1

DUYGU VE MOTİVASYON

DERS NOTLARI

SOSYAL BİLİMLER FAKÜLTESİ

PSİKOLOJİ BÖLÜMÜ

2

BÖLÜM 1- DUYGU

1. DUYGU KAVRAMI …………………………………………………………………………………………………………………..6

2. DUYGU BİLEŞENLERİ ……………………………………………………………………………………………………….8

2.1. BİYOLOJİK UYARILMA (DUYGUNUN FİZYOLOJİK BİLEŞENİ) ………………………………………….8

2.2. ZİHINSEL DEĞERLENDİRME (DUYGUNUN BİLIŞSEL BİLEŞENİ)……………………………………………….9

2.3. DAVRANIŞSAL DIŞAVURUMLAR (DUYGUNUN DAVRANIŞSAL BİLEŞENİ)……………………………..10

3. DUYGULARIN İNSAN YAŞAMINDAKİ YERİ…………………………………………………………………………………11

4. DUYGULARIN SINIFLANDIRILMASI ……………………………………………………………………………………………15

4.1. DUYGU ÇEMBERİ………………………………………………………………………………………………………………..17

4.2. DUYGU TÜRLERİ…………………………………………………………………………………………………………………19

4.3. OLUMLU VE OLUMSUZ DUYGULAR…………………………………………………………………………………….20

4.3.1. OLUMSUZ DUYGULAR ……………………………………………………………………………………………20

4.3.2. OLUMLU DUYGULAR………………………………………………………………………………………………25

5. DUYGULARIN PERFORMANSA ETKİSİ………………………………………………………………………………………..29

6. DUYGULARIN İŞLEVLERİ……………………………………………………………………………………………………………31

7. DUYGULARIN VUCUDUMUZA ETKİLERİ…………………………………………………………………………………….33

7.1. DUYGULARIN FİZYOLOJİK TEMELLERİ...................................................................................35

7.2. DUYGULAR VE OTONOM SİNİR SİSTEMİ ……………………………………………………………………………..37

7.3. DUYGULAR VE PSİKOSOMATİK BOZUKLUKLAR……………………………………………………………………41

7.4. YÜZ İFADELERİ VE DUYGULAR...............................................................................................42

7.4.1. YÜZ İFADELERİNDEKİ DUYGULAR EVRENSELLİĞİ……………………………………………………..45

7.4.2. YÜZ İFADELERİNDEKİ DUYGULAR DOĞUŞTANDIR…………………………………………………..47

7.4.3. YÜZ İFADELER.NDEKI DUYGULARIN TANINMASINI ETK.LEYEN KÜLTÜREL VE ÇEVRESEL

FAKTÖRLER……………………………………………………………………………………………………………48

7.4.4. YÜZ İFADELERİNİN TÜRLERİ.....................................................................................49

7.5. DUYGULARIN İFADE EDİLMESİNDE DİLİN ÖNEMİ..................................................................50

7.5.1. SEN DİLİ- BEN DİLİ....................................................................................................50

8. DUYGU ILE ILGILI KAVRAMLAR…………………………………………………………………………………………………52

8.1. DUYGUSAL ZEKA..................................................................................................................52

8.2. DUYGUSAL OKURYAZARLIĞI................................................................................................55

