örneğin; kira kontrolleri ile üreticiler daha az kiralık ev üretecekler, arz daralmış olacak ve kalite düşecektir.

Bağlayıcı bir tavan fiyat uygulaması ne tür sorunlara yol açmaktadır?

Asgari Ücret PolitikasıHükûmet müdahalesinin olmadığı durumda, emek piyasasında, denge emek miktarı ve ücret düzeyi arz-talep koşullarına göre belirlenir. Emek piyasasında emek arz edenler hane halkı iken, emek talep edenler firmalardır. Arz ve talep kanununa göre emek piya-sasında ilk durumda denge, emek arz eğrisi (SL) ile emek talep eğrisinin(DL) kesiştiği e1 noktasında oluşacaktır.

Denge durumunda iş gücünün aldığı ücretin asgari ihtiyaçları karşılayacak düzeyin altında gerçekleşmesi sosyal adaletsizliğe neden olurken, piyasa mekanizmasının bunu sağlamada başarısız olduğu görülmektedir. Bu durum karşısında hükûmet hane halkının geçim standartları çerçevesinde alması gereken saat başı (ya da günlük) en düşük ücret düzeyini tespit eder. Eğer hükûmet tarafından belirlenecek olan bu ücret düzeyi denge noktasının üzerinde gerçekleşecek olursa, piyasada arz edilen emek miktarı artarken, ta-lep edilen emek miktarında bir azalma meydana gelecektir.

Örnekte, emek piyasasının 1000 TL ücret düzeyi ve 135 milyon saatlik emek miktarın-da dengeye geldiği görülmektedir. Bu ücret düzeyinin yetersiz olduğuna inanan hükûmet, en düşük ücret düzeyini 1300 TL olarak açıklayacak olursa, talep edilen emek miktarı 80 milyon emek saatine gerilerken, arz edilen emek miktarı asgari ücret düzeyinde 190 milyon emek saatine yükselecektir. Arz edilen ve talep edilen emek miktarları arasında-ki (190–80=) 110 milyon emek saati artık olacaktır. Emek piyasasındaki bu artık, işsizlik olarak tanımlanır.

Asgari ücret politikasıyla ilgili olarak iki temel sonuç ortaya çıkmaktadır. Bu politi-kalar sonucu ücretlerin yükseltilmesi, halihazırda çalışan ücretli kesimin refah seviyesini arttırırken, yüksek ücretler nedeniyle iş bulamayanların ya da işini kaybedenlerin refah seviyesini düşürür.

1

Grafik 5.3

Asgari Ücret Uygulaması ve İşsizlik1600

Asgari Ücret Düzeyi

Emek Miktarı (Milyon Saat)

İŞSİZLİK

1300

1000

700

400

00 40 80 135 190 245

Ücr

et (T

L)

e1

SL

DL

Asgari ücret politikasıyla ilgili olarak iki temel sonuç ortaya çıkmaktadır; Bu politikalar sonucu ücretlerin yükseltilmesi, halihazırda çalışan ücretli kesimin refah seviyesini arttırırken, yüksek ücretler nedeniyle iş bulamayanların yada işini kaybedenlerin refah seviyesini düşürür.

B�r başka sorun da bu f�yat düzey�nde satılan malın kal�tes�n� gel�şt�rmeye yönel�k çaba gerekt�rmemes�d�r. Mal�yet� düşürmek �ç�n f�rmalar düşük kal�teye yöneleceklerd�r. Bu sorunlar d�kkate alındığında, tüket�c�ler� korumaya yönel�k bu pol�t�ka daha çok zarar vereb�lecekt�r. Örneğ�n; k�ra kontroller� �le üret�c�ler daha az k�ralık ev üretecekler, arz daralmış olacak ve kallte düşecekttr.

Emek p�yasasında emek arz edenler hane halkı �ken, emek talep edenler f�rmalardır. Arz ve talep kanununa göre emek p�ya- sasında �lk durumda denge, emek arz eğr�s� (SL) �le emek talep eğr�s�n�n(DL) kes�şt�ğ� e1 noktasında oluşacaktır.

Asgarr Ücret Uygulaması ve İşsszllk

hükûmet hane halkının geç�m standartları çerçeves�nde alması gereken saat başı (ya da günlük) en düşük ücret düzey�n� tesp�t eder. Eğer hükûmet tarafından bel�rlenecek olan bu ücret düzey� denge noktasının üzer�nde gerçekleşecek olursa, p�yasada arz ed�len emek m�ktarı artarken, talep eddlen emek mmktarında bbr azalma meydana gelecekttr.

Emek p�yasasındak� bu artık, �şs�zl�k olarak tanımlanır.

Asgar� ücret pol�t�kasıyla �lg�l� olarak �k� temel sonuç ortaya çıkmaktadır. Bu pol�t�- kalar sonucu ücretler�n yükselt�lmes�, hal�hazırda çalışan ücretl� kes�m�n refah sev�yes�n� arttırırken, yüksek ücretler neden�yle �ş bulamayanların ya da �ş�n� kaybedenler�n refah sevvyessnn düşürür.


Tarımsal Destekleme FiyatlarıDünyanın pek çok ülkesinde, tarım kesimini kalkındırmak amacıyla tarımsal ürünleri destekleme fiyat politikaları uygulanır. Tarımsal destekleme politikalarının daha çok ülke ekonomisi için kritik ürün niteliği taşıyan çay, tütün, pamuk vb. ürünler için uygulandı-ğı görülmektedir. Tarımsal destekleme fiyatı da aynen asgari ücret düzeyi politikasında olduğu gibi bir taban fiyat uygulamasıdır. Bu uygulama, hükûmetçe belirlenen bir fiyat düzeyinin altında piyasada işlem yapılmasını engellemektedir.

Tarımsal destekleme fiyatını çay piyasası yardımıyla örneklendirmeye çalışalım. Ön-celikli olarak hükûmetin piyasaya müdahale etmediği ve görünmez elin çalıştığı bir çay piyasası düşünelim. Bu varsayımlar altında, arz ve talep kanunları çerçevesinde elde edi-lecek çay arz eğrisi (ST) ve çay talep eğrisi (DT) yardımıyla denge çay miktarını ve fiyatını, görünmez el belirleyecektir. Grafik 5.4’e bakıldığına, çay arz ve talep eğrilerinin kesiştiği e1 noktasında dengenin meydana geldiği görülecektir. Bu denge noktasına karşılık gelen denge fiyatı kilogram başına 9 TL iken, denge çay miktarı 135 ton olarak gerçekleşmekte-dir. Ancak devletin bu fiyat düzeyinde üreticilerin tarımsal yatırım kararlarının olumsuz etkileneceğini düşündüğünü varsayalım. Bu düşüncenin temeli; oluşacak çay fiyatının, çay üretim maliyetlerinin altında olmasından kaynaklandığını düşünelim. Maliyet ve fiyat arasındaki bu fark tarım kesiminde çalışan kişilerin bu ürünü üretmekten vazgeçmesine neden olacaktır. İşte devlet bu kararı etkilemek için oluşan piyasa fiyatının üzerinde bir fiyat belirler. Belirlenen taban fiyat, ürünün piyasa fiyatının artmasına neden olacaktır. Fiyatta meydana gelen bu değişme hem çay talep eğrisi hem de çay arz eğrisi boyunca hareketlenmelere neden olacaktır.

Örneğimizi bu açıklamalarla genişletelim. Varsayalım ki, hükûmet çayın kilogram başına taban fiyatını 12 TL olarak açıklasın. Bu yeni fiyat düzeyi, denge fiyatının 3 TL üzerindedir. Fiyat artışı talep edilen çay miktarını 80 tona geriletirken, arz edilen miktarın 190 tona yükselmesine neden olacaktır.

Arz edilen ve talep edilen çay miktarları karşılaştırılacak olursa, (190-80) 110 ton çay fazlalığı oluşacaktır. Yani ekonomide bir artık durumu söz konusudur. Ancak devlet üre-ticilere bu fiyat düzeyinde satılamayan ürünlerini satın alma sözü verdiği için grafikteki artık bölgesini yok edecek şekilde bir talep yaratarak piyasa temizlenmesini gerçekleştire-cektir. Yani devlet 110 ton kadarlık fazlalığın alıcısı olarak piyasaya girecektir. Bu potansi-yel alıcıların sayısında bir artış anlamına geleceğinden talep eğrisi sağa kayacaktır. Böylece taban fiyat düzeyinde denge meydana gelecektir. Hükûmetin olmadığı duruma göre hem fiyat düzeyi hem de ekonomide üretilen çay miktarı artacaktır.

Tarımsal destekleme fiyatı da aynen asgari ücret düzeyi politikasında olduğu gibi bir taban fiyat uygulamasıdır. Bu uygulama, hükûmetçe belirlenen bir fiyat düzeyinin altında piyasada işlem yapılmasını engellemektedir.

Grafik 5.4

Tarımsal Destekleme Fiyatları (Taban Fiyat) ve Arz Fazlası

Çayı

n Ki

logr

am (T

L)

Çay Miktarı (bin kg)0

040

369

12

15182124

80

Taban Fiyat ARTIK

190135

Dr

Dr

e2

e1

Sr

245

‘

Tarımsal destekleme f�yatı da aynen asgar� ücret düzey� pol�t�kasında olduğu g�b� b�r taban f�yat uygulamasıdır. Bu uygulama, hükûmetçe bel�rlenen b�r f�yat düzeyynnn altında ppyasada şlem yapılmasını engellemekteddr.

devlet�n bu f�yat düzey�nde üret�c�ler�n tarımsal yatırım kararlarının olumsuz etk�leneceğ�n� düşündüğünü varsayalım. Bu düşüncen�n temel�; oluşacak çay f�yatının, çay üret�m mal�yetler�n�n altında olmasından kaynaklandığını düşünel�m. Mal�yet ve f�yat arasındak� bu fark tarım kes�m�nde çalışan k�ş�ler�n bu ürünü üretmekten vazgeçmes�ne neden olacaktır. İşte devlet bu kararı etk�lemek �ç�n oluşan p�yasa f�yatının üzer�nde b�r f�yat bel�rler. Bel�rlenen taban f�yat, ürünün p�yasa f�yatının artmasına neden olacaktır. F�yatta meydana gelen bu değ�şme hem çay talep eğr�s� hem de çay arz eğr�s� boyunca hareketlenmelere neden olacaktır.

Tarımsal Destekleme F�yatları (Taban FFyat) ve Arz Fazlası

artık

taban f�yatını 12 TL

Ancak devlet üre- t�c�lere bu f�yat düzey�nde satılamayan ürünler�n� satın alma sözü verd�ğ� �ç�n graf�ktek� artık bölges�n� yok edecek şek�lde b�r talep yaratarak p�yasa tem�zlenmes�n� gerçekleşt�recekt�r. Yan� devlet 110 ton kadarlık fazlalığın alıcısı olarak p�yasaya g�recekt�r. Bu potans�- yel alıcıların sayısında b�r artış anlamına geleceğ�nden talep eğr�s� sağa kayacaktır. Böylece taban f�yat düzey�nde denge meydana gelecekt�r. Hükûmet�n olmadığı duruma göre hem ffyat düzeyy hem de ekonommde ürettlen çay mmktarı artacaktır.


Kira KontrolleriEkonomide mülkiyet hakkının serbest olması herkesin konut sahibi olacağı anlamına gelmez. Bu sebeple kiralık konutların kiraya verildiği ve kiralandığı bir piyasa vardır. Bu piyasayı kiralık konut piyasası olarak tanımlayacak olursak, kiralık konut talep edenler kiracı olurlarken, kiralık konut arz edenler konut sahipleri olmaktadır. Kiralık konut ta-lep edenler bunları ev, işyeri gibi değişik amaçla kullanabilirler. Kendi ihtiyacından fazla konuta sahip olanlar bunları kiraya verirler. Kiraya verdikleri mülkleri üzerinden de kira geliri elde ederler. Ancak, kiralık konut piyasasında konut miktarı yetersizse, konut arz edenler bu durumdan yararlanmak ve gelirlerini daha çok artırmak isteyeceklerdir. Böyle bir davranış ekonomik ve sosyal bağlamda birtakım sorunların yaşanmasına zemin ha-zırlayabilecektir.

Nitekim Türkiye’de de konutların kira artış oranları 2000’li yılların başlarında yıllık %25 ile sınırlandırılmış idi. Böyle bir uygulama, kiralık konut piyasasında kiraların, denge konut kiralarının altında belirlenmesine neden olmuştu. Yani devlet, konut kiralarındaki artış için bir tavan fiyat benzeri bir uygulamaya gitmişti. Piyasa için bu kira artışının üze-rinde bir kira belirlemek mümkün değildir. Böyle bir uygulama talep edilen kiralık konut miktarını arttırmasına karşın, arz edilen konut miktarının azalmasına neden olacaktır. Diğer bir ifadeyle, arz ve talep kanunlarına uygun olarak, düşen fiyatlar arz ve talep eğri-leri boyunca hareketlenmeye neden olacak ve denge bozulacaktır.

Grafik 5.5’te öncelikli olarak, hükûmetin olmadığı durumda, serbest bir piyasada ki-ralık konutların kira düzeyinin ve denge kiralık konut miktarlarının piyasa mekanizması içinde nasıl belirlendiği gösterilmektedir. Kiralık konut talep eğrisinin (DR) ve arz eğrisi-nin (SR) ile gösterildiği grafikte, ilk durumda denge e1 noktasında oluşmaktadır. Denge durumunda kira ücreti 500 TL iken kiralık ev miktarı 135 adettir. Ancak yerel yöneti-min konut kiraları için 300 TL’ lik kira kontrolleri yoluyla tavan belirlediğini düşünürsek, bu durum piyasa kiralarında bir düşüş olarak algılanacağından arz edilen ve talep edilen miktarlar değişecektir.

Kiralık konut piyasasında talep edilen kiralık konut miktarı 190’a çıkarken, arz edilen ev miktarı 80 adete düşmektedir. Sonuçta, dengenin altında belirlenen kira, piyasada bir kıtlık sorununa neden olmaktadır..

Grafik 5.5

Kira Kontrolleri ve Kıtlık

500

300

Ayl

ık K

ira

Düz

eyi (

TL)

80 135

e1

Kiralık Ev Miktarı190

DR

SR

KITLIK

Türk�ye’de de konutların k�ra artış oranları 2000’l� yılların başlarında yıllık %25 �le sınırlandırılmış �d�.

Yan� devlet, konut k�ralarındak� artış �ç�n b�r tavan f�yat benzer� b�r uygulamaya g�tm�şt�

P�yasa �ç�n bu k�ra artışının üze- r�nde b�r k�ra bel�rlemek mümkün değ�ld�r

arz ve talep kanunlarına uygun olarak, düşen f�yatlar arz ve talep eğr�- lerr boyunca hareketlenmeye neden olacak ve denge bozulacaktır.

K�ralık konut talep eğr�s�n�n (DR) ve arz eğr�s�- n�n (SR) �le göster�ld�ğ� graf�kte, �lk durumda denge e1 noktasında oluşmaktadır. Denge durumunda k�ra ücret� 500 TL �ken k�ralık ev m�ktarı 135 adett�r. Ancak yerel yönet�- m�n konut k�raları �ç�n 300 TL’ l�k k�ra kontroller� yoluyla tavan bel�rled�ğ�n� düşünürsek, bu durum p�yasa k�ralarında b�r düşüş olarak algılanacağından arz ed�len ve talep ed�len mmktarlar değğşecekttr.

KKra Kontrollerr ve Kıtlık

K�ralık konut p�yasasında talep ed�len k�ralık konut m�ktarı 190’a çıkarken, arz ed�len ev m�ktarı 80 adete düşmekted�r. Sonuçta, dengen�n altında bel�rlenen k�ra, p�yasada b�r kıtlık sorununa neden olmaktadır..


MİKTAR KONTROLLERİ Taban fiyat ve tavan fiyat politikalarına ek olarak, devletin piyasalarda oluşan denge fiyatı ve miktarını değiştirmek için kullanabileceği diğer bir araç da kotalardır. Kota, en sık, uluslararası ticarette ve üretimde uygulanır. Üretim kotası, devletin arz edilen mal veya hizmet miktarını sınırlayarak, tam rekabet koşullarında oluşmuş olan piyasa fiyatını üre-ticilerin lehine arttırması yönündeki bir politikayı tanımlamaktadır. Bu uygulamanın fiyat kontrollerinden farkı, burada hükûmetin miktar kontrollerine yönelmesidir.

Üretim KotalarıGrafik 5.6’ya bakıldığında, kota uygulaması yoksa, denge afyon miktarı e1’de oluşacaktır. Ancak devlet belli bir miktar üretim yapılacağı konusunda afyon üretimine bir sınırla-ma getirirse, denge miktarı azalacaktır. Denge miktarındaki bu kısıtlamaya karşın denge fiyatındaki artış üreticilerin bir yandan kazançlarının artmasına olanak sağlarken, diğer yandan piyasaya diğer üreticilerin girmesini engellemiş olacaktır.

Bazı ürünlerin üretimi devlet iznine bağlıdır. Bu ürünler toplum sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olan veya ilaç sanayiinde kullanılan ürünlerdir. Grafikte afyon üretimi üzerinde herhangi bir miktar kontrolünün olmadığı durumda, afyon denge miktarının 135 kg olduğu görülmektedir. Buna karşın piyasa denge fiyatı 30 TL olmaktadır. Eğer dev-let afyon üretimini 80 kg ile sınırlandıracak olursa, arz eğrisi 80 kg’da dirsek yapacaktır. Dirseğin meydana geldiği noktadan itibaren afyonun kg fiyatı ne kadar artarsa artsın arz edilen miktar arttırılamayacaktır. Uygulanan bu üretim kotası denge noktasının solunda oluştuğundan denge fiyatı da kg başına 40 TL’ye yükselecektir.

İthalat Kotalarıİthalat kotaları, ithal mallarına sınırlama ve ulusal endüstrileri korumak için oluşturulur. Kota, belli bir dönem boyunca, ithal edilecek ürün miktarı üzerine bir tavan koyulma-sıdır. İthal kotalarının ilk amacı ulusal endüstrileri diğer ülke üreticilerin rekabetinden korumaktır.

Grafik 5.7’de, otomobil endüstrisine ilişkin kota uygulanmasının etkisi gösterilmek-tedir. Eğer dış ticaret üzerinde, bu tür bir sınırlama olmasaydı, otomobilin yurt içi fiyatı, dünya piyasa fiyatı olan 20 bin TL’ye eşittir. Bu koşullar altında, Türkiye’de 1,2 milyon adet otomobil satılacaktır. Bu fiyat düzeyinde ülkedeki üreticiler yurt içi arz eğrisine göre 400 bin adet otomobil arz edecektir. (1200–400) 800 bin adet otomobil yabancı ülkelerden ithal edilecektir.

Kota, en sık, uluslararası ticarette ve üretimde uygulanır. Üretim kotası, devletin arz edilen mal veya hizmet miktarını sınırlayarak, tam rekabet koşullarında oluşmuş olan piyasa fiyatını üreticilerin lehine arttırması yönündeki bir politikayı tanımlamaktadır.

Kota, belli bir dönem boyunca, ithal edilecek ürün miktarı üzerine bir tavan koyulmasıdır. İthal kotalarının ilk amacı ulusal endüstrileri diğer ülke üreticilerin rekabetinden korumaktır.

Grafik 5.6

Üretim Kotaları 60

50

40

40 80

S1

D

e2

S2

e1

135 190 245

30

20

10

00

Afyon Miktarı (Kg)

Afy

onun

Kg

Fiya

tı (T

L)

Taban f�yat ve tavan f�yat pol�t�kalarına ek olarak, devlet�n p�yasalarda oluşan denge f�yatı ve m�ktarını değ�şt�rmek �ç�n kullanab�leceğ� d�ğer b�r araç da kotalardır.

Kota, en sık, uluslararası t�carette ve üret�mde uygulanır. Üret�m kotası, devlet�n arz ed�len mal veya h�zmet m�ktarını sınırlayarak, tam rekabet koşullarında oluşmuş olan p�yasa f�yatını üre- t�c�ler�n leh�ne arttırması yönündek� b�r pol�t�kayı tanımlamaktadır. Bu uygulamanın f�yat kontrollerrnden farkı, burada hükûmettn mmktar kontrollerrne yönelmessddr.

Graf�k 5.6’ya bakıldığında, kota uygulaması yoksa, denge afyon m�ktarı e1’de oluşacaktır. Ancak devlet bell� b�r m�ktar üret�m yapılacağı konusunda afyon üret�m�ne b�r sınırla- ma get�r�rse, denge m�ktarı azalacaktır. Denge m�ktarındak� bu kısıtlamaya karşın denge f�yatındak� artış üret�c�ler�n b�r yandan kazançlarının artmasına olanak sağlarken, d�ğer yandan ppyasaya ddğer ürettcclerrn ggrmessnn engellemmş olacaktır.

Üret�m Kotaları

Eğer devlet afyon üret�m�n� 80 kg �le sınırlandıracak olursa, arz eğr�s� 80 kg’da d�rsek yapacaktır.

D�rseğ�n meydana geld�ğ� noktadan �t�baren afyonun kg f�yatı ne kadar artarsa artsın arz ed�len m�ktar arttırılamayacaktır. Uygulanan bu üret�m kotası denge noktasının solunda oluştuğundan denge ffyatı da kg başına 40 TL’ye yükselecekttr.

İthalat kotaları, �thal mallarına sınırlama ve ulusal endüstr�ler� korumak �ç�n oluşturulur. Kota, bell� b�r dönem boyunca, �thal ed�lecek ürün m�ktarı üzer�ne b�r tavan koyulma- sıdır. İthal kotalarının �lk amacı ulusal endüstr�ler� d�ğer ülke üret�c�ler�n rekabet�nden korumaktır.Graf�k 5.7


Otomobil ithalatı 400 bin adet ile sınırlandırıldığında; yani kota 400 bin adet olarak uygulandığında ne olacaktır? Kota uygulaması, ithal otomobil arzını azalttığı için, kota uygulanan ürün fiyatı 30 bin TL’ye artar. Çünkü kota uygulanmasından sonra yurt içi arz eğrisi S (kotalı) olarak gözlenecektir. Bu yeni arz eğrisi 800 bin adet düzeyine kadar, dünya fiyatları düzeyinde seyrederken, bu miktarda dirsek yapmakta ve daha sonra yurt içi arz eğrisine paralel olmaktadır. Kota uygulaması sonucunda denge daha yüksek bir fiyat dü-zeyinde oluşmaktadır. Yüksek fiyatlar ulusal üreticileri üretimlerini artırmaları yönünde teşvik edecektir. Bu yüksek fiyat düzeyinde, tüketiciler 1 milyon adet ürün talep etmekte-dirler. Bu miktarın 600 bin adeti ulusal otomobil üreticileri tarafından arz edilecek ve 400 bin adeti ithal edilecektir.

Miktar kontrolleri uygulaması ile ne amaçlanmaktadır?

VERGİ UYGULAMALARIHükûmetler hem kamusal amaçları gerçekleştirmek için gerekli olan geliri sağlamak, hem de piyasa sonuçlarını etkilemek için yapılan ekonomik faaliyetleri vergilendirir. Vergiler bazen belli bir miktar, bazen belli bir gelir üzerinden alınan pay şeklinde olabilir. Bazı durumlarda ise vergi, sabit bir miktar olarak da karşımıza çıkar.

Sabit miktarlı bu vergiler baş vergileri olarak nitelendirilir ve ekonomik faaliyetlerden tümüyle bağımsızdır. Belli bir miktar üzerinden alınan vergiler ise spesifik vergiler olarak tanımlanır. Örneğin, benzinin her litresi için ödenecek 2 TL’lik bir vergi bu tür bir ver-gidir. Türk vergi sisteminde yer alan motorlu taşıtlar vergisi de belli ağırlık ve yaş temel alınarak hesaplandığı için spesifik bir vergidir. Gelirin belli bir yüzdesi şeklindeki vergiler ise ad valorem vergiler olarak isimlendirilir. Kişisel gelir vergileri ve kurumlar vergileri bu tür içinde yer alır. Spesifik vergiler miktarsal, ad valorem vergiler ise oransal vergiler olarak da tanımlanır.

Uygulamada yer alan verginin türü ne olursa olsun tüketici ve üreticinin davranışları-nı etkileyeceği bir gerçektir. Burada konuyu önce birim satış vergileri yoluyla açıklamaya çalışacağız. Daha sonra ad valorem vergileri inceleyeceğiz. Birim satış vergilerine ilişkin açıklamalarımızı yaparken, konuyu kolaylaştırması açısından birim satış vergilerinin üre-ticiler tarafından ödendiğini varsayacağız.

Bu varsayımlar ışığında, üretici birim satış vergisini ödeyeceği için, bunu bir maliyet şeklinde algılayacaktır. Bölüm 3’te gördüğümüz gibi, üretim maliyetlerindeki artış arz eğ-risinin sola kaymasına neden olacaktır. Bu durum, vergilerin denge üzerindeki etkisini

Grafik 5.7

İthalat Kotaları

İthalat Kotası=1200-800

S YURT İÇİ

S KOTALI

P DÜNYAS U T V

100

20

2000 400 600 800 1000 1200 1400

30

40

50

60

7080

Kota Öncesi İthalat Miktarı

Otomobil Miktarı (Bin Adet)

Oto

mob

il Fi

yatı

(Bin

TL)

D

2

Hükûmetler hem kamusal amaçları gerçekleştirmek için gerekli olan geliri sağlamak, hem de piyasa sonuçlarını etkilemek için yapılan ekonomik faaliyetleri vergilendirir. Vergiler bazen belli bir miktar, bazen belli bir gelir üzerinden alınan pay şeklinde olabilir. Bazı durumlarda ise vergi sabit bir miktar olarak da karşımıza çıkar.

Otomob�l �thalatı 400 b�n adet �le sınırlandırıldığında; yan� kota 400 b�n adet

Kota uygulaması, �thal otomob�l arzını azalttığı �ç�n, kota uygulanan ürün f�yatı 30 b�n TL’ye artar. Çünkü kota uygulanmasından sonra yurt �ç� arz eğr�s� S (kotalı) olarak gözlenecekt�r. Bu yen� arz eğr�s� 800 b�n adet düzey�ne kadar, dünya f�yatları düzey�nde seyrederken, bu m�ktarda d�rsek yapmakta ve daha sonra yurt �ç� arz eğr�s�ne paralel olmaktadır. Kota uygulaması sonucunda denge daha yüksek b�r f�yat dü- zey�nde oluşmaktadır. Yüksek f�yatlar ulusal üret�c�ler� üret�mler�n� artırmaları yönünde teşvvk edecekttr. Bu yüksek ffyat düzeyynde, tükettccler 1 mmlyon adet ürün talep etmekte- d�rler. Bu m�ktarın 600 b�n adet� ulusal otomob�l üret�c�ler� tarafından arz ed�lecek ve 400 bbn adett thal eddlecekttr.

İthalat Kotaları

Hükûmetler hem kamusal amaçları gerçekleşt�rmek �ç�n gerekl� olan gel�r� sağlamak, hem de p�yasa sonuçlarını etk�lemek �ç�n yapılan ekonom�k faal�yetler� verg�lend�r�r. Verg�ler bazen bell� b�r m�ktar, bazen bell� b�r gel�r üzer�nden alınan pay şekl�nde olab�l�r. Bazı durumlarda se vergg, sabbt bbr mmktar olarak da karşımıza çıkar.

Sab�t m�ktarlı bu verg�ler baş verg�ler� olarak n�telend�r�l�r ve ekonom�k faal�yetlerden tümüyle bağımsızdır.

Bell� b�r m�ktar üzer�nden alınan verg�ler �se spes�f�k verg�ler olarak tanımlanır.

motorlu taşıtlar verg�s�

Gel�r�n bell� b�r yüzdes� şekl�ndek� verg�ler �se ad valorem verg�ler olarak �s�mlend�r�l�r. K�ş�sel gel�r verg�ler� ve kurumlar verg�ler�

Spes�f�k verg�ler m�ktarsal, ad valorem verg�ler �se oransal verg�ler olarak da tanımlanır.

önce b�r�m satış verg�ler�

sonra ad valorem verg˛ler˛

B�r�m satış verg�ler�ne �l�şk�n açıklamalarımızı yaparken, konuyu kolaylaştırması açısından b�r�m satış verg�ler�n�n üre- ttccler tarafından ödenddğğnn varsayacağız.

Bu varsayımlar ışığında, üret�c� b�r�m satış verg�s�n� ödeyeceğ� �ç�n, bunu b�r mal�yet şekl�nde algılayacaktır. Bölüm 3’te gördüğümüz g�b�, üret�m mal�yetler�ndek� artış arz eğ- r�s�n�n sola kaymasına neden olacaktır.


açıklamasına karşın, vergi yükünden kimin ne kadar pay alacağını kestirmek mümkün olmayacaktır. Vergi yükünün tüketici ve üretici arasında hangi miktarlarda paylaşılacağı-nın yanıtı ise arz ve talep eğrilerinin eğimine bağlı olacaktır.

Grafik 5.8’de uygulanacak olan bir birim satış vergisinin arz ve talep eğrileri bağla-mında sonuçları analiz edilmektedir. Birim satış vergisi uygulanmadan önce benzin piya-sasında dengenin e1 noktasında gerçekleştiğini varsayalım Bu durumda denge fiyatı 3 TL ve denge benzin miktarı 135 bin litredir. Uygulanacak 2 TL düzeyindeki satış vergisi her birim üzerinden alınacağı için arz eğrisi bir bütün hâlinde sola kayacaktır.

Vergi uygulaması arz eğrisinin sola kaymasına neden olurken, artan fiyatlar da talep edilen mal ve hizmet miktarının azalmasına neden olacaktır. Yeni denge noktası e2’ye ka-yarken, denge benzin miktarı 80 bin litreye gerileyecek ve yeni denge fiyatı 4 TL’ye yükse-lecektir. Arz eğrisindeki kayma 2 TL’lik vergi kadar olacaktır.

Birim üzerine (burada litre) uygulanan verginin denge üzerindeki etkisini görmenin yanında, asıl merak edilen, verginin yükünün kimin üzerinde ne kadar kalacağıdır? Yu-karıda da belirttiğimiz gibi bunu belirleyecek olan arz ve talep esneklikleridir. Yukarıdaki örnek için arz ve talep esnekliklerinin aynı olduğunu varsayacak olursak, şekilden de gö-rüleceği üzere verginin yarısını tüketici yarısını üretici ödeyecektir. Arz edenlerin vergi yüklerinin bir kısmından kurtulduğu bu durum vergi yansıması olarak tanımlanmaktadır. Yani verginin ödeyicisi olan üretici 2 TL’lik birim satış vergisinin 1 TL’lik kısmını tüketi-ciye yansıtmıştır.

Vergi Yükü DağılımıUygulanan birim satış vergisinin üretici ve tüketici tarafından hangi miktarda yükleni-leceğini arz ve talep eğrilerinin eğimleri, ya da daha net bir biçimde esneklikleri belirler. Şimdi esneklikleri farklı olan talep ve arz eğrileri için birim satış vergilerini açıklamayı sürdürelim.

İlk olarak talebin fiyat esnekliğinin arzın fiyat esnekliğinden küçük olduğunu düşüne-lim. Bu arz eğrisine göre daha dik talep eğrisi anlamına gelmektedir. Grafik 5.9 bu duru-mu göstermektedir.

Uygulanan birim satış vergisinin üretici ve tüketici tarafından hangi miktarda yüklenileceğini arz ve talep eğrilerinin eğimleri, ya da daha net bir biçimde esneklikleri belirler.

Grafik 5.8

Birim Başına Vergilerin Üretici Tarafından Ödenmesi ve Vergi Yükü

Tüketici Öder

e2

e1

Üretici Öder

00

1

2

3

4

5

6

7

8

Litr

e Be

nzin

Fiy

atı (

TL)

Benzin Miktarı (bin litre)

ST

S

D

135

T=2

8040 190 245

Verg� yükünün tüket�c� ve üret�c� arasında hang� m�ktarlarda paylaşılacağı- nın yanıtı se arz ve talep eğrrlerrnnn eğğmmne bağlı olacaktır.

B�r�m Başına Vergglerrn Ürettcc Tarafından Ödenmess ve Vergg Yükü

Graf˛k 5.8

B�r�m satış verg�s� uygulanmadan önce benz�n p�ya- sasında dengen�n e1 noktasında gerçekleşt�ğ�n� varsayalım

Uygulanacak 2 TL düzey�ndek� satış verg�s� her bbrrm üzerrnden alınacağı ççn arz eğrrss bbr bütün hâllnde sola kayacaktır.

Verg� uygulaması arz eğr�s�n�n sola kaymasına neden olurken, artan f�yatlar da talep ed�len mal ve h�zmet m�ktarının azalmasına neden olacaktır. Yen� denge noktası e2

Arz eğrrssndekk kayma 2 TL’llk vergg kadar olacaktır.

B�r�m üzer�ne (burada l�tre) uygulanan verg�n�n denge üzer�ndek� etk�s�n� görmen�n yanında, asıl merak ed�len, verg�n�n yükünün k�m�n üzer�nde ne kadar kalacağıdır?

bunu bel˛rleyecek olan arz ve talep esnekl˛kler˛d˛r.

örnek �ç�n arz ve talep esnekl�kler�n�n aynı olduğunu varsayacak olursak, şek�lden de gö- rüleceğ� üzere verg�n�n yarısını tüket�c� yarısını üret�c� ödeyecekt�r. Arz edenler�n verg� yükler�n�n b�r kısmından kurtulduğu bu durum verg� yansıması olarak tanımlanmaktadır. Yan� verg�n�n ödey�c�s� olan üret�c� 2 TL’l�k b�r�m satış verg�s�n�n 1 TL’l�k kısmını tüket�- ccye yansıtmıştır.

Uygulanan b�r�m satış verg�s�n�n üret�c� ve tüket�c� tarafından hang� m�ktarda yüklen�- leceğ�n� arz ve talep eğr�ler�n�n eğ�mler�, ya da daha net b�r b�ç�mde esnekl�kler� bel�rler.


Talep esnekliğinin arz esnekliğinden küçük olması durumunda uygulanacak 2 TL’lik verginin ne kadarını, kim ödeyecektir? Esneklik konusunu işlediğimiz dördüncü bölüm-deki bilgilerimizden hareketle,

• Talep esnekliğinin arz esnekliğinden daha küçük olması durumunda, verginindaha büyük kısmı üretici tarafından tüketiciye yansıtılabilecek,

• Talepesnekliğininarzesnekliğindendahabüyükolmasıdurumundaisebirimsatışvergisinin daha büyük kısmını üretici yüklenecektir.

şeklinde bir çıkarımda bulunabiliriz. Nitekim Grafik 5.9’a baktığımızda, piyasada vergi öncesi 4,5 TL’lik denge fiyatı oluşmuşken, 2 TL’lik verginin fiyatta meydana getirdiği artış ∆P=1,5 TL’dir. Bu 2 TL’lik verginin (6–4,5) 1,5 TL’lik kısmının tüketici tarafından ödene-ceği anlamındadır. Geri kalan (2-1,5)0,5 TL’lik kısmı ise üretici ödeyecektir.

Arz ve talep eğrilerinin esneklikleri 0 veya ∞ olduğundan acaba vergiyi kim ödeye-cektir? Veya üretici verginin ne kadarlık kısmını yansıtabilecektir? Bu soruları yanıtlarken önce, arz eğrisinin normal eğime sahip olduğunu varsayalım. Buna karşın talep esnekliği-nin 0, yani talep eğrisinin yatay eksene dik olduğu durumu inceleyelim,

Talebin fiyat esnekliği sıfır olduğundan fiyatta meydana gelecek değişme talep mik-tarını etkilememektedir. Grafik 5.10’da talep esnekliği sıfır olan dik talep eğrisi ve 0 ile ∞ arasında esnekliğe sahip bir arz eğrisi gösterilmektedir. Birim satış vergisi uygulanmadan önce denge S ve D eğrilerinin kesiştiği e1 noktasında meydana gelmektedir. Bu durumda denge fiyat düzeyi 2 TL ve denge miktarı 80 bin litredir. Ancak her litre başına uygulana-

Grafik 5.9

Talebin Fiyat Esnekliğinin Arzın Fiyat Esnekliğinden Küçük Olduğu Durumda Verginin Tara�ara Arasındaki Dağılımı

0 40

2

44,56

8

10

12

14

16

80 135

T=2

190 245

e2

e1

ST

S

D

Litr

e Be

nzin

Fiy

atı (

TL)


Grafik 5.10

Talep Eğrisinin Yatay Eksene Dik Olduğu Durumda Vergi Yansıması

876543210

40 80 135 190


Litr

e Be

nzin

Fiy

atı (

bin

litre

)

2450

e2

e1

ST

S

D

P=T=2Δ

Talepesnekliğininarzesnekliğindendahaküçükolmasıdurumunda,verginin daha büyük kısmı ürettcc tarafından tükettccye yansıtılabblecek,•Talepesnekliğininarzesnekliğindendahabüyükolmasıdurumundaisebirimsatışverggssnnn daha büyük kısmını ürettcc yüklenecekttr.

Taleb�n F�yat Esnekl�ğ�n�n Arzın FFyat Esnekllğğnden Küçük Olduğu Durumda Verg�n�n Tara�ara Arasındak� Dağılımı

Talep Eğrrssnnn Yatay Eksene DDk Olduğu Durumda Vergg Yansıması

Arz ve talep eğr�ler�n�n esnekl�kler� 0 veya ∞ olduğundan acaba verg�y� k�m ödeye- cekt�r? Veya üret�c� verg�n�n ne kadarlık kısmını yansıtab�lecekt�r? Bu soruları yanıtlarken önce, arz eğr�s�n�n normal eğ�me sah�p olduğunu varsayalım. Buna karşın talep esnekl�ğ�- nnn 0, yann talep eğrrssnnn yatay eksene ddk olduğu durumu nceleyellm,

Taleb�n f�yat esnekl�ğ� sıfır olduğundan f�yatta meydana gelecek değ�şme talep m�k- tarını etk�lememekted�r.


cak olan 2 TL’lik bir vergi, arz eğrisini sola yukarıya kaydıracak ve yeni denge e2 noktasın-da oluşacaktır. Yeni denge noktasında denge miktarı değişmezken, fiyatlar birim satış ver-gisi kadar artmaktadır. Bu verginin tümünün tüketici tarafından ödendiği anlamındadır. Yani üretici ödemekle yükümlü olduğu verginin tümünü tüketiciye yansıtmıştır.

Talebin fiyat esnekliği sonsuz olduğunda ise, durum tam tersi biçimde gerçekleşe-cektir. Grafik 5.11’de talebin fiyat esnekliğinin sonsuz olduğu talep eğrisi yatay bir doğru şeklinde gösterilmiştir. Arz eğrisi ise 0 ile ∞ arasında bir fiyat esnekliğine sahip doğru şeklinde çizilmiştir. Bu durumda üretici tarafından ödenecek spesifik bir vergi uygulama-sı, arz eğrisini sola yukarıya kaydıracaktır. Diğer bir ifadeyle e1 noktasında oluşan denge e2 noktasına kayacaktır. İlk denge durumundayken fiyat 4 TL ve miktar 190 bin litredir. Birim satış vergisi uygulaması sonrasında ise arz eğrisinin sola kaymasına paralel olarak denge çıktı düzeyi 80 bin litreye gerilemektedir. Buna karşın en küçük fiyat değişimine aşırı hassas olan talep eğrisi nedeniyle denge fiyatında hiçbir değime meydana gelmemek-tedir. Birim satış vergisi uygulanmadan önce 4 TL olan denge fiyatı, vergi sonrasında da 4 TL’dir. Yani, birim üzerine uygulanan satış vergisi tümüyle üretici tarafından yüklenil-mektedir. Talep eğrisinin sonsuz esnek olduğu durumda üretici verginin hiçbir kısmını tüketiciye yansıtamamaktadır.

Talep eğrisinin sahip olduğu esneklik düzeylerini veri alarak yaptığımız açıklamala-rın ardından şimdi de arz eğrisinin esnekliğine bağlı olarak konuyu açıklamaya çalışalım. Öncelikli olarak arz eğrisinin sonsuz esnek olduğu varsayımından hareket edelim. Arz eğrisine ilişkin açıklamalarımızı yaparken, talep eğrisinin eğiminin 0 ile ∞ arasında oldu-ğunu kabul edelim. Yani aşağıya doğru eğimli bir talep eğrisi yardımıyla açıklamalarımızı yapacağız.

