„„Dziecko z Dziecko z zaburzeniami lękowymizaburzeniami lękowymiw szkole i przedszkolu”w szkole i przedszkolu”

Opracowanie na podstawie„One są wśród nas” I. Derezińskiej i M. Gajdzik

Edyta Krajewska-CyrwusWirginia Krzemińska

WstępWstęp

Dzieciństwo jest okresem w życiu człowieka, w trakcie którego zachodzą istotne zmiany w rozwoju fizycznym, psychicznym, emocjonalnym, społecznym. Rozpoczyna edukację PRZEDSZKOLNĄ I SZKOLNĄ. Zaczyna być oceniane przez rówieśników i wielu dorosłych na różnorodnych płaszczyznach. Pojawiają się nowe wyzwania. Obawy i lęki są częścią prawidłowego rozwoju dziecka i pomagają jemu w adaptacji do otoczenia. Zachowania lękowe są naturalne, ale mogą przerodzić się w poważne zaburzenia lękowe i zakłócać przebieg istotnych procesów rozwojowych.

Adaptacyjna rola lękuAdaptacyjna rola lęku

Lęk i obawa przygotowują dziecko na możliwe niebezpieczeństwo i tym sposobem pomagają unikać potencjalnych zagrożeń. Lęk jest naturalną reakcją na spostrzegane niebezpieczeństwo, która pozwala przygotować się do walki lub ucieczki. Lęk pojawia się, gdy dziecko rozpoznaje niebezpieczeństwo. W sytuacji, w której nie ma realnego zagrożenia lub gdy reakcja dziecka jest nieadekwatna do zagrożenia i nadmierna. Lęk przestaje pełnić funkcję adaptacyjną i może prowadzić do szkodliwych zmian w zachowaniu.

Trzy aspekty lękuTrzy aspekty lęku

Fizjologiczny aspekt lęku dotyczy odczuć fizycznych, które towarzyszą lękowi. Należą do nich między innymi spocone dłonie, napięcie mięśni (np. karku, twarzy), przyspieszona akcja serca, skrócenie oddechu, bóle głowy, ściśnięty żołądek.

Poznawczy aspekt lęku to przede wszystkim myśli, które pojawiają się w życiu dziecka. Myśli, obawy, przekonania dziecka na temat niebezpieczeństwa. Ten składnik lęku jest tym większy i silniejszy, im bardziej prawdopodobne wydaje się dziecku zaistnienie przewidywanego niebezpieczeństwa i im gorzej dziecko spostrzega swoją własną możliwość poradzenia sobie z nim lub uzyskaniem pomocy z zewnątrz. W myślach dziecka dominują słowa typu „co stanie się, jeśli…”.

Składnik behawioralny lęku związany jest zachowaniami unikającymi i zabezpieczającymi przed wyobrażonymi zagrożeniami.

Zaburzenia lękowe zaczynające Zaburzenia lękowe zaczynające się w dzieciństwiesię w dzieciństwie

Lęk przed separacją;Fobia w dzieciństwie;Lęk społeczny w dzieciństwie;Uogólnione zaburzenia lękowe w

dzieciństwie.

Zaburzenia diagnozowane u Zaburzenia diagnozowane u dzieci, młodzieży i dorosłychdzieci, młodzieży i dorosłych

Agorafobia – lęk przed przebywaniem w otwartej przestrzeni;

Fobia społeczna;Fobie specyficzne;Napady paniki;Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne;Reakcja na ciężki stres i zaburzenia

adaptacyjne.

Inne niż lękowe zaburzenia u Inne niż lękowe zaburzenia u dzieci, gdzie lęk jest istotnym dzieci, gdzie lęk jest istotnym aspektemaspektem

Mutyzm wybiórczy (brak lub ograniczenia mówienia w określonych sytuacjach przy zachowaniu zdolności rozumienia mowy i porozumiewania się);

Mieszane zaburzenia zachowania i emocji (różnego typu problemy w zakresie zachowania i/lub emocji, gdzie lęk może dodatkowo zaburzać funkcjonowanie dziecka).

Unikanie przedszkola i szkoły Unikanie przedszkola i szkoły przez dzieckoprzez dziecko

Zachowania dziecka unikającego lub niechodzącego do przedszkola można podzielić na dwie kategorie:• Wagarowanie, które jest bliższe zaburzeniom

zachowania;• Odmowa chodzenia do przedszkola albo szkoły,

która jest bliższa lękowi separacyjnemu.