8.3. DUYGUSAL FARKINDALIK…………………………………………………………………………………………………….57

8.4. DUYGU SAĞIRLIĞI-ALEKSİTİMİ…………………………………………………………………………………………….58

8.5. DUYGU DÜZENLEME…………………………………………………………………………………………………………..60

8.5.1. DUYGU DÜZENLEME STRATEJİ VE SÜREÇLERİ………………………………………………………….61

3

9. DUYGU KURAMLARI……………………………………………………………………………………………………………………64

9.1. JAMES- LANGE KURAMI………………………………………………………………………………………………………..64

9.2. CANNON- BARD KURAMI………………………………………………………………………………………………………67

9.3. BILIŞSEL DUYGU KURAMLARI………………………………………………………………………………………………..68

9.3.1. SCHACHTER VE SINGER İKI FAKTÖR DUYGU KURAMI………………………………………………..68

9.3.2. RICHARD LAZARUS BİLIŞSEL DEĞERLENDİRME KURAMI…………………………………………….69

9.4. CARROLL ELLIS İZARD AYRIMSAL DUYGULAR KURAMI…………………………………………………………..71

9.5. ROBERT BOLESŁAW ZAJONC DUYGUSAL ÖNCELİK KURAMI……………………………………………………72

9.6. ARNOLD-LINDSEY KURAMI (AKTİVASYON KURAMI)………………………………………………………………72

9.7. PAPEZ’IN DUYGU KURAMI……………………………………………………………………………………………………73

9.8. PAUL MCLEAN DUYGU KURAMI ……………………………………………………………………………………………74

9.9. PAUL EKMAN EVRENSEL DUYGULAR KURAMI..........................................................................74

9.10. BARRETIN KURGULANMIŞ DUYGU KURAMI………………………………………………………………75

BÖLÜM 2 MOTİVASYON

1. MOTİVASYON KAVRAMI………………………………………………………………………………………………….76

2. MOTİVASYON İLE YAKINDAN İLIŞKİLİ KAVRAMLAR………………………………………………………….78

2.1. Gereksinim-İhtiyaç; …………………………………………………………………………………………………..78

2.2. Dürtü;……………………………………………………………………………………………………………………….78

2.3. Güdü (motive)…………………………………………………………………………………………………………..79

2.4. İçgüdü (instinct)…………………………………………………………………………………………………………81

3. MOTİVASYONUN DOĞASI………………………………………………………………………………………………..81

4. MOTİVASYONUN İŞLEVLERİ……………………………………………………………………………………………..82

5. Motivasyonun Temel Unsurları ……………………………………………………………………………………….83

5.1. Güdüler……………………………………………………………………………………………………………………..83

5.2. Hedef………………………………………………………………………………………………………………………..83

5.3. Olumlu Beklenti………………………………………………………………………………………………………..83

6. MOTİVASYONUN ÖZELLİKLERİ………………………………………………………………………………………...84

7. MOTİVASYONUN ÖNEMİ………………………………………………………………………………………………….84

8. MOTİVASYON TÜRLERİ …………………………………………………………………………………………………….85

8.1. İçsel Motivasyon……………………………………………………………………………………………………..…85

8.2. Dışsa Motivasyon………………………………………………………………………………………………………..85

8.3. İçsel Motivasyonun Etkiler…………………………………………………………………………………………..85

8.4. Dışsal Motivasyonun Etkileri……………………………………………………………………………………….86

4

8.5. Güdülenme türleri……………………………………………………………………………………………………….88

8.5.1. Birincil Güdüler……………………………………………………………………………………………….87

8.5.2. İkincil Güdüler………………………………………………………………………………………………..87

8.5.3. Genel Güdüler………………………………………………………………………………………………..88

8.6. Güdüleme ve Zamanlama……………………………………………………………………………………………88

8.6.1. Durumluk Güdüler………………………………………………………………………………………….88

8.6.2. Sürekli Güdüler……………………………………………………………………………………………..88

8.7. Güdüleme Yolları………………………………………………………………………………………………………..88

8.7.1. Doğal Güdülenme…………………………………………………………………………………………..88

8.7.2. Yapay Güdülenme………………………………………………………………………………………….88

9. MOTİVASYON KURAMLARI………………………………………………………………………………………………..89

9.1. Kapsam – içerik kuramları.............................................................................................89