Bu şartlar altında, birim satış vergisi olmadan önce denge e1’de oluşacaktır. Bu noktaya karşılık gelen denge miktarı 115 bin litre iken, denge fiyatı 10 TL olarak meydana gelmek-tedir. Birim satış vergilerindeki 2 TL’lik artış, anında arz eğrisinin aynı miktarda yukarı kaymasına neden olacaktır. Bu durumda denge e2’de sağlanacak ve fiyat 12 TL olacaktır. Ancak, üreticinin eline 10 TL geçecek ve denge miktarı 80 bin litreye gerileyecektir. Arz eğrisinin esnekliğinin sonsuz olması nedeniyle, tüm vergi piyasa fiyatlarına yansıtıldığın-dan, verginin tüm yüklenicisi tüketici olmaktadır.

Grafik 5.11

Talep Eğrisinin Yatay Eksene Paralel Olduğu Durumda Vergi Yansıması

876543210

0 40 80 135 190 245

e2 e1T=2

ST

SD

Litr

e Be

nzin

Fiy

atı (

TL)


Yen� denge noktasında denge m�ktarı değ�şmezken, f�yatlar b�r�m satış ver- g�s� kadar artmaktadır. Bu verg�n�n tümünün tüket�c� tarafından ödend�ğ� anlamındadır. Yann ürettcc ödemekle yükümlü olduğu verggnnn tümünü tükettccye yansıtmıştır.

Taleb�n f�yat esnekl�ğ� sonsuz olduğunda �se, durum tam ters� b�ç�mde gerçekleşe- cekt�r. Graf�k 5.11

üret�c� tarafından ödenecek spes�f�k b�r verg� uygulama- sı, arz eğr�s�n� sola yukarıya kaydıracaktır. D�ğer b�r �fadeyle e1 noktasında oluşan denge e2 noktasına kayacaktır.

B�r�m satış verg�s� uygulanmadan önce 4 TL olan denge f�yatı, verg� sonrasında da 4 TL’d�r. Yan�, b�r�m üzer�ne uygulanan satış verg�s� tümüyle üret�c� tarafından yüklen�l- mekted�r. Talep eğr�s�n�n sonsuz esnek olduğu durumda üret�c� verg�n�n h�çb�r kısmını tükettccye yansıtamamaktadır.

Talep Eğrrssnnn Yatay Eksene Paralel Olduğu Durumda Vergg Yansıması

ş�md� de arz eğr�s�n�n esnekl�ğ�ne bağlı olarak konuyu açıklamaya çalışalım.

Öncel�kl� olarak arz eğr�s�n�n sonsuz esnek olduğu varsayımından hareket edel�m.

Arz eğr�s�n�n esnekl�ğ�n�n sonsuz olması neden�yle, tüm verg� p�yasa f�yatlarına yansıtıldığın- dan, verggnnn tüm yüklennccss tükettcc olmaktadır.


Birim satış vergisi uygulamasında vergi yükü dağılımı nasıldır? Üreticinin ya da tüketicinin vergiyi ödemesi durumunda bu yükte bir değişiklik olur mu?

Acaba verginin üretici değil de, tüketici tarafından ödenmesi durumunda açıklama-lar da bir değişme olacak mıdır? Soruyu benzin örneği üzerinde yanıtlayacak olursak ve benzinin litre başına 2 TL’lik bir spesifik vergi konulduğunu ve bunun tüketici tarafından ödendiğini varsayalım. Bu durumda talep eğrisi sola kayacaktır. Çünkü firma sattığı her birim malda, tüketicinin ödediği fiyattan ödenecek vergi kadarlık eksik tahsilat yapacak-tır. Denge düzeyinde iki talep eğrisi arasındaki açıklık vergi kadar olacaktır. Tüketici 4 TL öderken üreticinin eline 2 TL geçecektir. Spesifik vergi uygulamasından önce denge e1 noktasında oluşacaktır. Uygulanan vergi sonrasında denge e2 noktasına karşı gelen 80 litre ve (4-2)2 TL fiyat düzeyinde meydana gelecektir.

Bu açıklamalarımızı Grafik 5.8 ile karşılaştırdığımızda dengenin benzer bir aşamaya sahip olduğu görülecektir. Diğer bir ifadeyle verginin tüketiciye ödettirilmesi durumunda da benzer etkilerle karşılaşılacaktır. Burada da vergi, fiyatların 4’e yükselmesine neden olmaktadır. Ancak yeni fiyat düzeyi verginin tümünü içermemektedir. Yani verginin bir kısmı tüketici tarafından üreticiye yansıtılmıştır. Örneğe bakıldığında ilk fiyatın 3 TL, ikinci fiyatın ise 4 TL olduğu görülmektedir. Bu durumda 2 TL’lik verginin sadece 1 TL’lik kısmı fiyatlara yansımıştır. Fiyatlara yansıyan kısmı tüketici tarafından ödendiğine göre geri kalan 1 TL üretici tarafından yüklenilmektedir. Dolayısıyla vergiyi ister üretici isterse tüketici ödesin fiyattaki artış ve vergi yükleri dağılımı değişmeyecektir.

Grafik 5.12

Arz Eğrisinin Yatay Eksene Paralel Olduğu Durumda Vergi Yansıması

16141210

86420

40 80 115 135 190 2450

e2e1

T=2STS

D

Litr

e Ze

ytin

Yağ

ı Fiy

atı (

TL)

Zeytin Yağı Miktarı (bin litre)

3

Grafik 5.13

Spesifik Verginin Tüketiciden Alınması Durumunda Denge Kayması

6

5

4

40 80 135 190 245

3

2

1

00

e2

e1

D2

D1

S

T=2 TL

Litr

e Be

nzin

Fiy

atı (

TL)

Benzin Miktarı (litre)

Arz Eğrrssnnn Yatay Eksene Paralel Olduğu Durumda Vergg Yansıması

Bu açıklamalarımızı Graf�k 5.8 �le karşılaştırdığımızda dengen�n benzer b�r aşamaya sah�p olduğu görülecekt�r. D�ğer b�r �fadeyle verg�n�n tüket�c�ye ödett�r�lmes� durumunda da benzer etk�lerle karşılaşılacaktır. Burada da verg�, f�yatların 4’e yükselmes�ne neden olmaktadır. Ancak yen� f�yat düzey� verg�n�n tümünü �çermemekted�r. Yan� verg�n�n b�r kısmı tüket�c� tarafından üret�c�ye yansıtılmıştır.

Spessffk Verggnnn Tükettccden Alınması Durumunda Denge Kayması

Dolayısıyla verg�y� �ster üret�c� �sterse tükettcc ödessn ffyattakk artış ve vergg yüklerr dağılımı değğşmeyecekttr.


Vergilere ilişkin tüm açıklamalarımızı şimdiye kadar spesifik vergiler için yaptık. Ama biliyoruz ki, hükûmetler ad valorem vergiler de uygulamaktadır. Bu vergiler spesifik ver-gilerin aksine, bir oran şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bu vergilerin uygulanması duru-munda fiyat ne kadar artarsa katlanılan vergi miktarı o kadar artacaktır.

Açıklamalarımızı karşılaştırmalı ve verginin tüketici tarafından ödendiğini varsayımın-da yapacağız. Grafik 5.14’te çizilen örnekte, her litre benzin başına 2 TL vergi alınmaktadır. Denge durumunda 4 TL’nin 2 TL’si vergi olduğuna göre, bunu orana çevirdiğimizde, (2/4)

%50 oranını elde ederiz. Vergi oransal olarak ifade edildiğinde bunlara ad valo-rem vergi denilir.

Grafik 5.14, spesifik vergi ve ad valorem vergi-lerin talep eğrilerini nasıl kaydırdığını göstermekte-dir. Spesifik bir vergi, daha önce de belirtildiği gibi, vergi öncesi durumu ifade eden D1 talep eğrisini pa-ralel olarak DS konumuna kaydıracaktır. Ad valorem vergi de D1 talep eğrisini

Da’ya kaydıracaktır. Ancak bu kayma paralel değildir. Çünkü, D1 ve Da arasındaki aralığı fiyat ve vergi oranın çarpımı belirleyecektir. Dolayısıyla düşük fiyat düzeylerinde aralık az iken, fiyat yükseldikçe iki doğru arasındaki aralık artmaktadır.

Bilindiği gibi spesifik vergi miktar üzerinden alınıyordu. Yani benzinin litresi başına vergi alındığı için, benzinin fiyatı ne olursa olsun alınacak vergi 2 TL’dir. Yani her fiyat düzeyi için talep eğrisi bu vergi miktarı kadar sola kayacaktır. Her fiyatta vergi aynı olduğu için talep eğrisi paralel olarak sola kaymaktadır. Oysa, ad valorem vergide fiyata bir oran uygulanmaktadır. Yani benzinin fiyatı 4 TL ve vergi oranı %50 ise, litre başına açık 2 TL’dir. Ancak litre başına fiyatı 8 TL’ye çıkarsa ve vergi oranı aynıysa, açık 4 TL’ye çıkacaktır. Eğer litre başına benzin fiyatı 1 TL’ye düşerse, bu açık 0,5 TL olacaktır.

TÜKETİCİ VE ÜRETİCİ RANTI YA DA ARTIĞISerbest bir piyasada arz ve talep dengesi alıcı ve satıcıların elde ettikleri toplam faydayı maksimize etmektedir. Bu toplam faydayı değerlendirme yöntemlerinden biri; piyasaya katılım sonucu tüketicilerin ve üreticilerin elde ettikleri toplam artığın hesaplanmasıdır.

Bir piyasa için toplam artık; malın alıcılar açısından toplam değeri, yani alıcıların öde-meyi arzuladıkları değer ile bu malları üreten üreticilerin toplam maliyetleri arasındaki farktır. Kısaca piyasadaki arz ve talep eğrileri arasındaki alandır. Ekonomideki en çarpı-cı sonuçlardan biri, rekabetçi piyasalardaki üretim düzeyinin refahı maksimize ettiğidir. Bu rekabetçi düzeyden daha az ya da daha fazla üretmekle refah düzeyi azalmaktadır. Hükûmet çeşitli politikalarla bu artıklarda değişiklikler yaratabilir. İşte bu kısımda arz ve talep uygulamaları çerçevesinde bu değişiklikler incelenecektir.

Tüketici ArtığıTüketici artığı, tüketicinin bir mal için ödemeyi arzu ettiği fiyat ile gerçekte satın aldığı fiyat arasındaki farktır. Aslında tüketici artığı piyasaya katılım sonucu alıcıların sağladığı faydayı ölçmeye yarar. Tüketici artığı bir mal veya hizmet için talep eğrisi ile yakın ilişki-

Serbest bir piyasada arz ve talep dengesi alıcı ve satıcıların elde ettikleri toplam faydayı maksimize etmektedir. Bu toplam faydayı değerlendirme yöntemlerinden biri; piyasaya katılım sonucu tüketicilerin ve üreticilerin elde ettikleri toplam artığın hesaplanmasıdır.

Tüketici artığı: Tüketicinin bir mal için ödemeyi arzu ettiği fiyat ile gerçekte satın aldığı fiyat arasındaki farktır. Yani talep eğrisi altında ve piyasa fiyatı üzerindeki alan tüketici artığıdır.

Grafik 5.14

Spesifik Vergi ve Ad Valorem Vergilerin Talep Eğrilerini Kaydırması

S

Da

Ds

D1

2

80 135 190 300

3

4

Benzin Miktarı (Aylık Litre)

Litr

e Bi

rim

Fiy

atı (

TL)

Verg�lere �l�şk�n tüm açıklamalarımızı ş�md�ye kadar spes�f�k verg�ler �ç�n yaptık. Ama b�l�yoruz k�, hükûmetler ad valorem verg�ler de uygulamaktadır. Bu verg�ler spes�f�k ver- g�ler�n aks�ne, b�r oran şekl�nde karşımıza çıkmaktadır. Bu verg�ler�n uygulanması durumunda ffyat ne kadar artarsa katlanılan vergg mmktarı o kadar artacaktır.

Graf�k 5.14, spes�f�k verg� ve ad valorem verg�- ler�n talep eğr�ler�n� nasıl kaydırdığını göstermekte- d�r.

Spes�f�k b�r verg�, daha önce de bel�rt�ld�ğ� g�b�, verg� önces� durumu �fade eden D1 talep eğr�s�n� paralel olarak DS konumuna kaydıracaktır. Ad valorem verg� de D1 talep eğr�s�n� Da’ya kaydıracaktır. Ancak bu kayma paralel değ�ld�r. Çünkü, D1 ve Da arasındak� aralığı f�yat ve verg� oranın çarpımı bel�rleyecekt�r. Dolayısıyla düşük f�yat düzeyler�nde aralık az �ken, ffyat yükselddkçe kk doğru arasındakk aralık artmaktadır.

spes�f�k verg� m�ktar üzer�nden

her f�yat düzey� �ç�n talep eğr�s� bu verg� m�ktarı kadar sola kayacaktır.

Her f�yatta verg� aynı olduğu �ç�n talep eğr�s� paralel olarak sola kaymaktadır.

ad valorem verg�de f�yata b�r oran uygulanmaktadır. Yan� benz�n�n f�yatı 4 TL ve verg� oranı %50 �se, l�tre başına açık 2 TL’d�r. Ancak l�tre başına f�yatı 8 TL’ye çıkarsa ve verg� oranı aynıysa, açık 4 TL’ye çıkacaktır. Eğer lltre başına benzzn ffyatı 1 TL’ye düşerse, bu açık 0,5 TL olacaktır.

Serbest b�r p�yasada arz ve talep denges� alıcı ve satıcıların elde ett�kler� toplam faydayı maks�m�ze etmekted�r. Bu toplam faydayı değerlend�rme yöntemler�nden b�r�; p�yasaya katılım sonucu tükettcclerrn ve ürettcclerrn elde etttklerr toplam artığın hesaplanmasıdır.

B�r p�yasa �ç�n toplam artık; malın alıcılar açısından toplam değer�, yan� alıcıların öde- mey� arzuladıkları değer �le bu malları üreten üret�c�ler�n toplam mal�yetler� arasındak� farktır. Kısaca p�yasadak� arz ve talep eğr�ler� arasındak� alandır.

Tüket�c� artığı, tüket�c�n�n b�r mal �ç�n ödemey� arzu ett�ğ� f�yat �le gerçekte satın aldığı f�yat arasındak� farktır.

Tüket�c� artığı:Tüket�c�n�nb�r mal �ç�nödemey� arzu ett�ğ�f�yat �le gerçekte satın aldığı f�yat arasındak�farktır.Yan�talepeğr�s� altındave p�yasaf�yatıüzer�ndek� alan tüket�c� artığıdır.


lidir. Çünkü talep eğrisi tüketicilerin her bir miktar düzeyi için ödeme arzularını göstermektedir. Piyasada oluşan fiyat düzeyi ise bu mal için gerçekte ödedikleri tutardır. Bu iki tutar arasındaki fark tüketici artığını gösterir. Yani talep eğrisi altında ve piyasa fiyatı üzerindeki alan tüketici artığıdır.

Denge fiyatının azalması tüketici artığını büyütecektir. Çünkü bir ta-ra�an mevcut miktar için tüketiciler daha az öderken, diğer tara�an bu düşük fiyattan yeni tüketiciler pi-yasaya girecektir. Bu alanın büyük olması ekonomide refah düzeyinin arttığını yansıtır. Ancak hükûmetler uyguladıkları politikalarla piyasa fiyatını etkiledik-lerinden tüketici refahı da değişir. İşte fiyat değişimine bağlı olarak ortaya çıkan tüketici artığındaki değişme ile tüketicilerin refahındaki kayıp ve kazançlar hesaplanabilir.

Örneğin, X malı için piyasada denge P0 fiyatında oluşmuştur. Bu fiyat düzeyinde tü-ketici artığı ACP0 üçgeni alanı kadardır. Fiyat P1 olduğunda ise üçgenin alanı daha da büyümüştür. Çünkü mevcut tüketiciler daha az öderken düşük fiyattan yeni tüketiciler de piyasaya girmiştir. Fiyat P1 olduğunda tüketici artığı AEP1 üçgeni alanı kadar olur.

Üretici ArtığıBenzer bir yaklaşımla üretici artığı da açıklanabilir. Burada ise her bir üreticinin piyasaya katılımı sonucu elde ettiği fayda ya da artık açıklanmaktadır. Bu artık arz eğrisi ile yakın-dan ilişkilidir. Çünkü her bir üretim düzeyi için arz eğrisi üzerindeki fiyat seviyesi marji-nal üreticinin maliyetini göstermektedir. Bu fiyatın altında ise marjinal üretici piyasadan çekilmekte ve böylelikle daha az üretim gerçekleşmektedir. Bu çerçevede üreticilerin her biri ilave miktarı üretmek için kabul edecekleri minimum fiyat, en az o ilave miktarı üret-mek için katlanılan ek maliyet kadar olmalıdır ki üretim gerçekleşsin. Üretim artarken her ilave birimin oluşturduğu ek maliyet giderek artmaktadır. Bu durum arz eğrisinin neden genelde pozitif eğimli oldu-ğunu yani daha yüksek miktarların üretimi için neden daha yüksek fi-yatların oluşması gerekliliğini açık-lamaktadır. Dolayısıyla arz eğrisi firmaların üretimlerini bir birim arttırdıklarında karşılaşacakları ek maliyetleri göstermektedir.

İşte firmalar üretimlerini, ilave birimin satışından elde edecekleri gelirin (bu birim fiyatının) ilave bi-rimi üretmekle katlanılacak maliyete eşit olacağı seviyeye kadar sürdüre-ceklerdir. Eğer piyasa denge fiyatı üreticilerin kabul edecekleri mini-mum fiyatın üzerinde ise, üreticiler

Grafik 5.15

Tüketici Artığı

Q

Px

E

C

A

D

P0

P1

Grafik 5.16

Üretici Artığı

X

Px

S

B

C

X1X0

P0D0

D1

P1

Üretici artığı: Üreticilerin her ilave birimi üretmek için kabul etmeye hazır oldukları minimum fiyatlarla piyasada oluşan denge fiyatı arasındaki farkların toplamıdır.

talep eğr�s� altında ve p�yasa f�yatı üzer�ndek� alan tüket�c� artığıdır.

Denge f�yatının azalması tüket�c� artığını büyütecekt�r. Çünkü b�r tara�an mevcut m�ktar �ç�n tüket�c�ler daha az öderken, d�ğer tara�an bu düşük f�yattan yen� tüket�c�ler p�- yasaya g�recekt�r. Bu alanın büyük olması ekonom�de refah düzey�n�n arttığını yansıtır. Ancak hükûmetler uyguladıkları pol�t�kalarla p�yasa f�yatını etk�led�k- ler�nden tüket�c� refahı da değ�ş�r.

Örneğ�n

Üret�c� artığı: Üret�c�ler�n her �lave b�r�m�üretmek �ç�n kabul etmeye hazıroldukları m�n�mum f�yatlarlap�yasadaoluşan denge f�yatıarasındak� farkların toplamıdır.

her b�r üret�m düzey� �ç�n arz eğr�s� üzer�ndek� f�yat sev�yes� marj�- nal üret�c�n�n mal�yet�n� göstermekted�r.

Dolayısıyla arz eğr�s� f�rmaların üret�mler�n� b�r b�r�m arttırdıklarında karşılaşacakları ek mallyetlerr göstermekteddr.

İşte f�rmalar üret�mler�n�, �lave b�r�m�n satışından elde edecekler� gel�r�n (bu b�r�m f�yatının) �lave b�- r�m� üretmekle katlanılacak mal�yete eş�t olacağı sev�yeye kadar sürdüre- ceklerd�r. Eğer p�yasa denge f�yatı üret�c�ler�n kabul edecekler� m�n�- mum f�yatın üzer�nde �se, üret�c�ler


kârlı olduğu için üretimlerini arttıracaklardır. Bu işlemden, düşük maliyetle üretenler daha kazançlı çıkacaklardır. İşte bu kazanç üretici artığıdır. Kısaca üretici artığı üreticilerin her ilave birimi üretmek için kabul etmeye hazır oldukları minimum fiyatlarla piyasada oluşan denge fiyatı arasındaki farkların toplamıdır. Bu yukarıdaki grafikte görüldüğü üzere piyasa fiyatı P0 olduğunda arz eğrisi ile bu fiyat arasında kalan P0D0B üçgeninin alanı üretici artığıdır. Eğer piyasa denge fiyatı P1 olsaydı üretici artığı daha da büyüyecek ve P1D1B üçgeninin alanı kadar olacaktı. Bu artış iki kısımdan oluşmaktadır. İlki X0 kadar mal satan firmalar daha yüksek fiyat-tan dolayı P1CD0P0 dikdörtgeni alanı kadar üretici artığında artış sağlarken, diğer tara�a yük-sek fiyattan piyasaya giren yeni firmalar CD0D1 üçgeni alanı kadar ilave artık elde edeceklerdir.

Üretici ve tüketici artıkları nasıl hesaplanır?

Bir Piyasada Tüketici ve Üretici Artığındaki DeğişmelerDaha önce açıklandığı gibi, tüketici artığı piyasa denge fiyatı ile talep eğrisi arasındaki alanı, üretici artığı ise denge fiyatı ile arz eğrisi arasındaki alanı vermektedir. Bu ikisinin toplamı ise toplam artığı vermektedir. Serbest bir piyasada bu toplam artık maksimuma ulaşmaktadır. Çünkü X*’dan daha az (örneğin X1) üretilip satıldığında tüketicilerin bu mala verdikleri değer (talep eğrisi), üreticilerin bu miktarı üretmekten dolayı katlandıkla-rı maliyeti (arz eğrisi) aşmaktadır. Dolayısıyla miktarı arttırmak toplam artığın büyüme-sine neden olacaktır. Bu ise refahın artması demektir.

Birtakım hükûmet politikaları uygulamaları çerçevesinde bu toplam artıkta değişik-likler ortaya çıkmaktadır. Örneğin; üretilen her birim başına vergi konulduğunda, piyasa-da alışveriş hacmi daralmakta ve miktar X*’ın altına düşmektedir. Grafik 5.18’de bu vergi-nin refahı nasıl etkilediği üzerinde durulacaktır.

Vergi öncesinde tüketici artığı AeP* üçgeninin alanına, üretici artığı ise P*eB üçgeninin alanına eşittir. Birim başına e1V kadarlık vergi uygulaması sonucu tüketici artığı D+E ka-dar azalmıştır. Üretici artığında ise F+G kadarlık azalma olmuştur. Hükûmet D+F kadarlık vergi hasılatı sağlamasına rağmen daha az üretimden dolayı E+G alanı kadar refah kaybı doğmuştur. Dolayısıyla hem üreticilerin hem de tüketicilerin refah kaybı ortaya çıkmıştır.

4

XX

Px

S

D

X*

P*

TüketiciArtığı

ÜreticiArtığı

XX

B

A

PT

Px

e1

e

P0H

V

S

D

G

E

F

D

C

X*

P*

Üretici ve Tüketici Artığı Verginin Refah Etkisi: Üretici ve Tüketici Artığındaki Değişmeler

Grafik 5.17 Grafik 5.18

kârlı olduğu �ç�n üret�mler�n� arttıracaklardır. Bu �şlemden, düşük mal�yetle üretenler daha kazançlı çıkacaklardır. İşte bu kazanç üret�c� artığıdır.

tüket�c� artığı p�yasa denge f�yatı �le talep eğr�s� arasındak� alanı, üret�c� artığı �se denge f�yatı �le arz eğr�s� arasındak� alanı vermekted�r. Bu �k�s�n�n toplamı �se toplam artığı vermekted�r.

B�rtakım hükûmet pol�t�kaları uygulamaları çerçeves�nde bu toplam artıkta değ�ş�k- l�kler ortaya çıkmaktadır. Örneğ�n; üret�len her b�r�m başına verg� konulduğunda, p�yasada alışver�ş hacm� daralmakta ve m�ktar X*’ın altına düşmekted�r.

Graf�k 5.18’de bu verg�- nnn refahı nasıl etkkleddğğ üzerrnde durulacaktır.

Ürettcc ve Tükettcc Artığı

Verggnnn Refah Etkkss: Ürettcc ve Tükettcc Artığındakk Değğşmeler

Verg� önces�nde tüket�c� artığı AeP* üçgen�n�n alanına, üret�c� artığı �se P*eB üçgen�n�n alanına eş�tt�r. B�r�m başına e1V kadarlık verg� uygulaması sonucu tüket�c� artığı D+E kadar azalmıştır. Üret�c� artığında �se F+G kadarlık azalma olmuştur.

Hükûmet D+F kadarlık verg� hasılatı sağlamasına rağmen daha az üret�mden dolayı E+G alanı kadar refah kaybı doğmuştur.

Dolayısıyla hem üret�c�ler�n hem de tüket�c�ler�n refah kaybı ortaya çıkmıştır.


Özet

Hükûmet Müdahalelerinin Denge Fiyat ve Miktar Üze-rindeki Etkileri Analiz Etmek Hükûmetler uyguladıkları birtakım politikalarla den-ge fiyat ve miktar düzeylerini etkileyebilmektedirler. Hükûmetler taban ve tavan fiyat uygulamaları ile fiyat kontrolleri yapmaktadırlar. Taban fiyat uygula-masıyla üreticilerin korunması amaçlanmakta, tavan fiyat uygulamasıyla tüketicilerin korunması amaçlan-maktadır. Asgari ücret politikası tarımsal destekleme fiyatları, kira kontrolleri fiyat kontrollerine yönelik politikalardır.

Miktar Kontrollerinin Neler Olduğunu Göstermek Devletin piyasalarda oluşan denge fiyatı ve miktarı-nı değiştirmek için kullandığı bir araç da kotalardır. Kota en sık uluslararası ticarette ve üretimde kullanı-lır. Üretim kotası, devletin arz edilen mal ve hizmet miktarını sınırlayarak tam rekabet koşullarında oluş-muş olan piyasa fiyatını üreticilerin lehine arttırma-sı yönündeki bir politikayı tanımlamaktadır. İthalat kotası ise, belli bir dönem boyunca ithal edilen ürün miktarı üzerine bir tavan koyulmasıdır. İthalat kotala-rının amacı ulusal endüstrileri diğer ülke üreticileri-nin rekabetinden korumaktır.

Vergi Uygulamalarının Dengeye Etkilerini TartışmakHükûmetler hem kamusal amaçları gerçekleştirmek için gerekli olan geliri sağlamak hem de piyasa so-nuçlarını etkilemek için yapılan ekonomik faaliyetleri vergilendirir. Vergiler bazen belli bir miktar üzerin-den, bazen belli bir gelir üzerinden alınan pay şeklin-de olabilir. Belli bir miktar üzerinden alınan vergiler spesifik vergiler olarak tanımlanır. Gelirin belli bir oranı şeklindeki vergiler ise ad valorem vergilerdir. Spesifik vergi ödemesi durumunda vergiyi üretici ödeyecekse arz eğrisi sola kayar, tüketici ödeyecekse talep eğrisi sola kayar. Verginin üreticilerle tüketiciler arasındaki paylaşımı ise, esnekliklere bağlıdır. Esnek-liği düşük olan taraf verginin daha büyük bir oranını öder. Ad valorem vergi durumunda talep eğrisinin sola kayması ile birlikte eğimi yatıklaşır.

Üretici ve Tüketici Artığını Ayırt EtmekTüketici artığı, tüketicinin bir mal için ödemeye arzu ettiği fiyat ile gerçekte satın aldığı fiyat arasındaki farktır. Yani talep eğrisi altında ve piyasa fiyatı üze-rindeki alan tüketici artığıdır. Üretici artığı ise, üre-ticinin her ilave birimi üretmek için kabul etmeye hazır oldukları minimum fiyatlarla piyasada oluşan denge fiyatı arasındaki farkların toplamıdır. Yani arz eğrisi üzerinde ve piyasa fiyatı altındaki alan üretici artığıdır.

1

2

3

4

Hükûmetler uyguladıkları b�rtakım pol�t�kalarla denge f�yat ve m�ktar düzeyler�n� etk�leyeb�lmekted�rler.

Hükûmetler taban ve tavan f�yat uygulamaları �le f�yat kontroller� yapmaktadırlar.

Taban f�yat uygula- masıyla üret�c�ler�n korunması amaçlanmakta, tavan f�yat uygulamasıyla tüket�c�ler�n korunması amaçlan- maktadır.

Asgar� ücret pol�t�kası tarımsal destekleme f�yatları, k�ra kontroller� f�yat kontroller�ne yönel�k pollttkalardır.

Devlet�n p�yasalarda oluşan denge f�yatı ve m�ktarı- nı değ�şt�rmek �ç�n kullandığı b�r araç da kotalardır.

Kota en sık uluslararası t�carette ve üret�mde kullanı- lır. Üret�m kotası, devlet�n arz ed�len mal ve h�zmet m�ktarını sınırlayarak tam rekabet koşullarında oluş- muş olan p�yasa f�yatını üret�c�ler�n leh�ne arttırma- sı yönündek� b�r pol�t�kayı tanımlamaktadır.

İthalat kotası �se, bell� b�r dönem boyunca �thal ed�len ürün m�ktarı üzer�ne b�r tavan koyulmasıdır. İthalat kotala- rının amacı ulusal endüstr�ler� d�ğer ülke üret�c�ler�- nnn rekabettnden korumaktır.

Bell� b�r m�ktar üzer�nden alınan verg�ler spes�f�k verg�ler olarak tanımlanır.

Gel�r�n bell� b�r oranı şekl�ndek� verg�ler �se ad valorem verg�lerd�r.

Spes�f�k verg� ödemes� durumunda verg�y� üret�c� ödeyecekse arz eğr�s� sola kayar, tüket�c� ödeyecekse talep eğr�s� sola kayar.

Verg�n�n üret�c�lerle tüket�c�ler arasındak� paylaşımı �se, esnekl�klere bağlıdır. Esnek- l�ğ� düşük olan taraf verg�n�n daha büyük b�r oranını öder. Ad valorem verg� durumunda talep eğr�s�n�n sola kayması le bbrllkte eğğmm yatıklaşır.

Tüket�c� artığı, tüket�c�n�n b�r mal �ç�n ödemeye arzu ett�ğ� f�yat �le gerçekte satın aldığı f�yat arasındak� farktır. Yan� talep eğr�s� altında ve p�yasa f�yatı üze- r�ndek� alan tüket�c� artığıdır.

Üret�c� artığı �se, üre- t�c�n�n her �lave b�r�m� üretmek �ç�n kabul etmeye hazır oldukları m�n�mum f�yatlarla p�yasada oluşan denge f�yatı arasındak� farkların toplamıdır. Yan� arz eğr�s� üzer�nde ve p�yasa f�yatı altındak� alan üret�c� artığıdır.


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdaki fiyat kontrol politikalarından hangisinin ama-cı mal ve hizmet arzını gerçekleştirenleri korumaktır?

a. Tavan fiyat uygulamasıb. Taban fiyat uygulamasıc. Asgari ücret politikasıd. Miktar kontrollerie. Üretim sınırlaması

2. Aşağıdakilerden hangisi hükûmetlerin tavan fiyat uygu-laması sonucunda ortaya çıkan durumlardan biri değildir?

a. Karaborsa fiyatıb. Satılan malın kalitesinin düşmesic. Kıtlıkd. Tüketicilerin talep artışıe. Mala olan talebin azalması

3. Hükûmetin tüketicileri korumak amacıyla en yüksek fi-yatı belirlediği uygulamaya ne ad verilir?

a. Tavan fiyat b. Taban fiyat c. Asgari ücretd. Üretim kotalarıe. İthalat kotaları

4. Tavan fiyat sonucu ortaya çıkan kıtlık sorunun gideril-mesi için aşağıdaki durumlardan hangisinin gerçekleşmesi gerekir?

a. Arz eğrisinin sola kaymasıb. Talep eğrisinin sola kaymasıc. Arz eğrisinin sağa kaymasıd. Talep eğrisinin sağa kaymasıe. Arz ve talep eğrilerinin sağa kayması

5. Taban fiyat sonucu ortaya çıkan artık sorunun gideril-mesi için aşağıdaki durumlardan hangisinin gerçekleşmesi gerekir?

a. Arz eğrisinin sola kaymasıb. Talep eğrisinin sola kayması c. Arz eğrisinin sağa kayması d. Talep eğrisinin sağa kaymasıe. Arz ve talep eğrilerinin sağa kayması

6. Bir yandan denge miktarını kısıtlayıp bir yandan denge fiyatındaki artışı sağlayarak üreticilere kazanç sağlayan uy-gulamaya ne ad verilir?

a. Asgari ücretb. Üretim kotaları c. İthalat kotalarıd. Taban fiyate. Tavan fiyat

7. Gelirin belli bir yüzdesi şeklindeki oransal olarak ifade edilen vergilere ne ad verilir?

a. Spesifik vergib. Dolaylı vergic. Ad valorem vergi d. Katma değer vergie. Kişisel vergi

8. Bir malın arz ve talep esnekliklerine bağlı olarak, üreti-cilerin vergi yüklerinin bir kısmından kurtuldukları duruma ne ad verilir?

a. Vergi yansıması b. Vergi artığıc. Vergi kısıdıd. Dolaylı vergilemee. Vergi potansiyeli

9. Bir malın talebinin fiyat esnekliği sıfır, arz esnekliği bir-den büyük ise aşağıdaki durumlardan hangisi gerçekleşir?

a. Verginin tamamını üretici öder.b. Verginin yarısını üretici öder.c. Verginin yarıdan fazlasını üretici öder.d. Verginin tamamını tüketici öder.e. Verginin yarıdan fazlasını tüketici öder.

10. Bir mala ilişkin denge fiyat düzeyi üzerinde, piyasa talep eğrisinin altındaki alan aşağıdakilerden hangisini ifade eder?

a. Üretici artığınıb. Tüketici artığını c. Marjinal faydayıd. Marjinal maliyetie. Toplam faydayı

b. Taban ffyat uygulaması

e. Mala olan talebbn azalması

a. Tavan ffyat

c. Arz eğrrssnnn sağa kayması

d. Talep eğrrssnnn sağa kayması

b. Ürettm kotaları

c. Ad valorem vergg

a. Vergg yansıması

d. Verggnnn tamamını tükettcc öder.

b. Tükettcc artığını



Asgari Ücret Artışının Artıları ve Eksileri Son dönemde en çok tartışılan konulardan biri asgari ücretin yüzde 30 oranında artırılacak olmasıdır. Bunun özel kesim firmaları için yaratacağı bazı olumsuz sonuçları ifade edersek:

1. Bazı işletmeler bu yükü kaldıramayacağı için çalışan-ların sayısını azaltma yoluna gider. Bu, işsizliği artırır.

2. İç pazara mal satan işletmelerin bir bölümü maliyet-lerine gelen bu yükü fiyatlarına yansıtır. Bu, en�as-yonu artırır. İşletmelerin bir bölümü ise bu artışı fi-yatlarına yansıtamaz ve zarar ederler. Bir süre sonra kapanan işletmeler görürüz. Bu, işsizliği artırır.

3. İhracata yönelik işletmeler dış pazarlardaki darlıklar nedeniyle maliyetlerine gelen bu artışı kolay kolay fiyatlarına yansıtamazlar. Bu, onların kârını düşürür, bazılarında zarara yol açabilir. İhracatta düşüşler or-taya çıkabilir.

Asgari ücretin artırılmasının bazı olumlu sonuçları da ola-cak. Onları da sıralayalım:

1. Asgari ücretliler, tüketim eğilimi en yüksek kesimde-dir. Dolayısıyla artış miktarı tüketim harcamalarının artışına gidecek ve talep artacak. Talep artışı, ilk aşa-madaki üretim düşüşünü telafi edebilir. Buna karşılık fiyatların artmasına katkıda bulunur.

2. Talep artışı, üretimi ve dolayısıyla belirli oranda ya-tırımı artırarak yitirilmiş bulunan büyüme ivmesini geri getirebilir. Böylece ekonomide düşen büyüme oranı yeniden yukarı yönlenebilir.

3. Büyüme, eğer eski ivmesini yakalamaya başlarsa za-man içinde istihdamda olumlu gelişmeler görülmeye başlayabilir. Böylece başlangıçtaki işçi çıkarmalar ter-sine dönebilir.

4. Tüketim harcamalarında artış olması vergi tahsilatı-nın da artmasına yol açar. Ve eğer asgari ücret artışına kamu desteği sağlanacaksa bu artıştan yararlanılabilir.

Demek ki asgari ücret artışının hem olumsuz hem de olumlu yanları olacak. Sıralama olarak önce olumsuz etkilerin sonra da olumlu etkilerin ortaya çıkmasını bekliyorum. Bir kısmı birbiriyle iç içe ortaya çıkacaktır. Mahfi Eğilmez

Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/2015/11/asgari-ucret-artsnn-artlar-ve eksileri.html#more

1. b Yanıtınız yanlış ise “Hükûmet Müdahalelerinin Denge Oluşumlarına Etkisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. e Yanıtınız yanlış ise “Hükûmet Müdahalelerinin Denge Oluşumlarına Etkisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. a Yanıtınız yanlış ise “Hükûmet Müdahalelerinin Denge Oluşumlarına Etkisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. c Yanıtınız yanlış ise “Hükûmet Müdahalelerinin Denge Oluşumlarına Etkisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. d Yanıtınız yanlış ise “Hükûmet Müdahalelerinin Denge Oluşumlarına Etkisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. b Yanıtınız yanlış ise “Miktar Kontrolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yanıtınız yanlış ise “Vergi Uygulamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yanıtınız yanlış ise “Vergi Uygulamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise “Vergi Uygulamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yanıtınız yanlış ise “Tüketici ve Üretici Rantı yada Artığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Yararlanılan KaynaklarSıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Bağlayıcı bir tavan fiyat uygulamasıyla ortaya çıkan kıtlık nedeniyle tayınlama sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu durum uzun kuyrukların oluşmasına yol açarak zaman kaybına ne-den olacaktır. Satıcılar kendi müşterilerine, yakınlarına önce-lik vererek karmaşaya yol açabilecektir. Yine bağlayıcı tavan fiyatı ile özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde karaborsa fiyatının oluşmasına yol açabilecek-tir. Bir başka sorun, bu fiyat düzeyinde satılan ürünün kalite-sini geliştirmeye yönelik çabalar düşük düzeyde olacaktır. Ma-liyeti düşürmek için firmalar düşük kaliteye yöneleceklerdir.

Sıra Sizde 2 Miktar kontrolleri kota uygulamaları sonucu gerçekleştirilir. Kotalar en sık uluslararası ticarette ve üretimde uygulanır. Üretim kotası devletin arz edilen mal ve hizmet miktarını sınırlayarak, tam rekabet koşullarında oluşmuş olan piyasa fiyatını üreticilerin lehine arttırması yönündeki bir politikayı tanımlamaktadır. Yine ithalata konulan kota ile belli bir dö-nem boyunca ithal edilecek ürün miktarı üzerine bir tavan koyulmasıdır. İthal kotaları ile ulusal endüstriler diğer ülke üreticilerinin rekabetinden korunmaktadır.

Sıra Sizde 3 Uygulanan birim satış vergisinin üretici ve tüketici tarafından hangi miktarlarda yükleneceği arz ve talep esnekliklerine bağ-lıdır. Talep esnekliğinin arz esnekliğinden daha düşük olma-sı durumunda verginin daha büyük kısmı üretici tarafından tüketiciye yansıtılmaktadır. Kısaca esnekliği düşük olan taraf verginin daha büyük kısmını ödeyecektir. Vergiyi üreticinin ödemesi durumunda, arz eğrisi sola kayarken oluşan yeni dengeye göre yükler belirlenirken, vergiyi tüketicinin ödemesi durumunda talep eğrisi sola kaydırılarak oluşan yeni denge-ye göre fiyat ve yükler belirlenmektedir. Vergiyi ister tüketici ödesin ister üretici ödesin vergi yükü dağılımında bir değişik-lik olmaz vergi yükleri esneklikler tarafından belirlenir.

Sıra Sizde 4Üretici artığı, üreticilerin her ilave birimi üretmek için kabul etmeye hazır oldukları minimum fiyatlarla piyasada oluşan denge fiyatı arasındaki farkların toplamıdır. Kısaca üretici ar-tığı denge fiyatı ile arz eğrisi arasındaki alan tarafından belir-lenir. Tüketici artığı ise, tüketicinin bir mal için ödemeyi arzu ettiği fiyat ile gerçekte satın aldığı fiyat arasındaki farktır. Kı-saca talep eğrisi altında ve denge piyasa fiyatı üzerindeki alan tüketici artığı olarak hesaplanır. Bu ikisinin toplamı toplam refahı gösterir. Serbest bir piyasada arz-talep dengesi alıcı ve satıcıların elde ettikleri toplam faydayı maksimize etmektedir.