Wybrane zaburzenia lękoweWybrane zaburzenia lękoweFobia w dzieciństwieFobia w dzieciństwie

Dziecko przejawia utrwalony lub nawracający lęk, który może stanowić część określonej fazy prawidłowego rozwoju psychospołecznego, lecz jest nieprawidłowy pod względem nasilenia i znacznie utrudnia zachowanie dziecka;

Zachowania dziecka z tą postacią fobii można zaobserwować u dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych.

Wybrane zaburzenia lękowe Wybrane zaburzenia lękowe Lęk społeczny w dzieciństwieLęk społeczny w dzieciństwie

Lęk społeczny najczęściej występuje między drugim rokiem życia a młodszym wiekiem szkolnym;

Niekiedy bywa przedłużeniem normalnej fazy lęku przed obcymi, który występuje u dzieci do 30. miesiąca życia;

Charakteryzuje się trwałym lub nawracającym lękiem, przejawianym w stosunku do obcych dorosłych lub rówieśników;

W czasie kontaktów z nieznanymi osobami, dziecko jest nadmiernie zakłopotane i skoncentrowane na sobie;

Gdy dziecko doświadcza wymuszonych sytuacji społecznych, jak np. kontakt z osobami nieznanymi, często płacze, wycofuje się i unika spontanicznych wypowiedzi.

Wybrane zaburzenia lękoweWybrane zaburzenia lękoweLęk przed separacjąLęk przed separacją

W lęku separacyjnym dziecko reaguje silnym lękiem w sytuacji rozdzielenia z opiekunami, rodzicami

Dziecko zamartwia się o los opiekunów, przewiduje katastrofy, wypadki, zaginięcia, itd.

W celu pełnego kontrolowania sytuacji i zapobieżenia katastrofie , włącza mechanizmy uniemożliwiające rozstanie z rodzicami

Czasem obawy dotyczą tylko momentu rozstania z opiekunami, czasem uaktywniają się w różnych momentach okresu rozstania

Dziecko dopytuje się, czy rodzice nie zginą Wielokrotnie domaga się możliwości telefonowania Dziecko mówi, że nie zobaczy już rodziców Dziecko często jest nieobecne w przedszkolu czy szkole, skraca w niej

pobyt: spóźnia się, wcześniej wychodzi Prosi opiekuna, rodzica o bycie z nim w przedszkolu, szkole Odmawia udziału w wycieczkach Często zgłasza złe samopoczucie, nudności, bóle; wielokrotnie domaga się

kontaktu z pielęgniarką, domaga się odebrania z placówki W czasie zajęć w placówce, mówi, że czuje się nieszczęśliwe, nie

podejmuje zabaw z innymi dziećmi

Wybrane zaburzenia lękoweWybrane zaburzenia lękoweFobia społecznaFobia społeczna

Rozpoczyna się (często) pod koniec szkoły podstawowej i gimnazjum. Charakteryzuje się nasilonym lękiem przed uczestniczeniem w sytuacjach społecznych, w których można zostać negatywnie ocenionym

Dziecko ogranicza kontakty z rówieśnikami, na przerwach siedzi samo, rzadko dołącza do rozmów czy zabawy z rówieśnikami

Unika znalezienia się w centrum uwagi z obawy, że jego zachowanie może okazać się kompromitujące

Odpowiada cicho i niepewnie Unika sytuacji społecznych, jak szkolne zabawy Dziecko ubiera się w sposób jak najmniej przykuwający uwagę

innych W sytuacjach „ekspozycji społecznej” (występy, publiczne

wypowiedzi) dziecko miewa objawy somatyczne (zaczerwienienie twarzy, dygotanie, nagła potrzeba skorzystania z toalety)

Wybrane zaburzenia lękoweWybrane zaburzenia lękoweFobie specyficzneFobie specyficzne

Fobie specyficzne dotyczą dziecka przeżywającego silnego lęku w zetknięciu z konkretnymi przedmiotami, sytuacjami.

Zazwyczaj specyficzne objawy związane są ze zwykłymi sytuacjami, które są powszechne w dzieciństwie, a dyskomfort przeżywany w sytuacji budzącej lęk powoduje istotne pogorszenie funkcjonowania dziecka i chęć unikania przez nie bodźców budzących obawy.