9.1.1. MaslowMaslow’un Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı (Hierarchy of Needs)……89

9.1.2. Herzberg’ in Çift Faktör Kuramı- Motivasyon Hijyen Kuramı ............................92

9.1.3. Mc. Clelland’ in İhtiyaçlar Kuramı- Başarı Gereksinimleri Kuramı......................93

9.1.4. Alderfer ’in ERG Kuramı -Varoluş (Existence), İlişki kurma (Relatedness) ve

Gelişme (Growth) ………………………………………………………………………………………..95

9.1.5. Eric Fromm’un İhtiyaçlar Kuramı……………………………………………………………………..96

9.2. SÜREÇ KURAMLARI 97

9.2.1. Victor H. Wroom’un Beklenti Kuramı………………………………………………………………97

9.2.2. Lawler ve Porter’in Geliştirilmiş Beklenti Kuramı…………………………………………….99

9.2.3. Adams’ ın Ödül Adaleti ve Eşitlik Kuramı……………………………………………………….100

9.2.4. Edwin Locke’un Amaç Kuramı………………………………………………………………………..102

9.2.5. Davranış Düzeltimi Yaklaşımı…………………………………………………………………………104

9.3. Modern teoriler

9.3.1. Atıf teorisi Atıf (Yükleme) Teorisi……………………………………………………………………108

10. MOTİVASYONDA ÖDÜL VE CEZANIN YERİ…………………………………………………………………………110

10.1. Eğitimde kullanılan ödül ve ceza uygulamalarının motivasyona etkileri ……………..110

10.1.1. Akademik Başarı ve Motivasyon ……………………………………………………………………112

10.1.2. Motivasyon Konusunda Eğitimcilere Öneriler…………………………………………………113

10.2. Çalışma yaşamında kullanılan ödül ve ceza uygulamalarının motivasyona etkileri

…………………………………………………………………………………………………………………………….114

11. MOTİVASYONU ETKİLEYEN KİŞİSEL FAKTÖRLER ……………………………………………………116

11.1. Uyarılma …………………………………………………………………………………………………….116

5

11.2. İhtiyaçlar …………………………………………………………………………………………………….116

11.3. İnançlar …………………………………………………………………………………………………….117

11.4. Amaçlar …………………………………………………………………………………………………….118

12. EKLER………………………………………………………………………………………………………………………………..119

13. Kaynakça ………………………………………………………………………………………………………………………….122

6

BÖLÜM 1

DUYGU

Aristo’nun Çağrısı

Herkes kızabilir, bu kolaydır. Ancak doğru insana, doğru ölçüde, doğru zamanda, doğru nedenle ve

doğru şekilde kızmak, işte bu kolay değildir.

ARİSTO, Nikomakus Etiği

DUYGU KAVRAMI

Duygular insanı anlamada, düşünce ve davranışlarını anlamlandırmada çok önemli bir role

sahiptirler. Duygular varoluşumuzun ayrılmaz bir parçasıdır ve duyguların olmadığı bir hayatı hayal etmek

oldukça zordur. Hiç sıkılmaksızın veya sinirlenmeksizin iki saat bir kuyrukta beklediğimizi ya da sevdiğimiz

birinin ölümüne üzülmediğimiz bir durumu hayal edebilir miyiz? Duyguları yaşamak, duygulanmak insanın

sahip olduğu en önemli özelliklerinden biridir.

Bireyin davranışlarını etkileyen ve yönlendiren en önemli etmenlerden birisi bireyin yaşadığı

duygularıdır. Bireyler hissettikleri duygularından ayrı bir şekilde düşünülemez. Gerek iş hayatlarında

gerekse de günlük hayatlarında içinde bulundukları duygusal durum bireylerin davranışlarını olumlu yada

olumsuz yönde etkilemektedir. Duygu, kelime anlamı itibariyle hareket bildirmektedir ve buradan

çıkarımla duyguların harekete yönelttiği kabul edilmektedir. Duygular, yaşamla baş edebilmemiz için acil

planlar yapmamızı sağlamaktadırlar. Dolayısıyla duygular, bizi beklenmedik durumlara karşı

korumaktadırlar.