BAUMOL Wiiliam J., BLINDER Alan S.(1999). Economics: Principles and Policy (Eigth Edition), Harcourt College Publishers, Fort Worth.

BEGG David, FISCHER Stanley, DORNBUSCH Rudiger. (2000). Economics (Sixth Edition), McGraw-Hill, London.

BOYES William, MELVIN Michael. (2005). Economics, (Sixth Edition), Houghton Mi�in Co.


MANKIW Gregory N.(2001) Principles of Economies (Se-cond Edition), Harcourt College Publishers, Forh Worth.


PARKIN Michael, Economics (Sixth Edition), Addison-WesleyPublishing Company, 2003.

TAYLOR John B. (1998). Economics (Second Edition), Ho-ughton Mi�in Company, Boston.


TUCKER Irvin B. (2001). Survey of Economics (�ird Edi-tion), South-Western College Publishing, USA.

YILDIRIM, Kemal. (2012). Mikro İktisada Giriş (onuncu baskı) Pelikan Tıp ve Kitapçılık TİC. LTD. ŞTİ. Ankara.

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra,Üretim ve üretim fonksiyonunu betimleyebilecek,Toplam fiziksel ürün, ortalama fiziksel ürün ve marjinal fiziksel ürün olguları-nı açıklayabilecek,Azalan verimler kanununu ve ölçeğe göre getiriyi ayırt edebilecek,Sabit maliyet, değişken maliyet, toplam maliyet ve marjinal maliyet olgularını ayrıştırabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

İktisada Giriş I Üretim ve Maliyetler

• GİRİŞ• ÜRETİMVEÜRETİMFONKSİYON• KISAD NEMDEÜRETİM• ND NEMDEÜRETİM• MALİYETLER• KISAD NEMDEMALİYETLER• ND NEMDEMALİYETLER

• Üretim• ÜretimFonksiyonu• Sa itveDeğişken irdi• Toplam OrtalamaveMarjinal

Fi ikselÜrün• alan erimler anunu

• l eğe re etiri• FırsatMaliyeti• Sa itveDeğişkenMaliyetler• Toplam OrtalamaveMarjinal

Maliyet• l ekEkonomiler


GİRİŞGünlük hayatta gerçekleşen ekonomik faaliyet ve olayların açıklanmasında arz ve talep modellerinden sıklıkla faydalanılmaktadır. Talep modelleri bir mal veya hizmeti tüketim amaçlı satın almak isteyenlerin (tüketicilerin) davranışlarının açıklanmasında kullanılır-ken, arz modelleri bir mal veya hizmeti satmak amacıyla üretenlerin (üreticilerin veya firmaların) davranışlarının açıklanmasında kullanılmaktadır. Herhangi bir piyasa yapısı içinde faaliyet gösteren bir firmayı söz konusu piyasada faaliyette bulunmaya motive eden temel unsur, kârını en yüksek düzeye çıkarma (kâr maksimizasyonu) güdüsüdür. Bir fir-manın elde edebileceği kâr düzeyini belirleyen iki ana bileşen vardır. Bunlar; firmanın hâsılat yapısı ile maliyet yapısıdır. Firma kârını en yüksek düzeye çıkarabilmek için; bir yandan kâr yapısı üzerinde pozitif (olumlu) yönde katkı sağlayan hâsılatlarını arttırmaya çalışırken diğer yandan kâr yapısı üzerinde negatif (olumsuz) yönde katkı sağlayan mali-yetlerini azaltmaya çalışacaktır. Nihai ürüne ilişkin piyasa fiyatının firma için veri oldu-ğu durumda firma hâsılatlarını üretim (çıktı) düzeyini kontrol ederek arttırmaya çalışır. Diğer tara�an hayata geçireceği çeşitli tedbir ve uygulamalarla da maliyetlerini azaltma yoluna gider. Bu bağlamda bu ünitede üretim ve maliyet konuları ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır.

ÜRETİM VE ÜRETİM FONKSİYONUİnsan ihtiyaçlarını doğrudan veya dolaylı bir biçimde gidermeye yönelik mal ve hizmetleri sunma çabasına üretim denir. İnsan ihtiyaçlarını karşılayacak olan mal ve hizmetlerin üretimini gerçekleştirip satışa sunan ekonomik birime de firma denir. Piyasada faaliyet gösteren firmalar farklı büyüklüklerde olabilirler. Firma en basiti ile bir büfe olabileceği gibi bünyesinde birçok firmayı barındıran dev bir holding de olabilir. Firmalar piyasa-yı sunduğu mal ve hizmetlerin üretimlerini birtakım maliyetlere katlanarak gerçekleş-tirmektedirler. Kâr maksimizasyonu güdüsü ile hareket eden firmalar bu amacını ger-çekleştirebilmek için üretimini gerçekleştirdikleri mal ve hizmetleri en düşük maliyetle üretip sunma çabası içindedirler. Firmaların üretip piyasaya sunacağı mal ve hizmetlerin miktarını söz konusu mal ve hizmetlerin üretimi için katlanacakları maliyetler ile mal ve hizmetin piyasadaki satış fiyatı belirler.

Firmalar üretimini gerçekleştirip sattıkları mal ve hizmetler karşılığında bir parasal gelir elde ediyor iken söz konusu mal ve hizmetleri satın alıp kullanan tüketiciler ise belli bir fayda elde etmektedirler. Mesela; yemek açlık ihtiyacını, su susuzluk ihtiyacını, kitap bilgi ihtiyacını, otel dinlenme ihtiyacını, otobüs ulaşım ihtiyacını, sinema eğlence ihtiyacını giderdiğinden dolayı bu mal ve hizmetleri satın alıp kullanan tüketiciler belli bir fayda elde etmektedirler.

Üretim ve Maliyetler

İnsan ihtiyaçlarını doğrudan veya dolaylı bir biçimde gidermeye yönelik mal ve hizmetleri sunma çabasına üretim denir.

İnsan ihtiyaçlarını karşılayacak olan mal ve hizmetlerin üretimini gerçekleştirip satışa sunan ekonomik birime de firma denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Belli bir mal veya hizmetin üretimine yönelik olarak üretim faktörlerinin (emek, ser-maye, toprak) üretim sürecinde kullanılması sonucunda elde edilen çıktıya ürün denir. Ham madde veya ara mallarını üretim sürecinden geçirerek onların fiziksel şekil ve görü-nümünü değiştirip yeni bir ürün elde etme işlemine imalat denir. İmalata dayalı üretim şekil faydası sağlar. Üretim sürecini sadece üretim faktörlerinin fiziksel şekil ve görünüm-lerinin değişime uğradığı bir süreçtir, şeklinde dar bir anlam ve tanımın içine oturtma-mak gerekir. Örneğin; elde edilen ürünün bir yerden başka yere taşınması da üretimdir ve böyle bir durumda yer faydası sağlanmış olunur, bir ürünün stoklanarak en çok istenildiği anda satıcıya hazır hâle getirilmesi de zaman faydası sağlaması yönünden yine üretim ola-rak değerlendirilir, bir satış işlemi de üretimdir çünkü burada ürüne en fazla değer veren kişilerin buna sahip olması mülkiyet faydası sağlamaktadır.

Üretim sürecinin temel birimi firmadır. Firmalar belli bir ürünün üretimi için gerekli olan üretim faktörlerini satın alıp bir araya getirirler. Teknolojinin veri olduğu durum-da, belli bir zaman dilimi içinde üretilecek olan ürün miktarını söz konusu zaman dilimi içinde üretim sürecinde kullanılan üretim faktörlerinin miktarı belirler. Dolayısıyla tek-nolojinin veri olduğu durumda, bir ürünün üretim miktarının arttırılması ancak üretim sürecinde kullanılan üretim faktörlerinin miktarının arttırılması ile mümkündür. Üretim faktörleri ile elde edilen ürün miktarı arasındaki bu bağlılık ilişkisi bir fonksiyon ile ifade edilebilir. Bu fonksiyon üretim fonksiyonu olarak adlandırılmaktadır. Belli bir teknolo-ji düzeyi dâhilinde, alternatif girdi bileşenlerine tekabül eden maksimum çıktı düzeyleri arasındaki teknik ilişkiyi gösteren fonksiyona üretim fonksiyonu denir ve Q kısaltması ile gösterilir. Üretim fonksiyonu aşağıdaki kapalı fonksiyon yardımıyla gösterilebilir:

Q = f (L, K, T, t)

Yukarıda verilen kapalı üretim fonksiyonunun da işaret ettiği gibi, bir firmanın ger-çekleştirebileceği maksimum üretim düzeyi (Q); üretim sürecinde kullanılan emek (iş gücü) (L), sermaye (K), doğal kaynak (T) ve teknoloji (t) düzeyine bağlıdır. Dolayısıyla üretim miktarı bu dört girdinin bir fonksiyonu olacaktır.

Firma, üretim düzeyini arttırabilmek için üretim sürecinde kullandığı girdileri arttır-mak zorundadır. Fakat bazı girdilerin üretim sürecinde kullanılan miktarlarını hemen art-tırmak mümkün olmayabilir. Bu duruma en güzel örnek olarak sermaye (K) girdisini diğer bir deyişle fabrika üretim kapasitesini verebiliriz. Bir firma, ürettiği ürüne ilişkin oluşacak olan bir talep artışını karşılamak için hemen yeni bir fabrika kurup söz konusu fabrika-nın içini yeni makine ve teçhizat ile donatıp üretim kapasitesini arttıramaz. Çünkü üretim kapasitesini arttırma diğer bir ifadeyle yeni bir fabrika kurma belli bir zaman gerektirir ve firma bu zaman diliminin sonrasında ancak üretim kapasitesini arttırabilir. Firma ar-tan talebi karşılamak için üretim kapasitesini hemen arttıramaz iken hemen daha fazla iş gücü çalıştırabilir. Üretim sürecinde kullanılan bazı girdilerin miktarını hemen arttırmanın mümkün olmadığı gerçeğinden hareketle girdileri sabit girdiler ve değişken girdiler olmak üzere iki grupta inceleyebiliriz. Belli bir zaman dilimi için üretilen ürün miktarındaki de-ğişime karşın üretim sürecinde kullanılan miktarları değişmeyen girdilere sabit girdiler denir. Diğer tara�an her bir zaman dilimi için üretilen ürün miktarındaki değişime karşın üretim sürecinde kullanılan miktarları değişen girdilere değişken girdiler denir. Değişken ve sabit girdiler arasında ayrım yaparken, zamanın önemini de vurgulamak gerekir. Mesela yukarıda belirttiğimiz gibi kısa bir zaman dilimi içinde (kısa dönemde) firmanın üretim kapasitesini arttırması olanaksız olduğundan sermaye girdisi bu kısa dönem içinde sabit bir girdidir. Fakat uzun bir zaman dilimi içinde (uzun dönemde) firma mevcut fabrikasındaki makine, teçhizat sayısını arttırarak veya ilave yeni bir fabrika kurarak üretim kapasitesini arttırma imkânına kavuşacağı için sermaye girdisi uzun dönemde değişken bir girdiye dö-nüşür. Dolayısıyla kısa döneminin sabit girdileri uzun dönemde değişken girdiye dönüşür.

Belli bir mal veya hizmetin üretimine yönelik olarak üretim faktörlerinin (emek, sermaye, toprak) üretim sürecinde kullanılması sonucunda elde edilen çıktıya ürün denir.

Ham madde veya ara mallarını üretim sürecinden geçirerek onların fiziksel şekil ve görünümünü değiştirip yeni bir ürün elde etme işlemine imalat denir.

Belli bir teknoloji düzeyi dâhilinde, alternatif girdi bileşenlerine tekabül eden maksimum çıktı düzeyleri arasındaki teknik ilişkiyi gösteren fonksiyona üretim fonksiyonu denir.

Belli bir zaman dilimi için üretilen ürün miktarındaki değişime karşın üretim sürecinde kullanılan miktarları değişmeyen girdilere sabit girdiler denir.

Her bir zaman dilimi için üretilen ürün miktarındaki değişime karşın üretim sürecinde kullanılan miktarları değişen girdilere değişken girdiler denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

6. Ünite - Üretim ve Maliyetler 117

KISA DÖNEMDE ÜRETİMYukarıda üretim fonksiyonunu birden fazla girdinin bir fonksiyonu şeklinde ifade etmiş-tik. Üretim olgusuna ait temel kavramları daha kolay açıklayabilmek için, üretim fonksi-yonunda yer alan bu girdilerin tamamının değişken girdi durumunda olduğu uzun dönem analizi yerine sadece bir girdinin değişken girdi olduğu ve diğer geriye kalan tüm girdile-rin sabit girdiler olduğu kısa dönem analizinden faydalanmak daha doğru olacaktır. Kısa dönem, üretim fonksiyonunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin üretim ile birlikte değiştirilebildiği ve geriye kalan diğerlerinin değiştirilemediği zaman dilimini ifade eder. Kısa dönem analizimize ilişkin açıklamaları yaparken, üretim faktörlerinden sermaye ve doğanın sabit olduğunu varsayılacaktır. Bu bağlamda, teknolojinin veri olduğu durumda, kısa döneme ilişkin analizde kullanabileceğimiz tek değişken girdimiz emek miktarıdır. Böylece kısa dönemde, firmanın üretim düzeyini arttırabilmesi ancak ve ancak üretim sü-recinde kullanılan emek miktarını arttırmak ile mümkün olacaktır. Bundan dolayı firma, emek girdisinin verimliliğine bağlı alarak yapacağı üretim düzeyini belirleyecektir.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Fiziksel ÜrünÜretim sürecinde kullanılan değişken girdinin farklı miktarları için elde edilen farklı çıktı düzeylerine toplam fiziksel ürün denir ve TPP kısaltması ile gösterilir. Emek girdisine ait toplam fiziksel ürün TPPL kısaltması ile gösterilmektedir ve bu kısaltma, emeğin toplam fiziksel ürünü şeklinde okunur. Emek girdisi ile emek girdisine ait toplam fiziksel ürün (TPPL) düzeyi arasındaki ilişki bir tablo, grafik veya fonksiyonla açıklanabilmektedir. Burada belli bir ürüne ilişkin gerçekleştirilen fiziksel üretimler miktar cinsinden ifade ediliyor iken söz konusu fiziksel üretimlerin parasal olarak ifade edilmesi (parasal değere dönüşmesi) ancak bu ürünün piyasada cari fiyatlardan satılmasıyla mümkündür.

Kısa dönemde diğer girdiler sabitken (yani diğer girdilerin üretimde kullanılan mik-tarları üretim düzeyinde meydana gelecek olan artış veya azalışlar karşısında değişmiyor iken), üretim sürecinde değişken girdi olarak sadece emek girdisi kullanılmaktadır. Bu du-rumda doğal olarak üretimde kullanılan emek girdisi miktarı sıfırken gerçekleşen üretim düzeyi de sıfır olmaktadır. Dolayısıyla üretilen ürün miktarı, sıfır düzeyinden başlayarak üretimde kullanılan emek miktarındaki artışla birlikte artmaya başlar. Üretimde kullanılan emek girdisinin artan miktarları karşısında, üretilen ürün miktarı önce artarak artmakta ve emek girdisinin belli bir düzeyinden sonra ise azalarak artmaktadır. Hatta emek gir-di miktarı gereğinden fazla arttırılırsa üretim düzeyi artmak yerine azalmaya başlayabilir. Üretimin ilk aşamalarında bir birim değişken girdi (emek girdisi) başına düşen sabit girdi miktarı fazla olduğundan dolayı üretimin bu başlangıç aşamasında sabit girdilerden bir kısmı hiç kullanılmamış (atıl kalmış) olacaktır. Böyle bir durumda, üretimin ilk aşamala-rında üretimde kullanılacak her bir birim ilave değişken girdi (emek girdisi) bir yandan atıl kalan kapasitenin kullanılmasına olanak verirken, diğer yandan uzmanlaşmayı artıracağı için üretim düzeyi daha fazla artacaktır. Bu nedenle, diğer girdiler sabitken, belli bir üretim düzeyine ulaşıncaya kadar, bir birim değişken girdi (emek girdisi) miktarı başına artan verimler söz konusudur. Ancak, değişken girdi (emek girdisi) ile sabit girdiler arasında optimal (ideal) kombinasyona (yani toplam fiziksel ürünü maksimum düzeyine çıkaran kombinasyona) ulaşıldıktan sonra, değişken girdinin (emek girdisinin) üretimde kulla-nılan miktarı artırılmaya devam edilirse, değişken girdi (emek girdisi) başına düşen sabit girdi miktarı azalacağından dolayı bir birim değişken girdi (emek girdisi) başına düşen ve-rimin azalmasına yol açacaktır. Bu durum ekonomi literatüründe azalan verimler kanunu olarak adlandırılır. Kısaca, azalan verimler kanunu, diğer üretim faktörlerinin üretimde kullanılan miktarları sabit iken sadece tek bir üretim faktörünün üretimde kullanılan mik-tarı arttırıldığında üretimin belli bir düzeyinden sonra değişken girdinin her bir ilave biri-

Üretim sürecinde kullanılan değişken girdinin farklı miktarları için elde edilen farklı çıktı düzeylerine toplam fiziksel ürün denir.

Azalan verimler kanunu, diğer üretim faktörlerinin üretimde kullanılan miktarları sabit iken sadece tek bir üretim faktörünün üretimde kullanılan miktarı arttırıldığında üretimin belli bir düzeyinden sonra değişken girdinin her bir ilave biriminin toplam üretim düzeyine sağladığı ürün katkı miktarlarının sürekli azaldığı durumu ifade eder.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


minin toplam üretim düzeyine sağladığı ürün katkı miktarlarının sürekli azaldığı durumu ifade eder. Hatta değişken girdinin (emek girdisinin) üretimde kullanılan miktarı gereğin-den fazla arttırılırsa, toplam üretim düzeyi artmak yerine azalmaya başlar ve bu durumda değişken girdinin (emek girdisinin) verimi negatif olur. Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, bir üretim sürecinde azalan verimler kanununun gözlemlenebilmesi için, teknolo-jinin veri ve diğer girdilerin üretimde kullanılan miktarları sabit iken, üretim sürecinin tek değişken girdisi olan emek girdisinin üretimde kullanılan miktarının artması gerekir. Azalan verimler kanunu, firmanın sürekli olarak değişken girdinin (emek girdisinin) üre-timde kullanılan miktarını arttırması durumunda, marjinal fiziksel ürün ve toplam fiziksel ürün eğrilerinin alacağı şekilleri göstermesi bakımından önem arz eder. Bu arada azalan verimler kanununun sadece kısa döneme ait bir olgu olduğu unutulmamalıdır.

Bir firma, üretim sürecinde her bir ilave bir birimlik iş gücünü (emeği) istihdam et-meden önce ilave edeceği bu bir birimlik iş gücünün toplam üretime (toplam fiziksel ürü-ne) kaç birimlik katkı sağlayacağı sorusuna cevap arar. Diğer bir ifadeyle firma üretim sürecine dâhil edeceği her bir birimlik ilave iş gücü karşılığında elde edeceği marjinal fiziksel ürün miktarını yani emeğin verimliliğini bilmek ister. Marjinal fiziksel ürün, di-ğer girdilerin üretim sürecinde kullanılan miktarları sabitken, üretim sürecinde kullanılan emek miktarında meydana gelecek bir birimlik artış (∆L=1) karşısında toplam fiziksel ürün miktarının kaç birim değiştiğini (∆TPP) gösterir. Emek girdisine ait marjinal fiziksel ürün MPPL kısaltmasıyla gösterilir ve bu kısaltma emeğin marjinal fiziksel ürünü şeklinde okunur. Emeğin marjinal fiziksel ürünü (MPPL), emek girdisine ait verimlilik düzeyinin nasıl bir seyir izlediğini gösterir ve bundan dolayı da emeğin marjinal verimliliği (MPL) olarak da çağrılmaktadır. Emeğin marjinal fiziksel ürününe ilişkin formül aşağıdaki eşit-lik tarafından verilmektedir.

MPPL =

ΔTPPLΔL

= Emeğin toplam fiziksel ürünündeki değişim

Emek girdisindeki değişim

Yukarıdaki formülde kullanılan işareti delta diye okunur ve bu işaret formülde önünde yer aldığı ifadede meydana gelen değişim durumunu temsil eder.

Emeğin ortalama fiziksel ürünü, bir birim emek girdisi başına düşen ürün miktarı olarak tanımlanır. Emeğin ortalama fiziksel ürünü APPL kısaltması ile gösterilir. Emeğin ortalama fiziksel ürün miktarı, emeğin toplam fiziksel ürününün (TPPL) üretim sürecin-de kullanılan toplam emek miktarına oranlamasıyla hesaplanır. Emeğin ortalama fiziksel ürünü aşağıdaki formül tarafından verilir.

APPL =

TPPLL

= Emeğin toplam fiziksel ürünü

Üretimde kullanılan toplam emek girdisi

Genelde üretim faktörünün verimliliği ile söz konusu üretim faktörüne ait ortalama fi-ziksel ürün anlatılmak istenmektedir. Bir firmada verim artışının sağlandığını söylemekle, söz konusu firmada bir birim üretim faktörü başına düşen üretim miktarının (ortalama ürün miktarının) arttığı anlaşılmaktadır. Bunun uygulamada bu şekilde algılanması, biraz da ortalama ürün miktarının (ortalama verimliliğin) kolay ölçümlenebilmesinden kay-naklanıyor olabilir.

Firma açısından üretim sürecinde her bir ilave emek girdisini kullanmadan önce ortalama verimliliğin seviyesini ve yönünü bilmek önem arz eder. Firma, bu ilave emek girdisi ile bir-likte üretim düzeyinin oransal olarak nasıl etkileneceğini bilmek isteyecektir. Böylelikle firma bunu bilmiş olmakla, ilave emeğin ortalama verimliliği nasıl etkilediğini belirlemiş olacaktır.

Marjinal fiziksel ürün diğer girdilerin üretim sürecinde kullanılan miktarları sabitken, üretim sürecinde kullanılan emek miktarında meydana gelecek bir birimlik artış karşısında toplam fiziksel ürün miktarının kaç birim değiştiğini gösterir.

Bir birim emek girdisi başına düşen ürün miktarına Emeğin ortalama fiziksel ürünü denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin Grafiksel GösterimiGrafik 6.1, X firmasına ait emeğin toplam fiziksel ürününe (TPPL), emeğin marjinal fizik-sel ürününe (MPPL) ve emeğin ortalama fiziksel ürününe (APPL) ilişkin eğrileri ve bu eğ-rilerin artan, azalan ve negatif verim bölgelerini göstermektedir. TPPL, APPL ve MPPL’nin hesaplanmış hâlleri Tablo 6.1’de gösterilmektedir.

Tablo 6.1 incelendiğinde, X firmasının ulaştığı en yüksek toplam fiziksel ürün düzeyi 168 birim olduğu görülmektedir. Bu 168 birimlik üretim düzeyini, firma 8 birimlik emek girdisi kullanarak elde etmektedir. 8 birimlik emek girdisi karşılığında elde edilen bu 168 birimlik üretim düzeyi Grafik 6.1’in üst panelinde TPPL eğrisi üzerinde gösterilmektedir ve bu 168 birimlik üretim düzeyi firmanın emek girdisini kullanarak ulaşabileceği en yük-sek üretim düzeyidir.

Üçüncü birim emek girdisi de dâhil olmak üzere, 0-3 birim emek girdisi aralığında-ki birinci, ikinci ve üçüncü birim emek miktarlarının her birinin marjinal verimlilikleri (MPPL) bir önceki emek girdi düzeyininkine göre daha fazla olduğu için, bu aralıkta top-lam fiziksel ürün miktarı her seferinde artan miktarlarda artmaktadır. Dolayısıyla bu 0 ile 3 birimlik girdi düzeyi aralığında, her ilave bir birimlik emek girdisine ait marjinal fiziksel ürün miktarı bir önceki emek girdi düzeyininkine göre daha fazla olmaktadır. Yani bu aralıkta emeğin marjinal verimliliği her bir birim ilave emek girdisi için bir öncekine göre artmaktadır. Bundan dolayı bu aralık içinde kalan bölge, artan marjinal verimlilik bölgesi olarak adlandırılır. Grafik 6.1’in alt panelinde bu durumu grafiksel olarak gösteren marji-nal fiziksel ürün (MPPL) eğrisi de bu aralıkta sürekli artan bir eğri şeklindedir. Ayrıca bu aralıkta toplam fiziksel ürün eğrisi (TPPL) artarak artan bir eğri görünümündedir.

Emek Miktarı (L) Toplam Fiziksel Ürün (TPPL)

Marjinal Fiziksel Ürün (MPPL)

Ortalama Fiziksel Ürün (APPL)

0 0 — —

1 20 20 20

2 50 30 25

3 90 40 30

4 120 30 30

5 140 20 28

6 156 16 26

7 168 12 24

8 168 0 21

9 162 -6 18

10 150 -12 15

Ancak üçüncü birim emek girdisinden sonra üretim sürecine katılacak olan her bir birim ilave emek girdisi bir önceki emek girdisine göre daha az miktarlarda toplam üretim düzeyine katkıda bulunmaktadır. Fakat her defasında az miktarlarda da olsa toplam ürün düzeyinde artışa yol açtığı için toplam fiziksel ürün (TPPL) eğrisi artan bir eğri görünü-mündedir. Dördüncü birim emek girdisinden başlayarak sekizinci birim emek girdisine kadar, her bir sonraki emek girdisinin toplam üretime katkısı bir önceki emek girdisine göre daha az olmasına rağmen hâlâ bu yapmış olduğu bireysel katkı düzeyleri pozitif mik-tarlarda gerçekleşmektedir. Bundan dolayı bu aralıkta toplam fiziksel ürün (TPPL) eğrisi azalarak artmaktadır. Ayrıca bu aralıkta marjinal fiziksel ürün (MPPL) eğrisi sürekli aza-lan bir eğri görünümündedir. Yani dördüncü birim emek girdisinden itibaren başlayan emeğin marjinal verimliliğindeki azalış, sekizinci birim emek girdisinde sıfır olmaktadır.

Tablo 6.1X Firmasını TPPL , MPPL , ve APPL’sinin Emek Girdisiyle İlişkisi

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Dolayısıyla bu aralığın içinde kalan bölge azalan marjinal verimlilik bölgesi olarak adlan-dırılır. Azalan verimler kanununun dördüncü birim emek girdisinden itibaren devreye girdiğine dikkat edilmelidir.

X firmasının 8 birim emek girdisi kullanarak ulaştığı 168 birimlik maksimum üretim düzeyinde emeğin marjinal fiziksel ürünü sıfırdır. Yani üretimde kullanılan emek mikta-rını 7 birimden 8 birime çıkardığımızda, emek girdisinde meydana gelen bu bir birimlik artışın toplam üretim düzeyine yaptığı katkı sıfırdır. Bunu formül yardımıyla aşağıdaki gibi gösterebiliriz:

MPPL =

ΔTPPLΔL

= TPP8 – TPP7( )

8 – 7( ) =

168 – 168( )1

= 0

Grafik 6.1

Diğer Değişkenler Sabit İken, Emek Girdisinin Miktarı Değiştirilerek TPPL, MPPL ve APPL Eğrilerinin Elde Edilişi

0

VerimlilikArtanMarjinalVerimlilik

NegatifMarjinalVerimlilik

APPL

MPPL

40

30

20

L

(b)

8430

90

120

168

TPPL (a)

TPPL

L

MPPL

APPL

Azalan Marjinal

1 3 4 8

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Emeğin marjinal fiziksel ürünün sıfır olduğu durum Grafik 6.1’in alt panelinde gös-terilmektedir. Bu düzeyden sonra üretime katılacak her bir birimlik ilave emek girdisinin üretime katkısı negatif olacaktır. Mesela, üretimde kullanılan girdi miktarını 8 birimden 9 birime çıkarırsak bu durumda emek girdisinde meydana gelen bu artışın üretime katkısı yani emeğin marjinal fiziksel ürünü (MPPL) negatif olacaktır. Bu durumu formül yardı-mıyla aşağıdaki gibi gösterebiliriz:

MPPL =

ΔTPPLΔL

= TPP9 – TPP8( )

9 – 8( ) =

162 – 168( )1

= –6

Dolayısıyla 8 birimlik emek girdi düzeyinden sonra üretime sürecine katılacak olan her bir birim ilave emek girdisinin toplam üretim düzeyine yapacağı katkı daima negatif olacaktır (yani toplam üretim düzeyini arttırmak yerine azaltacaktır). 8 birimlik girdi dü-zeyi sonrası için emeğin marjinal fiziksel ürünü diğer bir deyişle emeğin marjinal verimli-liği daima negatif değerler aldığından bu 8 birimlik girdi düzeyinden sonraki bölge negatif marjinal verimlilik bölgesi olarak çağrılır. Bu 8 birimlik girdi düzeyinden sonra toplam fiziksel ürün eğrisi (TPPL) azalan bir eğri şeklindedir.

Toplam fiziksel ürün eğrisi neden daima aynı oranda artan bir doğru şeklinde değildir?

Tablo 6.1’de verilen emeğin ortalama fiziksel ürün (APPL) değerleri toplam fiziksel ürün (TPPL) düzeyinin kullanılan girdi miktarına oranlanması sonrasında elde edilmiş-lerdir. Mesela üçüncü, altıncı ve sekizinci birim emek girdileri için emeğin ortalama fizik-sel ürün (APPL) değerleri sırasıyla aşağıdaki gibi hesaplanır:

APPL = TPPL

L =

TPP33

= 903

= 30

APPL = TPPL

L =

TPP66

= 1566

= 26

APPL = TPPL

L =

TPP88

= 1688

= 21

Dördüncü birim emek girdisine kadar APPL eğrisi artan bir eğri görünümünde iken bu girdi düzeyinden sonra azalan bir eğri görünümündedir.

Diğer tara�an ortalama fiziksel ürün (APPL) ve marjinal fiziksel ürün (MPPL) eğrileri arasında şöyle bir ilişki vardır: Eğer her bir emek birimine ait marjinal fiziksel ürün düzeyi ortalama fiziksel ürün düzeyinin üzerinde (yani MPPL > APPL) ise, bir birim emek başına düşen ürün miktarı (APPL) yükselecektir; eğer her bir emek birimine ait marjinal fiziksel ürün düzeyi ortalama fiziksel ürün düzeyinin altında (yani MPPL < APPL) ise, bir birim emek başına düşen ürün miktarı (APPL) azalacaktır. Aynı zamanda marjinal fiziksel ürün eğrisi ortalama fiziksel ürün eğrisini, ortalama fiziksel ürün eğrisinin maksimuma ulaştığı noktada keser. Marjinal fiziksel ürün eğrisi maksimum seviyesine emek girdisinin üçüncü biriminde ulaşırken, ortalama fiziksel ürün eğrisi maksimum seviyesine emek girdisinin dördüncü biriminde ulaşmaktadır.

Toplam fiziksel ürün eğrisi üzerindeki her bir noktada ortalama fiziksel ürün miktarı sabit mi kalmaktadır?

1

2

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


UZUN DÖNEMDE ÜRETİMUzun dönemi kısa dönemden ayırt eden en belirgin özellik, uzun dönemde artık sabit girdi yoktur ve dolayısıyla tüm girdiler değişken girdi durumundadır. Uzun dönemde üre-timde kullanılan tüm girdiler değişken girdiler olduğundan dolayı, azalan verimler yasası bu dönemde geçerliliğini yitirir. Uzun dönemde tüm girdilerin miktarlarının değişebiliyor olması beraberinde ölçek ve ölçeğe göre getiri kavramlarını getirmektedir. Tüm girdilerin üretimde kullanılan miktarlarının aynı oranda değişmesi üretim ölçeğinin de değişmesine yol açacaktır. Üretim ölçeğindeki bu değişimin toplam üretim düzeyi üzerinde yaratmış olduğu etkiye bakmak suretiyle ölçeğe göre getiri konusunda yargıda bulunulabilir. Ölçe-ğe göre getiriye ilişkin üç ayrı olası durum söz konusudur ve bu durumlar: Ölçeğe göre sabit getiri (verim), ölçeğe göre artan getiri (verim) ve ölçeğe göre azalan getiridir (ve-rimdir). Tüm üretim faktörlerinin (girdilerinin) aynı oranda arttırıldığı durumda toplam ürün miktarının ne oranda değişeceğini gösteren ölçüte ölçeğe göre getiri denir. Ölçeğe göre getiriyi şu şekilde formülleştirebiliriz:

Ölçeğe Göre Getiri =

Toplam Ürün Düzeyindeki Yüzdesel Değişim

Girdilerdeki Yüzdesel Değişim

Uzun dönemde neden azalan verimler kanunu geçerli değildir?

Bu oran: 1’e eşit çıkıyorsa üretimde ölçeğe göre sabit getiri; 1’den küçük çıkıyorsa üre-timde ölçeğe göre azalan getiri; 1’den büyük çıkıyorsa üretimde ölçeğe göre artan getiri var demektir.

Eğer üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış gir-dilerdeki artışla aynı oranda gerçekleşiyor ise, bu durumda ölçeğe göre sabit getiri var demektir. Örneğin; üretimde kullanılan tüm üretim faktörleri iki katına çıkarıldığında (%200 arttırıldığında), üretim miktarı da iki kat (%200) artıyorsa bu üretim sürecinde ölçeğe göre sabit getiri söz konusudur. Bunu ölçeğe göre getiri formülü ile hesaplarsak:


200

200 = 1

Eğer üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış gir-dilerdeki artıştan daha fazla bir oranda gerçekleşiyor ise, bu durumda ölçeğe göre artan getiri var demektir. Mesela; üretimde kullanılan tüm girdiler iki katına çıkarıldığında (%200 arttırıldığında), üretim miktarı üç kat (%300) artıyorsa bu üretim sürecinde ölçeğe göre artan getiri söz konusudur. Bunu ölçeğe göre getiri formülü ile hesaplarsak:


300

200 = 1, 5

Eğer üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış gir-dilerdeki artıştan daha az bir oranda gerçekleşiyor ise, bu durumda ölçeğe göre azalan getiri var demektir. Mesela; üretimde kullanılan tüm üretim faktörleri dört katına çıkarıl-dığında (%400 arttırıldığında), ürün miktarı iki kat (%200) artıyorsa bu üretim sürecinde ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur. Bunu ölçeğe göre getiri formülü ile hesaplarsak:


200400

= 0, 5

Ölçeğe göre getiri konusunun daha iyi bir biçimde anlaşılabilmesi için, bir Z firması-nın emek (L) ve sermaye (K) girdilerini kullanarak elde ettiği toplam ürün miktarlarının aşağıdaki tablo 6.2’de yer alan gri renkle taranmış bölge tarafından verildiğini varsayalım.

Ölçeğe göre artan getiri üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artışın girdilerdeki artıştan daha fazla olduğu durumu ifade eder.

Ölçeğe göre azalan getiri üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artışın girdilerdeki artıştan daha az olduğu durumu ifade eder.

Tüm üretim faktörlerinin (girdilerinin) aynı oranda arttırıldığı durumda toplam ürün miktarının ne oranda değişeceğini gösteren ölçüte ölçeğe göre getiri denir.

Ölçeğe göre sabit getiri üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artışın girdilerdeki artışla aynı oranda olduğu durumu ifade eder.

3

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


İşçi Sayısı

Sermaye Miktarı1 2 3 4

(B C )

1 6 10 8 6

2 11 10 16 21

3 14 18 15 28

4 15 22 24 36

Tablonun okunuşu şu şekildedir: Z firmasının üretimde bir birim sermaye girdisi (K=1) ve üç birim emek girdisi (L=3) kullandığında ulaşacağı toplam üretim düzeyi 8 birimdir. Ya da Z firmasının üretimde üç birim sermaye girdisi (K=3) ve dört birim emek girdisi (L=4) kullandığında ulaşacağı toplam üretim düzeyi 28 birimdir. Tablo 6.2’deki diğer tüm değerler bu şekilde okunabilir.

Şimdi başlangıçta üretimde kullanılan emek ve sermaye miktarlarının sırasıyla L=1 ve K=1 olduğunu varsayalım. Bu durumda üretim düzeyi Q=6 birimdir. Z firmasının üre-timde kullanılan emek ve sermaye girdilerini %100 arttırdığını varsayalım. Bu varsayım dâhilinde firma üretimde L=2 ve K=2 birim kullanarak Q=10 birim ürün elde ediliyor demektir. Böyle bir durum için ölçeğe göre getiriyi aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz:

Toplam ürün düzeyindeki yüzdesel değişim:

%ΔQ = Q10−Q6

Q6 ⋅ 100 =

10−6

6 ⋅ 100= 66,6

Ölçeğe Göre Getiri = Toplam Ürün Düzeyindeki Yüzdesel Değişim


= 66.6

100 = 0,666

Ölçeğe göre getiri için yukarıda hesaplamış olduğumuz 0,666 < 1 olduğundan ölçeğe göre azalan getiri söz konusudur.

Diğer bir örnek olarak başlangıçta üretimde kullanılan emek ve sermaye miktarlarının sırasıyla L=2 ve K=2 olduğunu varsayalım. Bu durumda üretim düzeyi Q=10 birimdir. Z firmasının üretimde kullanılan emek ve sermaye girdilerini %100 arttırdığını varsayalım. Bu durumda üretimde L=4 ve K=4 birim kullanılarak Q=36 birim ürün elde ediliyor de-mektir. Böyle bir durum için ölçeğe göre getiriyi aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz:

Toplam ürün düzeyindeki yüzdesel değim:

%ΔQ = Q36−Q10

Q10 ⋅ 100 =

36−10

10 ⋅ 100 = 260



= 260

100 = 2,6

Ölçeğe göre getiri için yukarıda hesaplamış olduğumuz 2,6>1 olduğundan ölçeğe göre artan getiri söz konusudur.

Son bir örnek olarak başlangıçta üretimde kullanılan emek ve sermaye miktarlarının sırasıyla L=2 ve K=2 olduğunu varsayalım. Bu durumda üretim düzeyi Q=10 birimdir. Z firmasının üretimde kullanılan emek ve sermaye girdilerini %50 arttırdığını varsayalım.

Tablo 6.2Farklı Emek ve Sermaye Girdileri İçin Z Firmasının Toplam Ürün Düzeyleri

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bu durumda firma, üretimde L=3 ve K=3 birim kullanarak Q=15 birim üretim gerçekleş-tiriyor olacaktır. Böyle bir durum için ölçeğe göre getiriyi aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz:

Toplam ürün düzeyindeki yüzdesel değim:

%ΔQ = Q15−Q10

Q10 ⋅ 100 =

15−10

10 ⋅ 100 = 50



= 50

50 = 1

Ölçeğe göre getiri için yukarıda hesaplamış olduğumuz değer 1 olduğundan ölçeğe göre sabit getiri söz konusudur.

Faktör Bileşiminin SeçimiBir firma için üretimi gerçekleştirirken üretim faktörleri bileşenini yani hangi üretim fak-töründen ne miktarlarda üretim sürecinde kullanılacağının belirlenmesi, üretime yönelik en önemli aşamalardan birini oluşturur. Firmalar bu konudaki kararlarını, şimdiye kadar çeşitli bölümlerde karşımıza çıkan marjinal kavramından yararlanarak verirler.

Konunun daha rahat anlaşılabilmesi için bir firmanın üretim sürecinde sadece iki gir-di kullandığını ve bunlarında sermaye ve emek girdileri olduğunu varsayalım. Bir firma-nın üreteceği malı, nasıl üreteceği ve söz konusu maldan kaç birim üreteceği hususunda karar vermesi gerekir. Piyasada kâr güdüsüyle hareket eden bir firma bunu yaparken, tek-nolojinin veri olduğu bir durumda, belli bir üretim düzeyini hangi girdi bileşeni sayesinde en düşük maliyetle gerçekleştirilebileceği sorusuna yanıt aramaktadır.