Dziecko unika przedmiotów i sytuacji takich jak: zwierzęta, ptaki, owady, grzmoty, hałasy, małe zamknięte pomieszczenia, widok krwi, zastrzyki,

W zetknięciu z w/w przedmiotami/sytuacjami dziecko reaguje nadmiernym lękiem

Wybrane zaburzenia lękowe Wybrane zaburzenia lękowe Zaburzenia z napadami panikiZaburzenia z napadami paniki

Zaburzenia rozpoczynają się najczęściej u nastolatków. Główny objaw to występowanie okresowych napadów paniki. Są

to tzw. epizody silnego lęku wraz z fizycznymi doznaniami lęku: zawroty głowy, brak tchu, kołatanie serca.

Ataki lęku występują bez wyraźnej przyczyny. Nastolatek unika miejsc, w których miał atak paniki lub takich, z których (w razie potrzeby) byłoby mu trudno się wydostać i uzyskać pomoc.

Młody człowiek unika wyjść do kina, podróży, unika udziału w wydarzeniach szkolnych z obawy przed wystąpieniem ataku i lęku przed kompromitacją.

Nastolatek unika uprawiania sportu i chodzenia na lekcje wychowania fizycznego , gdyż wysiłek fizyczny kojarzy się z odczuwaniem negatywnych w jego ocenie objawów, jak: przyspieszone oddychanie, szybsze bicie serca.

Wybrane zaburzenia lękoweWybrane zaburzenia lękoweUogólnione zaburzenia lękoweUogólnione zaburzenia lękowe

Charakteryzuje się występowaniem u dziecka uporczywych lęków dotyczących różnych ,codziennych sfer życia lub aktywności. „Martwienie się” odczuwane jest przez dziecko jako trudny do opanowania proces

U dziecka mogą wystąpić objawy somatyczne, jak: bóle brzucha, bóle głowy, wzmożone napięcie mięśniowe

Dziecko martwi się o różne rzeczy, ale nie można określić głównych tematów

Mówi o tym, że nie jest w stanie zapanować nad martwieniem się, pocieszyć się, uspokoić

Rodzice zgłaszają, że ich dziecko z powodu lęku źle sypia

Dziecko po przebytym stresieDziecko po przebytym stresie

Wydarzenia o charakterze traumatycznym jest zdarzeniem zmieniającym życie dziecka i wymaga od niego podjęcia nowych zachowań adaptacyjnych

Wydarzenia życiowe stresowe mogą prowadzić do regresji, zachowań agresywnych, drażliwości, zaburzeń nastroju

Reakcje dziecka na sytuacje stresowe zależą od fazy jego rozwoju, sposobie myślenia (nadawania znaczenia) danej sytuacji

Zdarza się, że dzieci doświadczają zdarzeń traumatycznych, nikomu o tym nie mówiąc. Każda nagła zmiana zachowania powinna być potraktowana przez dorosłych z uwagą

Leczenie dzieci z zaburzeniami Leczenie dzieci z zaburzeniami lękowymilękowymi

Leczeniem dzieci i młodzieży z zaburzeniami lękowymi zajmują się psychiatrzy dziecięcy

Metody leczenia:Psychoedukacja – aby dziecko zrozumiało lękNauka kontroli objawów somatycznych – np., poprzez

relaksacjęMetody behawioralne – np. stopniowa ekspozycja w

sytuacjach budzących lękPoznawcza restrukturyzacja – identyfikacja i weryfikacja

myśli budzących lękNauka technik rozwiązywania problemówZapobieganie nawrotom poprzez sprawdzanie i

utrwalanie osiągnięć dzieckaPostawa rodziców i ich zaangażowanie w udzielanie

wsparcia dziecku

Warto zapamiętaćWarto zapamiętać

Lęk pełni funkcję adaptacyjną Lęk jest zjawiskiem złożonym Zniekształcone myślenie podtrzymuje lęk Zaburzenia lękowe dzieci i młodzieży nie są identyczne z tymi

samymi zaburzeniami u dorosłych, gdyż należy pamiętać o prawidłowościach rozwojowych charakterystycznych dla określonej dziecięcej grupy wiekowej

Ważne, aby właściwie różnicować lęki i obawy charakterystyczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, od tych, które są nadmiernie nasilone

Zaburzenia lękowe niosą ze sobą ryzyko ocenienia przez dorosłych dziecka jako rozpieszczonego (np. brak jego samodzielności, brak zgody)

Dzieci z fobią społeczną często nie uzyskują pomocy, ponieważ są spokojne i ciche. A takie zachowania dorośli traktują jako pożądane

Zdarza się, że dziecko z fobią specyficzną jest wyśmiewane i traktowane z ironią, a dziecku powoduje to duży dyskomfort