Duygular insan davranışlarının önemli bir harekete geçiricisi yani motivasyon kaynağıdır. İnsanlar

hissettikleri duygular yüzünden binlerce davranış sergileyebilirler. Sevindiğinde birinin boynuna sarılabilir,

kucaklayabilir, korktuğu bir durumla karşılaşınca kaçabilir, utandığı zaman yüzü kızarabilir, öfkelendiği

zaman birine veya bir nesneye veya herhangi bir şeye vurabilirler. Duygular kişinin yaşamına yön veren

özelliktedir. Olumlu olduklarında yaşama olumlu özellikler katar, olumsuz olduklarında ise yaşamın her

alanında kendilerini gösterebilirler. Herhangi bir duygu hâlinde, biz fark etmesek bile, vücudumuzda bir

dizi fizyolojik değişim olur, hormon düzeyleri, kas gerginliği, kan akış hızı, ter salgısı, kandaki yağ/şeker

miktarı... Bazı ülkelerde adli soruşturmalarda kullanılan “yalan makinesi”, yalan söyleyen bireylerdeki bu

tür fizyolojik değişimleri tespit etme mantığı ile çalışmaktadır.

7

Günlük hayat içinde sayısızca duygu hissederiz; seniniriz, üzülürüz, kızarız, öfkeleniliriz, tedirgin

oluruz v.b. gibi farklı şiddet derecelerinde duygular yaşayabiliriz. Yaşamın bu kadar önemli bir parçasını

oluşturan duyguların tanımlanması da hem psikologlar için hem de bu alanda çalışana bilim insanları için

hiç de kolay bir durum değildir. Psikoloji bilimi içindeki diğer kavramlara göre duyguları incelemede yeteri

düzeyde bir alan olmamsının temel nedenlerinden biri, duygu teriminin tanımlamasındaki güçlükten

kaynaklanmaktadır. Duygunun ne olduğuna dair basit bir cevap vermek oldukça güçtür çünkü duygular

oldukça karmaşık bir süreçtir. Her bilim ya da sanat alanı duyguyu ağırlıklı olarak kendisini ilgilendiren

çerçevede incelemiş ve tanımlamıştır.

Duygunun terminolojik adı olan “Emosyon” hareket anlamına gelen “motion” kelimesinden

türemiştir. Bu da duygunun bizi harekete geçiren bir parçamız olduğuna işaret eder: kaygı hissetmemiz

ortamdan kaçmamızı ya da savaşmamızı gerektiren bir durum olduğunu anlatır, öfke haksızlığa

uğradığımızı, haketmediğimiz bir durumla karşı karşıya bulunduğumuzu söyler. Duygu (emotion)

kelimesinin kökü Latince ‘motere’den gelmektedir. Latincede ‘motere’, ‘hareket etmek’ anlamına

gelmektedir. Bu hemen hemen bütün duyguların bir harekete sebep olduğu fikrini ortaya koymaktadır.

Türk Dil Kurumu Sözlüğünde (2005), duygu terimi " 1-Duyularla algılama, his; 2- Belirli nesne, olay

veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı izlenim; 3- Önsezi; 4- Nesneleri veya olayları ahlaki ve

estetik yönden değerlendirme yeteneği ve 5-Kendine özgü bir ruhsal hareket ve hareketlilik gibi 5 farklı

şekilde tanımlanmaktadır.

Amerikan sözlüklerinde ise duygu; genellikle "tutkuların, duyarlıkların çoğu kez fizyolojik değişikliklere yol

açacak şekilde uyarılması; neşe, keyif, üzüntü, sevgi, saygı, aşk, nefret gibi güçlü hislerin, zihinsel bir çaba

göstermeden öznel olarak ortaya çıkışı" şeklinde tanımlanmaktadır.

Psikoloji alanını yakından ilgilendiren duygu sözcüğü bilim tarihi sürecinde birçok psikolog

tarafından farklı biçimlerde tanımlanmıştır. Plutchik’e göre (1994) duygu; his, davranış, itici kuvvet,

fizyolojik değişikler ve kontrol etme gibi çeşitli ögelerden oluşan, ölçülmesi ve belirlenmesi zor bir

kavramdır.