Firmanın bu konuda vereceği kararı etkileyen ve dolayısıyla karar verirken göz önün-de bulundurduğu iki temel unsur vardır. Bu iki temel unsur şunlardır;

a) Her bir üretim faktörünün farklı miktarlarına ilişkin marjinal ürün hasılası,b) Her bir üretim faktörünün piyasa fiyatıdır.Herhangi bir girdiye ilişkin marjinal fiziksel ürünün, diğer girdiler sabit iken, söz ko-

nusu girdinin üretimde kullanılan miktarının bir birim artırılması durumunda üretimde meydana getirdiği değişim (artış veya azalış yönündeki değişim) olduğunu daha önce be-lirtmiştik. Kısacası bir girdiye ait marjinal fiziksel ürün, söz konusu girdinin toplam üre-time yaptığı katkı payıdır. Bu üretimdeki artışın (katkı payının) piyasada cari fiyatlardan satılması neticesinde elde edilen parasal gelir, ilgili girdinin marjinal ürün hasılası olarak ifade edilir. Diğer bir ifadeyle marjinal ürün hasılası, bir girdiye ait marjinal fiziksel ürün miktarı ile ürünün piyasa fiyatının çarpımı sonucu elde edilen parasal gelirdir. Bir gir-dinin marjinal fiziksel ürününün MPP ve X malının piyasa fiyatının Px ile gösterildiği durumda, bir girdiye ait marjinal ürün hasılası (MRP) aşağıda verilen formül yardımıyla hesaplanabilir:

MRP = (MPP) x (Px)

Eğer söz konusu girdi emek girdisi ise bu durumda emek girdisine ait marjinal ürün hasılası: MRPL = (MPPL) x (Px) tarafından verilir.

Bir firma için, bir girdinin marjinal ürün hasılası girdinin fiyatından daha büyük oldu-ğu sürece o girdiden üretim sürecinde daha fazla kullanmak avantajlı bir durumdur. Eğer girdinin marjinal ürün hasılası girdinin fiyatından daha küçük ise firma için söz konusu girdinin üretim sürecinde kullanılan miktarını azaltmak gerekir. Firma için bir girdinin marjinal ürün hasılasının söz konusu girdinin fiyatına eşitlendiği durumdaki girdi düzeyi

Marjinal ürün hasılası, bir girdiye ait marjinal fiziksel ürün miktarı ile ürünün piyasa fiyatının çarpımı sonucu elde edilen toplam parasal gelirdir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


üretim sürecinde kullanılabilinecek optimal (ideal) girdi düzeyini verir. Emek girdisinin birim fiyatının gösterildiği durumda, bu optimal girdi kullanım düzeyi şartını emek gir-disi için aşağıdaki eşitlik yardımıyla ifade edebiliriz:

Emeğin marjinal ürün hasılası = Emeğin birim fiyatı

veya,

MRPL = w

Dolayısıyla firma; MRPL > w olduğu sürece emek girdisinin üretimde kullanım mikta-rını arttırmaya devam ederken, MRPL < w olduğu sürece ise emek girdisinin üretimde kul-lanım miktarını azaltmaya devam eder. Bu emek girdisi kullanımını arttırma veya azaltma işlemi MRPL = w eşitliği sağlanana kadar devam eder.

Üretim sürecinde birden fazla girdi kullanıldığında, söz konusu girdilerden birine ait marjinal fiziksel ürün düzeyini hesaplayabilmek için geriye kalan diğer girdilerin miktarı-nın aynı (sabit) düzeyde kalması gerekir. Böyle bir durumda, bir girdinin marjinal fiziksel ürün düzeyi, sabit kabul edilen diğer girdi düzeylerinden etkilenmektedir. Firma belli bir üretim düzeyini gerçekleştirebilmek için her bir girdiden ne miktarlarda kullanacağına karar verirken, her bir girdinin fiyatını ve marjinal fiziksel ürününü (MPP’sini) dikkate almak zorundadır.

Belli bir üretim düzeyi için firma, üretim maliyetlerini minimize etmek (en düşük düzeyde tutmak) amacıyla diğer girdilere nazaran marjinal fiziksel ürünü yüksek olan ve/veya fiyatı düşük olan girdiyi üretim sürecinde daha fazla kullanma eğiliminde olacaktır. Bu optimal (ideal) üretim tekniğinin seçimi işlemidir.

Bir firma için üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimi, her bir gir-dinin marjinal fiziksel ürününün söz konusu girdinin fiyatına oranlarının birbirine eşit olduğu durumda gerçekleşecektir. Firmanın üretimde sadece emek (L) ve sermaye (K) girdilerini kullandığı, w’nın emeğin birim fiyatını ve r’nin sermayenin birim fiyatını gös-terdiği varsayımıyla üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimine ilişkin şart aşağıdaki eşitlik tarafından verilir:

Emeğin marjinal fiziksel ürünü

Emeğin fiyatı =

Sermayenin marjinal fiziksel ürünü

Sermayenin fiyatı

veya,

MPPLw

= MPPK

r

Bu eşitliğe göre, firma üretim maliyetlerini minimize eden optimal girdi bileşimine ulaşabilmek için, her bir girdiye ilişkin harcama yaparken parayı iki girdi (emek ve ser-maye girdileri) arasında öyle bir bölüştürmelidir ki, emek girdisine harcadığı son lira ile sermaye girdisine harcadığı son liranın üretime katkıları (marjinal fiziksel ürünleri) eşit olsun. Eşitliğin sağlandığı durumda, emek girdisi için harcanan son liranın emek girdi-sinden alınıp sermaye girdisine transfer edilmesi toplam ürün miktarında bir artış sağla-mazken, aksine toplam ürün miktarında azalmaya yol açabilir. Diğer tara�an, bu eşitliğin sağlanmadığı durumda, girdilerden birini diğeriyle ikame ettiğimizde (yani birinin yerine diğerini kullandığımızda) toplam ürün miktarı artar. Mesela, emek girdisi için harcanan son liranın üretime katkısı sermaye girdisine harcanan son liranın üretime yaptığı katkı-dan daha fazla ise, firma için sermaye girdisi yerine daha fazla emek girdisini kullanmak (yani sermaye girdisini emek girdisi ile ikame etmek) daha avantajlı (rasyonel) olacaktır. Tersi durumda ise, yani sermaye girdisi için harcanan son liranın üretime katkısı emek girdisine harcanan son liranın üretime yaptığı katkıdan daha fazla ise, firma için emek

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


girdisi yerine daha fazla sermaye girdisini kullanmak (yani emek girdisini sermaye girdisi ile ikame etmek) daha avantajlı (rasyonel) olacaktır. Üretim maliyetlerini minimize etmek isteyen firma emek ve sermaye girdileri arasındaki bu ikame etme işlemine yukarıda veri-len eşitlik sağlanıncaya kadar devam edecektir. Yukarıda verilen eşitlik sağlandığında ise firma, üretimi minimum maliyetle gerçekleştirmiş olacaktır.

MALİYETLERFirma üretim sürecinde kullandığı emek, sermaye ve doğal kaynak girdilerini belli bir bedel karşılığında dolayısıyla belli bir maliyete katlanarak elde eder. Kâr maksimizasyonu güdüsü ile hareket eden bir firma açısından son derce önem arz eden maliyet olgusunun muhasebeciler ve iktisatçılar tarafından algılanışı farklıdır. Algılamadaki bu farklılığın te-mel nedeni fırsat maliyetleridir. Herhangi bir faaliyete ilişkin fırsat maliyeti, söz konusu faaliyeti yapıyor olmadan dolayı vazgeçilmek zorunda kalınan en iyi (yakın) alternatif fa-aliyet tarafından verilir.

Açık ve Örtük Maliyetlerİktisatçıların ve muhasebecilerin maliyet kavramını tanımlaması farklıdır. Bu fark ma-liyetin açık ve örtük olmasından kaynaklanmaktadır. Muhasebeciler maliyeti hesap dö-kümlerine dayalı tanımlarken, iktisatçılar maliyet kavramını daha geniş bir tanımın içine oturtur. Bilindiği gibi, bir firma üretim faaliyetinde bulunabilmek için başkalarının sahip olduğu bazı girdileri üretim sürecinde kullanmak zorundadır. Firma başkalarının sahip olduğu bu girdileri üretim sürecinde kullanabilmek için girdi sahiplerine satın alma veya kiralama bedeli karşılığında birtakım ödemeler yapar. Firmanın yapmış olduğu bu tür ödemeler muhasebe hesaplarına yansıtılır. Muhasebe hesaplarına yansıtılan bu tür öde-meler (maliyetler) açık maliyetleri oluşturur. Açık maliyet firmanın üretim sürecinde kullanacağı ve başkalarının mülkiyetinde bulunan girdiler için satın alma veya kiralama bedeli olarak yaptığı gerçek ödemelere denir. Örneğin, bir sigorta şirketi sahibi sigorta-cılık hizmeti verebilmek için; ofis kiralamak, yanında ücret karşılığı eleman çalıştırmak, yanında çalışanlar için sigorta primi yatırmak, bilgisayar satın almak, aydınlatma ve elekt-rikli aletler için elektrik tüketmek, ısınma için doğalgaz tüketmek vb. zorundadır. Sigorta şirketi sahibinin sigortacılık faaliyetinde bulunabilmek için bu girdilerin sahiplerine satın alma veya kiralama şeklinde yapmış olduğu doğrudan ödemeler açık maliyetleri oluş-turur. Açık maliyetler muhasebe hesaplarına yansıtılıp muhasebeleştirilen maliyetlerdir. Bundan dolayı, açık maliyetler muhasebeleştirilen maliyet olarak da adlandırılır.

Firmalar kendi sahip oldukları üretim faktörlerini satmak veya kiraya vermek yerine kendi üretim süreçlerinde kullanarak potansiyel olarak elde edebilecekleri bir gelirden vazgeçmiş olurlar. Yani firmalar kendi sahip oldukları üretim faktörlerini satmak veya kiraya vermek suretiyle bir gelir elde etmekten vazgeçerek söz konusu üretim faktörleri-ni herhangi bir bedel ödemeksizin kendi üretim süreçlerinde kullanmakla belli bir fırsat maliyeti yüklenmiş olurlar. Firmaların yüklenmiş olduğu bu fırsat maliyeti, firmalar için örtük maliyetleri oluşturur. Tanım olarak örtük maliyet, gerçekte herhangi bir parasal ödeme yapılmayan ancak bir alternati�en vazgeçilmesi nedeniyle ortaya çıkan maliyettir. Diğer bir ifadeyle örtük maliyet, firmanın kendi sahip olduğu kaynakları herhangi bir bedel ödemeksizin üretim sürecinde kullanıyor olmasının ortaya çıkarmış olduğu fırsat maliyetidir. Mesela, sigorta şirketi sahibinin de kendi şirketinde çalıştığını düşünelim. Bu durumda şirket sahibi kendi emeği için bir ödeme yapmaz. Ancak şirket sahibi bu eme-ğini başka bir şirkete kiraya vermediği veya satmadığı için bir fırsat maliyeti yüklenmek-tedir. Çünkü şirket sahibi başka bir şirkette çalışsaydı bu emeğinin karşılığında bir gelir elde edecekti. Fakat şirket sahibi kendi şirketinde çalıştığından dolayı bu gelirden mah-

Herhangi bir faaliyete ilişkin fırsat maliyeti, söz konusu faaliyeti yapıyor olmadan dolayı vazgeçilmek zorunda kalınan en iyi (yakın) alternatif faaliyet tarafından verilir.

“Açık maliyet” firmanın üretim sürecinde kullanacağı ve başkalarının mülkiyetinde bulunan girdiler için satın alma veya kiralama bedeli olarak yaptığı gerçek ödemelere denir.

Örtük maliyet gerçekte herhangi bir parasal ödeme yapılmayan ancak bir alternatiften vazgeçilmesi nedeniyle ortaya çıkan maliyettir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


rum kalmakta ve bu parasal gelir mahrumiyetinden dolayı bir maliyet yüklenmektedir. İktisatçılar maliyet hesaplamalarına açık maliyetin yanında bu örtük maliyeti de dâhil et-mektedirler. Kısaca örtük maliyetler firma sahiplerinin firmanın üretiminde kullandıkları kendi kaynaklarına ilişkin fırsat maliyetleridir. Örtük maliyetler muhasebeleştirilemeyen maliyetler olarak da çağrılır. Ekonomik maliyet ise açık maliyetler ile örtük maliyetlerin toplamından oluşur.

Ekonomik KârKârın hesaplanmasında iktisatçılar açık ve örtük maliyetlerin toplamından oluşan eko-nomik maliyeti kullanırken, muhasebeciler kâr hesaplamasında sadece açık maliyetleri kullanır. İktisatçılar tarafından hesaplanan ekonomik kâr ile muhasebeciler tarafından hesaplanan muhasebe kârı aşağıdaki eşitlikler tarafından verilir.

Muhasebe kârı = (toplam hasılat) – (toplam açık maliyetler)

Ekonomik kâr = (toplam hasılat) – (toplam açık maliyetler + toplam örtük maliyetler)

veya,

Ekonomik kâr = (muhasebe kârı) – (toplam örtük maliyetler)

Ekonomik kârın negatif olduğu durumda muhasebe kârı ile toplam örtük maliyetler arasın-da nasıl bir ilişki vardır?

Yukarıdaki eşitliklerden anlaşılacağı gibi ekonomik kâr muhasebe karından daha az-dır. Kısaca, ekonomik kâr toplam hasılatın toplam fırsat maliyetlerini aşan kısmı tarafın-dan verilir. Bu arada bir X malına ilişkin elde edilen toplam hasılatın (TRx); X malının satılan miktarı (Qx) ile piyasa fiyatının (Px) çarpımı tarafından verildiğini hatırlatmakta fayda vardır. Yani formülle gösterimi şöyledir:

TRx = (Px) . (Qx)

KISA DÖNEMDE MALİYETLERMaliyet kavramına ilişkin yukarıda yapmış olduğumuz açıklamalardan sonra maliyetleri kısa dönem ve uzun dönem ayrımına dayalı olarak aşağıda daha detaylı inceleyeceğiz. Öncelikle kısa döneme ilişkin firmaların karşılaştıkları maliyetler konusuna açıklık geti-receğiz. Açıklamalarımızı basitleştirmek amacıyla, sadece emek ve sermaye girdilerinin üretimde kullanıldığını varsayacağız. Ayrıca, kısa dönemde bu iki girdiden sermayenin sabit girdi, emeğin değişken girdi olduğunu varsayacağız. Girdilerin sabit ve değişken olmasına bağlı olarak kısa dönemde firma değişik türde maliyetlerle karşılaşacaktır. Bir firmanın kısa dönemde karşılaşacağı iki maliyet türü vardır ve bunlar da değişken ve sabit maliyetlerdir.

Değişken, Sabit ve Toplam MaliyetÜretim miktarına bağlı olan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlikte değişen maliyetlere değişken maliyetler denir. Kısa dönemde bir firma için değişken maliyet, genellikle ham madde ve emek girdisi için katlanılan maliyetlerden oluşur. Bir firmanın kısa dönemde daha fazla ürün üretebilmesi için daha çok değişken girdi kullanması gerekeceğinden do-layı, doğal olarak kullanılan girdi miktarı arttıkça firma tarafından katlanılan maliyet de artacaktır.

Üretim miktarına bağlı olmayan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlikte değişmeyen maliyetlere sabit maliyetler denir. Örneğin, bir firma açısından üretim kapasitesi sermaye girdisidir ve kısa dönemde üretim kapasitesi değiştirilemediğinden dolayı bir sabit girdi niteliğindedir. Sabit maliyetler öyle maliyetlerdir ki firma hiç ürün üretmese dahi katlan-mak zorunda olduğu maliyetlerdir.

Ekonomik maliyet ise açık maliyetler ile örtük maliyetlerin toplamından oluşur.

4

Muhasebe kârı toplam hasılat ile toplam açık maliyet arasındaki fark tarafından verilir.

Ekonomik kâr toplam hasılat ile toplam ekonomik maliyet arasındaki fark tarafından verilir.

Üretim miktarına bağlı olan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlikte değişen maliyetlere değişken maliyetler denir.

Üretim miktarına bağlı olmayan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlikte değişmeyen maliyetlere sabit maliyetler denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bir firmanın üretim faaliyetinde bulunabilmek için katlandığı toplam maliyet (TC), toplam sabit maliyetler (TFC) ile toplam değişken maliyetlerin (TVC) toplamından olu-şur. Toplam maliyetleri aşağıdaki eşitlik yardımıyla gösterebiliriz:

TC = TFC + TVC

Kısa dönemde toplam maliyetlerdeki değişim kaynağı nedir?

Toplam Fiziksel Ürün ile Toplam Maliyet Arasındaki İlişkiŞimdi maliyet eğrileri ile toplam fiziksel ürün eğrileri arasındaki ilişkiyi açıklayacağız. Grafik 6.2 (a), (b), (c) ve (d) panellerinde yer alan dört grafik yardımıyla bu ilişki gösteril-mektedir. Kısa dönemde bir firmanın üretimi arttırması ancak kısa dönemin tek değişken girdisi olan emeğin üretimde kullanılan miktarını arttırmak ile mümkündür. Bundan do-layı firmanın emek girdisi için yapacağı ödemeler toplamı firmanın kısa dönem değişken maliyetler toplamını verecektir. Diğer tara�an firmanın kısa dönemde üretim kapasitesini (sermaye girdisini) değiştirmesi mümkün olmadığından dolayı, sermaye girdisi firma-nın kısa dönem toplam sabit maliyetlerini oluşturur. Varsayalım ki, günlük olarak firma bir işçisine w=20 TL ödüyor olsun. Kısa dönemin tek değişken girdisi emek olduğu için, firmanın bir günlük üretimine ilişkin değişken maliyetler toplamı çalıştırılan işçi sayı-sı ile emeğin günlük ücretinin çarpımından oluşacaktır. Firmanın kısa dönemdeki sabit girdisi olan sermaye girdisine günlük olarak birim başına r=50 TL ödediğini varsayalım. Bu durumda firmanın bir günlük üretimine ilişkin sabit maliyetler toplamı sermayesinin günlük birim fiyatı ile kullanılan miktarının çarpımı tarafından verilir. Firmanın kısa dö-nemde kullandığı sermaye girdisi miktarının sabit kaldığını yani kısa dönemde üretimde kullanılan sermaye girdi miktarının değişmeyip üretim farklı düzeyleri için aynı kaldığını biliyoruz. Kısa dönemde kullanılan sabit sermaye girdisi miktarının K=16 birim oldu-ğu varsayımıyla firmanın farklı üretim düzeylerine ilişkin sabit maliyetler toplamı 800 TL (TFC=rxK=50x16=800 TL) olacaktır. Bu 800 TL’lik sabit maliyetler toplamının kısa dönemde tüm üretim düzeyleri için (hiç üretim yapmadığı durumda dâhil olmak üzere) değişmeyip aynı kalacağı unutulmamalıdır.

Toplam maliyet, toplam sabit maliyet ile toplam değişken maliyetin toplamından oluşur.

5

Grafik 6.2

Toplam Maliyet Eğrisinin Toplam Fiziksel Ürün Eğrisinden Elde Edilişi

60

0 4LL

(a)

İşçi Sayısı

Ürü

n M

ikta

rı

TPPL

80

0 60

(c)

Ürün Miktarı

TVC

TVC

4

0 60

(b)

Ürün Miktarı

İşçi

Say

ısı

TPPL

880

800

0 60

(d)

Ürün Miktarı

TC, T

FC

TC

TFC

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bu durumda firmanın kısa dönem toplam maliyetleri, toplam sabit maliyetlere istih-dam edilen işçi sayısına bağlı olarak değişen değişken maliyetlerin ilave edilmesi ile bu-lunur. Toplam maliyet eğrisi, farklı üretim düzeyleri ile söz konusu bu farklı üretim dü-zeylerini gerçekleştirebilmek için firmanın katlandığı toplam maliyetler arasındaki ilişkiyi gösterir. Grafik 6.2’de yer alan dört panel yardımıyla kısa dönemde bir firmanın toplam maliyet eğrisinin toplam fiziksel ürün eğrisinden nasıl elde edileceği gösterilmektedir.

Grafik 6.2 (a)’da, toplam fiziksel ürün eğrisi gösterilmektedir. Grafikten anlaşılacağı üzere, artan marjinal verimlilik bölgesinde üretimde kullanılan emek miktarı arttıkça üre-tilen ürün miktarı artarak artmakta; bundan sonraki bölgede ise azalan marjinal verimli-liğe geçildiği için üretilen ürün miktarı azalarak artmaktadır.

Artan marjinal verimlilik bölgesinde emeğin üretimde kullanılan miktarı arttıkça elde edilen toplam ürün miktarı artan oranda artmasına karşın, toplam maliyet ve değişken maliyet miktarı azalarak artacak demektir. Ancak, artan marjinal verimlilik bölgesinden sonraki bölgede emek miktarındaki her bir birim artışın toplam fiziksel ürün miktarını azalan oranlarda arttırmasından dolayı, bu bölgede toplam maliyet ve değişken maliyet eğ-rileri artarak artmaya başlarken toplam fiziksel ürün eğrisi azalarak artmaya başlayacaktır.

Grafik 6.2 (a)’da yatay eksende üretimde kullanılan günlük işçi sayısı gösterilirken, dikey eksende günlük toplam fiziksel ürün miktarı gösterilmektedir. Grafik 6.2 (a)’nın eksenlerinin yerini değiştirirsek, yatay eksende günlük toplam fiziksel ürün miktarı, dikey eksende ise günlük işçi sayısı yer alacaktır ve bu durum Grafik 6.2 (b)’de gösterilmiştir.

Grafik 6.2 (c)’de gösterilen toplam değişken maliyet eğrisi Grafik 6.2 (b)’de gösterilen toplam fiziksel ürün eğrisi ile aynı şekle sahiptir. Bu iki grafik arasındaki tek fark eksen-lerde yer alan değerlerden kaynaklanmaktadır. Grafik 6.2 (c)’nin dikey ekseninde değiş-ken maliyetler ve yatay ekseninde ürün miktarı yer almaktadır. Belli bir üretim düzeyi için kullanılan emek miktarını emeğin fiyatıyla çarptığımızda söz konusu üretim düzeyini gerçekleştirmek için firmanın katlandığı değişken maliyetler toplamını elde ettiğimizi be-lirtmiştik. Emeğin fiyatının veri olduğu varsayımıyla, firmanın günlük üretim miktarını artırmak istediğinde katlanacağı toplam değişken maliyetlerini belirleyen tek unsur üre-tim sürecinde istihdam edilen işçi sayısı olacaktır. Dolayısıyla Grafik 6.2 (c)’de yer alan TVC eğrisi firmanın farklı üretim düzeyleri ile bu üretim düzeylerini gerçekleştirmek için katlandığı değişken maliyetler toplamı arasındaki ilişkiyi gösteren bir eğridir.

Her bir üretim düzeyi için değişmeyip sabit kalan sabit maliyeti değişken maliyetlere eklediğimizde her bir üretim düzeyi için toplam maliyeti elde etmiş oluruz. Farklı üretim dü-zeyleri ile bu üretim düzeylerini gerçekleştirmek için firmanın katlanmış olduğu toplam ma-liyetler arasındaki ilişkiyi gösteren toplam maliyet eğrisi Grafik 6.2 (d)’de gösterilmektedir.

Panel (a) ve (b)’de günlük 60 birim ürün elde edebilmek için 4 işçi çalıştırılması gerek-mektedir. Günlük 60 birim ürün üretebilmek için katlanılan değişken maliyet toplamı, işçi sayısı ile ücretin çarpımı olan 80 TL (TVC = wxL = 20x4 = 80 TL)’ye eşit olacaktır ve bu durum panel (c)’de gösterilmektedir. Firmanın sabit maliyetler toplamı 800 TL olduğuna göre, 60 birim ürün elde edebilmek için katlanacağı toplam maliyet düzeyi, sabit maliyet ile değişken maliyetin toplamı olan 880 TL olacaktır ve bu durum panel (d)’de gösteril-mektedir. Yani,

TC = TFC +TVC = 800 +80 = 880 TL olacaktır.

TFC’nin bir doğru şeklini almasının nedeni, üretimin sıfır düzeyi de dâhil olmak üze-re herhangi bir üretim düzeyinde toplam sabit maliyetlerin değişmeyip aynı seviyede kalı-yor olmasıdır. Panel (d), ayrıca TC eğrisini de göstermektedir. TC eğrisi, TFC doğrusunun dikey ekseni kestiği noktadan (üretim düzeyinin sıfır olduğu noktadan) başlayan ve her bir üretim düzeyinde TVC eğrisi ile aynı görünüme sahip bir eğridir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Üretimin sıfır olduğu durumda toplam maliyetler nasıl belirlenir?

Marjinal Maliyet, Ortalama Toplam Maliyet, Ortalama Değişken MaliyetFirma davranışlarını analiz etmede kullanılan üç eğri vardır. Bunlar ortalama toplam ma-liyet (ATC), ortalama değişken maliyet (AVC) ve marjinal maliyet (MC) eğrileridir. Bu eğrilerden her biri toplam maliyet eğrisinden elde edilir. Firmanın her ilave bir birimlik ürün miktarı için katlandığı ek maliyeti gösteren eğri marjinal maliyet eğrisidir. Marjinal maliyet, firmanın üretimini bir birim arttırması durumunda toplam maliyet düzeyinde meydana gelen değişimi ifade eder. Marjinal maliyet (MC) aşağıdaki formülle hesaplanır:

MC =

Toplam Maliyetteki Değişim

Üretim Miktarındaki Değişim = ΔTC

ΔQ

Ayrıca;

MC =

ΔTC

ΔQ = ΔTFC +ΔTVC

ΔQ = ΔTFCΔQ

+ ΔTVCΔQ

= 0 + ΔTVCΔQ

= ΔTVCΔQ

’dir.

Yani kısa dönemde TFC sabit olduğundan TFC’deki değişim sıfırdır ve dolayısıyla marjinal maliyet üretim miktarındaki bir birimlik değişimin toplam değişken maliyetler-de yol açtığı değişimden başka bir şey değildir.

Firmanın, ürettiği her bir birim ürüne ilişkin kâr yapıp-yapmadığını belirleyebilmesi için ortalama toplam maliyetler hakkında bilgiye sahip olması gerekir. Belli bir üretim düzeyine ilişkin ortalama toplam maliyet, toplam maliyetin söz konusu üretim düzeyine bölünmesiyle elde edilir. Yani, ortalama toplam maliyet, firmanın bir birimlik üretimi başına düşen toplam maliyet miktarıdır. Ortalama toplam maliyet (ATC) aşağıdaki for-mülle hesaplanır:

Bir firmanın kısa dönemde piyasada kalma veya piyasadan çekilme hususunda verece-ği kararda ortalama maliyetler önemli bir rol oynar. Ortalama toplam maliyet başlangıçta çok hızlı bir şekilde azalır ve minimum seviyesine ulaştıktan sonra yavaşça artmaya başlar. Bu başlangıçtaki azalışın ve ardından yaşanan artışın nedeni, ortalama toplam maliyetin, ortalama sabit maliyet ve ortalama değişken maliyetlerin toplamından meydana geliyor olmasıdır. Sabit maliyetler her bir üretim düzeyi için değişmeyip aynı kaldığından, ortala-ma sabit maliyet eğrisi sürekli azalan bir eğridir. Ortalama sabit maliyet, firmanın bir bi-rimlik üretimi başına düşen toplam sabit maliyet miktarıdır. Ortalama sabit maliyet, sabit maliyetler toplamının üretim miktarına bölünmesiyle elde edilir. Ortalama sabit maliyet (AFC) aşağıdaki formülle hesaplanır:

AFC =

Toplam Sabit Maliyetler

Üretim Miktarı = TFC

Q

Yukarıdaki bölme işleminde payda kısmında yer alan üretim miktarı arttıkça, bir bi-rimlik üretim başına düşen sabit maliyet düzeyi de azalır.

Başlangıçta, uzmanlaşma ile birlikte artan verimlilik nedeniyle üretimin artan oranda artması ATC’nin hızla azalmasına yol açar. Daha sonra optimal kapasiteye ulaşıldığında ise bir birim üretim başına düşen en düşük maliyet düzeyine ulaşılmış olunur. Bu mini-mum seviyesinden sonra ise, azalan marjinal verimlilik bir birim üretim başına düşen ma-liyetlerde artışa yol açar ve böylelikle ATC artmaya başlar. Bundan dolayı, ATC eğrisinin görünümü genelde yayvan “U” şeklinde bir eğridir.

6

Marjinal maliyet firmanın üretimini bir birim arttırması durumunda toplam maliyet düzeyinde meydana gelen değişimi ifade eder.

Ortalama toplam maliyet firmanın bir birimlik üretimi başına düşen toplam maliyet miktarıdır.

Ortalama sabit maliyet firmanın bir birimlik üretimi başına düşen toplam sabit maliyet miktarıdır.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Ortalama değişken maliyet, firmanın bir birimlik üretimi başına düşen toplam değiş-ken maliyet miktarıdır. Yani, ortalama değişken maliyet toplam değişken maliyetin çıktıya bölünmesiyle elde edilir. Ortalama değişken maliyet (AVC) aşağıdaki formülle hesaplanır:

AVC =

Toplam Değişken Maliyetler

Üretim Miktarı = TVC

Q

Şimdi, maliyetler konusuna ilişkin yukarıda tanımladığımız kavramları ve bu kavram-lar arasındaki ilişkileri sayısal bir örnek yardımıyla açıklamaya çalışalım. X firmasının üretimde emek ve sermaye girdilerini kullandığını, bunlardan sermaye girdisinin sabit girdi ve emek girdisinin değişken girdi olduğunu varsayalım. Sabit girdi olan sermaye-nin maliyeti 96 TL olsun ve bu durumda da tüm üretim düzeyleri için TFC=96 olacaktır. Aşağıdaki Tablo 6.3’te X firmasına ait farklı üretim miktarları ve bu üretim miktarlarına ait TVC, TFC, TC, MC, AVC, AFC, ve ATC düzeyleri gösterilmektedir. Tabloda verilen değerlerin nasıl elde edildiğine açıklık getirmek amacıyla altı birim üretimin (Q=6) ger-çekleştiği durumda oluşacak olan TC, MC, AVC, AFC, ve ATC değerlerinin elde edilişi aşağıda gösterilmiştir:

TC6 = TFC6 + TVC6 = 96 + 240 = 336

MC6 = ΔTCΔQ

= TC6 −TC5( )Q6 −Q5( )

= 336−296( )

6−5( ) = 40

1 = 40

AVC6 = TVC6Q6

= 2406

= 40

AFC6 = TFC6Q6

= 966

= 16

ATC6 = TC6Q6

= 3366

= 56

Tablo 6.3’ün beşinci sütununda her bir üretim miktarı için marjinal maliyetler gös-terilmektedir. MC değerleri üretimin ilk aşamalarında düşmekte, ardından artmaktadır. Bunun nedeni; çok az miktarda ürünün üretildiği başlangıç aşamasında üretim sürecinin farklı aşamaları için gerçekleşecek olan uzmanlaşmanın marjinal fiziksel ürünün artma-sına (yani Grafik 6.1’deki artan marjinal verimlilik bölgesi) yol açması ve bunun sonucu olarak da toplam maliyetlerin azalan oranlarda artmasıdır. Fakat azalan verimler kanu-nunun işlemeye başlamasıyla üretim miktarı arttıkça toplam maliyetler artan oranlarda artmaya başlar ve bundan dolayı da marjinal maliyetler hızla artmaktadır. Bu durumu matematiksel olarak şu şekilde göstermek mümkündür:

MC = ΔTC

ΔQ = ΔTVCΔQ

olduğunu yukarıda göstermiştik. Emeğin birim ücretini gösteren w’nun veri olduğu, kul-lanılan emek girdi miktarının L ile gösterildiği ve Q=TPPL olduğu durumda bu ifadeyi şöyle gösterebiliriz;

MC =

ΔTVCΔQ

= ΔwLΔQ

= w ΔLΔTPPL

= w 1MPPL

= wMPPL

Ortalama değişken maliyet, firmanın bir birimlik üretimi başına düşen toplam değişken maliyet miktarıdır.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere MPPL MC ve MPPL MC ’dır, yani eme-ğin marjinal fiziki ürününün artmakta olduğu üretim bölgesinde MC azalmakta, emeğin marjinal fiziki ürününün azalmakta olduğu üretim bölgesinde MC artmaktadır. MPPL’nin maksimum olduğu ürün düzeyinde MC minimumuna ulaşır.

Ayrıca diğer tara�an

AVC = TVC

Q olduğunu biliyoruz. Emeğin birim ücretini gös-

teren w’nun veri olduğu, kullanılan emek girdi miktarının L ile gösterildiği ve Q=TPPL olduğu durumda bu ifadeyi şöyle gösterebiliriz;

AVC =

TVC

Q = wL

Q = w L

Q = w L

TPPL

= w 1APP

L

= wAPP

L

Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere APPL AVC ve APPL AVC ’dır, yani emeğin ortalama fiziki ürününün artmakta olduğu üretim bölgesinde AVC azalmakta, emeğin or-talama fiziki ürününün azalmakta olduğu üretim bölgesinde AVC artmaktadır. APPL’nin maksimum olduğu ürün düzeyinde AVC minimumuna ulaşır.

Üretim Miktarı (Birim)

(Q)

Sabit Maliyet

(TL) (TFC)

Değişken Maliyet

(TL) (TVC)

Toplam Maliyet

(TL) (TC)

Marjinal Maliyet

(TL) (MC)

Ortalama Sabit

Maliyet (TL)

(AFC)

Ortalama Değişken

Maliyet (TL)

(AVC)

Ortalama Toplam Maliyet

(TL) (ATC)

0 96 0 96 - - - -

1 96 50 146 50 96 50 146

2 96 92 188 42 48 46 94

3 96 132 228 40 32 44 76

4 96 164 260 32 24 41 65

5 96 200 296 36 19.2 40 59.2

6 96 240 336 40 16 40 56

7 96 282 378 42 13.7 40.2 54

8 96 336 432 54 12 42 54

9 96 396 492 60 10.6 44 54.6

10 96 460 556 64 9.6 46 55.6

11 96 544 640 84 8.7 49.4 58.1

12 96 642 738 98 8 53.5 61.5

Grafik 6.3 (a)’da TC, TVC ve TFC eğrileri gösterilmektedir. Tablo 6.3’ün altıncı sütu-nunda yer alan AFC değerleri başlangıçta hızlı bir biçimde düşmesine karşın daha sonraki üretim düzeylerinde bu düşüş daha yavaş bir hızda gerçekleşmektedir. AFC’nin bu özelli-ği AVC ve ATC eğrilerinin niçin hiçbir zaman kesişmeyeceğine de açıklık getirmektedir. Çünkü kısa dönemde farklı üretim düzeyleri için gerçekleşen pozitif AFC değerleri her za-man için ATC’nin AVC’nin üzerinde olmasına neden olacaktır. Bu durum ATC = AFC + AVC eşitliğinden her bir pozitif AFC değeri için rahatlıkla görülebilir. Üretim miktarının sürekli artması nedeniyle AFC’nin sürekli azalması, ATC ve AVC eğrilerinin sadece bir-birine yakınlaşmasını sağlar. Bu durum Grafik 6.3 (b)’deki AVC ve ATC eğrilerinde ken-dini göstermektedir. Azalan verimler kanununun geçerli olduğu alanda iki eğri birbirine yakınlaşır iken, artan verimler kanununun geçerli olduğu ve dolayısıyla maliyetlerin azaldığı bölge incelendiğinde, ATC’nin hızla düşmesine rağmen, AVC’deki düşüş ATC’ye nazaran daha yavaş olmaktadır. Bunun nedeni, başlangıçta AFC değerlerinde yaşanan hızlı düşüştür. AFC değerleri ATC = AFC + AVC eşitliğinde de anlaşılacağı gibi sadece ATC değerlerini

Tablo 6.3X Firmasının Üretim ve Maliyet Düzeyleri

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


etkilemekte ve bundan dolayı da AFC’deki hızlı düşüş sadece ATC’ye yansımaktadır. AFC, ATC’nin minimum değerine ulaşmasını geciktirirken, AFC değeri AVC’nin içinde yer alma-dığından AVC, ATC’den daha düşük bir üretim düzeyinde minimum değerine ulaşmasına yol açacaktır.

Üretim düzeyi ile marjinal maliyetler (MC) arasında nasıl bir ilişki vardır?

Şimdi de ATC ve AVC ile MC arasındaki ilişkiyi açıklayalım. Marjinal maliyet (MC), toplam maliyetteki (TC’deki) değişimi ifade ettiği için, hem ortalama toplam maliyet (ATC) hem de ortalama değişken maliyet (AVC) eğrisiyle yakından ilişkilidir. Üretim düzeyi arttıkça sabit maliyetler toplamı değişmeyip aynı kaldığı için toplam maliyetler sadece toplam değişken maliyetteki değişmeye bağlı olarak değişecektir. Marjinal ma-liyetin hem ATC hem de AVC’den daha küçük olduğu durumda ATC ve AVC azalma eğilimindedir. Eğer marjinal maliyet hem ATC hem de AVC’ den daha büyük ise, ATC ve AVC artma eğilimindedir. Fakat, sabit maliyet etkisi nedeniyle, AVC eğrisinin ATC eğrisine nazaran daha erken bir üretim düzeyinde minimum seviyesine ulaştığını bilmek-teyiz. Buna karşın; MC eğrisi, ATC ve AVC eğrilerinden daha önceki bir üretim düzeyinde minimum seviyesine ulaşır. Bunun nedeni üretim sürecinin başlangıcında verimlilikte ya-şanan artıştır. Verimlilikte yaşanan bu artışın etkisi AVC ve ATC üzerinde kendisini daha

Grafik 6.3

X Firmasının TVC, TFC, TC, MC, AFC, AVC VE ATC Eğrileri

TCTFC TC(a)

(b)

TVC

AVC

AFC

ATCAFCAVCMC

ATC

MC

TVC

TFC

432

260

240

96

0 4 6 8Q

0

3240

54

4 6 8 Q

7

Mert URAL

Vurgu


yavaş bir şekilde gösterdiğinden dolayı MC eğrisi, AVC ve ATC eğrileri kendi minimum düzeylerine ulaşana kadar AVC ve ATC eğrilerinin altında seyreder. Bundan dolayı, MC eğrisi AVC ve ATC eğrilerini bu eğrilerin minimum noktalarında keser. Bu minimum noktalarından sonra AVC ve ATC artmaya başlar. MC, AVC, AFC ve ATC’ye ilişkin ya-pılan bu açıklamalar sayısal değerler olarak tablo 6.3’de ve görsel olarak Grafik 6.3 (b)’de gözlemlenebilmektedir. MC minimum değeri olan 32 değerine 4 birim üretim düzeyinde ulaşmaktadır. MC eğrisi AVC’yi 6 birim üretim düzeyinde AVC’nin minimum değeri olan 40 değerinde kesmektedir ve bu noktada MC ve AVC birbirine eşittir (MC = AVC = 40). MC eğrisi ATC’yi 8 birim üretim düzeyinde ATC’nin minimum değeri olan 54 değerinde kesmektedir ve bu noktada MC ve ATC birbirine eşittir (MC = ATC = 54).

UZUN DÖNEMDE MALİYETLERKısa dönem analizinde bir firmanın üretim miktarı ile maliyetlerini ilişkilendirirken fir-manın işletme büyüklüğünün (ölçeğinin) değişmeyip sabit kaldığını varsaydık. Ancak, firmalar her zaman mevcut işletme büyüklüğünde üretim yapmazlar. Uzun dönem kısa dönemin aksine, firmalara işletme büyüklüklerini değiştirebilme imkânı tanır. Yani firma uzun dönemde mevcut fabrikasını genişletebilir veya istediği büyüklükte yeni bir fabrika kurabilir.

Grafik 6.4’te üç ayrı işletme büyüklüğüne ilişkin kısa dönem ortalama toplam maliyet (ATC) eğrileri gösterilmektedir. ATC1, ATC2, ve ATC3 sırasıyla küçük, orta, ve büyük öl-çekteki bir fabrikaya ilişkin kısa dönem ortalama toplam maliyetleri göstermektedir. Bu durumda sorgulanan şey şudur: Eğer firma bu üç ölçekten birini seçecek olursa, acaba hangisini seçer? Bu sorunun cevabı, firmanın üretmeyi planladığı ürün miktarına bağ-lıdır. Eğer firmanın üretmeyi planladığı üretim düzeyi Q1’den daha az ise, küçük ölçek-teki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetler (ATC1), orta ve büyük ölçekteki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetlerden (ATC2 ve ATC3’den) daha az olduğundan firma kü-çük ölçekteki fabrikayı tercih edecektir. Eğer firmanın üretmeyi planladığı üretim düzeyi Q1 ve Q2 arasındaysa, bu aralıkta orta ölçekteki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetler (ATC2), küçük ve büyük ölçekteki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetlerden (ATC1 ve ATC3’den) daha az olduğundan firma orta ölçekteki fabrikayı tercih edecektir. Eğer firma-nın üretmeyi planladığı üretim düzeyi Q2’den daha fazla ise, büyük ölçekteki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetler (ATC3), küçük ve orta ölçekteki fabrikaya ait ortalama toplam maliyetlerden (ATC1 ve ATC2’den) daha az olduğundan firma büyük ölçekteki fabrikayı tercih edecektir. Kısacası, Q1 üretim düzeyine kadar firma üretim için küçük ölçekteki bir fabrikayı; Q1 ve Q2 arasında kalan bir üretim düzeyi için orta ölçekteki bir fabrikayı; Q2’den daha fazla olan bir üretim düzeyi için büyük ölçekteki bir fabrikayı tercih ederek söz ko-nusu üretim düzeylerini en düşük maliyetle gerçekleştirmiş olacaktır.