Goleman (1996), duyguyu; “Aslında sahip olduğumuz tüm duygular bizi harekete geçmeye iten

temel dürtülerdir; duygularımız tıpkı evrim gibi, yaşamla baş edebilmemiz için bize acil plan yapma ve onu

uygulama yetileri kazandırmıştır” şeklinde tanımlamıştır. Goleman’a göre duygu kavramı, bir his ve bu

hisse özgü belirli düşünceler, psikolojik ve biyolojik haller ve bir dizi hareket eğilimini ifade etmektedir.

8

Young duyguyu, içinde bulunulan ortamın algılanmasıyla ortaya çıkan, iç organları harekete

geçiren, bedende, davranışta ve bilinçte kendisini belirten süreç olarak tanımlamaktadır.

Ekman duyguyu “evrensel paylaşımlara, kültüre ve bireye özgü olaylara verilen ve ayırt edici

özellikleri olan otomatik tepkiler” olarak tanımlamaktadır, duyguların en başta gelen fonksiyonu,

organizmayı beklenmeyen kişiler arası sorunlarla hızlı bir şekilde başa çıkması için seferber etmektir. Buna

ilave olarak, bir duygunun ötekinden farklı olduğunu, herhangi bir duygulanım durumunun da diğerinden

farklı olduğunu ifade etmektedirler.

Bu tanımlar, bilimsel açıdan sorgulanması zor olmakla birlikte, duyguların ortaya çıkışı ve

sürdürülmesinde oynadığı rolü ifade etmede yetersiz ve duygunun insan yaşamındaki etkilerini anlamak

bakımından bizim çok az işimize yarayacak olsa da duyguların belirli yönleri hakkında bizlere bir fikir

vermektedir.

Goleman (1996) insan ırkının ve kültürünün ne olduğuna bakılmaksızın her insanda sekiz temel

duygu bulunduğunu, bu temel duyguların “öfke, üzüntü, korku, zevk, sevgi, şaşkınlık, iğrenme, utanç”

olduğunu; diğer duyguların da bu temel duygulara bağlı olarak sınıflandırılabileceğini dile getirmiştir.

Genel olarak toparlanacak olursa basit bir şekilde, duyguyu bir nesne ya da duruma yaklaşma ya

da kaçınmamızı sağlayan belirli bir yönelim olarak tanımlayabiliriz.

DUYGU BİLEŞENLERİ

Duygu, psikolojide genel olarak üç bileşenden oluşan bir deneyim olarak görülür:

1- Biyolojik uyarılma(Duygunun fizyolojik bileşeni)

2- Zihinsel değerlendirme (Duygunun bilişsel bileşen)

3- Davranışsal dışavurumlar (Duygunun davranışsal bileşeni)

Bir duygu ne kadar yoğunsa, bu üç bileşen arasındaki koordinasyonun da daha fazla olması beklenir.

Örneğin, kişinin memnuniyet hissettiği bir durumda yaşayacağı biyolojik uyarılma, coşkun bir sevinç

hissettiği duruma göre daha az olacaktır.

1. Biyolojik uyarılma(Duygunun fizyolojik bileşeni)

Duygusal yaşantının temel bileşeni olan biyolojik uyarılma, duyguların insanı nasıl harekete

geçirdiğini göstermektedir aynen güdülerde olduğu gibi. İnsanlar bariz herhangi bir duygu hissetmedikleri

durumlarda, bedenleri, enerji depolamak, besinleri sindirmek ve atıkları ayırmak yoluyla homeostazı

9

sürdürür. Ancak belirli bir duygusal yaşantı oluştuğunda, özellikle de korku, öfke gibi hoş olmayan

duygusal yaşantılarda homeostaz bozulur ve beden biyolojik olarak uyarılır. Işte bu uyarılma sırasında

gerçekleşen fizyolojik değişikliklerden sorumlu olan otonom sinir sisteminin sempatik bölümdür. Bu

bölüm, adrenalin bezlerini uyararak epinefrin ve norepinefrin hormonlarının salgılanmasına neden olur.

Bu mekanizma sonucunda kalp atış hızı, solunum hızı, terleme ve kan şekeri düzeyinin artması, göz

bebeklerinin büyümesi ve derideki tüylerin dikenleşmesi gibi fizyolojik değişiklikler gerşekleşir.

Gerçekleşen bu değişiklikler bedeni acil duruma hazırlar; bedenden enerji çıkışı için organizmayı düzenler.

Hissedilen duygunun yoğunluğu azaldıkça ve hareket gereksinimi ortadan kalktıktan sonra parasempatik

sinir sistemi bedeni eski yani normal hâline döndürür. Normale dönme süreci uyarılma sürecinden daha

uzun sürmektedir çünkü bu sürede sempatik sinir sistemi tarafından salgılanan hormonların hücreler

tarafından emilimin gerçekleşmektedir.

Duyguların fizyolojik bileşeni ile ilgili olarak 1980’lerden beri yapılan araştırmalarda birincil duyguların

kendilerine özgü bir uyarılma örüntüsü gösterip göstermedikleri konusu üzerinde durulmaktadır. Yapılan

çalışmaların sonuçlarına göre, her temel duygunun kendine özgü uyarılma örüntüsü olduğunu iddia

edilmektedir. Kızgınlık, korku, üzüntü, mutluluk, şaşkınlık ve iğrenme gibi temel duygular yaşandığında,

otonom sinir sisteminin genel olarak benzer tepkiler verdiği ancak zaman zaman daha incelikli birtakım

farklılıkların da olduğu da saptanmıştır. Örneğin öfke ve korku duyguları kalp atım hızının artmasına yol

açarken öfke beden ısısının yükselmesine, korku ise beden ısısının düşmesine neden olmaktadır.

2. Zihinsel değerlendirme (Duygunun bilişsel bileşen)

Duygunun bilişsel bileşeni, bir uyarıcı ya da durumun zihinsel olarak değerlendirilmesini içermektedir.

Çoğu zaman bu değerlendirmeler öyle hızlı bir şekilde gerçekleşmektedir ki kişi genellikle bunların farkına

varamaz. Uyarıcıya ilişkin zihinsel değerlendirmeler çeşitli şekillerde oluşabilmektedir. Kişi, uyarıcıyla

karşılaştığında genellikle yaptığı ilk değerlendirme, o uyarıcının kendisiyle ne derecede ilişkili olup

olmadığını saptamaktır. Uyarıcının kendisiyle ilişkili olduğuna karar verdikten sonra, o uyarıcı ya da

uyarıcılara ilişkin başka değerlendirmeler devreye girer. Örneğin, uyarıcının kişinin amacına ulaşılmasına

yardımcı olup olmayacağı gibi bir değerlendirme olabilir bu. Kişinin bir uyarıcı ya da bir durumu yararlı

veya zararlı olarak değerlendirmesi sonucunda hoş ya da nahoş duygular yaşar. Uyarıcı ya da duruma ilişkin

olarak yapılan zihinsel değerlendirmeler kişiden kişiye farklılık gösterebilmektedir. Genel olarak zihinsel

değerlendirmelerin farklılık göstermesi kişinin kendisinden değil, büyük oranda içinde yaşadığı kültürden

kaynaklanmaktadır. Duygunun bilişsel bir bileşeni içerdiğini diğer bir deyişle duyguların uyarıcı ve duruma

ilişkin yapılan zihinsel değerlendirmeler sonucunda ortaya çıktığı sadece bir kısım psikolog tarafından

10

kabul edilirken, diğer bazı psikologlar, duyguların, onları önceleyen bilişler olmadan ortaya çıkabileceğini

düşünürler.