Grafik 6.4, sadece üç ayrı ölçek için kısa dönem ortalama toplam maliyetleri göster-mektedir. Eğer fabrika ölçek (büyüklük) seçeneğinin üç tane olmayıp da sonsuz sayıda olduğunu varsayarsak bu durumda sonsuz sayıda kısa dönem ortalama toplam maliyet (ATC) eğrisine sahip oluruz. Uzun dönemde tüm üretim faktörleri değişebildiği için, uzun dönem toplam değişken maliyet ve uzun dönem toplam maliyet arasında fark yok-tur. Uzun dönemde sadece LRAC ile gösterilen uzun dönem ortalama maliyetler vardır.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Faktör fiyatları ve teknoloji sabitken, uzun dönem ortalama maliyetler, tüm üretim faktörlerinin değişmesi sonucunda her bir üretim düzeyi için minimum ortalama mali-yetlerden oluşur. Grafik 6.5’te uzun dönem ortalama maliyet (LRAC) eğrisi gösterilmek-tedir. Grafikten de anlaşılacağı gibi, uzun dönem ortalama maliyet (LRAC) eğrisi Q*’ın so-lunda kalan üretim düzeyleri (yani LRAC’nin azaldığı üretim düzeyleri) için kısa dönem ortalama toplam maliyet (ATC) eğrilerine söz konusu eğrilerin minimum noktalarının solunda kalan bölgelerde teğettir. Q*’ın sağında kalan üretim düzeyleri (yani LRAC’nin arttığı üretim düzeyleri) için kısa dönem ortalama toplam maliyet (ATC) eğrilerine söz konusu eğrilerin minimum noktalarının sağında kalan bölgelerde teğettir.

LRAC eğrisi kısa dönem ATC eğrilerine hangi noktalarından teğet geçmektedir?

LRAC eğrisi de kısa dönem ortalama toplam maliyet eğrileri (ATC’ler) gibi “U” şeklin-de bir eğridir. Fakat LRAC ve ATC eğrilerinin “U” biçiminde olmasının nedenleri birbi-rinden farklıdır. Kısa dönem ortalama toplam maliyet eğrisi, azalan verimler kanunu ne-deniyle “U” biçiminde bir şekle bürünür. Diğer tara�an uzun dönemde bu kanun geçerli değildir. Çünkü azalan verimler kanunun geçerli olabilmesi için kısa dönemde olduğu gibi üretim faktörlerinden en az birinin sabit olması gerekir fakat uzun dönemde sabit girdi yoktur aksine uzun dönemde tüm girdiler değişkendir. Uzun dönemde ortalama maliyet eğrisinin “U” biçiminde olmasının nedeni ise, firmaların üretim sürecinin başlangıcından belli bir üretim seviyesine kadar ölçek ekonomileriyle çalışıyor olması ve daha sonraki üretim düzeylerinde ise negatif ölçek ekonomileriyle çalışıyor olmasıdır. Uzun dönem or-talama maliyet (LRAC) eğrisi aynı zamanda ölçek eğrisi olarak da çağrılmaktadır.

Grafik 6.4

Farklı İşletme Büyüklükleri ve Ortalama Toplam Maliyet Eğrileri

ATC1 ATC2 ATC3AT

C

0 Üretim Miktarı (Q)Q1 Q2

8

Uzun dönem ortalama maliyet (LRAC) eğrisi aynı zamanda ölçek eğrisi olarak da çağrılmaktadır.

Grafik 6.5

Uzun Dönem Ortalama Maliyet Eğrisinin Elde Edilişi

ATC1

ATC2ATC3 ATC4

ATC5

ATC6

ATC7

ATC,

LRA

C

0

LRAC

Üretim Miktarı (Q)Q*

Bu Aralıkta Ölçek Ekonomileri Vardır Bu Aralıkta Negatif Ölçek Ekonomileri Vardır

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Q* üretim düzeyine kadar üretim ölçeği (işletme büyüklüğü veya üretim kapasitesi) arttıkça uzun dönem ortalama maliyetler azalmakta ve Q* sonrası üretim düzeyi için ise uzun dönem ortalama maliyetler artmaktadır. Üretim ölçeği arttıkça uzun dönem ortala-ma maliyetlerin azalmasına ölçek ekonomileri denir. Üretim ölçeği arttıkça uzun dönem ortalama maliyetlerin artmasına negatif ölçek ekonomileri denir. Bu tanımlamalara göre, bir işletme Q* üretim düzeyine kadar ölçek ekonomilerinde faydalanıyor iken daha sonra-sında negatif ölçek ekonomileriyle karşı karşıyadır. Firma en düşük (minimum) ortalama maliyet düzeyine Q* üretim düzeyinde ve ATC4 eğrisinin temsil ettiği üretim ölçeğinde ulaşmaktadır. En düşük maliyetle üretimin gerçekleştirildiği üretim ölçeğine optimum (ideal) üretim ölçeği denir. Bu bağlamda Q* üretim düzeyinin gerçekleştirildiği üretim ölçeği optimum üretim ölçeğidir.

Maliyet Eğrilerindeki KaymalarBu bölümde uzun dönem maliyet eğrilerini incelerken girdi fiyatlarının ve teknolojinin sabit (veri) olduğunu varsaydık. Fakat girdi fiyatlarının veya teknolojinin sabit kalmayıp değişmesi durumunda farklı uzun dönem maliyetlerle karşılaşırız. Girdi fiyatlarının düş-mesi, belli bir üretim düzeyini gerçekleştirmek için katlanılan üretim maliyetlerini düşü-recektir ve bu da uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin (LRAC’nin) aşağıya kaymasına yol açacaktır. Girdi fiyatlarının artması, belli bir üretim düzeyini gerçekleştirmek için kat-lanılan üretim maliyetlerini arttıracak ve bu da uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin (LRAC’nin) yukarıya kaymasına yol açacaktır. Üretim sürecinde kullanılan her bir yeni teknoloji bir öncekine göre daha etkin (verimli) olacağından dolayı teknolojik ilerleme de üretim maliyetlerini azaltıcı yönde etkiler. Budan dolayı da teknolojik ilerleme daha düşük girdi fiyatlarında olduğu gibi uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin (LRAC’nin) aşağıya doğru kaymasına yol açar. Bunun yanında, teknolojik ilerleme, ölçek ekonomileri bölgelerinin genişliğini ve LRAC eğrisinin şeklini de değiştirir.

Grafik 6.6’da teknolojik ilerlemenin uzun dönem ortalama maliyet (LRAC) eğrisi ile op-timum üretim ölçeği üzerindeki etkisi gösterilmektedir. Teknolojik ilerleme (T.İ.) uzun dö-nem ortalama maliyet eğrisini LRAC1’den LRAC2’ye kaydırırken, optimum üretim ölçeğine ait üretim düzeyini de Q1

* ’den Q2* ’ye çıkarmaktadır. Neticede teknolojik ilerleme firmanın

daha düşük bir uzun dönem ortalama maliyet eğrisine geçmesine ve daha geniş bir ölçek ekonomileri bölgesine ( 0 — Q1

* bölgesi yerine 0 — Q2* bölgesine) sahip olmasına yol açar.

Üretim ölçeği arttıkça uzun dönem ortalama maliyetlerin azalmasına ölçek ekonomileri denir.

Üretim ölçeği arttıkça uzun dönem ortalama maliyetlerin artmasına negatif ölçek ekonomileri denir.

En düşük maliyetle üretimin gerçekleştirildiği üretim ölçeğine optimum (ideal) üretim ölçeği denir.

Grafik 6.6

Teknolojik İlerlemenin LRAC ve Optimum Üretim Ölçeği Üzerindeki Etkisi LR

AC

LRAC1

LRAC2

Üretim Miktarı (Q)

T.İ. Öncesi ÖlçekEkonomileri

T.İ. Sonrası Ölçek Ekonomileri

0 Q1* Q2*

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Özet

Üretim ve Üretim Fonksiyonunu BetimlemekHer hangi bir mal veya hizmeti üretme gereksinimi-ni ortaya çıkaran olgu, insan ihtiyaçlarının varlığıdır. İnsan ihtiyaçları var oldukça bu ihtiyaçların karşılan-ması amacıyla girişimciler üretim faaliyetinde bu-lunacaklardır. Üretim; insan ihtiyaçlarını doğrudan veya dolaylı bir biçimde gidermeye yönelik mal ve hizmetleri sunma çabasıdır. Söz konusu insan ihtiyaç-larını karşılayacak olan mal ve hizmetleri üretip satışa sunan ekonomik birim firma olarak adlandırılır. Piya-sada faaliyet gösteren firma büyüklükleri birbirinden farklıdır. Firma en basit hâli ile bir bakkal olabileceği gibi dev bir holding de olabilir. Firmaları üretim fa-aliyetinde bulunmasını sağlayan motivasyon unsuru kâr elde etme güdüsüdür. Kârını maksimum kılabil-mek için firmalar üretim maliyetlerini minimize etme çabası içindedirler.

Belli bir mal veya hizmetin üretimi için gerekli olan üretim faktörlerini satın alıp onları üretime yönlen-dirme işlemi firma tarafından gerçekleştirilir. Tekno-loji veri iken, belli bir zaman dilimi içinde üretilecek olan ürün miktarını sadece üretim sürecinde kulla-nılan üretim faktörlerinin miktarı belirler. Diğer bir ifadeyle ancak üretim faktörleri arttırılabildiği süre-ce üretim miktarını arttırmak mümkündür. Üretim faktörleri ile üretim miktarı arasındaki bu karşılıklı etkileşim ilişkisi belli bir fonksiyonel kalıp ile ifade edilebilir. Belli bir teknoloji düzeyi için alternatif girdi bileşenlerine tekabül eden maksimum çıktı düzeyleri arasındaki teknik ilişkiyi gösteren fonksiyona üretim fonksiyonu denir ve Q kısaltması ile gösterilir. Üre-tim fonksiyonu aşağıdaki kapalı fonksiyon yardımıyla gösterilebilir:

Q = f (L, K, T, t)

Yukarıda verilen kapalı üretim fonksiyonunun da işa-ret ettiği gibi, bir firmanın gerçekleştirebileceği mak-simum üretim düzeyi (Q*); üretim sürecinde kullanı-lan emek (iş gücü) (L), sermaye (K), doğal kaynak (T) ve teknoloji (t) düzeyine bağlıdır. Dolayısıyla üretim miktarı bu dört girdinin bir fonksiyonu olacaktır.

Toplam Fiziksel Ürün, Ortalama Fiziksel Ürün ve Marjinal Fiziksel Ürün Olgularını AçıklamakKısa dönemde tek bir girdi (emek girdisi) değişken girdi iken diğer girdiler sabit girdilerdir. Üretim süre-

cinde kullanılan değişken girdinin (emek girdisinin) farklı miktarları için elde edilen farklı çıktı düzeyleri-ne toplam fiziksel ürün denir. Kısa dönemde üretimde kullanılan emek girdisi miktarı sıfırken gerçekleşen üretim düzeyi de sıfır olmaktadır. Dolayısıyla üretilen ürün miktarı, sıfır düzeyinden başlayarak üretimde kullanılan emek miktarındaki artışla birlikte artma-ya başlar. Üretimde kullanılan emek girdisinin artan miktarları karşısında, üretilen ürün miktarı önce arta-rak artmakta ve emek girdisinin belli bir düzeyinden sonra ise azalarak artmaktadır. Hatta emek girdi mik-tarı gereğinden fazla arttırılırsa üretim düzeyi artmak yerine azalmaya başlayabilir.

Bir firma üretim sürecinde kullanacağı her ilave bir birimlik emek girdisinin toplam üretim düzeyine kaç birimlik bir katkı sağladığını bilmek ister. Diğer bir ifadeyle firma her ilave bir birimlik emek girdisi karşılığında elde edeceği marjinal fiziksel ürün mik-tarını yani emeğin verimliliğini bilmek ister. Marjinal fiziksel ürün, diğer girdilerin üretim sürecinde kulla-nılan miktarları sabitken, üretim sürecinde kullanılan emek miktarında meydana gelecek bir birimlik artış karşısında toplam fiziksel ürün miktarının kaç birim değiştiğini gösterir. Emek girdisine ait marjinal fizik-sel ürün toplam fiziksel üründe meydana gelen deği-şimin emek girdisinde meydana gelen değişime oranı tarafından verilir.

Ortalama fiziksel ürün, bir birim emek girdisi başına düşen ürün miktarı olarak tanımlanır. Ortalama fi-ziksel ürün miktarı, toplam fiziksel ürününün üretim sürecinde kullanılan toplam emek miktarına oranla-masıyla hesaplanır.

Azalan Verimler Kanununu ve Ölçeğe Göre Getiriyi AçıklamakAzalan verimler kanunu, kısa dönemde diğer üretim faktörlerinin üretimde kullanılan miktarları sabit iken sadece tek bir üretim faktörünün üretimde kullanılan miktarı arttırıldığında üretimin belli bir düzeyinden sonra değişken girdinin her bir ilave biriminin toplam üretim düzeyine sağladığı ürün katkı miktarlarının sürekli azaldığı durumu ifade eder. Ayrıca değişken girdinin üretimde kullanılan miktarı gereğinden fazla arttırılırsa, toplam üretim düzeyi artmak yerine azal-maya başlar ve bu durumda değişken girdinin verimi negatif olur.

1

2

3

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Uzun dönemde kısa dönemde olduğu gibi sabit girdi yoktur dolayısıyla uzun dönem tüm girdilerin değiş-ken girdi olduğu bir dönemdir. Uzun dönemde tüm girdilerin miktarlarının değişebiliyor olması bera-berinde ölçek ve ölçeğe göre getiri kavramlarını ge-tirmektedir. Tüm üretim faktörlerinin (girdilerinin) aynı oranda arttırıldığı durumda toplam ürün mik-tarının ne oranda değişeceğini gösteren ölçüte ölçeğe göre getiri denir. Üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış girdilerdeki artışla aynı oranda gerçekleşiyor ise, bu durumda öl-çeğe göre sabit getiri var demektir. Üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış girdilerdeki artıştan daha fazla bir oranda ger-çekleşiyor ise, bu durumda ölçeğe göre artan getiri var demektir. Üretim sürecinde tüm girdileri aynı oranda arttırdığımızda üretimdeki artış girdilerdeki artıştan daha az bir oranda gerçekleşiyor ise, bu durumda öl-çeğe göre azalan getiri var demektir.

Sabit Maliyet, Değişken Maliyet, Toplam Maliyet ve Marjinal Maliyet Olgularını Ayrıştırmak Üretim miktarına bağlı olan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlikte değişen maliyetlere değişken ma-liyetler denir. Kısa dönemde bir firma için değişken maliyet, genellikle ham madde ve emek girdisi için katlanılan maliyetlerden oluşur. Üretim miktarına bağlı olmayan ve dolayısıyla üretim miktarıyla birlik-te değişmeyen maliyetlere sabit maliyetler denir. Sabit maliyetler firma hiç ürün üretmese dahi katlanmak zorunda olduğu maliyetlerdir. Bir firmanın üretim faaliyetinde bulunabilmek için katlandığı toplam ma-liyet, toplam sabit maliyetler ile toplam değişken ma-liyetlerin toplamı tarafından verilir. Marjinal maliyet, firmanın üretimini bir birim arttırması durumunda toplam maliyet düzeyinde meydana gelen değişimi ifade eder.

4

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kendimizi Sınayalım1. Üretim ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Kısa dönemde değişken girdi yoktur.b. Üretim sonrası elde edilen toplam ürün miktarına

ortalama fiziksel ürün denir. c. Girdi başına elde edilen ürün miktarına toplam fizik-

sel ürün denir. d. Üretim fonksiyonu maksimum çıktı düzeyini göster-

mektedir.e. Marjinal fiziksel ürün, toplam fiziksel ürünün girdi

miktarına oranı tarafından verilir.

2. …….. fiziksel ürünün …….. olduğu noktada …….. fizik-sel ürün …….... .Aşağıdakilerden hangisi yukarıdaki ifadedeki yer alan boş-lukları sırasıyla ve doğru olarak tamamlar?

a. Toplam-maksimum-ortalama-poziti�ir.b. Ortalama-maksimum-toplam-minimumdur.c. Toplam-minimum-marjinal-maksimumdur.d. Marjinal-minimum-toplam-sıfırdır.e. Toplam-maksimum-marjinal-negati�ir.

3. Azalan marjinal verimlilik bölgesi ile ilgili aşağıdaki ifa-delerden hangisi doğrudur?

a. MPPL negati�ir.b. APPL daima artmaktadır.c. Toplam fiziksel ürün artmaktadır.d. MPPL eğrisi daima APPL eğrisinin üzerinde seyret-

mektedir.e. MPPL artmaktadır.

4. MPPL’nin maksimum olduğu noktanın solunda kalan bölge ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. MPPL sıfır değerine bu bölgede ulaşır.b. APPL MPPL’ye bu bölgede eşittir. c. Toplam fiziksel ürün maksimum değerine bu bölge-

de ulaşır.d. Emeğe göre azalan marjinal getiri (verim) vardır.e. APPL artmaktadır.

5. Üretimde kullanılan emek girdi miktarının 9 birim ve emeğin ortalama fiziksel ürününün 20 birim olduğu durum-da toplam fiziksel ürün kaçtır?

a. 210b. 180c. 150d. 130e. 90

6. Bir firmanın ürettiği ürünün piyasa fiyatının 10 TL ve eme-ğin marjinal ürün hasılasının 120 olduğu durumda, optimal girdi kullanım düzeyinde emeğin marjinal fiziksel ürünü kaçtır?

a. 23b. 19c. 12d. 11e. 7

7. Kısa dönemde üretim miktarından bağımsız olan mali-yete ne ad verilir?

a. Marjinal maliyet b. Ortalama değişken maliyetc. Ortalama sabit maliyetd. Toplam değişken maliyete. Toplam sabit maliyet

8. Kısa dönem ortalama değişken maliyetin 6 TL ve emeğin fiyatının 42 TL olduğu durumda emeğin ortalama fiziksel ürünü kaç birimdir?

a. 3b. 7 c. 9 d. 12e. 16

9. Uzun dönem maliyetler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Ölçek ekonomileri uzun dönem ortalama maliyetle-rin artmasıdır.

b. Ölçek ekonomilerinin geçerli olduğu bölgede ortala-ma maliyetler artmaktadır.

c. Teknolojik ilerleme ölçek ekonomileri bölgesini da-raltmaktadır.

d. Teknolojik ilerleme LRAC eğrisinin aşağıya doğru kaymasına yol açar.

e. Girdi fiyatlarındaki düşüş LRAC eğrisinin yukarıya doğru kaymasına yol açar.

10. Emeğin fiyatı 4 TL, sermayenin fiyatı 6 TL ve emeğin marjinal fiziksel ürünü 32 birim ise sermayenin marjinal fi-ziksel ürünü kaç birimdir?

a. 36 b. 48c. 54d. 62 e. 80

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “Üretim ve Üretim Fonksiyonu”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin

Grafiksel Gösterimi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

3. c Yanıtınız yanlış ise “TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin Grafiksel Gösterimi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. e Yanıtınız yanlış ise “TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin Grafiksel Gösterimi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

5. b Yanıtınız yanlış ise “TPPL, APPL ve MPPL Eğrilerinin Grafiksel Gösterimi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

6. c Yanıtınız yanlış ise “Faktör Bileşiminin Seçimi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yanıtınız yanlış ise “Toplam Fiziksel Ürün ile Top-lam Maliyet Arasındaki İlişki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yanıtınız yanlış ise “Marjinal Maliyet, Ortalama Toplam Maliyet, Ortalama Değişken Maliyet” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise “Maliyet Eğrilerindeki Kayma-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yanıtınız yanlış ise “Faktör Bileşiminin Seçimi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Her bir ilave emek girdisinin toplam üretime yapmış olduğu katkı düzeyleri (MPPL’leri) aynı kalmayıp daima birbirinden farklılaştığı için TPPL eğrisi bir doğru görünümünde değil de bir eğri görünümündedir.

Sıra Sizde 2 Her bir girdinin toplam üretime katkısı (MPPL’si) aynı ol-madığından dolayı toplam üretim miktarı daima aynı oran-da artmayacaktır ve bu durumda toplam üretim miktarının girdi miktarına oranından elden edilen APPL miktarı TPPL eğrisi boyunca aynı kalmayıp değişecektir.

Sıra Sizde 3 Azalan verimler kanunu tek bir değişken girdinin olduğu ve di-ğer tüm girdilerin sabit girdilerden oluştuğu kısa döneme özgü bir durumdur. Uzun dönem sabit girdilerin olmadığı ve tüm girdilerin değişken girdilerden oluştuğu bir dönem olduğu için bu dönemde azalan verimler kanunu geçerliliğini yitirmektedir.

Sıra Sizde 4 Eğer ancak Muhasebe Kârı<Toplam Örtük Maliyet ise firma negatif ekonomik kâr (zarar) elde ediyor demektir. Dolayı-sıyla negatif ekonomik kârın olduğu durumda toplam örtük maliyetler muhasebe kârını aşmaktadır.

Sıra Sizde 5 Kısa dönemde toplam sabit maliyetler (TFC) üretim düze-yine bağlı olarak değişmeyip sabit kalan maliyetlerdir. Diğer tara�an toplam değişken maliyetler (TVC) üretim düzeyi-ne bağlı olarak değişmektedir. Toplam maliyeti (TC’yi) be-lirleyen iki bileşenden TFC üretim miktarından bağımsız iken TVC üretim miktarıyla birlikte değiştiğinden ötürü TC’nin değerindeki değişimin kaynağı TFC’den değil sadece TVC’den gelecektir.

Sıra Sizde 6Üretim düzeyinin sıfır olduğu durumda toplam değişken maliyetler (TVC) sıfıra eşit olacağından ötürü sıfır üretim düzeyinde toplam maliyetler sadece toplam sabit maliyetlere tarafından veriliyor olacaktır. Dolayısıyla sıfır üretim düze-yinde TC=TFC’dir.

Sıra Sizde 7 Marjinal maliyetin (MC’nin) minimum olduğu noktaya kadar üretim miktarı ile MC arasında ters yönlü bir ilişki (yani üretim miktarı arttıkça marjinal maliyetler azalmakta) vardır. Minimum noktasından sonra üretim miktarı ile MC arasında aynı yönlü bir ilişki (yani üretim miktarı arttıkça marjinal maliyetler atmakta) vardır.

Sıra Sizde 8 LRAC eğrisi Q*’ın (optimum üretim ölçeğinin gerçekleştiril-diği üretim düzeyinin) solunda kalan üretim düzeyleri için kısa dönem ATC eğrilerine söz konusu eğrilerin minimum noktalarının solunda kalan bölgelerde teğettir. LRAC eğrisi Q*’ın sağında kalan üretim düzeyleri için kısa dönem ATC eğrilerine söz konusu eğrilerin minimum noktalarının sağın-da kalan bölgelerde teğettir.


Yararlanılan KaynaklarBruce, S. L., McConnell, C. R. and Flynn, S. M. (2013). Es-

sentials of Economics, (�ird Edition), McGraw-Hill: New York.

Boyes, W. and Melvin, M. (2005). Ecomomics (Sixth Editi-on) McGraw-Hill: London.

Krugman, P., Wells, R. and Graddy, K. (2013). Essentials of Economics (�ird Edition). Worth Publisher: New York.

Mankiw, G. (2004). Principles of Economics (�ird Editi-on). �omson: Ohio, USA.

Murphy, R. P. (2010). Lessons for �e Young Economist. Ludwig von Mises Institute: Alabama, USA.

Parasız, İ. (2010). İktisada Giriş (10. Baskı). Ezgi Kitabevi: Bursa.

Parkin, M. (2012). Economics (Tenth Edition). Pearson Education: USA.

Parkin, M., Powell, M. and Matthews, K. (2005). Economics (Sixth Edition). Pearson Education: Spain

Yıldırım, K., (Editör). (2014) İktisada Giriş (7. Baskı). Nisan Kitabevi: Eskişehir.

Yıldırım, K., (Editör). Mikro İktisada Giriş (10. Baskı). Peli-kan Yayıncılık: Ankara.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Dört temel piyasa yapısını sıralayabilecek ve piyasaların temel özelliklerini özetleyebilecek,Tam rekabet piyasası için gerekli koşulları listeleyebilecek,Rekabetçi firmanın kârını (zararını) nasıl maksimize (minimize) ettiğini tanımlayabilecek,Piyasa giriş ve çıkışların ekonomik etkinliği nasıl sağladığını açıklayabilecek,Artan, azalan ve sabit maliyetli endüstriler arasındaki farklılıkları tartışabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

İktisada Giriş-I Tam Rekabet Piyasası

• GİRİŞ• TAMREKABETPİYASASININ

ELLİKLERİ• TAMREKABET İFİRMANINKARŞILAŞTI ITALEP

• TOPLAM ORTALAMAVEMAR İNALASILAT

• TAMREKABET İFİRMALARINKISAD NEMDAVRANIŞI

• TAMREKABET İFİRMALARIN ND NEMDAVRANIŞI

• ND NEMAR• TAMREKABETVEETKİNLİK

• Tam eka et• Fiyat lı ı• Sı ırEkonomi r• OrtalamaveMarjinal asılat

• ısaD nem r Eğrisi• unD nem r Eğrisi• Ta sisEtkinliği• ÜretimEtkinliği


GİRİŞÜretim ve maliyetler bölümünde firmaların üretim kararlarını nasıl verdikleri ve bu ka-rarları etkileyen üretim maliyetleri tartışıldı. Üretim fonksiyonu ve üretim maliyetlerine bağlı kalarak, firmanın çıktı kararını nasıl verdiği incelendi. Bilindiği gibi, gerçek yaşam-da firmalar sadece maliyetlere bağlı kalarak üretim kararlarını vermezler. Aynı zamanda üretimin parasal değeri olan hâsılatı da dikkate alırlar. Firmaların üretim ve fiyatlamaya ilişkin kararları büyük ölçüde faaliyette bulundukları endüstrinin özelliklerine bağlıdır. Ortalama veya tipik tanımlanabilecek tek endüstri yapısı yoktur. Endüstri, aynı ürünü üreten firmalar topluluğudur. Firmalar bazen sadece kendilerinin yer aldığı bir endüstride kararlarını verirken, bazen çok sayıda firmanın yer aldığı bir endüstride üretim karar-larını verirler. İş dünyasında bu iki uç durum arasında tanımlanabilecek daha pek çok endüstri vardır. İktisatçılar bu çok sayıdaki endüstriyi dört ayrı piyasa yapısı içerisinde gruplandırmakta ve incelemektedirler. Bu dört piyasa yapısı; tam rekabet, tam monopol, monopolcü rekabet ve oligopoldür. Bu piyasa yapıları piyasadaki firma sayısı, firmaların fiyat belirleme güçleri, satılan ürünün özelliği, firmanın uzun dönem kâr düzeyi, piyasaya giriş ve çıkış serbestlik düzeylerine göre sını�andırılır. Sını�andırmada kullanılan bu fak-törler aynı zamanda rekabet koşullarının da belirleyicisidir. Bu dört piyasa yapısı rekabet düzeyi en çoktan en aza doğru aşağıda sıralanmakta ve tanımlanmaktadır:

• Tam rekabetstandartize edilmiş (Her üreticinin çıktısının diğer üreticilerinkiyle tıpa tıp aynı olmasıdır. Örneğin; buğday gibi) bir ürünün çok sayıda firma tara-fından üretilmesiyle karakterize edilir. Yeni firmalar endüstriye çok kolay girebilir veya endüstriden aynı kolaylıkla çıkabilir.

• Monopolcü rekabet farklılaştırılmış (mobilya, giysi, kitap gibi) ürün üreten nispi olarak çok, endüstri için yeterli sayıda firmayla karakterize edilir. Fiyat dışı rekabet stratejilerinin yaygın olarak kullanıldığı bu endüstriye hem girmesi hem de çıkma-sı oldukça kolaydır.

• Oligopol farklılaştırılmış (otomobil, beyaz eşya gibi) veya standardize edilmiş (de-mir, çelik gibi) ürünün az sayıda satıcısıyla karakterize edilir. Her firma rakiple-rinin kararları tarafından etkilenir. Bu nedenle firmalar fiyatlarını ve çıktılarını belirlerken rakiplerinin kararlarını dikkate almak zorundadır.

• Monopolikamesi olmayan ürün veya hizmetin tek satıcısının (doğalgaz, elektirik veya su dağıtım şirketi gibi) olduğu piyasa yapısıdır. Yeni firmaların girişi engellen-diği için, tek firma tüm endüstriyi kapsamaktadır. Monopol eşi olmayan tek ürünü ürettiği için ürün farklılaştırmasına gitmez.

Tam Rekabet Piyasası

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bu bölümde, bu dört piyasa yapısından tam rekabet piyasası incelenmektedir. Tam re-kabet piyasası, rekabetin en fazla yaşandığı piyasa türüdür. Rekabet birçok anlama gelme-sine karşın, tam rekabet çok özel bir anlam içermektedir. Bilindiği gibi, fiyatlar üzerinde hemen hemen tüm firmaların birtakım etkilerinin olduğu düşünülür. Ancak rekabet art-tıkça, firmaların fiyatlar üzerindeki bu etkisi ya da kontrol gücü azalır. Dolayısıyla, reka-bet tam olduğunda fiyat piyasa tarafından belirlenecek ve firmalar bu fiyatı veri alacaktır. Sonuç olarak, tam rekabet piyasasında firmaların fiyat belirleme gücü yoktur.

Çok farklı endüstri yapıları olmasına rağmen, iktisatçılar bu çok farklı endüstrileri kaç baş-lıkta gruplandırırlar? Bu gruplandırmada hangi özellikler üzerinden yaparlar?

TAM REKABET PİYASASININ ÖZELLİKLERİBir piyasanın tam rekabetçi olması için aşağıdaki koşulları bir arada bulundurması gere-kir. Bunlar;

• Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının olması gerekir. Bu koşulun bir sonucu olarak, hiçbir alıcı ya da satıcı fiyatları etkileyemez ve firmalar birbirlerinden bağımsız hare-ket eder. Piyasada yer alan tara�ar, yani alıcı ve satıcılar, piyasa arz ve talebini etkile-yemeyecek kadar küçüktür. Bu durum atomize koşulu olarak da adlandırılmaktadır.

• Piyasadaki firmalar tarafından satılan ürünler homojen olmalıdır. Bu piyasadaki her firma tarafından satılan ürün, başka bir firma tarafından satılan ürünün tam ikamesidir. Homojenlik koşulu olarak da adlandırılan bu özellik nedeniyle, tüke-ticiler aynı olduklarına inandıkları ürünün, çok sayıdaki satıcıları arasında tercih yapabilir.

• Piyasadaki tara�ar fiyat, kalite vb. konular hakkında tam bilgiye sahip olmalıdır. Açıklık ya da tam bilgi koşulu olarak da adlandırılan bu özellik çerçevesinde, tüke-ticiler seçeneklerin tümüne ait bilgiye sahiptir.

• Firmalar piyasaya çok kolay girebilmeli ve çıkabilmelidir.Örneğin; kaynaklar, kay-nak akışkanlılığını engelleyen kamusal düzenlemeler olmaksızın piyasanın içine veya dışına hareket edebilir. Bu durum mobilite koşulu olarak da isimlendiril-mektedir.

Tam rekabet gerçek yaşamda nadiren görülmesine rağmen, bu piyasa modeli bazı endüstrilerle ilişkilendirilebilir. Özellikle de tarımsal ve hayvansal ürün, döviz, metal ve hisse senedi gibi piyasaların nasıl çalıştığı konusunda bizlere çokça bilgi sağlar. Hatta tam rekabet modeli fiyat ve çıktının nasıl belirlendiğinin tartışıldığı herhangi bir konuda da açıklamalarımız için güçlü bir başlangıç noktası oluşturur. Ayrıca tam rekabetçi ekonomi-nin işleyiş mekanizması dünya ekonomisinin etkinliğinin değerlendirilmesinde de araş-tırmacılar için bir norm sağlamaktadır.

Niçin tam rekabetçi firmalar gerçek yaşamda nadir görülür?

TAM REKABETÇİ FİRMANIN KARŞILAŞTIĞI TALEP Tam rekabet piyasanın kısa ve uzun dönem davranışlarını incelemek için, öncelikli olarak tam rekabetçi firmaların karşı karşıya kaldıkları talep ve bu talebin firmanın hâsılatını nasıl etkilediğini açıklamak gerekir. Bu piyasadaki her bir firmanın arzı toplam piyasa ar-zının sadece küçük bir parçası olduğu için, firmalar piyasa tarafından önceden belirlenmiş olan fiyatı kabul etmek zorundadır. Tam rekabetçi firma fiyat alıcıdır, fiyat yapıcı değildir.

1

2

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

7. Ünite - Tam Rekabet Piyasası 145

Tam Esnek TalepEsnekliklerin anlatıldığı bölümde de belirtildiği gibi, bir piyasadaki malların ikamesi ne kadar yüksekse, firmanın karşılaşacağı talep de o kadar esnektir. Tam rekabet koşulları altında, firmalarca üretilen malların birbirinin tam ikamesi olması ve firmaların fiyat be-lirleme gücünün olmaması nedeniyle, firmalar piyasa fiyatı dışında bir fiyattan mallarını veya hizmetlerini satamaz. Tam rekabet piyasasındaki firma eğer ürünün fiyatını artıracak olursa, ürününü satamayacaktır. Bunun sebebi, piyasadaki tüm alıcıların tam bilgiye sahip olmasıdır. Bu koşul altında, rasyonel tüketici birbirinin aynı olan mallardan birine daha fazla ödeme yapmayı kabul etmeyecektir. Dolayısıyla firmanın karşılaşacağı talep eğrisi-nin esnekliği sonsuz olacaktır. Aynı şekilde, eğer firma piyasa fiyatının altında bir fiyat be-lirler ise, bu tür bir politikayı devam ettirmesi durumunda i�as eder. Bu nedenle, piyasada arz-talep modeline uygun olarak belirlenecek olan piyasa fiyatını tüm firmalar veri alır ve maliyetleri de göz önüne alarak, çıktı miktarlarını belirlerler. Grafik 7.1’de gösterildiği gibi, piyasanın karşılaşacağı talep eğrisi negatif eğimli iken, firmanın karşılaşacağı talep eğrisi yatay eksene paralel olacaktır. Bunun anlamı tam rekabetçi firmanın piyasada be-lirlenen fiyatı veri aldığıdır. Grafikte piyasa talep eğrisi D harfiyle, firma talep eğrisi ise d harfi ile belirtilmektedir.

TOPLAM, ORTALAMA VE MARJİNAL HASILATHer firma üretim kararını verirken, toplam hâsılatını dikkate alır. Toplam hâsılat (TR), firmanın ürettiği mal ve hizmet miktarının (Q) piyasa fiyatlarıyla (P*) değeridir. Bu du-rumda firmanın toplam hasılatı aşağıdaki eşitlikle hesaplanır.

TR = QxP*

Tam rekabet piyasasında firma aynı fiyat düzeyinde istediği kadar mal satabilmekte ve her yeni birim eklendiğinde ortalama hâsılat hiç değişmemektedir. Ortalama hâsılat (AR), toplam hâsılatın çıktı miktarına bölünmesiyle belirlendiği için, fiyat her çıktı düzeyi için aynı olduğundan, toplam hâsılatın, çıktı miktarına bölünmesiyle yine piyasa fiyatına ulaşılır. Yani ortalama hâsılat, her çıktı düzeyi için aynıdır. Aşağıdaki eşitlik bu durumu özetlemektedir:

AR = TR

Q =

QxP*

Q = P*

Tam rekabetçi firma fiyat alıcı olduğu için karşılaşacağı talep eğrisi tam esnektir.

Tam Rekabette Piyasa ve Firma Talep Eğrisi

Birim

Baş

ına

Fiya

t

Birim

Baş

ına

Fiya

t

PİYASA FİRMA

Çıktı Miktarı Çıktı Miktarı

S

D

dP* P*

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Özetle, tam rekabetçi için AR = P*

= d eşitliğini yazmak doğru olacaktır. Çünkü fir-manın karşılaşacağı talep eğrisi, veri fiyat düzeyine işaret ederken, her düzey için piyasa fiyatının aynı olması ortalama hâsılatın piyasa fiyatına eşit olmasına neden olmaktadır. Firmalar çıktı düzeylerini arttırmak veya azaltmak suretiyle en uygun çıktı düzeylerini belirlerken onlara yol gösteren en önemli rehber hiç kuşkusuz marjinal hâsılattır. Marji-nal hâsılat (MR), ilave çıktı miktarı nedeniyle toplam hâsılatta meydana gelen değişimdir. Tam rekabet piyasasında firmalar fiyat alıcı olduklarından, ilave bir birim çıktı ile elde edilecek hâsılat, ancak fiyat düzeyi kadar olacaktır. Dolayısıyla her ilave birimin toplam hâsılata etkisi sadece piyasa fiyatı kadar olacaktır. Aşağıdaki eşitlikte bu durum basit bir denklem şeklinde özetlenmektedir.

MR = ΔTR

ΔQ =

(P*xQ2

) – (P*xQ1)

(Q2 – Q

1)

= P*x(Q

2 – Q

1)

(Q2 – Q

1)

= P*

Özetle, tam rekabetçi firma için AR = MR = P*

= d. Tam rekabet piyasasında fiyat veri olduğu için, firma ilk ürününü de ortadaki ürününü de ve en son ürününü de aynı fiyattan satacaktır. Fiyat bir kez piyasada belirlendikten sonra firmanın bu fiyatı değiştir-mesi olanaksızdır. Malın fiyatı değişmeyeceği için firmanın ortalama hasılat ve marjinal hasılat fonksiyonu her çıktı düzeyi için sabittir ve piyasa fiyatına eşittir. Bu yüzden AR ve MR fonksiyonu yatay eksene paralel bir doğrudur.

Tam rekabet piyasasındaki firmaların marjinal maliyetleri niçin ortalama maliyetlerine eşittir? Fiyat düzeyi değişirse, bu eşitlik bozulur mu?

Rekabetçi firma fiyat alıcı olduğu için istediği kadar malı piyasa fiyatından satabilir. Bu durumda firmanın ortalama hasılatı da marjinal hasılatı da piyasa fiyatına eşit olacaktır.

3

Toplam, Ortalama ve Marjinal Hasılat Eğrileri

TR

TR2

P2

P1

TR2=P2xQ

Q1

TR1=P1xQ

MR2=AR2=d2

MR1=AR1=d1

Q

Q

P=M

R=A

R

TR1

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


TAM REKABETÇİ FİRMALARIN KISA DÖNEM DAVRANIŞITam rekabet koşullarında firmaların piyasa fiyatı üzerinde kontrolleri yoktur. Firmalar piyasa fiyatını kabullenirler. Bu piyasada firmanın vermesi gereken en önemli karar, ne kadar üretim yapacağıdır. Bu sorunun yanıtını ararken kendisine rehberlik eden kâr mak-simizasyonu (veya zarar minimizasyonu) güdüsüdür. Kâr düzeyinin belirleyicisi maliyet ve hâsılat düzeyleridir. Kısa dönemde yapısı ne olursa olsun tüm piyasalarda firmaların karşılaşacağı maliyetler aynıdır. Bu nedenle, tam rekabet koşullarında üretim yapan bir firma iki tür maliyetle karşılaşacaktır. Bu maliyetler; sabit maliyet ve değişken maliyettir. Firmanın hâsılat düzeyi ise, mevcut koşullar altında firmanın üretmeye karar verdiği çıktı miktarı ile piyasa tarafından belirlenen fiyatın çarpımına eşittir.

Kâr Maksimizasyonu (veya Zarar Minimizasyonu) için Çıktı Seçimi Kısa dönemde firmaların amacı ya kârlarını maksimize etmek ya da zararlarını minimize etmektir. Firma bu amacına, piyasada oluşan fiyata bağlı olarak ulaşacaktır. Piyasa fiyatı oluştuğunda, firma kendisini şu üç durumdan birinde bulacaktır:

• iyasafiyatıekonomikk ryapabilecekkadaryüksektir.• iyasafiyatıfirmanınfaaliyetinedevamedebileceğiancakzarardaüretimyapabi-

leceği düzeydedir. • iyasafiyatıfirmanıneniyitercihininfaaliyetinigeçiciolarakdurdurmasıvefiyat

artışlarını beklemesini gerektirecek ya da piyasadan tamamen çıkacak düzeydedir.

Kısa Dönemde Kâr MaksimizasyonuKâr maksimizasyonu, bir firmanın marjinal gelirinin marjinal maliyete eşit olduğu du-rumdaki çıktı düzeyinde gerçekleşir. İlave çıktının maliyetten çok hâsılat sağlaması du-rumu devam ettikçe, firmanın kârı artacağından firma daha fazla üretim yapacaktır. Eğer ilâve çıktının marjinal maliyeti marjinal hasılatını aşıyorsa, firmanın kâr düzeyi, çıktı art-tıkça azalacak veya kayıp artacaktır. Kâr maksimizasyonu koşulu olarak isimlendirilen bu genel kural tüm piyasalardaki firmalar için geçerlidir.

Şimdi bir örnek yardımıyla tam rekabetçi firmanın kısa dönem kâr maksimizasyonu dav-ranışını açıklayalım. Tablo 7.1’de hipotetik tam rekabetçi bir firmaya ait maliyet ve hâsılat bilgileri yer almaktadır. Bu tablo incelendiğinde, tam rekabet piyasasında belirlenen fiyat 52 TL’dir. Firma bu fiyatı kabullenmiştir. Firma dördüncü çıktı düzeyine kadar zarar, beşinci çıktıyla beraber kâr elde etmeye başlamıştır. Bu çıktı düzeyi başa baş noktasıdır. Bu bilgi tam rekabetçi firmanın kâr maksimizasyon güdüsüyle hareket edeceğini gösterir. Firmanın ve-receği kararı TR ile TC arasındaki fark belirleyecektir. Tablonun son sütununda TR ile TC arasındaki farklar gösterilmektedir. Bu sütundaki bilgilere göre, firmanın kârını maksimize ettiği çıktı düzeyi olduğu 7’nci çıktı düzeyidir (TR-TC=)108. Grafik 7.3’teki üst panelde TC ile TR eğrileri incelendiğinde de, TC’in TR’nin altında ve iki eğri arasındaki açığın en büyük olduğu çıktı düzeyi de 7 olarak görülecektir. Toplam eğriler yardımıyla yapılan bu analizin yanında, aynı çıktı ve kâr düzeyini ortalama ve marjinal eğriler yardımıyla da açıklayabiliriz.

Firmanın kârını maksimize eden çıktı düzeyi MR=MC kuralını sağlayan çıktı düzeyi-dir. Tablo 7.1’deki 7’inci çıktı düzeyinde bu eşitlik sağlanmaktadır. Bu kurala göre sadece kârı maksimize eden çıktı düzeyi belirlenir. Bu çıktı düzeyinde MR ve MC, 52 TL’dir. Grafik 7.3’teki alt panelde MC ve MR eğrileri 7’nci çıktıda kesişmektedir. Kârın maksimum olduğu bu çıktı düzeyinde birim başına kârı bulabilmek için P ve ATC arasındaki farkı bilmek gere-kir. Kârın maksimum olduğu 7’nci çıktı düzeyinde P= 52 TL iken, ATC yaklaşık olarak 36.6 TL’dir. Bu iki ortalama değer arasındaki fark; (52 – 36,6=) 15.4 TL’dir. Ortalama olarak birim başına bu kadar kâr yapıldığında, toplam kârı bulmak için ortalama kârın çıktı miktarıyla çarpılması gerekmektedir. Bu işlem yapıldığında ulaşılan toplam kâr (7x15.4≅) 108 TL’dir. Bu durumda kâr, ABCD dörtgenin alanı kadar olacaktır. Bu dörtgenin alanı 108 TL’dir.

MR=MC koşulunu sağlayan çıktı düzeyinde AR>ATC ise firma ekonomik (aşırı veya normalüstü) kâr elde eder.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Q VC FC TC ATC AVC MC P=MR=AR TR Kâr

0 0 96 96 52 0 -96

96 40 52

1 40 96 136 136 40 30 52 52 -84

96 20 52

2 60 96 156 78 30 16 52 104 -52

96 12 52

3 72 96 168 56 24 10 52 156 -12

96 8 52

4 80 96 176 44 20 12 52 208 32

96 16 52

5 96 96 192 20 52 260 68

96 24 52

6 120 96 216 36 20 32 52 312 96

96 40 52

7 160 96 256 52 52 364 108

96 64 52

8 224 96 320 40 28 76 52 416 96

96 88 52

9 312 96 408 52 468 60

Tablo 7.1Tam rekabetçi firmanın kâr maksimizasyonu

Tam Rekabetçi Firmanın Aşırı Kâr Durumu

Başa baş Noktası(Kâra Geçiş)

500

400

300

200

100

160

140

120

100

80

60

36.640

20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

52

-100

-200

01 2 3 4 5 6 7 8 9 10

TC, T

R, K

ârA

C, A

TC, M

C, A

R , P

, MR

Kâr

Çıktı Miktarı (Q)


MC

AR=MR=PATC

BA

CD AVC

TR

TC


Kısa Dönemde Normal (Sıfır Ekonomik) KârEğer piyasa fiyatı 52 TL değil de, 36 TL olursa, firma nasıl davranacaktır? Davranışı mut-laka değişecektir. Piyasa fiyatı 52 TL olduğunda, MR=MC iken ATC, P’den küçük olduğu için firma aşırı kâr yapmaktaydı. Oysa piyasa fiyatı 36 TL’ye gerilediğinde, çıktı düzeyini azaltacaktır. Çünkü MC=MR eşit olduğu çıktı düzeyi 7’den küçük olacaktır. Bu çıktı dü-zeyinde, firma sadece normal (sıfır ekonomik) kâr elde edecektir. Normal (sıfır ekonomik) kâr bir endüstride firmaları o endüstride kalmak için tatmin edecek kadar yüksek, yeni firmaların endüstriye girişlerini teşvik edemeyecek kadar düşük olan kârdır. Bu üretim düzeyinde ATC=P olduğu için firmanın birim başına normal üstü kâr sıfırdır. Firmanın normal kâr elde ettiği bu piyasa fiyatına başa baş fiyat denir. Bu fiyat düzeyinde firma başa baş noktasında üretim yapmaktadır. Bu fiyat düzeyinde firmanın çıktı düzeyini belirlediği noktaya ise kısa dönem başabaş noktası denir.

Tablo 7.2’de piyasa fiyatındaki gerilemenin tam rekabetçi firmanın davranışını nasıl etkilediğini göstermektedir. Firma dokuzuncu çıktı düzeyine kadar zarar yapmaktadır. Bu çıktı düzeyine kadar çıktı miktarındaki artış zararı sıfıra yaklaştırmaktadır. Bu çıktı düzeyinde ise TR=TC’dir. Bu çıktı düzeyinde MR=MC kuralı sağlanmaktadır. Bu eşitliğin sağlandığı çıktı düzeyinde ATC minimum düzeydir.

Q VC FC TC ATC AVC MC P=MR=AR TR Kâr

0 0 96 96 36 0 -96

96 40 36

1 40 96 136 136 40 36 36 -100

96 20 36

2 60 96 156 78 30 36 72 -84

96 12 36

3 72 96 168 56 24 36 108 -50

96 8 36

4 80 96 176 44 20 36 144 -32

96 16 36

5 96 96 192 36 180 -12

96 24 36

6 120 96 216 36 20 36 36 216 0

96 40 36

7 160 96 256 36 252 -4

96 64 36

8 224 96 320 40 28 36 288 -32

96 88 36

9 312 96 408 36 324 -84

Grafik 7.4’te Tablo 7.2’deki bilgiler resmedilmektedir. TC ile TR’nin birbirine teğet ol-duğu noktada kâr eğrisi de yatay eksene teğet geçmektedir. Bu çıktı düzeyi piyasadaki firma için en iyi durumu sağlamaktadır. Bu çıktı düzeyinde firmanın ekonomik kârı ya da normal üstü aşırı kârı sıfır olduğu için, firma başkası için çalışmayı kendi hesabına çalış-maya tercih etmektedir. Çünkü firma bu noktada hem değişken hem de sabit maliyetlerini karşılamaktadır. Bilindiği üzere, ekonomik maliyet hesaplanırken fırsat maliyeti de dikka-te alınır. Bu nedenle, normal kâr değeri hesaplanırken, ATC firma sahibinin sermayesin-den elde edebileceği alternatif geliri de içermektedir. Firma hem muhasebe maliyetlerini hem de fırsat maliyetlerini elde ettiği hâsılatta başa başta karşılamaktadır.

MR=MC koşulunu sağlayan çıktı düzeyinde AR=ATC ise firma başabaş noktasında üretim yapmaktadır. Firma tüm sabit ve değişken maliyetlerini karşılamaktadır.

Tablo 7.2Tam rekabetçi firmanın normal kâr durumundaki davranışı

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kısa Dönemde Zarar MinimizasyonuEğer piyasa fiyatı 36 TL’nin altına düşerse, acaba tam rekabetçi firmanın üretim kararı na-sıl değişir? İlk akla gelen, firmanın değişken maliyetlerini karşılamasına karşın, sabit ma-liyetlerini karşılayamadığıdır. Bu durumdaki rekabetçi firma ileride işlerin düzeleceğini, talebin ve fiyatların artacağını bekliyorsa, üretime devam kararı verecektir. Grafik 7.5’te bu tür bir kararı veren firmanın denge durumu, ortalama ve marjinal eğriler yardımıyla gösterilmektedir.

Firmanın ekonomik ve normal kâr durumdaki davranışlarını şekillendiren maliyet eğ-rileri aynı olmak koşuluyla piyasa fiyatının gerilediği durumu ele alalım. İlk iki durumla karşılaştırıldığında, düşen fiyat nedeniyle firmalar tüm maliyetlerini karşılayamamakta-dır. Piyasa fiyatı 26 TL olduğunda, ATC eğrisinin minimum düzeyi bile piyasa fiyatının üzerinde olduğundan firma zarar etmektedir. Ancak bu fiyat düzeyinde AVC tümüyle, AFC ise kısmen karşılanmaktadır. Eğer firma üretimi durdurursa, zararı daha büyük ola-caktır. Çünkü bu durumda birim başına sabit maliyet tümüyle zarar olarak görülecektir. Oysa burada sabit maliyetin bir kısmı karşılanmıştır. Firma için bu durumda zararı mi-nimize eden çıktı düzeyi marjinal maliyet ile marjinal hasılat (MR=MC) eşitliğinin sağ-landığı üretim seviyesidir. Bu eşitliği sağlayan çıktı düzeyi 5 ile 6 birim aralığında yer almaktadır.

MR=MC koşulunu sağlayan çıktı düzeyinde AR<ATC, ancak AR>AVC ise firma zarardadır. An-cak firma değişken maliyetlerini karşıladığı için piyasada kalma kararı verebilir.

Kısa dönemde tam rekabetçi firmanın normal kâr davranışı

500

TR, T

C, K

ârAT

C, A

VC,

MC,

P, M

R, A

R

400

300

200

100

160

140

120

100

80

60

40

20

36

0

0

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Kâr

MC

ATC

AR=MRAVC



-100

-200

TC

TR

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Bu çıktı düzeyine karşı gelen P ile ATC arasındaki fark (K,L aralığı) birim başına zararı gösterir. KL aralığıyla çıktı düzeyini çarparsak, firmanın faaliyetini sürdürmesi durumun-da katlanacağı zararı hesaplamış oluruz. Eğer firma piyasadan çekilmiş olsaydı, birim ba-şına zararı KM aralığı kadar olacaktı. Bu durumda toplam zarar daha büyük olurdu. Tam rekabetçi firma için fiyat düzeyi değişken maliyetleri karşılıyorsa ve geleceğe yönelik bek-lentiler olumlu ise kısa dönemde faaliyetlerini sürdürmesi kendi lehinedir. Sonuç olarak, piyasada faaliyet gösterecek olan rekabetçi firma zararı minimize eden üretim düzeyini yine MC=MR eşitliğiyle belirleyecektir. TR ve TC eğrilerinin birbirlerine en çok yakınlaş-ması bu çıktı düzeyinde gerçekleşmektedir.

Kısa Dönemde Firmanın Kapanma ve Piyasadan Çıkma KararıEğer piyasa fiyatı AVC’ye eşit olursa, firma değişken maliyetini karşılayabilmekte, ancak hiçbir çıktı düzeyi için sabit maliyetleri karşılayamamaktadır. Bu durumda, firma gele-cekte fiyatların artacağına inanıyorsa, kısa dönemde üretimi geçici olarak durduracaktır. Örneğin; tatil yörelerindeki restoranlar, oteller ve kayak merkezleri gibi işletmeler tatil sezonunun dışında faaliyette bulunmazlar. Ancak bu piyasadan da çekip gitmezler. Sadece bir süre için işi geçici olarak bırakırlar.

Grafik 7.6’da fiyatın 19.2 TL’ye düşmesi durumunda işletmenin nasıl davranacağı gös-terilmektedir. Piyasa fiyatı AVC’nin minimum düzeyine eşitse, firma kısa dönemde işi geçici olarak kapatma, uzun dönemde ise sabit maliyetlerini karşılayamadığı için çıkma kararı alacaktır. Çünkü uzun dönemde tüm maliyetler değişken maliyet olacağından, bu durumda firma artık hiçbir maliyetini karşılayamayacaktır. Ancak firma kısa dönemde değişken maliyetlerini karşıladığı bu noktada kapanma kararı verecektir. Firmanın AVC eğrisinin minimum noktasından geçen piyasa fiyatına kısa dönem kapanma fiyatı denir. Bu fiyat düzeyinde oluşan ve MC=AVC=P eşitliğini sağlayan nokta kısa dönem kapanma noktasıdır. Grafikte, bu nokta E1 harfiyle gösterilmektedir.

Tam rekabetçi �rmanın zarar minimizasyonu

160

140

120

100

80

60

40

2036

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

AC,

AV

C, M

C, P

, MR,

AR

Çıktı Miktarı

MC

K ATCAVCMR=AR=PL

M

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Piyasa fiyatı AVC’nin minimum düzeyinin altında gerçekleşecek olursa, firma kısa dönemde bile değişken maliyetlerini karşılayamayacaktır. Bu durumda firma piyasadan çıkma kararı alacaktır. Burada geçici olarak işi bırakma olayı yoktur. Grafik 7.7.’de piyasa fiyatı 15 TL ise, firmanın nasıl davranacağı gösterilmektedir. Bu fiyat düzeyinde firma hem sabit hem de değişken maliyetlerini karşılayamamaktadır. Bu nedenle firma piyasa-dan çekilme kararı verecektir.

Tam rekabet piyasasında firma çıktı kararını hangi kurala göre alır? Firma üretim kararı aldığı çıktı düzeyinde kâr mı, zarar mı yaptığına nasıl karar verecektir?

Kısa Dönem Firma Arz EğrisiYukarıda yaptığımız açıklamalardan anlaşılacağı üzere, AVC’nin minimum noktasının al-tındaki fiyat düzeylerinde firma işi bırakmakta ve piyasadan çekilmektedir. Buna karşın minimum AVC=P düzeyinden itibaren fiyat arttıkça firma üretimini artırmaktadır. Diğer bir ifadeyle, çok düşük fiyat düzeylerinde firmalar işi bırakmak zorunda kalmaktadırlar. Yüksek fiyatlarda ise firmalar, genellikle, kârlarını arttırmak için çıktı miktarlarını arttır-

Tam rekabetçi firmanın kapanma kararı

160

140

120

100

80

60

40

19.2

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

MR,

ARP

, MC,

ATC

, AV

C

Çıktı Miktarı

MC

ATC

E1 AVCKısa Dönem Kapanma Fiyatı

Tam rekabetçi firmanın piyasadan çıkma kararı

160

140

120

100

80

60

40

2015

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

AR,

MR,

P, A

TC, A

VC,

MC

Çıktı Miktarı

MC

ATCAVC

MR=AR=P

4

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


maktadırlar. Bilindiği gibi, firmaların arz eğrisi her fiyat düzeyinde ne kadar mal ve hizmet satmaya hazır olduklarını göstermektedir. Her fiyat düzeyinde, arz edilen miktar, kabaca, firmanın kâr maksimizasyonu (veya zarar minimizasyonu) çıktısı olarak ifade edilebilir. Üretilecek ilave çıktı, firmanın kârını arttırıyor veya kayıplarını azaltıyorsa, firma daha çok çıktı üretme kararı verecektir. Aynı şekilde, eğer çıktı düzeyindeki bir birimlik azalma firma kârını artırıyor veya kaybını azaltıyorsa, firma çıktı miktarını azaltacaktır. Çıktı dü-zeyindeki ayarlamalar olası her değişimin kâr artırımı veya kayıp azaltımı ışığında devam eder.

Grafik 7.6’deki kapanma noktasından itibaren, piyasa fiyatındaki artış her seferinde firmanın artan miktarlarda çıktı üretmesi anlamındadır. Bu durumda minimum AVC’nin P’ye eşit olduğu nokta veri olmak üzere, MC eğrisinin bu nokta ve üzerindeki kısmı firma-nın arz eğrisini oluşturacaktır. Çünkü firma denge üretim düzeyini belirlerken MR=MC kuralını izler. Firma tam rekabette P=MR olduğu için P=MC eşitliğinden hareket ederek üretimini ayarlayacaktır. Dolayısıyla AVC’nin minimum düzeyi üzerindeki MC eğrisi fir-manın arz eğrisidir. Örneğin, firmanın kısa dönem kapanma fiyatında firma 5 birim çıktı üretirken, aynı firma başabaş fiyatında 5’ten daha çok çıktı üretmektedir. Fiyat düzeyi başa baş fiyatın üzerinde olduğunda firma 6 birimden daha fazla çıktı üretmektedir. Fiyat 52 TL olduğunda ise firma 7 birim çıktı üretme kararı vermektedir. Dolayısıyla kısa dö-nem firma arz eğrisi, AVC eğrisi üzerinde kalan MC eğrisidir. Grafik 7.8’de firmanın arz eğrisi kalın siyah renkli eğriyle gösterilmekte ve MC=S sembolleriyle gösterilmektedir.

Tam rekabetçi firma piyasa fiyatı arttıkça nasıl davranış sergiler?

TAM REKABETÇİ FİRMALARIN UZUN DÖNEM DAVRANIŞIFirmalar kısa dönemde ölçeklerini ya da kapasitelerini değiştiremezler. Üretim düzeyle-rini, kapasite kullanım oranını değiştirerek ayarlar. Buna karşın, uzun dönemde tüm gir-diler değişken olduğundan, firmalar ölçeklerini ya da kapasitelerini değiştirebilirler. Yeni

Tam rekabetçi firmanın MC’nin AVC eğrisi üzerinde kalan kısmı aynı zamanda firmanın kısa dönem arz eğrisidir. Bu bölgede piyasa fiyatı arttıkça, firmanın arz ettiği çıktı miktarı artar.

Tam rekabetçi firmanın kısa dönem arz eğrisi

160

Kısa DönemBaşabaş Noktası

Kısa DönemKapanma Noktası

MC=S

ATC

AVCBaşabaş Fiyatı

Kapanma Fiyatı

140

120

100

80

6052

36

19,2

AR,

MR,

P, A

VC,

ATC

, MC

Çıktı Miktarı (Q)0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

5

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


firmalar piyasaya girebilir ya da zarar eden firmalar piyasadan çıkabilir. Uzun dönemde tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren firma dengesi; ATC’nin minimum olduğu üre-tim düzeyinde gerçekleşir. Bu üretim düzeyi firma için optimum ölçek olup, firmanın tam kapasiteyle etkin olarak çalıştığını gösterir. Firmanın MC eğrisi daima ATC’nin mi-nimum noktasından geçtiğinden, uzun dönemde tam rekabetçi firmalardan hiçbiri aşı-rı kâr veya zarar durumunda bulunamaz. Piyasa giriş ve çıkışların tamamlandığı uzun dönemde piyasada varolan tüm firmalar sıfır ekonomik kâr elde eder. Bunun anlamı; MC=MR=AR=P=minATC ’dir. Uzun dönemde sadece tek firma için değil, endüstride-ki tüm firmalar için piyasa koşulları değişmediği sürece normal kâr düzeyinde oluşan dengede bir değişme olmaz. Böylece normal kâr düzeyinde mevcut firmalar piyasada ka-lırken, yeni firmaların bu piyasaya girişini teşvik edecek herhangi bir faktör yoktur. Dola-yısıyla endüstri içinde de denge sağlanmış olur. Tüm firmalar için tesis optimum ölçekte kurulur ve tam kapasiteyle çalışır. Bu etkin işleyiş sürecinde firmalar sadece normal kâr ile yetinmiş olurlar.

Piyasaya GirişlerPiyasa koşullarındaki değişikliğe bağlı olarak, firma ve piyasa dengesi değişecektir. İlk olarak normal üstü kâr oluşması durumunda piyasaya girişler incelenecektir. Tam rekabet koşullarının işlediği bir piyasada, kişilerin gelirlerinde bir artış olduğunu varsayalım. Arz ve talep bölümünden hatırlanacağı gibi, piyasa talep eğrisi sağa kayacaktır. Talepteki bu artış piyasa fiyatlarının yükselmesine neden olacaktır. Bu durumda, Grafik 7.9’da bu deği-şim resmedilmektedir. Fiyat P1’den P2’ye yükseldiğinde, ATC eğrisinin minimum düzeyi piyasa denge fiyatının altında kalacağından, tam rekabetçi firma çıktı miktarını arttırarak, ekonomik kâr eldecektir. Firmanın kısa dönem yeni denge çıktı düzeyi q2 olacaktır. Bu değişim sonunda firmanın elde edeceği kâr ABCD dörtgenin alanı kadar olacaktır. Bu normalüstü ya da aşırı kâr yeni firmaların piyasaya girmesini sağlayacak, böylece daha çok çıktı üretilecektir. Piyasaya yeni firmaların girişi normalüstü kâr ortadan kalkıncaya kadar devam edecektir. Bu durumda arz eğrisi S1’den S2’ye sağa kayacak ve arz artacak-tır. Bu değişim sonrasında piyasada yeni denge e1’den e2’ye kayacak ve fiyatta başlangıç düzeyine gerileyecektir. Firma açısından ekonomik etkinliğin sağlandığı birim başına en düşük maliyetle üretim gerçekleşmektedir. Çünkü bu üretim düzeyinde P=MC=minATC koşulu sağlanmaktadır.

Piyasadaki firmaların aşırı kâr elde etmesi yeni firmaları piyasaya girişe teşvik ederken, zarar yapmaları mevcut bazı firmaların piyasadan ayrılmasına neden olur.

Yeni firmaların piyasaya girişi ve piyasa dengesi

Fiya

t

Fiya

t

Çıktı

FİRMA PİYASA

Çıktı

MC

A B

DCE

P2

Q2

S2

D2D1

S1

e1 e2

Q1

P1

P2

P1

q1 q2

ATC

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Piyasadan ÇıkışlarŞimdi de, piyasadaki bir daralmanın firma davranışlarını nasıl etkileyeceğini inceleye-lim. Piyasada üretilen mal ve hizmeti kullananların zevk ve tercihlerinde meydana gelen değişme nedeniyle, bu mala olan talebin azaldığını varsayalım. Bu durum Grafik 7.10’da gösterilmektedir. Bu değişimle birlikte, piyasa talep eğrisi D1’den D2’ye sola kayar ve denge fiyatı P1’den P2’ye düşer. P2 yeni piyasa fiyatıdır. Sıfır ekonomik kârla ya da normal kârla çalışan tam rekabetçi firma, talepteki azalmaya bağlı olarak düşen piyasa fiyatları nede-niyle zarar yapmaya başlar. Firma fiyatları AVC’nin altına düşmemek şartıyla, zararlarını minimize etmeye çalışır. Fiyatlar AVC’nin minimum düzeyine eşit olduğunda ya kapan-ma ya da ileride fiyatların artacağına olan inancı sebebiyle kısa dönemde işi bırakmama kararı verecektir. Fakat bunu yapma gücüne sahip olmayan firmalar piyasadan çıkacaktır. Piyasadaki firma sayısının azalmasına bağlı olarak, piyasa arz eğrisi S1’den S2’ye sola kaya-caktır. Piyasa fiyatı tekrar P1 ’e yükselecek ve firma normal kâr elde edecektir. Fiyatlar eski düzeyine yükselirken, piyasa denge çıktı düzeyi ilk duruma göre daha düşük bir miktarda gerçekleşecektir. Daha önce ifade edildiği gibi, yine firma açısından ekonomik etkinliğin sağlandığı birim başına en düşük maliyetle üretim gerçekleşmektedir. Çünkü bu üretim düzeyinde P=MC=minATC koşulu sağlanmaktadır.

UZUN DÖNEM ARZPiyasaya giriş ve çıkışlar tamamlandığında tam rekabetçi piyasada uzun dönem denge oluşur. Bu açıklamalar uzun dönemle ilgili olmasına rağmen, Grafik 7.9 ve 7.10’daki pi-yasa arz eğrileri kısa dönem eğrilerdir. O hâlde tam rekabetçi endüstrinin uzun dönem arz eğrisinin özelliği nedir? Bu sorunun yanıtı endüstrideki firma sayısı değiştiğinde en-düstrideki firmaların maliyetlerinin bundan nasıl etkileneceğinde saklıdır. Etkilenmenin derecesi göre endüstrinin sabit maliyetli, artan maliyetli veya azalan maliyetli olduğu ifade edilir. Endüstrinin sabit, artan veya azalan maliyetli olması endüstrinin uzun dönem arz eğrisini şekillendirir.

Sabit Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem ArzıSabit maliyetli endüstrinin genişlemesi veya daralması faktör fiyatlarını, dolayısıyla üre-tim maliyetlerini etkilemez. Grafiksel olarak firmaların piyasaya giriş veya çıkışı firma-ların uzun dönem ATC eğrilerini kaydırmayacaktır. Bu durum, endüstrinin üretim fak-törlerine olan talebin bu üretim faktörlerine olan toplam talebe kıyasla küçük olduğunda meydana gelir. Endüstri üretim faktörlerinin fiyatlarını ve maliyetleri önemli derecede

Tam rekabetçi piyasada uzun dönemde meydana gelen denge noktalarını birleştiren eğrisi uzun dönem arz eğrisi denir.

Firmaların piyasadan çekilmesi ve piyasa dengesi

Fiya

t

Fiya

t

Çıktı

FİRMA PİYASA

Çıktı

MC

A B

CP2

Q2

S2

E2 E1

D2

D1

S1

Q1

P1

P2

P1

q1q2

ATC

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


etkilemeksizin genişler veya daralır. Piyasaya girişler veya çıkışlar endüstri çıktı miktarını etkilemesine rağmen fiyat düzeyi, genellikle, ATC’nin minimumuna eşit olduğu başlan-

gıç fiyat düzeyinde gerçekleşir. Tam rekabet piyasasında giriş ve çıkışların tamamlandığı çeşitli uzun dönem denge fiyat-miktar kom-binasyonlarını gösteren eğriye uzun dönem arz eğrisi denir.

Endüstride çıktı ister Q1 ister Q2’i kadar arz edilsin birim başına fiyat düzeyi P1 ol-maktadır. Diğer bir ifadeyle, sabit maliyetli endüstrilerde uzun dönem arz eğrisi tam esnektir. Grafik 7.9 ve Grafik 7.10’daki uzun dönem endüstri noktaları birleştirildiğinde endüstrinin sabit maliyetli ve uzun dönem arz eğrisinin yatay eksene paralel olduğu he-men anlaşılacaktır.

Artan Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem ArzıSabit maliyetli endüstriler özel bir durumdur. Gerçek iş hayatında ise firmaların ATC eğri-leri genişleme dönemlerinde yukarıya kayarken, daralma dönemlerinde aşağıya kaymak-tadır. Firmanın uzun dönem ATC’sinin piyasa daralması ve genişlemesine uygun davranış sergileyen bu endüstriler artan maliyetli endüstrilerdir. Genellikle yeni firmaların endüst-riye girişi üretim faktörlerinin fiyatını arttırır. Artan faktör fiyatları endüstrideki tüm fir-malar için uzun dönem ortalama toplam maliyetlerin artmasına, her bir firmanın uzun dönem ATC eğrisini yukarıya kaydıracaktır.

Ürün talebindeki bir artış ekonomik kârla ve artan maliyetli endüstriye yeni fir-maların ilgisiyle sonuçlanır. Ortaya çıkan ekonomik kâr iki nedenle ortadan kalkar. Birinci neden; yeni firmaların piyasaya gir-mesiyle artan piyasa arzının piyasa fiyatını düşürmesidir. İkinci neden ise her firmanın minimum ATC düzeyinin artmasıdır. Bu durumda, endüstride piyasa fiyatı başlangıç piyasa fiyatına göre daha yüksek olacaktır. Endüstrinin genişlemesi faktör fiyatlarını ve minimum ortalama maliyeti arttırdığı için, endüstride daha yüksek fiyat düze-yinde daha çok çıktı üretilir. Sonuç olarak, daha çok çıktı daha yüksek fiyat düzeyinde

arz edileceğinden uzun dönem arz eğrisi pozitif eğimli olacaktır. Grafik 7.12’de uzun dö-nem piyasa arz eğrisi, e1 ve e2 denge noktalarını birleştiren ve yukarıya doğru eğimli SL eğrisiyle gösterilmektedir.

Azalan Maliyetli Endüstrinin Uzun Dönem ArzıUygulamada çok nadir rastlanılmasına karşın, bazı endüstrilerde genişleme olduğunda, firmalar daha düşük faktör fiyatlarıyla karşılaşmaktadır. Örneğin, kişisel bilgisayar mikta-rı arttıkça, firmalar artan miktarlarda mikroçip satın alacaktır. Mikroçip piyasasındaki öl-çek ekonomileri nedeniyle, çip fiyatları düşecektir. Böyle bir durumda piyasa genişledikçe ATC eğrisi aşağıya kayacaktır.

Sabit maliyetli endüstrinin uzun dönem arz eğrisi Fi

yat

Çıktı

S1

D1

Q1 Q2 Q3

S2e2

P2

P1

e1

D2

SL

Artan maliyetli endüstrinin uzun dönem arz eğrisi

S1

D1

S2

e2e1

D2

SL

Fiya

t

ÇıktıQ1 Q2 Q3

P2P3P1

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Piyasadaki ürüne olan talepteki artış ta-lep eğrisini D1’den D2’ye kaydıracaktır. Piya-sadaki mevcut firmalar başlangıçta normal kârla çalışırken, bu değişmeyle ekonomik kâr etmeye başlayacaktır. Bu gelişme piyasa-ya yeni firmaların girmesine neden olacaktır. Bunun yanında piyasa genişledikçe girdi fi-yatları düşecektir. Bu gelişme piyasaya giren firma sayısını daha da arttırırken, aynı za-manda varolan firmaların da daha çok üre-tim yapmasına neden olacaktır. Artan talebe karşın, arzdaki artış daha büyük olacağından piyasanın yeni dengesi, daha düşük fiyat ve daha yüksek çıktı bileşenini gösteren e2 nok-tasında meydana gelecektir. Bu tür endüstri-lerin uzun dönem arz eğrisi aşağıya doğru eğimli olacaktır. Grafik 7.13’te SL eğrisi, azalan maliyetli endüstrinin uzun dönem arz eğrisini göstermektedir.

Piyasaya giriş çıkışların tamamlandığı uzun dönem endüstri arz eğrisinin görünümü nasıldır?

TAM REKABET VE ETKİNLİKTam rekabet piyasasına ilişkin ele alınması gereken bir diğer konu piyasanın etkinliğinin incelenmesi hususudur. Sabit ve artan maliyetli endüstri varsayımında, tüm firmaların uzun dönem nihai dengeleri üretim etkinliği ve tahsis etkinliği gibi temel etkinlik özellik-lerine sahiptir. Uzun dönemde tam rekabet piyasasında fiyat, marjinal hasılatın minimum ortalama maliyete eşitlendiğinde oluşur. Marjinal maliyet eğrisi ortalama maliyet eğrisini minimum noktasında kestiği için, denge fiyat düzeyinde marjinal maliyet ve ortalama toplam maliyet birbirine eşittir. Böylece uzun dönem denge P(ve MR)=MC=minATC çoklu eşitlik durumunda meydana gelir. Bu üçlü eşitlik sabit ve artan endüstrilerde uzun dönemde gerçekleşmesine rağmen, azalan maliyetli endüstrilerde gerçekleşmez. Bunun sebebi, ortalama maliyet azaldığında, MC’nin genellikle ATC’nin altında kalmasıdır. Aza-lan maliyetli endüstriler hariç, uzun dönemde denge, her firma için üçlü eşitliği sağlayan çıktı düzeyinde oluşur. Bu çıktı düzeyinde hem üretim hem de tahsis etkinliği bir arada gerçekleşmiş olur. Bu iki önemli etkinlik türü aşağıda kısaca açıklanmaktadır:

Üretim Etkinliği: P = minATC

Tam rekabet koşullarında işleyen firmalar uzun dönemde olabilecek en düşük mali-yetle üretim yapmaktadır. Bu kaynakların etkin kullanıldığının bir göstergesidir. Firmalar uzun dönemde hayatta kalabilmek için uzun dönem ortalama maliyet eğrilerinin mini-mum noktasında üretim yapmak zorundadırlar. Bu koşul üretim etkinliği olarak da isim-lendirilir.

Üretim etkinliğinin sağlandığı durumda, tüketici de firma maliyetlerini karşılamaya yetecek bir ödeme yapma zorundadır. Bu iki koşul, firmaların uzun dönemde sadece nor-mal (sıfır ekonomik) kâr yapabilecekleri anlamına gelir. Ayrıca piyasa fiyatı hiçbir firma tarafından ne gereksiz maliyetleri ne de aşırı kâra olanak verecek şekilde artırılamaz.

Ortalama maliyetin minimize edilmesi durumu olan üretim etkinliğinin sağlanmış olması tüketici memnuniyetinin maksimum düzeyde sağlandığı anlamına gelmez.

Azalan maliyetli endüstrinin uzun dönem arz eğrisi

S1

D1

S2

e2e1

D2

SL

Fiya

t

ÇıktıQ1 Q2 Q3

P2

P3

P1

6

Üretimin uzun dönem ATC eğrisinin minimum noktasında gerçekleşmesine üretim etkinliği denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Tüketicilerin bir malın ilave birimi için ödemeye gönüllü olduğu fiyat, bu birim için tüketicinin biçtiği değerdir. Farklı bir açıdan konuya bakıldığında fiyat, bir maldan elde edilen marjinal faydayı yansıtır. Eğer fiyat, marjinal maliyeti aşıyorsa, tüketicilerin mala biçtiği değer bu malın maliyetini aşıyor demektir ve bu malın üretimi artırılmalıdır. Oysa fiyat marjinal maliyetten daha düşükse, ilave çıktı üretilmemelidir. Bu durumda ilave çık-tının üretimi için kullanılan kaynakların başka bir piyasada daha fazla katma değer ya-ratacağı ortadadır. Herhangi bir piyasada P>MC olduğunda, ilave çıktının üretiminden tüketici fayda elde edecektir. P<MC olduğunda ise bu tüketici refahını azaltacaktır.

Tahsis Etkinliği: P=MC

Sonuç olarak, hem tüketici hem de üretici açısından eş zamanlı en iyi durum P=MC olduğu durumda gerçekleşir. Bu eşitlik kaynakların da etkin tahsisi anlamındadır. etkinliği, herhangi bir piyasadaki kaynakların o piyasadaki tüketicilerin memnuniyetini azaltmaksızın bir başka piyasada kullanılmasının olanaksız olduğu durumu ifade eder. Bilindiği gibi tam rekabet koşullarında fiyat marjinal maliyete eşittir. Bu nedenle tüm pi-yasalarda tam rekabet koşulları geçerliyse, kaynaklar etkin olarak tahsis edilmiş olacaktır.

Herhangi bir piyasada tüketicilerin memnuniyetini azaltmaksızın üretim faktörlerinin bir başka piyasada kullanılmasının olanaksız olduğu duruma tahsis etkinliği denir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


ÖzetDört Temel Piyasa Yapısını Sıralayabilecek ve Piyasaların Temel Özelliklerini Özetlemekİktisatçılar çok sayıdaki endüstriyi dört ayrı piyasa ya-pısı içerisinde gruplandırmakta ve incelemektedirler. Bu dört piyasa yapısı; tam rekabet, monopol, mono-polcü rekabet ve oligopoldür. Tam rekabette ürün ho-mojendir, piyasa giriş ve çıkışlarda çok kolaydır, alıcı ve satıcı tam bilgiye sahiptir ve firmaların fiyat belirle-me gücü yoktur. Monopolcü rekabette ürün farklılaş-tırılmıştır, endüstride yeterli sayıda firma vardır, piya-saya giriş ve çıkış kolaydır, firmaların fiyat belirleme gücü vardır ve fiyat dışı rekabet stratejilerini kullanır-lar. Oligopolde ürün farklılaştırılmış veya standardize edilmiştir, her firma rakiplerinin kararları tarafından etkilenir, piyasaya giriş ve çıkışlar zordur. Monopolde tek firma tek ürün satar, endüstri büyüklüğü firma büyüklüğüne eşittir, firmaların piyasa girişlerinin ve çıkışlarının önünde büyük engeller vardır.

Tam Rekabet Piyasası İçin Gerekli Koşulları ListelemekTam rekabet piyasası için gerekli koşullar;• iyasadaçoksayıdaalıcıvesatıcınınolması, • iyasadakifirmalartarafındansatılanürünlerin homojen olması, • iyasadakitara arınfiyat,kalitevb.konularhak kında tam bilgiye sahip olması, • Firmalarınpiyasayaçokkolaygirmesiveçıkabil mesidir.

Rekabetçi Firmanın Kârını (Zararını) Nasıl Maksimize (Minimize) Ettiğini TanımlamakRekabetçi firma, marjinal maliyetinin marjinal hasıla-tına eşit olduğu çıktı düzeyinde kârını (zararını) mak-simize (minimize) eder. Bu çıktı düzeyinde TR>TC ise firma normal üstü kâr elde eder ve kârını maksimize eder. Bu çıktı düzeyinde, aynı zamanda, AR>ATC’dir. Eğer marjinal maliyetin marjinal hasılata eşit olduğu çıktı düzeyinde TR<TC ise firma zarar etmektedir. Firmanın zararını minimize etme gayretinde olabil-mesi için TR>TVC olmalıdır. Bu gayret için firmanın değişken maliyetlerini karşılaması gerekir. Diğer bir ifadeyle AR<ATC iken AR>AVC’a olması gerekir.

Piyasa Giriş ve Çıkışların Ekonomik Etkinliği Nasıl Sağladığını AçıklamakTam rekabet piyasasındaki ekonomik kâr veya zarar, sırasıyla, piyasaya yeni firmaların girmesine veya mevcutların piyasadan çıkışına neden olur. Piyasaya giriş ve çıkışların tamamlandığı döneme uzun dönem denir. Uzun dönemde tam rekabet piyasasında faa-liyet gösteren firma dengesi; ATC’nin minimum ol-duğu üretim düzeyinde gerçekleşir. Bu üretim düzeyi firma için optimum ölçek olup, firmanın tam kapa-siteyle etkin olarak çalıştığını gösterir. Firmanın MC eğrisi daima ATC’nin minimum noktasından geç-tiğinden, uzun dönemde tam rekabetçi firmalardan hiçbiri aşırı kâr veya zarar durumunda bulunamaz. Piyasadaki tüm firmalar sıfır ekonomik kâr elde eder. Bunun anlamı; MC=MR=AR=P=minATC’dir.

Uzun dönemde sadece tek firma için değil, endüstri-deki tüm firmalar için piyasa koşulları değişmediği sürece normal kâr düzeyinde oluşan dengede bir de-ğişme olmaz. Böylece normal kâr düzeyinde mevcut firmalar piyasada kalırken, yeni firmaların bu piya-saya girişini teşvik edecek herhangi bir faktör yoktur. Dolayısıyla endüstri içinde de denge sağlanmış olur. Tüm firmalar için tesis optimum ölçekte kurulur ve tam kapasiteyle çalışır. Bu etkin işleyiş sürecinde fir-malar sadece normal kâr ile yetinmiş olurlar.

Artan, Azalan ve Sabit Maliyetli Endüstriler Arasındaki Farklılıkları TartışmakSabit maliyetli endüstrilerde uzun dönem arz eğrisi tam esnektir.

Artan maliyetli endüstrilerde, endüstrinin genişle-mesi faktör fiyatlarını ve minimum ortalama maliyeti arttırır. Endüstride daha yüksek fiyat düzeyinde daha çok çıktı üretilir. Sonuç olarak, daha çok çıktı daha yüksek fiyat düzeyinde arz edileceğinden uzun dö-nem arz eğrisi pozitif eğimli olacaktır.

Çok nadir de olsa, bazı endüstrilerde genişleme ol-duğunda, firmalar daha düşük faktör fiyatlarıyla kar-şılaşmaktadır. Bu gelişme piyasaya yeni firmaların girmesine neden olacaktır. Bunun yanında piyasa genişledikçe girdi fiyatları düşecektir. Bu gelişme pi-yasaya giren firma sayısını daha da arttırırken, aynı zamanda varolan firmaların da daha çok üretim yap-masına neden olacaktır. Bu tür endüstrilerin uzun dö-nem arz eğrisi aşağıya doğru eğimli olacaktır.

1

2

3

4

5

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kendimizi Sınayalım1. Rekabet düzeyinin en yüksek olduğu piyasa yapısı aşa-ğıdakilerden hangisidir?

a. Tam rekabetb. Monopolcü rekabetc. Oligopold. Duopole. Monopol

2. Aşağıdakilerden hangisi tam rekabet piyasasının özellik-lerinden biri değildir?

a. Çok sayıda alıcı ve satıcının olmasıb. Alıcı ve satıcının tam bilgiye sahip olmasıc. Firmanın fiyat belirleme gücünün tam olmasıd. Piyasa giriş ve çıkışların çok kolay olmasıe. Ürünlerin standardize edilmiş (homojen) olması

3. Tam rekabetçi firmanın karşılaşacağı talep eğrisinin es-nekliği nasıldır?

a. Birim esnek talepb. Tam esnek talepc. Tam ineastik talepd. İnelastik talepe. Esnek talep

4. Tam rekabetçi firmanın ortalama hasılatı ve marjinal ha-sılatı ile ilgili aşağıdaki eşitliklerden hangisi doğrudur?

a. AR=MRb. AR>MRc. AR<MRd. AR≥MRe. AR≤MR

5. Rekabetçi firma çıktı kararını verirken aşağıdakilerden hangisini referans alır?

a. TR=TCb. MR=ATCc. TR=AVCd. MR=MCe. AR=ATC

6. AVC’nin minimum noktasından geçen fiyata ne ad verilir?a. Aşırı kâr fiyatıb. Başabaş fiyatıc. Giriş fiyatıd. Kontrol fiyatıe. Kapanma fiyatı

7. Aşağıdakilerden hangisi tam rekabetçi firmanın kısa dö-nem arz eğrisidir?

a. MR’nin AVC’nin üzerinde kalan kısmıb. ATC’nin AVC’nin üzerinde kalan kısmıc. MC’nin AVC’nin üzerinde kalan kısmıd. AR’nin AVC’nin üzerinde kalan kısmıe. MR’nin ATC’nin üzerindeki kısmı

8. Tam rekabetçi firma kısa dönemde aşağıdakilerden han-gisini değiştirebilir?

a. Ölçeğinib. Kapasitesini c. Girdilerin fiyatını d. Ürünün satış fiyatını e. Kapasite kullanım oranını

9. Tam rekabetçi firmanın uzun dönemde elde ettiği kâr düzeyi aşağıdakilerden hangisidir?

a. Aşırı kârb. Normal kârc. Net kârd. Fırsat kârıe. Negatif kar

10. Herhangi bir piyasadaki kaynakların o piyasadaki tüketi-cilerin memnuniyetini azaltmaksızın bir başka piyasada kul-lanılmasının olanaksız olduğu durumu ne ad verilir?

a. Tahsis etkinliğib. Marjinal etkinlikc. Memnuniyet etkinliğid. Fırsat maliyet etkinliğie. Üretim etkinliği

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.2. c Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabet Piyasasının Özel-

likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. b Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmanın Karşı-

laşacağı Talep” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmanın Karşı-

laşacağı Talep” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. d Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmaların Kısa Dö-

nem Davranışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmaların Kısa Dö-

nem Davranışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. c Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmaların Kısa Dö-

nem Davranışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. e Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabetçi Firmaların Uzun

Dönem Davranışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. b Yanıtınız yanlış ise “Uzun Dönem Arz” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.10. a Yanıtınız yanlış ise “Tam Rekabet ve Etkinlik” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Çok farklı endüstri yapıları olmasına rağmen iktisatçılar bu endüstrileri dört başlıkta gruplandırırlar: Tam rekabet, mo-nopolcü rekabet, oligopol ve monopoldür. Bu gruplandırma-da; piyasadaki alıcı ve satıcı sayısı, firmaların fiyat belirleme gücü, ürünlerin niteliği, firmaların piyasaya giriş-çıkış kolay-lığı, ve uzun dönem denge durumları dikkate alınır.

Sıra Sizde 2 Çünkü tam rekabet piyasasının özelliklerinin tümünü aynı anda taşıyan endüstrilerin nadir olmasıdır.

Sıra Sizde 3 Tam rekabet piyasasındaki firma fiyat alıcıdır. Firma malın fiyatını değiştiremediği için firmanın ortalama ve marjinal hasılatı her çıktı düzeyi için sabittir ve piyasa fiyatına eşittir. Fiyat düzeyi değişirse bu eşitlik bozulmaz. Eğer fiyat artarsa, ortalama maliyet ve marjinal maliyet de artar. Eğer fiyat dü-şerse, her iki maliyet de düşer.

Sıra Sizde 4Tam rekabet piyasasındaki firma çıktı kararını MC=MR ku-ralına göre verir. Bu çıktı düzeyinde firmanın AR>ATC ise firma kârını maksimize eder. Eğer AR<ATC ise bu durumda firma zarar yapar. Bu durumda kritik konu, firmanın zararını minimize etme gayreti içine mi gireceği, yoksa piyasadan çık-

ma kararı mı vereceğidir. Eğer AR>AVC ise firma değişken maliyetlerini karşıladığı için piyasada kalma ve zararını mini-mize etmeye çalışacaktır. Eğer AR<AVC ise firma hiçbir ma-liyetini karşılayamamaktadır ve piyasadan çıkma kararı verir.

Sıra Sizde 5Tam rekabetçi firma AVC’nin minimum noktasının altındaki fiyat düzeylerinde işi bırakmakta ve piyasadan çekilmekte-dir. Buna karşın minimum AVC=P düzeyinden itibaren fiyat arttıkça firma üretimini artırmaktadır. Çünkü firma yüksek fiyat düzeylerinde, genellikle, kârlarını arttırmak için çıktı miktarlarını arttırmaktadırlar.

Sıra Sizde 6Piyasaya giriş çıkışların tamamlandığı uzun dönemde firma sayısı değiştiğinde, endüstrideki firmaların maliyetlerinin etkilenme derecesine göre endüstrinin sabit maliyetli, artan maliyetli veya azalan maliyetli olduğu ifade edilir. Endüst-rinin sabit, artan veya azalan maliyetli olması endüstrinin uzun dönem arz eğrisini şekillendirir. Eğer sabit maliyetli en-düstri ise uzun dönem arz eğrisi yatay eksene paralel; eğer ar-tan maliyetli endüstri ise uzun dönem arz eğrisi pozitif; eğer azalan maliyetli ise uzun dönem arz eğrisi negatif eğimlidir.

Yararlanılan KaynaklarBrue, S. L., McConnell, C. R.ve Flynn, S. M. (2013). Essentials

of Economics �ird Edition, New York: McGraw-Hill Companies

Frank, R. H. ve Bernanke, B. S. (2009), Principles of Microeconomics Fourth Edition, New York: McGraw-Hill Companies.

Krugman, P., Wells, R. ve Graddy, K. (2013), Essentials of Economics �ird Edition, New York: Worth Publisher.

Leeds, M. A., Allmen, P. ve Schiming, R. C. (2006), Economics, New Jersey: Pearson.

Mankiw, N. G. (2008). Essentials of Economics Fi�h Edition, Mason: South-Western Cengage Learning.

Miller, R. l. (2013). Economics Today, �e Micro View Seventh Edition, Boston: Prentice Hall.

Slavin, S. L. (2002). Economics Sixth Edition, New York: McGeaw-Hill Companies.

Yıldırım, K. (Editör) (2015). İktisada Giriş (Sekizinci Baskı), Eskişehir: Nisan Kitabevi.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Eksik rekabeti ve eksik rekabetin tam rekabetten farklarını tanımlayabilecek,Firmaların karşılacağı talep eğrilerine göre firmaların piyasa güçlerini tartışa-bilecek,Monopolcünün kısa ve uzun dönem davranışlarını açıklayabilecek,Fiyat farklılaştırmasını tanımlayabilecek ve bu uygulamanın etkilerini tartışa-bilecek,Oligopolün özelliklerini açıklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Monopol• DoğalMonopol• NetworkDışsallıkları• FiyatFarklılaştırma• ÜrünFarklılaştırma

• StratejikDavranış• OyunTeorisi• FiyatLiderliği• DirsekliTalepEğrisi

İçindekiler

İktisada Giriş-I Eksik Rekabet Piyasaları

• GİRİŞ• MONOPOL(TEKEL)PİYASASI• MONOPOLDEFİYATFARKLILAŞTIRMASI

• MONOPOLCÜREKABETPİYASASI• OLİGOPOL• TAMREKABETEKARŞIEKSİKREKABET• TAMREKABETVEETKİNLİK


GİRİŞBir önceki bölümde gerçek hayatta nadiren görülen ve ideal piyasa yapısı olarak tanım-lanan tam rekabet piyasasını incelemiştik. Gerçek hayattaki piyasalar bu ideal yapıdan değişik derecelerde sapmaktadır. İdealden sapan bu piyasaların tümü eksik rekabet piya-sası olarak tanımlanmaktadır. Eksik rekabet piyasaları içerisinde bu idealden tümüyle sa-pıldığı piyasa yapısı monopoldür. Monopol (tekel) piyasada tek satıcı vardır ve ürünün yakın ikamesi yoktur. Bir an, iktisadi faaliyetlerimizi gerçekleştirdiğimiz tüm piyasaların monopol olduğunu düşünelim. Herhâlde hayat çekilmez olurdu. Neyseki, gerçek hayat-ta monopol piyasanın özelliklerini gösteren endüstri sayısı çok azdır. Gerçek hayatta en yaygın biçimde karşılaştığımız piyasa türleri, bu iki uç (tam rekabet ve monopol) piyasa yapısı arasında kalan monopolcü (tekelci) rekabet piyasası ile oligopoldür. Monopolcü rekabet piyasalarına; şampuan, sabun, diş macunu, deterjan gibi piyasaları örnek verebi-liriz. Yüksek yatırım gerektiren ve bundan dolayı da girişi zor olan oligopole de otomobil, hava yolları piyasalarını örnek olarak verebiliriz. Bu bölümün amacı eksik rekabet piyasası türlerini açıklamaktır. Bu açıklamalara ideal yapının tam zıttı olarak tanımlayabileceğimiz monopolle başlayacağız. Monopolü, monopolcü (tekelci) rekabet ve oligopol piyasaları izleyecektir. Bu bölümde son olarak, eksik rekabet piyasalarının tam rekabet piyasasıyla etkinlik açısından karşılaştırmasına yer verilecektir.

MONOPOL (TEKEL) PİYASASIYakın ikamesi olmayan bir malın veya hizmetin tek üreticisinin veya sunucusunun tek fir-ma olduğu piyasa yapısına monopol (tekel) piyasası denir. Böyle bir piyasada yer alan firma monopolcü (tekelci) firma olarak isimlendirilir. Monopolcü firma sektörün tüm üretimi-ni gerçekleştirdiği için aynı zamanda sektörü temsil etmektedir. Monopolcü firmayı bir mal veya hizmetin tek üreticisi veya sunucusu yapan güç, ürettiği veya sunduğu mal veya hizmetin ya hiç ikamesinin mümkün olmaması ya da yakın ikamesinin olmayışıdır. Bu durum monopolcü firmanın faaliyet gösterdiği sektöre yeni firmaların girmesine doğal bir engel oluşturur. Monopolcü firma faaliyette bulunduğu sektörde homojen mal sata-bileceği gibi farklılaştırılmış malda satabilir. Aynı üretici tarafından bir malın farklı alıcı gruplarına farklı fiyat veya kalitelerden satılmasına farklılaştırılmış mal denir. Monopolcü güce sahip olan bir firma, ürettiği ürünün miktarını kontrol ederek ürünün piyasa fiyatını belirleme gücüne sahiptir. Bu nedenle monopolcü firma, fiyat belirleyici veya fiyat yapıcı olarak tanımlanır.

Eksik Rekabet Piyasaları

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Monopol Piyasasına İlişkin ÖzelliklerMonopol piyasasını belirgin kılan ve onu diğer piyasa yapılarından ayırt eden özellikleri şunlardır:

• Monopolcüfirmanın,ikamesimümkünolmayanveyayakınikamesibulunmayanbir mal veya hizmetin piyasadaki tek üreticisi veya suncusu olması,

• Monopolcüfirmanınpiyasafiyatınıbelirlemedeönemligücesahipolması,• Monopolcüfirmayırekabettenkoruyanvepiyasayayenifirmalarıngirmesinien-

gelleyen kısıtların bulunmasıdır.Yeni firmaların piyasaya girişini engelleyen faktörlerin veya kısıtların varlığı mono-

polcü piyasanın oluşumuna zemin hazırlar. Bu faktörler aynı zamanda piyasa gücünün de kaynaklarıdır. Piyasa gücünün kaynakları; ölçek ekonomileri, patentler ve telif hakları, kritik hammaddelerin özel mülkiyeti, kamu ayrıcalıkları ve network dışsallıkları şeklinde sıralamak mümkündür.

Ölçek Ekonomileri ve Doğal Monopol: Piyasaya yeni girecek olan firmalar başlangıçta doğal olarak, piyasada faaliyet gösteren firmaya nazaran daha küçük üretim düzeylerinde piyasaya girerler. Mevcut firmanın büyük ölçekte üretim yapması nedeniyle yeni firma-lara göre ortalama toplam maliyeti daha düşüktür. Piyasada faaliyet gösteren firmanın daha düşük ortalama toplam maliyetle üretim yapıyor olması, bu firmaya piyasaya yeni girecek olan firmalar karşısında bir maliyet avantajı sağlamaktadır. Bu avantaj aynı za-manda yeni firmaların piyasaya girişini engellemektedir. Piyasadaki mevcut firma ölçek ekonomileri sayesinde üretimini daha düşük maliyetle gerçekleştirmekte ve malını daha düşük bir fiyattan satabilmektedir. Ölçek ekonomilerinin sonucu olan monopole doğal monopol denir.

Patentler ve Telif Hakları: Patent haklarını güvence altına alan hukuki düzenlemelerin varlığı, patent hakkına sahip firmayı rakip firmalara karşı korumaktadır. Bu tür düzenle-melerin varlığı rakip firmaların aynı malı belli bir süre için üretmesini yasaklamaktadır. Örneğin, Amerikan patent yasalarına göre 20 yıl süreyle icatları kullanma hakkı mucide aittir. Aynı şekilde, telif hakları da yazılım, müzik, kitap, film ve diğer yayınlanmış çalış-maların fikir sahiplerini haksız rekabetten korumaktadır. Patent ve telif hakkı alınmış bir ürünün yasalarca belirtilen süre boyunca diğer firmalar tarafından üretilmesi yasaklan-maktadır ve bu yasal hakları elinde bulunduran firma bu süre zarfında yasal monopoldür.

Kritik Hammaddelerin Özel Mülkiyeti: Kritik hammaddelerin mülkiyet hakkının belli bir şahıs veya tüzel kişiye ait olması da monopolün oluşmasına neden olabilir. Örnek ola-rak Etibank’ın bor ve gümüş madenlerinin arzını kontrol etmesini gösterebiliriz.

Kamu Ayrıcalıkları: Hükûmet imtiyazlar ve lisanslarla piyasaya giriş için yasal engel-ler meydana getirir. Belli bir ürünün üretiminin veya hizmetin sunumunun devlet veya yerel yönetim tarafından imtiyazlı bir şekilde tek firmaya verilebilmesine imtiyaz denir. Bu durumda rakiplerin piyasaya girişleri yasal olarak engellenmiş olunmaktadır. Mesela İstanbul’un gaz dağıtımının belediye tarafından sadece İGDAŞ’a verilmesi buna güzel bir örnektir. Lisans ise bir piyasaya veya uzmanlık alanına giriş için devlet tarafından yapılan düzenlemeye denir. Lisansta bir hizmeti yapmak için gerekli şartlar ve kriterler belirtil-mektedir. Bu şart ve kriterleri sağlayan firma devlet tarafından verilecek olan lisans belgesi sayesinde piyasada faaliyette bulunabilir. Lisans belgesini elde edemeyen firmalar yasal açıdan piyasaya giremezler. Örneğin, Türkiye’de her bir bölgenin elektrik dağıtım lisansı sadece tek firmaya verilmektedir.

Network (Ağ) Dışsallıkları: Bir an için İnternet bağlantısına sahip tek kişi olduğunu-zu düşünün, sahip olduğunuz şeyin sizin için değeri nedir? Bu sorunun cevabı kocaman bir hiçtir. Sahip olduğunuz bağlantı ancak diğer insanlarla sizi birleştiriyor ise değerlidir. Genelde daha çok kişiyle iletişim hâlinde oldukça, İnternet bağlantısı sizin için daha de-

Giriş engeli, bir endüstiyi firmaların girişine karşı koruyan herhangi bir koşulu ifade eder.

Piyasa gücü, monopolcünün çıktıyı azaltarak fiyatları rekabetçi düzeyin üzerine çıkarma yeteneğidir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

8. Ünite - Eksik Rekabet Piyasaları 165

ğerli olacaktır. Özetle, bir birey için mal veya hizmetin değeri, aynı mal veya hizmet daha çok kişi kullanıldığında daha büyüktür. Bu fenomene network dışsallıkları denir. Network dışsallıkları özellikle ekonominin teknoloji ve telekominikasyon sektörlerinde yaygındır. Netwok dışsallığı meydana geldiğinde, en büyük kullanıcı networkuna sahip firma yeni müşterileri cezbetmede bir avantaja sahip olacaktır. Bu avantaj firmaya monopol bir güç sağlamaktadır. Örnek olarak; sürekli kendisini geliştirmesi, yazılımlarıyla sağladığı kolay-lık ve kullanıcının erişebilirliğinin yüksek olması, yoğun olarak kullandığımız uygulama programlarının çok büyük bir bölümü sadece Windows işletim sistemi altında çalışması vb. nedenlerle şu an tüm kişisel bilgisayarların %90’dan fazlasında Microso� Windows işletim sisteminin kurulu olması verilebilir.

Monopoller niçin ortaya çıkar?

Kısa Dönemde Monopolcü Firmanın Talep ve Toplam Hasılat EğrisiTam rekabet piyasasında hiçbir firmanın tek başına piyasada oluşan fiyatı etkileme ve belirleme gücüne sahip olmadığını, piyasada oluşan fiyatı veri aldığını belirtmiştik. Diğer tara�an monopol piyasasındaki bir firma piyasada oluşacak fiyatı etkileme ve belirleme gücüne sahiptir. Monopolcü firma üretim miktarını arttırarak piyasada oluşacak fiyatı dü-şürebilir veya üretim miktarını azaltarak piyasada oluşacak fiyatı arttırabilir. Monopolcü firma malın piyasadaki tek üreticisi ve sunucusu olduğundan malın arz edilen miktarını kontrol ederek piyasa fiyatını etkiler. Monopol piyasasında malın tek arzcısı monopolcü firma olduğundan, piyasa talep eğrisi ile monopolcü firmanın talep eğrisi aynıdır. Tam rekabet piyasasında bir firma piyasa fiyat düzeyinde yatay eksene paralel tam esnek ta-lep doğrusuyla karşı karşıya iken monopol piyasasındaki monopolcü firma negatif eğimli bir talep doğrusuyla karşı karşıyadır. Talep doğrusunun negatif eğimli azalan görünümlü olmasının nedeni, monopolcü firmanın ürettiği ürünün satılan miktarını arttırmak için malın piyasa fiyatını düşürmek zorunda olmasıdır. Malın satılan miktarı ile piyasa fiya-tı arasındaki bu ters yönlü ilişki monopolcü firmanın talep doğrusunun negatif eğimli azalan görünümlü bir doğru olmasına yol açar. Tam rekabet piyasasında olduğu gibi mo-nopol piyasasında da firmanın talep doğrusu ile ortalama hasılat doğrusu aynıdır. Fa-kat tam rekabet piyasasında ortalama hasılat doğrusu yatay eksene paralel bir doğru iken monopol piyasasında ortalama hasılat doğrusu monopolcü firmanın talep doğrusudur. Monopolcü firmanın marjinal hasılat doğrusu da azalan bir doğru görünümündedir ve ortalama hasılat (talep) doğrusunun altındadır. Bunun nedeni monopolcü firmanın daha fazla mal satabilmesi için malın fiyatını düşürmek zorunda olmasıdır. Monopolcü firma daha fazla mal satmak için malın fiyatını düşürdükçe, satılan her bir ilave birimin toplam hasılata yaptığı katkı (marjinal hasılat düzeyi) malın birim fiyatından daha az olmaktadır. Malın birim fiyatının marjinal hasılattan daha büyük olması durumu her bir satış düzeyi için geçerliliğini koruduğundan, monopolcü firmanın marjinal hasılat doğrusu tüm satış düzeylerinde ortalama hasılat doğrusunun altında yer alır.

Tablo 8.1 yapılan bu açıklamalara bir örnek yardımıyla açıklık getirmektedir. Tablodan anlaşılacağı gibi, tüm satış miktarları için marjinal hasılat değerleri birim satış fiyatının altında kalmaktadır. Toplam hasılat marjinal hasılatın sıfır düzeyine ulaştığı 5 birimlik satış miktarında maksimum düzeyine ulaşmaktadır. Tabloda ortalama hasılat değerleri ile malın piyasa birim fiyatları aynıdır. Bu nedenle monopolcü firmanın ortalama hasılat doğrusu ile talep doğrusu aynıdır.

1

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Çıktı Miktarı(Q)

Fiyat(P)

Toplam Hasılat(TR = P x Q)

Ortalama Hasılat(AR = TR / Q = P)

Marjinal Hasılat MR = ∆TR / ∆Q

0 100 0 -90

1 90 90 9070

2 80 160 8050

3 70 210 7030

4 60 240 6010

5 50 250 50-10

6 40 240 40-30

7 30 210 30-50

8 20 160 20-70

9 10 90 10-90

10 0 0 0

Tablo 8.1’deki değerler yardımıyla Grafik 8.1’in üst panelinde monopolcü firmanın AR ve MR doğruları ve alt panelinde TR eğrisi çizilmiştir. Üst panelde görüldüğü gibi MR doğrusu daima AR doğrusunun altındadır. Her iki doğruda negatif eğimli azalan bir doğru görü-

Tablo 8.1Monopolcü Firmanın TR, MR ve AR Değerleri

Grafik 8.1

Monopolcü Firmanın TR ve MR, AR Eğrileri

0

120100

80604020

-20-40-60-80

-100

300

250

200

150

100

50

1 2 3 4 5 7 8 9 10

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10



P, T

R, M

RTR

MR

AR=d

TR

6

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


nümündedir. Monopolcü firmanın toplam hasılatı 5 birimlik satış düzeyine kadar azalarak artmaktadır. Bunun nedeni, bu aralıkta monopolcü firmanın marjinal hasılat değerlerinin daima pozitif değerlerden oluşması fakat her bir ilave satılan birim için bu marjinal hasılat değerlerinin sürekli azalıyor olmasıdır. Beş birimlik satış düzeyinde marjinal hasılat sıfırdır ve bu satış düzeyinde monopolcü firmanın toplam hasılatı maksimum düzeyine ulaşmıştır. Beş birimden sonraki her bir satış düzeyinde marjinal hasılat negatif değerler almaktadır ve bu satış düzeyinden sonra toplam hasılat sürekli olarak azalmaktadır. Toplam hasılatın önce azalarak artışı, 5 birimlik satış düzeyinde maksimum değerine ulaşması ve daha sonra sürekli olarak azalması Grafik 8.1 alt panelde rahatlıkla görülmektedir.

Özetle; tam rekabet piyasasında firmanın ortalama hasılat, marjinal hasılat ve talep doğruları yatay eksene paralel aynı doğrular iken; monopolcü firmanın ortalama hasılat, marjinal hasılat ve talep doğruları negatif eğimli doğrulardır. Ayrıca monopolcü firmanın ortalama hasılat doğrusu daima marjinal hasılat doğrusu üzerinde yer alır.

Firmaların karşılaştıkları talep eğrilerinin görünümü firmaların fiyat belirleme gücü hak-kında bilgi verir mi? Açıklayınız.

Kısa Dönemde Monopolcü Firmanın Kâr MaksimizasyonuMonopolcü bir firma için kârını maksimize etmenin şartı; marjinal maliyeti marjinal ha-sılata eşit kılmaktır. Dolayısıyla monopolcü bir firma marjinal maliyetini marjinal ha-sılatına eşit kıldığı üretim miktarında kârını maksimum düzeyine çıkarmış olur. Şimdi aşağıda Tablo 8.2’de verilen örnek yardımıyla monopolcü bir firmanın kısa dönem kâr maksimizasyonunu nasıl gerçekleştirdiğini açıklayalım. Öncelikle tabloda yer alan ATC, MC, TR ve MR değerlerinin önceki kısımlarda verdiğimiz formüller yardımıyla hesaplan-dığını belirtmekte fayda vardır.

Q VC FC TC AVC ATC MC AR TR MR Kar0 0 96 96 92 0 -96

40 821 40 96 136 40 136 82 82 -54

20 622 60 96 156 30 78 72 144 -12

12 423 72 96 168 24 56 62 186 18

10 104 82 96 178 20,5 44,5 49 196 18

16 25 96 96 192 19,2 38,4 41 205 13

24 -186 120 96 216 20 36 32 192 -24

40 -387 160 96 256 22,8 36,6 22 154 -102

64 -588 224 96 320 28 40 12 96 -224

88 -789 312 96 408 34,7 45,3 2 18 -390

Madem monopolcü firma için kârı maksimize etmenin şartı MC = MR ise, mono-polcü firmanın kârını maksimum yaptığı üretim düzeyini marjinal maliyet ile marjinal hasılat değerlerine bakarak belirleyebiliriz. Tablodan MR ile MC değerlerine baktığımızda iki değerin birbirine eşit olduğu üretim düzeyinin 4 birim olduğu görülür. Bu 4 birimlik üretim düzeyinde MR = MC = 10, P = AR = 49 ve firmanın ulaştığı maksimum kâr düzeyi

2

Tablo 8.2Monopolcü Firmanın Kâr Maksimizasyonu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


18’dir. Bu üretim düzeyinde MP’de sıfırdır. Marjinal kâr, firmanın bir birim daha fazla üretip satması sonucunda toplam kârda meydana getirdiği değişim olarak tanımlanabilir ve marjinal kâr (MP) aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır:

MP = Toplam Kârdaki De€iflim

Üretim Miktar›ndaki De€iflim = ΔTP

ΔQ

Dolayısıyla marjinal maliyetin marjinal hasılata eşit olduğu veya marjinal kârın sıfır olduğu üretim düzeyi olan 4 birimlik üretim düzeyi monopolcü firmanın kârını maksi-mum yapan üretim düzeyidir. Bu 4 birimlik üretim düzeyinin dışındaki hiçbir üretim düzeyi bu şartı sağlamamaktadır. Firma bu 4 birimlik üretimin her bir birimini 49 TL’den satarak kârını maksimum yapar.

Monopolcü firmanın kısa dönem kâr maksimizasyonunu Grafik 8.2’de verilen MC, MR ve ATC eğrileri yardımıyla da belirleyebiliriz. Şekilde kârı maksimize etmenin şartı olan; MR=MC şartının sağlandığı üretim düzeyi 4 birimlik üretim düzeyidir. Bu üretim düzeyinden talep doğrusuna (d) çıkılan dikmenin dikey eksende yer alan karşılığı olan 49 değeri malın satılacağı birim fiyatı verir. Bu dikmenin ATC eğrisini kestiği noktanın dikey eksende yer alan karşılığı olan 44,5 değeri de bu 4 birimlik üretim düzeyindeki ortalama toplam maliyeti verir. Firmanın toplam hasılatı 49 x 4 = 196’dır. Firmanın 4 birimlik üre-tim için katlandığı toplam maliyeti ise 44,5 x 4 = 178’dir. Toplam hasılat ile toplam maliyet arasındaki fark tarafından verilen toplam kar ise 196 - 178 = 18’dir ve bu ABCD alanına eşittir. Böylelikle grafik yardımıyla da firmanın karını maksimum yapan üretim düzeyinin 4 birim olduğunu ve bu üretim düzeyinde gerçekleştirilen maksimum kar düzeyinin 18 TL olduğunu görmekteyiz.

Uzun Dönemde Monopolde DengeHatırlanacağı gibi tam rekabet piyasasında kısa dönemde var olan aşırı (normal üstü) kâr uzun dönemde piyasaya yeni firmaların girmesiyle ortadan kalkar; tüm firmalar sıfır eko-nomik kâr elde eder. Buna karşın, monopol piyasasında monopolcü firma söz konusu sektörde üretimi gerçekleştiren tek firma olduğundan piyasaya yeni firmaların girmesi

Grafik 8.2

Monopolcü Firmanın Kâr Maksimizasyonu

150

100

0

-50

-100

1 2 3 4 6 7 8 9


ATC,

AV

C, M

C, A

R, M

R, P

MR

d=AR

AVCATC

MC

A

C

B

D

5

50

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


mümkün değildir. Bundan dolayı kısa veya uzun dönemde monopol piyasasında yer alan firma sayısı değişmemekte ve piyasada sadece monopolcü firma faaliyet göstermektedir. Piyasaya uzun dönemde yeni firmaların giremediği böyle bir durumda monopolcü firma kısa dönemde elde ettiği aşırı kârı uzun dönemde de elde etmeye devam eder. Dolayısıy-la monopol piyasasının doğası gereği piyasada rekabetin olmayışı monopolcü firmanın uzun dönemde de aşırı kâr elde etmesine imkân verir.

Monopolde Fiyat FarklılaştırmasıBir mala ilişkin piyasa talep eğrisi, değişik fiyatlardan malı satın almak isteyenlerin birey-sel taleplerinin yatay toplamıdır. Piyasa arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada malın piyasa fiyatı oluşur. Bir malı piyasada oluşan fiyatın üzerinde bir fiyattan veya altında bir fiyattan satın almaya hazır olan tüketiciler vardır. Fiyat belirleme gücü tam olan bir monopolcü firma ürettiği malı her tüketiciye aynı fiyattan satmak yerine, söz konusu malı farklı tüketici gruplarına farklı fiyatlardan satma yoluna giderek kârını arttırmak isteyebi-lir. Monopolcü firmanın aynı malı farklı tüketici gruplarına farklı fiyatlardan satılmasına fiyat farklılaştırması denir. Fiyat farklılaştırmasının en yoğun uygulandığı sektörlerden biri hava yolu taşımacılığıdır. Hava yolu şirketi müşterileri arasında ekonomi sınıfı ve bu-sinness sınıf şeklinde ayrıma giderek, her bir sınıfa farklı fiyattan bilet satarak kârını art-tırmaya çalışır. Her ne kadar her iki sınıfa ait müşteriler birbirinden farklı fiyat ödese de nihayetinde her iki sınıf da A noktasından B noktasına ulaşmış olmaktadır.

Her monopol fiyat farklılaştırmasına gidemez. Bir firmanın fiyat farklılaştırmasına gi-debilmesi için bazı şartları aynı anda sağlaması gerekir. Bu şartlar şunlardır:

• Firmanınfiyatbelirlemegücütamolmalıdır.• Firmatüketicilerinitamolarakbirbirindenayırabilmelidirvetanımlamalıdır.• Firmanınsattığımalınfaydasısadecemalısatanalankişiylesınırlıolmalıdır.Satın

alan bu malı üçüncü kişilere satamamalıdır.Fiyat farklılaştırması üç farklı biçimde olabilir. Bunlar; birinci derece fiyat farklılaş-

tırması, ikinci derece fiyat farklılaştırması ve üçüncü derece fiyat farklılaştırmasıdır. Mo-nopolcü firmanın ürettiği her bir birim malı ayrı ayrı mümkün olabilecek en yüksek fi-yattan tüketicilere satmasına birinci derece (mükemmel) fiyat farklılaştırması, monopolcü firmanın ürettiği toplam malın ilk kısmını en yüksek fiyattan ve ondan sonraki kısımları ise giderek azalan fiyatlardan satmasına ise ikinci derece (blok) fiyat farklılaştırması denir. Örneğin; monopolcü firma ilk 50 birimi 100 TL’den, sonraki 80 birimi 70 TL’den, daha sonraki 60 birimi 55 TL’den vb. biçimde satma eğilimindeyse, monopolcü firma ikinci dereceden fiyat farklılaştırmasına gitmiş olur. Monopolcü firmanın ürettiği mal için farklı piyasalarda farklı fiyat uygulaması veya tüketicileri belli kriterler dâhilinde farklı gruplara ayırıp, her bir grup için farklı fiyat uygulamasına üçüncü derece (pazar) fiyat farklılaştır-ması denir. Örneğin; TCDD’nin asker, öğrenci ve yaşlılara %20 indirimli bilet fiyatı uygu-larken bu sınıfa girmeyen kişilerden normal bilet ücreti talep etmesini üçüncü dereceden fiyat farklılaştırmasına örnek verebiliriz.

Monopolcü firmanın fiyat farklılaştırmasına gitmesinin nedeninin kârını arttırmak olduğunu belirtmiştik. Monopolcü firma fiyat farklılaştırması sonucunda tüketici rant-larını kendisine transfer ederek kârını arttırmış olur. Şimdi bu durumu ikinci derece fi-yat farklılaştırmasına dayalı olarak Grafik 8.3 yardımıyla açıklayalım. P1 > P2 > P3 olduğu varsayımında, monopolcü firma Q3 kadar olan toplam üretimini P3 gibi tek bir fiyattan satmak yerine fiyat farklılaştırmasına gitmeyi tercih edebilir. Fiyat farklılaştırması sonu-cunda monopolcü firma Q3 kadar olan toplam üretiminin: Q1 kadar olan kısmını P3 gibi tek bir fiyattan satmak yerine P1 gibi daha yüksek bir fiyattan satarak ECHG alanı kadarlık bir tüketici rantını; Q1’den Q2’ye kadar olan kısmını P3 gibi tek bir fiyattan satmak yerine

Fiyat farklılaştırması, fiyat belirleme gücü tam olan bir firmanın aynı malı farklı tüketicilere farklı fiyattan satmasıdır. Her monopol fiyat farklılaştırması yoluyla kârını maksimize edemez.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


P2 gibi daha yüksek bir fiyattan satarak BFJH alanı kadarlık bir tüketici rantını kâra dö-nüştürmüş olur. Dolayısıyla monopolcü firma fiyat farklılaştırmasına giderek ECHG alanı ile BFJH alanının toplamından oluşan EGJFBC alanı kadar bir tüketici rantını kâra dö-nüştürmüş olur. Böylece monopolcü firma fiyat farklılaştırmasına gitmekle kârını arttırır.

Her monopol fiyat farklılaştırması yapabilir mi? Niçin?

MONOPOLCÜ(TEKELCİ) REKABET PİYASASIMonopolcü rekabet piyasası bünyesinde belli oranlarda hem monopol piyasasının hem de tam rekabet piyasasının özelliklerini barındırır. Fakat piyasanın temel özellikleri dikkate alındığında tam rekabet piyasasına daha yakın bir piyasa yapısı olduğu ifade edilebilir. Monopolcü rekabet piyasasını farklılaştırılmış ürün piyasasında faaliyet gösteren firmalar oluşturur. Benzer türde farklılaştırılmış ürünlerin üretildiği, göreceli olarak çok sayıdaki firmanın faaliyette bulunduğu, firmaların belli ölçüde fiyat belirleme gücüne sahip oldu-ğu, piyasaya giriş ve çıkışların nispeten kolay olduğu ve piyasadaki firmaların tümünün uzun dönemde sadece normal kâr elde ettiği piyasaya monopolcü rekabet piyasası denir.

Monopolcü Rekabet Piyasasının ÖzellikleriBir piyasa yapısını monopolcü rekabet piyasası olarak tanımlayabilmek için belli başlı özelliklere sahip olması gerekir. Bu özellikler aşağıdaki biçimde açıklanabilir:

• Piyasada birbirinden bağımsız hareket eden çok sayıda alıcı ve satıcı vardır. Mono-polcü rekabet piyasasında faaliyet gösteren çok sayıda firma olmasına rağmen bu sayı tam rekabetteki kadar çok değildir. Bundan dolayı monopolcü rekabet piya-sasında yer alan firmaların herbiri piyasada belli bir paya sahiptir. Firmaların çok sayıda olması, monopolcü rekabet piyasasında firmaların üretilecek miktar ve fiyat konusunda anlaşarak birlikte hareket etmelerini zorlaştırır. Tam rekabet piyasa-sında piyasa fiyatı firmalar için veri iken, monopolcü rekabet piyasasında firmalar belli bir aralık içinde fiyatı etkileyebilmektedir.

• Firmalar kârlarını maksimize etmek için ürün farklılaştırmasına giderler. Monopol-cü rekabet piyasasının en belirgin özelliği, homojen bir mal yerine piyasada farklı-laştırılmış malların üretilmesidir. Bunun nedeni, her bir firmanın kendi ürününü

Grafik 8.3

Monopolde İkinci Dereceden Fiyat Farklılaştırması

0Miktar (Q)

P (F

iyat

)E

A

G

P1

P2

P3

Q1 Q2 Q3

C

B

H

F

J

D

3

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


piyasada yer alan diğer firmaların benzer ürünlerinden farklılaştırarak, kısmi mo-nopol güce sahip olma isteğidir. Bu kısmi monopol güç sayesinde firmalar farklı-laştırılmış ürünlerine ilişkin fiyatı belirleme ve kontrol etme gücüne kavuşurlar. Monopolcü rekabet piyasasında her bir firma kendi ürününe ilişkin kısmi mono-pol güce sahip olduğundan her bir firmanın ürününe ait talep eğrisi negatif eğimli azalan görünümlüdür.

• Firmaların ürünlerinde yapacağı farklılaştırma gerçek bir farklılaştırma olabileceği gibi yapay (suni) bir farklılaştırma da olabilir. Gerçek anlamda ürün farklılaştırma-sından kastedilen şey, ürünlerin fiziksel özelliklerinde yapılacak olan değişiklikler-dir. Mesela, iki deterjan markasının kimyasal bileşenlerinin birbirinden tamamen veya kısmen farklı olması buna bir örnektir. Yapay anlamda ürün farklılaştırma-sından kastedilen şey; üründe fiziksel anlamda bir farklılaşma olmamasına rağ-men ürünün ambalajında, reklamında, markasında, satış koşullarında (taksitlen-dirmesinde), satış sonrası servis hizmetleri, garanti süresi gibi konularda yapılan farklılaştırmadır. Mesela aspirin ister Bayer firmasınca üretilsin isterse bir başka firmalar tarafından üretilsin üretiminde kullanılan kimyasal formül aynıdır. Fakat bazı tüketiciler Bayer marka aspirinin daha etkili olduğu kanısında olduklarından sadece bu markayı tercih edebilirler.

• Ürün farklılaştırması piyasada çok sayıda birbiriyle ikame edilebilir ürünün olması anlamına gelir. Ürünlerin birbirleriyle ikame edilebilirliği firmanın karşılaşacağı talebin fiyat esnekliğini etkiler. Diğer şartlar sabitken, monopolcü rekabet piya-sasında ürünün ikame edilebilirliği arttıkça, talebin fiyat esnekliği de artacaktır. Bundan dolayı monopolcü rekabet piyasasında firmanın karşılaşacağı talep eğrisi tam rekabet piyasasındaki gibi sonsuz esneklikte yatay eksene paralel bir eğri ol-madığı gibi monopol piyasasındaki kadar da dik eğimli değildir. Monopolcü re-kabet piyasasında çok sayıda satıcının varlığı piyasada rekabet yaratmasına karşın ürün farklılaştırması da firmalara kısmi monopol gücü elde etmelerine imkân verir. Monopolcü rekabet piyasasında firmalar birbirleriyle rekabet ederken rek-lam, marka ve promosyon gibi fiyat dışı rekabet araçlarını kullanırlar.

• Piyasaya giriş ve çıkışlar serbest ve kolaydır. Tam rekabet piyasasında olduğu gibi monopolcü rekabet piyasasında da yeni firmaların piyasaya girmesinin veya piya-sada faaliyet gösteren bir firmanın piyasadan çıkmasının önünde engel yoktur. Bu özellik nedeniyle, tam rekabet piyasasında olduğu gibi monopolcü rekabet piyasa-sında tüm firmalar sadece normal kâr elde ederler.

Günlük hayatta monopolcü rekabet piyasa koşullarının geçerli olduğu sektörlere örnek olarak: hazır giyim, ayakkabı, deterjan, şampuan, diş macunu, gıda sektörlerini verebiliriz.

Monopolcü rekabet piyasasının temel özellikleri nelerdir?

Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa Dönem DengesiMonopolcü rekabet piyasasında farklılaştırılmış ürünlerin birbirleriyle ikame edilebilir olduğunu ve ürünlerin ikame edilebilirliği arttıkça talebin fiyat esnekliğinin de arttığını ve bundan dolayı da söz konusu piyasada firmaların daha esnek olan bir talep eğrileri ile kar-şı karşıya kaldığını belirtebiliriz. Bu bağlamda monopolcü rekabet piyasasındaki firmalar için talep eğrisi monopol piyasasındaki talep eğrisine göre daha yatık ve daha esnektir. Bu durum aşağıda verilen Grafik 8.4’te rahatlıkla görülmektedir.

Ürün farklılaştırması, bir firmanın tasarım ve kalite gibi eklentilerle mal ve hizmetlerini rakiplerininkinden ayırmaya gayretidir. Ürün farklılaştırması bir fiyat dışı rekabet aracıdır.

4

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Monopolcü rekabet piyasasında da denge şartı (kârın maksimum olduğu nokta) mar-jinal hasılatın marjinal maliyete eşit olduğu üretim düzeyi tarafından sağlanır. Grafikte bu şartın sağlandığı üretim düzeyinin Q1 üretim düzeyi olduğu görülmektedir. Dolayısıyla firma Q1 miktarda üretimi P1 fiyatından satarak kârını maksimize eder. Firmanın elde ettiği toplam hasılat ise malın fiyatı olan P1 ile Q1 miktarının çarpımından elde edilen P10Q1C alanı tarafından verilir. Firmanın birim başına katlandığı maliyeti ifade eden or-talama toplam maliyet ise 0A yüksekliğine eşittir. Böylece firmanın Q1 miktar üretimi gerçekleştirmek için katlandığı toplam maliyet A0Q1B alanı tarafında verilir. Elde edilen toplam kâr miktarı ise: toplam hasılatı gösteren P10Q1C alanının toplam maliyeti gösteren A0Q1B alanından çıkarılması sonucu elde edilen P1ABC alanı tarafından verilir. Bundan dolayı P1ABC alanı firmanın elde ettiği maksimum kâr miktarını gösterir.

Monopolcü Rekabet Piyasasında Uzun Dönem DengesiMonopolcü rekabet piyasasında kısa dönemde piyasada faaliyet gösteren firmaların aşırı kârlar elde etme imkânına sahip olduğunu belirtmiştik. Kısa dönemdeki bu aşırı kârların varlığı ve piyasaya giriş çıkışların serbest olmasından dolayı uzun dönemde piyasaya yeni firmaların girmesine sebebiyet verir. Piyasaya yeni firmaların girmesi ile piyasada faaliyet gösteren firma sayısı artar ve bu da piyasada üretilen toplam ürün miktarını arttırır. Pi-yasa arzının (üretilen toplam ürün miktarının) artması malın piyasa fiyatı üzerinde aşağı doğru (yani düşüş yönünde) baskı yaratır. Fiyatlar üzerindeki bu düşüş yönlü baskı, malın piyasa fiyatı ortalama toplam maliyetlerine eşitleninceye kadar devam eder. Monopolcü rekabet piyasasında uzun dönem dengesi (kârın maksimum olduğu durum), marjinal ha-sılatın marjinal maliyete ve malın piyasa fiyatının ortalama toplam maliyetlere eşitlendiği üretim düzeyinde meydana gelir. Uzun dönem dengesini kısa dönem dengesinden ayıran önemli özelliklerden biri, uzun dönem dengesinde malın fiyatının ortalama toplam mali-yete eşit olmasından dolayı kısa dönem dengesinin aksine aşırı kâr yoktur. Piyasadaki tüm firmalar sadece normal kâr elde eder. Aşağıdaki Grafik 8.5 yardımıyla monopolcü rekabet piyasasında uzun dönem dengesini inceleyebiliriz.

Grafik 8.4

Monopolcü Rekabet Piyasasında Kısa Dönem Dengesi

0Miktar (Q)

Mc,

ATC

, AR,

MR,

P

E

A

P1

Q1

MR

MC

ATC

AR=D

B

C

F

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Monopolcü rekabet piyasasında uzun dönem denge şartı olan marjinal hasılatın mar-jinal maliyete eşit olduğu durum sadece Q1 üretim düzeyinde gerçekleştirilmektedir. Q1 üretim düzeyinden çıkılan dikmenin dikey eksendeki karşılığı olan P1 değeri malın piyasa fiyatını verir. Dolayısıyla monopolcü rekabet piyasasında firma Q1 miktar üretimi P1 fiya-tından satarak uzun dönem dengesini A noktasında gerçekleştirmiş olur. Ayrıca Q1 üretim düzeyinde, malın piyasa fiyatı olan P1 değeri ortalama toplam maliyete eşit olduğundan firma sadece ve sadece normal kâr elde eder. Malın piyasa satış fiyatının belli bir oranda kârı (normal kârı) içerdiği unutulmamalıdır. Monopolcü rekabet piyasasında uzun dö-nem denge noktası olan A noktasında ortalama toplam maliyetler tam rekabet piyasasın-da olduğu gibi minimum düzeyinde değildirler. A noktasına ortalama toplam maliyetlerin minimum düzeyinden önce ulaşır.

Monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde niçin tüm firmalar sıfır ekonomik kâr elde ederler?

OLİGOPOLOligopol, farklılaştırılmış veya homojen bir ürünün az sayıda ancak büyük ölçekli fir-malar tarafından arzının gerçekleştiği piyasalardır. Bu tür piyasadaki üreticiye oligopolcü denir. Oligopolcülerin azlığı sebebiyle, oligopolcüler mallarının fiyatları üzerinde önemli kontrole sahiptir. Ancak her bir oligopolcü; fiyatlama, çıktı ve reklam kararlarını verirken rakiplerinin olası tepkilerini göz önüne alır.

Oligopol Piyasasının ÖzellikleriOligopol piyasasını diğer piyasa türlerinden ayıran özellikler şunlardır:

• Piyasada çok sayıda alıcı olmasına karşın birbiriyle karşılıklı bağımlılık içerisinde olan az sayıda satıcının bulunması. Oligopol piyasasında faaliyette bulunan firma az sayıdadır ve bu firmalar büyük ölçekli firmalardır. Firmalar; kendi faaliyet ve işletme politikalarının rakip firmaları, rakip firmaların faaliyet ve işletme politika-larının kendisini etkileyeceğini bildiğinden bu konularda alacağı kararları daima rakip firmaları göz önünde bulundurarak alır. Bu duruma kısaca karşılıklı bağım-lılık denir. Firmalar arasındaki karşılıklı bağımlılık oligopol piyasasını diğer piyasa yapılarından ayıran en önemli özelliklerden biridir.

Grafik 8.5

Monopolcü Rekabet Piyasasında Uzun Dönem Dengesi

0Miktar (Q)

Mc,

ATC

, AR,

MR,

P

AP1

Q1

MR

MCATC

AR=D

5

Karşılıklı bağımlılık, bir firmanın stratejisindeki, genellikle de fiyat stratejisindeki, bir değişimin diğer firmaların satışları ve karlarını etkileyeceği durumu ifade eder.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


• Piyasada satılan malların homojen veya heterojen (farklılaştırılmış) mallar olması. Oligopol piyasasında faaliyet gösteren firmaların ürettiği mallar homojen mallar ola-bileceği gibi farklılaştırılmış (heterojen) mallar da olabilir. Mesela, çimento piyasası oligopol piyasadır ve çimento homojen bir maldır. Diğer tara�an buzdolabı piyasası da oligopol piyasadır, fakat buzdolabı farklılaştırılmış bir maldır.

• Piyasaya girişi zorlaştıran engellerin olması. Tam rekabet piyasası ile monopolcü rekabet piyasasında piyasaya girişler kolay ve serbest iken oligopol piyasasında pi-yasaya girmek zordur. Oligopol piyasasında piyasaya girişin zor olmasının nedeni bu piyasada yeni firmaların girişini zorlaştıran engellerin var oluşudur. Bu engel-lerin arasında en önemlileri olarak; patent hakkı, ölçek ekonomileri, doğada nadir bulunan hammadde kaynaklarının mülkiyetini veya işletimini elinde bulundurma ve devletin tasarrufu sonucunda piyasaya girişin engellenmesini sayabiliriz.

Oligopol piyasasında firmalar karşılıklı bağımlılık özelliği gereği birbirlerinin dav-ranışlarını kollarken, genellikle birbirleriyle, fiyat yerine reklam gibi fiyat dışı yollarla rekabet etmeyi tercih ederler. Bu piyasanın gerçek hayat uygulamaları incelendiğinde, firmaların şirket evliliklerine (birleşmelerine) giderek daha yoğun biçimde ölçek ekono-milerinden faydalandıkları ve bunun neticesinde de oligopol piyasalarına girişi zorlaştır-dıkları gözlenmektedir.

Karşılıklı bağımlılık niçin oligopolü diğer piyasalardan ayıran en önemli özelliktir?

Oligopol TürleriOligopolleri, oligopol piyasasında üretilen ürünlerin homojen veya heterojen (farklılaş-tırılmış) olmasına göre “saf oligopol” ve “farklılaştırılmış oligopol” olmak üzere iki sını�a toplayabiliriz.

Eğer oligopol piyasasında üretilen ürünler homojen ürünlerden oluşuyorsa bu tür oli-gopole saf oligopol denir. Bu tür oligopolde üretilen malların homojen olmasından dolayı firmaların birbiriyle olan karşılıklı bağımlılıklarının derecesi yüksektir. Çünkü firmalar birbirinden farksız (tamamen aynı-homojen) mallar ürettiğinden dolayı, bir firmanın kendi ürününün fiyatında yapacağı en küçük değişiklik rakip firmaların ürün satışları üzerinde doğrudan etki meydana getirir. Dolayısıyla bu tür oligopolde oligopolcünün fi-yat üzerinden rekabet etmek yerine fiyat dışı yollardan (reklam, promosyon v.b.) rekabet etmesi daha doğru olacaktır.

Eğer oligopol piyasasında üretilen ürünler farklılaştırılmış (heterojen) ürünlerden oluşuyorsa bu tür oligopole farklılaştırılmış oligopol denir. Farklılaştırılmış oligopolde firmaların ürettiği ürünler birbirlerinden bariz biçimde farklıdır ve ürünlerdeki bu fark-lılaşmanın derecesi arttıkça, firmaların birbirleriyle olan karşılıklı bağımlığın derecesi de azalmaktadır. Bundan dolayı farklılaştırılmış oligopolde bir firmanın kendi ürününün fi-yatında yapacağı değişiklik rakip firmaların ürün satışları üzerinde saf oligopole nazaran daha az etki yapar. Bu tür oligopolde firmalar rekabetini fiyat üzerinden yapabileceği gibi fiyat dışı yollardan da yapabilirler. Ayrıca farklılaştırılmış oligopollere gerçek hayatta saf oligopollere nazaran daha sık rastlandığını belirtmekte fayda vardır.

Oligopolcüler arası karşılıklı bağımlığın çok yüksek olduğu durumda, oligopolcüler kârlarını bir grup hâlinde maksimize edip-etmemelerine göre tam oligopol ve kısmi oligo-pol olmak üzere iki sını�a toplayabiliriz. Eğer firmalar arasındaki karşılıklı bağımlılık çok yüksek ise ve oligopolcüler kârlarını bir grup halinde maksimize etmeyi tercih ederlerse bu tür oligopole tam oligopol denir. Eğer firmalar arasındaki karşılıklı bağımlılığın çok yüksek olmasına rağmen, kârlarını bir grup hâlinde maksimize etmeyi tercih etmezlerse bu tür oligopole de kısmi oligopol denir.

6

Saf oligopol: Oligopol piyasasında üretilen ürünler homojendir.

Farklılaştırılmış oligopol: Oligopol piyasalarında üretilen ürünler heterojendir.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Oligopolde Piyasa DengesiTam rekabet, monopol ve monopolcü rekabet piyasalarında piyasa denge fiyatını belir-leme işlemi oldukça kolay iken oligopol piyasasında fiyatın belirlenmesi oldukça zordur. Oligopol piyasasında fiyatın belirlenmesinin zor olmasının nedeni bu piyasa türünde fa-aliyet gösteren firmalar arasında karşılıklı bağımlılığın var olmasıdır. Firmalar arasında karşılıklı bağımlılığın olduğu durumda oluşacak olan fiyatı belirgin kılacak şey; bir firma-nın aldığı karara diğer firmaların göstereceği tepkinin yönü ve derecesi olacaktır. Bu bağ-lamda oligopol piyasalarında firmaların nasıl davranacağına ilişkin geliştirilmiş teoriler vardır. Bu teoriler arasında en yaygın bir biçimde bilinenleri: dirsekli talep teorisi, fiyat liderliği teorisi ve kartel teorisidir. Şimdi kısaca bu teorileri açıklayalım.

Dirsekli talep teorisi: Bu teoriye göre talep eğrisi piyasa denge düzeyinde dirsek (kı-rılma) yapmaktadır. Firma piyasa denge miktarını aşan düzeyler için eğim oldukça dik bir talep eğrisi(esnekliği az olan) ile karşı karşıyadır. Eğer firma satışlarını arttırmak için ürettiği ürünün fiyatını düşürürse rakip firmalarda kendi müşterilerini bu firmaya kap-tırmamak için fiyatlarını düşürme yoluna gidecek ve söz konusu firma satışlarını fazla arttıramayacaktır. Bunun sonucu olarak da söz konusu firmanın hem toplam hasılatı hem de toplam kârı azalacaktır ve bundan dolayı da malın fiyatını düşürmek, firmanın aley-hinedir. Diğer tara�an, firma piyasa denge düzeyinin solu için esnekliği fazla olan bir talep eğrisi ile karşı karşıyadır. Eğer firma ürettiği ürünün fiyatını yükseltecek olursa rakip firmalar buna tepkisiz kalıp fiyatlarını arttırmazlar (değiştirmezler). Böyle bir durumda söz konusu firmanın müşterileri göreceli olarak daha ucuza satan rakip firmalardan satın almaya başlayacaktır bu da söz konusu firmanın satışlarının azalmasına yol açacaktır. Bu nedenle firmanın satışları, toplam hasılatı ve kârı azalacaktır ve firmanın fiyatını yükselt-mesi aleyhine sonuçlanacaktır.

Fiyat liderliği teorisi: Bu teoriye göre piyasada güçlü bir firma vardır. Firmanın güçlü-lüğü, firmanın piyasada en büyük paya sahip olmasından veya malı diğer firmalara göre daha ucuza üretiyor olmasından kaynaklanıyor olabilir. Piyasada güçlü olan bu firma ma-lın fiyatını belirler ve diğer firmalar da fiyat konusunda bu güçlü firma tarafından belir-lenen fiyatı izlerler.

Kartel teorisi: Bu teoriye göre oligopol piyasasında yer alan firmalar piyasada sanki tek bir firma faaliyette bulunuyormuş gibi davranırlar. Firmaların kârlarını arttırmak amacıyla birbirleriyle rekabet etmek yerine fiyat ve üretim konularında ortak bağlayıcı kararlar almak için oluşturdukları organizasyona “kartel” denir. Firmaların kartel gibi bir organizasyon çatısı altında bir araya gelmelerinin tek amacı piyasada sanki tek bir firma varmış gibi davranıp monopolcü firma olmanın tüm imkânlarından faydalanıp kârlarını artırmaktır. Kartele en güzel örnek petrol ihracatçısı ülkelerin oluşturduğu kartel olan OPEC’i verebiliriz. OPEC’in aldığı kararlar bağlayıcıdır ve dolayısıyla üye ülkelerin uyma mecburiyeti vardır. Ülkeleri bireysel olarak bağımsız bir biçimde hareket etmek yerine OPEC gibi kararlarıyla bağlayıcı olan bir organizasyona üye olmaya iten neden petrolden elde edecekleri gelirlerini ve dolayısıyla kârlarını arttırmaktır.

EKSİK REKABET PİYASALARI VE ETKİNLİKTam rekabet piyasası ile eksik rekabet piyasaları farklı rekabet koşullarını ifade etmesine rağmen, iki piyasanın örtüşen yönleri de olabilir. Bu amaçla hazırlanan bu kısımda tam rekabet piyasasının eksik rekabet piyasasının alt piyasa türleriyle olan benzerlik ve farklı-lıkları açıklanacaktır.

Dirsekli talep eğrisi, rakiplerin fiyat artışlarını önemsemediği, fiyat azalışlarını ise takip ettiği varsayımı üzerinde temellendirilen talep eğrisidir.

Kartel, firmaların kârlarını arttırmak amacıyla birbirleriyle rekabet etmek yerine fiyat ve üretim konularında ortak bağlayıcı kararlarla oluşturdukları organizasyondur.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Hem monopolde hem de tam rekabet piyasasında denge şartı aynıdır: MR = MC. Tam rekabet piyasasında AR = MR = P tüm üretim düzeyleri için birbirine eşittir. Diğer taraf-tan monopol piyasasında denge üretim düzeyinde, P > MR ve P > MC’dir. Tam rekabette kısa dönemde firmalar aşırı kâr elde etme imkânına sahip iken uzun dönemde bu aşırı kârlar ortadan kalkmakta ve firmalar sadece normal kâr elde etmektedir. Monopol pi-yasasında ise monopolcü firma hem kısa dönemde hem de uzun dönemde aşırı kâr elde edebilir. Ayrıca uzun dönemde tam rekabet piyasasında ortalama maliyetlerin minimum olduğu noktada üretim gerçekleştirildiği için toplumun kaynakları daha etkin kullanıl-makta ve daha fazla mal daha ucuza üretilmektedir. Monopol piyasasında ise üretim tam rekabet piyasasına göre daha az yapılmakta ve daha pahalı bir fiyattan satılmaktadır. Bun-dan dolayı monopol piyasasında toplumun kaynakları etkin kullanılmamaktadır. Diğer bir anlatımla, tahsis etkinliğinin şartı olan malın piyasa fiyatının marjinal maliyete eşit olma şartı (P = MC şartı) tam rekabet piyasasında uzun dönemde sağlanırken, monopolde uzun dönemde P > MC olduğundan bu etkinlik şartı sağlanamamaktadır. Uzun dönemde P > minATC olduğundan dolayı monopolcü rekabet piyasasında üretim etkinliği de ger-çekleşmemektedir.

Monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde piyasada faaliyet gösteren firmala-rın sayısını çok olduğunu fakat bu sayının tam rekabet piyasasındaki firma sayısından az olduğunu belirtmiştik. Bunun doğal bir sonucu olarak, monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde yapılan toplam üretim miktarı tam rekabet piyasasındakinden daha az olup, malın piyasa birim fiyatı daha fazladır. Diğer bir ifadeyle, uzun dönemde monopol-cü rekabet piyasasında tam rekabet piyasasına nazaran daha az mal üretilmekte ve daha pahalıya satılmaktadır. Bu, P > minATC olduğu ve firmanın minimum etkin ölçeğin altın-da üretim yaptığı anlamındadır. Son olarak tahsis etkinliği şartı olan malın piyasa fiyatı-nın marjinal maliyete eşit olma şartı (P = MC şartı), monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde P>MC olduğundan sağlanamamaktadır. Oysa bu şart tam rekabet piyasasında sağlanmaktadır. Yani tam rekabet piyasasının aksine monopolcü rekabet piyasasında kay-nakların etkin kullanımı söz konusu değildir.

Oligopol piyasasında da monopol piyasası ve monopolcü rekabet piyasasında olduğu gibi tahsis etkinliği (P = MC) şartı sağlanamamaktadır. Diğer bir ifadeyle oligopol piyasa-sında da P > MC olduğundan bu şartı sağlanamamaktadır. Oligopol piyasasında etkinlik şartının sağlandığı piyasa olan tam rekabet piyasasına nazaran daha az mal üretilip daha pahalıya satılmaktadır. Yani tam rekabet piyasasının aksine oligopol piyasasında toplu-mun kaynakları etkin kullanılmamaktadır.

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Özet Eksik Rekabeti ve Eksik Rekabetin Tam Rekabetten Farklarını Tanımlamak Gerçek hayatta nadiren görülen ve ideal piyasa yapısı olarak tanımlanan tam rekabetten gerçek hayattaki piyasalar değişik derecelerde sapmaktadır. İdealden sapan bu piyasaların tümü eksik rekabet piyasası ola-rak tanımlanmaktadır. Bu iki piyasa arasındaki en te-mel farklar;

• Tam rekabetçi firmaların fiyat belirleme gücü yok-ken, eksik rekabet piyasasındaki firmaların fiyat be-lirleme gücü vardır.

• Tam rekabette uzun dönemde üretim etkinliği ger-çekleşirken, eksik rekabet piyasasındaki firmalar üretim etkinliğini gerçekleştiremez. Eksik rekabetteki firmalar atıl kapasiteyle çalışırlar.

• Tamrekabettekaynaklaretkinkullanılır.Diğerbirifa-deyle, P=MC’dir. Eksik rekabet piyasalarında ise kay-naklar etkin kullanılmamaktadır. Çünkü P>MC’dir.

• Tamrekabetteürünlerhomojenken,eksikrekabetpi-yasalarında ürün ya tektir ya farklılaştırılmıştır ya da homojen bile olsa fiyat dışı rekabet araçları kullanılan bir üründür.

Firmaların Karşılacağı Talep Eğrilerine Göre Firmaların Piyasa Güçlerini Tartışmak Firmaların karşılaşacağı talep eğrileri firmaların piya-sa güçlerinin bir göstergesidir. Eksik rekabet piyasası ve tam rekabet piyasasındaki firmaların karşılaşacak-ları talep eğrileri birbirinden farklıdır. Rekabetçi fir-manın fiyat belirleme gücü yoktur ve piyasada oluşan fiyatın alıcısıdır. Dolayısıyla piyasa fiyatında istediği kadar mal veya hizmet satabilir. Bu özel durumu gös-terecek şekilde karşılaşacağı talep eğrisi tam esnektir. Eğri yatay eksene paralel bir görünüme sahiptir.

Eksik rekabet piyasalarında ise firmaların fiyatı belir-leme güçleri olduğu için talep eğrileri negatif eğim-li azalan görünüme sahiptir. Eksik rekabet piyasası için ortak olan bu özellik, firmaların fiyat belirleme güçlerine göre değişir. Firmaların fiyat belirleme gücü arttıkça, eğrinin eğimi artmaktadır. Monopol-cü firmanın talep eğrisi, fiyat belirleme gücü yüksek olduğu için daha dik bir görünüme sahipken, ürün farklılaştırmasına bağlı olarak fiyat belirleme gücü elde eden monopolcü rekabet piyasasındaki firmanın talep eğrisi daha yatık bir görünüme sahiptir. Hatta monopolcü rekabet piyasasında uzun dönemde fiyat belirleme gücü piyasaya yeni firmaların girmesiyle

azalır. Bu gelişme aynı firmanın uzun ve kısa dönem talep eprilerinin görünümünü etkiler. Firmanın kısa dönemde karşılaşacağı talep eğrisi uzun döneme göre daha yatıktır.

Monopolcünün Kısa ve Uzun Dönem Davranışlarını Açıklamak Monopolcü firmanın ortalama ve marjinal hasılat eğ-rileri birbirinden farklıdır. Her piyasada olduğu gibi kârı maksimize veya zararı minimize eden üretim düzeyi aynı kuralla belirlenir: MR=MC. Bu eşitlikte firmanın üretim düzeyi belirlenirken, kâr mı zarar mı yaptığını belirlemek için bu çıktı düzeyinde ATC ve AR düzeyleri karşılaştırılır. Kısa dönemde firmanın AR>ATC ise firma birim başına aşırı kâr elde eder. Eğer AR<ATC ise, bu durumda firma ortalama değiş-ken maliyetlerini karşılayıp-karşılayamadığına göre üretim kararını verir. Eğer AR<ATC iken AR>AVC ise, firma değişken maliyetlerini karşılamaktadır. Firmanın piyasada faaliyetine devam etmesi için bu durum önemlidir. Firma ATC ile AR arasındaki fark kadar birim başına zarar yapmasına karşın, değişken maliyetlerini karşıladığı sürece zararını minimize et-meye çalışacaktır. Firmanın zarar durumunda bulun-ması yeni firmaların piyasaya girmesini engellemek için izlenilen bir politikanın ürünü olabilir.

Bilindiği gibi, monopol piyasasında monopolcü fir-ma söz konusu sektörde üretimi gerçekleştiren tek firma olduğundan piyasaya yeni firmaların girme-si mümkün değildir. Bundan dolayı kısa veya uzun dönemde monopol piyasasında yer alan firma sayısı değişmemekte ve piyasada sadece monopolcü firma faaliyet göstermektedir. Piyasaya uzun dönemde yeni firmaların giremediği böyle bir durumda monopolcü firma kısa dönemde elde ettiği aşırı kârı uzun dönem-de de elde etmeye devam eder. Dolayısıyla monopol piyasasının doğası gereği piyasada rekabetin olmayışı monopolcü firmanın uzun dönemde de aşırı kâr elde etmesine imkân verir.

1

2

3

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Fiyat Farklılaştırmasını Tanımlayabilecek ve Farklı Fiyat Farklılaştırma Yöntemlerini Karşılaştırmak Monopolcü firmanın aynı malı farklı tüketici grupla-rına farklı fiyatlardan satmasına fiyat farklılaştırması denir. Her monopolcü firma fiyat farklılaştırma ya-pamaz. Bir firmanın fiyat farklılaştırması yapabil-mesi için bazı şartları birarada sağlanması gerekir. Bu şartlar şunlardır: i) Firmanın fiyat belirleme gücü tam olmalıdır. ii) Firma tüketicilerini tam olarak bir-birinden ayırabilmelidir ve tanımlamalıdır. iii) Firma-nın sattığı malın faydası sadece malı satan alan kişiyle sınırlı olmalıdır.

Fiyat farklılaştırması üç farklı biçimde olabilir. Bun-lar; birinci derece fiyat farklılaştırması, ikinci derece fiyat farklılaştırması ve üçüncü derece fiyat farklılaş-tırmasıdır. Birinci derece (mükemmel) fiyat farklılaş-tırmasında monopolcü firma ürettiği her bir birim malı ayrı ayrı mümkün olabilecek en yüksek fiyattan tüketicilere satarken, ikinci derece (blok) fiyat farklı-laştırmasında monopolcü firma ürettiği toplam malın ilk kısmını en yüksek fiyattan, ondan sonraki kısım-ları ise giderek azalan fiyatlardan satar. Üçüncü derece (pazar) fiyat farklılaştırmasında ise monopolcü firma ürettiği mal için farklı piyasalarda farklı fiyat uygula-makta veya tüketicileri belli kriterler dâhilinde farklı gruplara ayırarak her bir grup için farklı fiyat uygula-masına gitmektedir.

Oligopolün Özelliklerini Açıklamak Farklılaştırılmış veya homojen bir ürünün az sayıda, ancak büyük ölçekli firmalarca üretildiği, fiyat dışı rekabet araçlarının en yoğun kullanıldığı piyasa yapı-sına oligopol denir. Oligopol piyasasını diğer piyasa türlerinden ayıran özellikler şunlardır: i) Piyasada çok sayıda alıcı olmasına karşın birbiriyle karşılıklı ba-ğımlılık içerisinde olan az sayıda satıcının bulunması, ii) Piyasada satılan malların homojen veya heterojen (farklılaştırılmış) mallar olması, iii) Piyasaya girişi zorlaştıran engellerin olması.

54

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu


Kendimizi Sınayalım1. Yakın ikâmesi olmayan bir mal veya hizmetin tek üreti-cisinin veya sunucusunun tek firma olduğu piyasa türü aşa-ğıdakilerden hangisidir?

a. Tam rekabet piyasasıb. Monopol piyasasıc. Oligopol piyasasıd. Monopolcü rekabet piyasasıe. Tam oligopol

2. Aşağıdakilerden hangisi monopolün piyasa gücünü be-lirleyen faktörlerden biri değildir?

a. Ölçek ekonomilerib. Kamu ayrıcalıklarıc. Kritik hammaddelerin özel mülkiyetid. Network (ağ) dışsallıklarıe. Homojen mallar

3. Aşağıdakilerden hangisi monopolcü rekabet piyasasının özelliklerinden biri değildir?

a. Firmaların fiyat farklılaştırması yapabilmesib. Firmalarin ürün farklılaştırması yapabilmesic. Piyasaya giriş ve çıkışların göreceli olarak oldukça

kolay olmasıd. Uzun dönemde firmaların sıfır ekonomik kâr elde

etmelerie. Piyasada yeterli sayıda satıcı ve çok sayıda alıcı olması

4. Aşağıdakilerden hangisi monopolün fiyat farklılaştırma-sı için gerekli şartlardan biri değildir?

a. Tüketicilerini tam olarak sını�andırabilmesib. Malın faydasının sadece satın alanla sınırlı kalmasıc. Ürün farklılaştırma gücünün tam olmasıd. Malı satın alanın üçüncü kişilere satamamasıe. Fiyat belirleme gücünün tam olması

5. Kısa dönemde monopolcü rekabet piyasasındaki firma-nın kârını maksimize etmesi için aşağıdaki eşitsizliklerden hangisinin sağlanması gerekir?

a. Marjinal hasılat = Toplam kârb. Marjinal maliyet = Toplam kârc. Toplam hasılat = Toplam maliyetd. Marjinal maliyet = Marjinal hasılate. Toplam hasılat = Toplam kâr

6. Aşağıdakilerden hangisi benzer türde farklılaştırılmış ürünlerin üretildiği, göreceli olarak çok sayıdaki firmanın faaliyette bulunduğu, firmaların belli ölçüde fiyat belirleme gücüne sahip olduğu ve piyasaya giriş ve çıkışların nispeten kolay olduğu piyasa türüdür?

a. Tam rekabet piyasasıb. Monopolcü rekabet piyasasıc. Monopol piyasasıd. Oligopol piyasasıe. Tam oligopol

7. Aşağıdakilerden hangisi bünyesinde birbiriyle rekabet eden az sayıda büyük ölçekli firmayı barındıran ve her bir firmanın üretimindeki değişimin malın piyasa fiyatını etki-leyebildiği piyasa türüdür?

a. Tam rekabet piyasasıb. Monopolcü rekabet piyasasıc. Monopol piyasasıd. Oligopol piyasasıe. Tam oligopol

8. Oligopol piyasasında üretilen ürünler homojen ürünler-den oluşuyorsa bu tür oligopole ne ad verilir?

a. Farklılaştırılmış oligopolb. Tam oligopolc. Kısmi oligopol d. Monopole. Saf oligopol

9. Aşağıdakilerden hangisi firmalar arasında karşılıklı ba-ğımlılığın çok yüksek olması nedeniyle kârlarını bir grup ha-linde maksimize etmeyi tercih eden piyasa türüdür?

a. Farklılaştırılmış oligopolb. Tam oligopolc. Kısmi oligopold. Monopole. Saf oligopol

10. Aşağıdakilerden hangisi firmaların kârlarını arttırmak amacıyla birbirleriyle rekabet etmek yerine fiyat ve üretim konularında ortak bağlayıcı kararlar almak için oluşturduk-ları organizasyondur?

a. Kartelb. Fiyat liderliğic. Saf oligopold. Tekele. Monopol

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu

Mert URAL

Vurgu



Yeni bir kişisel bilgisayar (PC) satın aldığınızda, sizin fikriniz sorulmadan, üzerinde Microso� firması tarafından üretilmiş olan Windows işletim sistemi yüklü olarak gelmektedir. As-lında, bu yeni PC’yi satın aldığınızda belirli bir miktar para-yı da Windows işletim sisteminin lisansını satın almak için ödüyorsunuz. Aslına bakarsanız başka bir seçeneğiniz de yok gibi; çünkü yoğun olarak kullandığımız uygulama prog-ramlarının çok büyük bir bölümü sadece Windows işletim sistemi altında çalışmaktadır. Microso� ve benzeri firmalar açıktır ki bir önceki ünitede incelediğimiz tam rekabetçi firmalardan farklılık göstermektedir. Çünkü işletim sistemi piyasasında Microso� hemen hemen tek başına faaliyet gös-termektedir. Sizce bu durum bilgisayar kullanıcılarının (tü-keticilerin) yararına mıdır, yoksa zararına mı?Microso� Windows, işletim sistemi piyasasında katı bir mo-nopol durumunda değildir. Piyasada alternatif işletim sis-temleri (BeOS, Linux gibi) de bulunmakta, diğer firmaların piyasaya girerek Microso� ile rekabet etmeleri için herhangi bir doğal veya yasal engel de bulunmamaktadır. Ancak uy-gulama programlarının çok büyük bir kısmının sadece Win-dows işletim sistemi altında çalışıyor olması, diğer firmaların Microso� ile rekabet etmelerini güçleştirmektedir. Uygula-ma programlarının büyük bir kısmının çalışmasına olanak tanıyacak bir işletim sistemi geliştirmenin getireceği yüksek maliyet ve risk rakiplerin piyasaya girişine engel olarak düşü-nülebilir. Piyasaya girişte fiilen oluşan bu engelin ardında fa-aliyetlerini sürdüren Microso�, piyasa gücüne sahip olmakta ve fiyatlama kararlarını tekelci gibi verebilmektedir. Yazılım ürünlerinin kopyalanması ve tekrar satışı yasalara aykırı ol-duğu için, Microso� bireysel alıcılara ve PC üreticilerine uy-guladığı fiyatları farklılaştırmaktadır. Eğer Windows işletim sistemini kendiniz satın almak ve PC’nize kurmak isterseniz daha yüksek bir bedel olmak zorunda kalırken, yeni bir PC ile birlikte gelen işletim sistemini kullanırsanız daha düşük bir bedel ödersiniz. Microso� her iki piyasada da kârını mak-simize edecek üretimi gerçekleştirmekte ve piyasanın kaldı-rabileceği en yüksek fiyatı uygulamaktadır. Şüphesiz bu üre-tim miktarı fiyatın marjinal maliyete eşit olduğu etkin retim miktarının altında kalmaktadır.

1. b Yanıtınız yanlış ise “Monopol (Tekel) Piyasası” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yanıtınız yanlış ise “Monopol (Tekel) Piyasası” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yanıtınız yanlış ise “Monopolcü (Tekelci) Rekabet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yanıtınız yanlış ise “Monopol (Tekel) Piyasası” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yanıtınız yanlış ise “Monopolcü (Tekelci) Rekabet Piyasası” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yanıtınız yanlış ise “Monopolcü (Tekelci) Rekabet Piyasası” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yanıtınız yanlış ise “Oligopol” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yanıtınız yanlış ise “Oligopol” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yanıtınız yanlış ise “Oligopol” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yanıtınız yanlış ise “Oligopol” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Monopollerin ortaya çıkmasına piyasa gücü neden olur. Pi-yasa gücü, bir firmanın ürünlerin fiyatını belirleme gücünü ifade eder. Bu gücün beş kayanağı vardır. Bunlar; ölçek eko-nomileri, kritik hammaddelerin özel mülkiyeti, patent ve telif hakkı, lisans ve imtiyazlar ile network dışsallıklarıdır.

Sıra Sizde 2Firmaların karşı karşıya kaldıkları talep eğrisi firmaların fi-yat belirleme gücü hakkında bilgi verir. Fiyat belirleme gücü olmayan firmalar piyasadaki fiyatı alırlar. Bu fiyat düzeyin-den istedikleri kadar mal veya hizmet satabilirler. Bu nedenle talep eğrileri tam esnek talep eğrisidir. Eğrinin eğimi sıfır-dır. Fiyat belirleme gücü olan firmaların karşılaştıkları talep eğrileri ise negatif eğimlidir. Firmanın fiyat belirleme gücü arttıkça talep eğrisi dikleşir.

Sıra Sizde 3 Monopolcü rekabet piyasasının temel özellikleri; i) Piyasada birbirinden bağımsız hareket eden çok sayıda alıcı ve satıcı vardır, ii) Firmalar ürün farklılaştırması yaparlar, iii) Sınırlı ölçüde ve dönemsel olarak farklılık gösterse de fiyat belirle-me güçleri vardır, iv) Piyasaya giriş ve çıkışlar göreceli olarak oldukça serbesttir, v) Uzun dönemde hiçbir firma aşırı kar veya zarar durumunda bulunamaz.


Yararlanılan KaynaklarSıra Sizde 4Her monopolcü firma fiyat farklılaştırması yapamaz. Mo-nopolcü firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesinin bazı şartları vardır. Bu şartlar; i) Firmanın fiyat belirleme gücü tam olmalıdır, ii) Firma tüketicilerini tam olarak birbirinden ayırabilmelidir ve tanımlamalıdır, iii) Firmanın sattığı malın faydası sadece malı satan alan kişiyle sınırlı olmalıdır.

Sıra Sizde 5Monopolcü rekabet piyasasında kısa dönemde aşırı kârların varlığı ve piyasaya giriş çıkışların serbest olması piyasaya yeni firmaların girmesine neden olur. Piyasaya yeni firmala-rın girmesi ile piyasada faaliyet gösteren firma sayısı artar ve bu artış piyasada üretilen toplam ürün miktarını arttırır. Pi-yasa arzının (üretilen toplam ürün miktarının) artması ma-lın piyasa fiyatı üzerinde aşağı doğru (yani düşüş yönünde) baskı yaratır. Fiyatlar üzerindeki bu düşüş yönlü baskı, ma-lın piyasa fiyatı ortalama toplam maliyetlerine eşitleninceye kadar devam eder. Piyasaya girişlerin tamamlandığı ve bu eşitliğin sağlandığı uzun dönemde piyasadaki firmalar artık sadece normal kâr elde edecektir.

Sıra Sizde 6Çok sayıda firmanın olduğu tam rekabet ve görece çok fir-manın olduğu monopolcü rekabette rakiplerin birbirini takip etmesi firma sayısının çokluğu nedeniyle mümkün değildir. Monopolde ise tek firma olduğundan karşılıklı bağımlılık yaratacak bir durum sözkonusu değildir. Oysa oligopolde fa-aliyette bulunan firmaların sayıca az ve büyük ölçekli olması nedeniyle, firmalar faaliyet ve işletme politikalarını belirler-ken rakiplerini de dikkate almak zorundadırlar.

Bade, R. ve Parkin, M. (2013), Foundation of Economics, Sixth Edition. New Jersey: Pearson.

Brue, S. L., McConnell, C. R.ve Flynn, S. M. (2013). Essenti-als of Economics. �ird Edition, New York: McGraw-Hill Companies.

Frank, R. H. ve Bernanke, B. S. (2009), Principles of Mic-roeconomics. Fourth Edition, New York: McGeaw-Hill Companies.

Hubbard, G. P. ve O’Brien, A. P. (2014), Economics, Fourth Edition, New Jersey: Pearson.

Krugman, P., Wells, R. ve Graddy, K. (2013), Essentials of Economics. �ird Edition, New York: Worth Publisher.

Leeds, M. A., Allmen, P. ve Schiming, R. C. (2006), Econo-mics. New Jersey: Pearson.

Mankiw, N. G. (2008). Essentials of Economics, Fi�h Editi-on. Mason: South-Western Cengage Learning.

Miller, R. l. (2013). Economics Today, �e Micro View., Se-venth Edition. Boston: Prentice Hall.

Slavin, S. L. (2002). Economics. Sixth Edition, New York: McGeaw-Hill Companies.

Yıldırım, K. (Editör) (2015). İktisada Giriş. Sekizinci Baskı, Eskişehir: Nisan Kitabevi.

Documents

e-öğrenme ortamlarıkisi.deu.edu.tr/mert.ural/IKT103U_-_IKTISADA_GIRIS_I_(05... · 2019-01-05 · Bu k˛tabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Ün˛vers˛tes˛ne a˛tt˛r