3. Davranışsal dışavurumlar (Duygunun davranışsal bileşeni)

Duygunun davranışsal bileşeni duyguların dışavurumunu ya da çeşitli yollarla ifade edilmesini ifade

etmektedir. Duyguların dışavurumu sözlü ya da sözsüz olarak gerçekleşebilir. İnsanların duygularını

öğrenmenin en iyi yolunun, bunu onlara sormak olduğu düşünülse bile bu her zaman doğru bir seçenek

olmayabilir. Pek çok sebebe bağlı olarak duygular sözlü olarak ifade edilmeyebilir veya edilmek

istenmeyebilir. Bazı durumlarda özellikle olumsuz duygular söz konusu olduğunda bu duygular ifade

edilmek istenmeyebilir ve inkâr edilebilir. Dolayısıyla sözlü iletişim, duyguları anlayabilmemiz için yeterli

olmayabilir. Bireyler, duygularını her zaman bire bir davranışlarına aktaramayabilirler. Örneğin

amirimizden çok nefret etsek bile, onunla birlikteyken bu duyguyu gizleyecek davranışlar sergileyebiliriz.

Bu nedenle psikologlar, duyguların ifade edilme biçimi olarak sözsüz iletişime, özellikle de yüz ifadelerine

odaklanmışlardır. Yüz ifadelerinin psikolojik anlamı konusunda çok sayıda psikolojik araştırma yapılmış ve

bu alandaki çalışmalar sonucunda, 1972’de, yüz ifadelerinden az sayıda duygunun ayırt edilebileceği

sonucuna varılmıştır. Bu duygular mutluluk, şaşkınlık, öfke, üzüntü, korku ve hor görme ile karışık

tiksintidir.Ancak bu çalışmaların hepsinin Batı toplumlarında yapılmış olması, yüz ifadelerinden ayırt edilen

duyguların evrensel olup olmadığı sorusunu akla getirmektedir. Şekil 1’deki gibi çeşitli yüz ifadelerine ait

fotoğraflar kullanarak, kültürler arası çalışmalar gerçekleştirilmiş ve bu yüz ifadelerinin farklı kültürlerde

aynı anlama geldiğini göstermişlerdir. Mantıksal olarak, bu sonuç, pek çok kültürün Batı kültürü ile tanışmış

olmasına bağlanabilir ancak daha önceleri Batı kültürüyle hiç tanışmamış kültürlerde de benzer sonuç

elde edilmiştir.

Şekil 1

11

Bir motivasyon kaynağı olarak duygu hâlleri, durum, nesne ya da düşünce gibi uyaranın

algılanmasıyla ortaya çıkar; buna eşlik eden veya bireyi buna hazırlayan bedensel bir dizi değişim vardır ve

bireyin bir hareketi ya da tepkisiyle sonuçlanır. Bir diğer ifadeyle bir duygu hâlinin hem fizyolojik, hem

bilişsel hem de davranışsal boyutları vardır. Ancak bu bileşenlerin ortaya çıkış sırası veya bir sırasının

olmasına gerek olup olmadığı üzerinde tartışmaların devam ettiği ve anlaşmazlıkların olduğunu belirtmek

gerekmektedir. Örneğin, gece kuytu bir sokakta yürürken hırlayarak bize doğru yaklaşan bir köpeği

gördüğümüzde, önce “bu saldırgan bir köpek o hâlde kalbimin çarpması, kaslarımın gerilmesi korkum

yüzünden” şeklinde bir değerlendirme mi yaparız, yoksa önce hızla kaçar sonra ne kadar korktuğumuzu

mu hissederiz. Acaba sıra kavramına gerek olmaksızın bir takım duygular mı yaşarız ?

DUYGULARIN İNSAN YAŞAMINDAKİ YERİ

Duyguların insan yaşamındaki yerini anlamak kendini tanımaya çalışan bir birey için önemli bir

dönüm noktasıdır. Duygular, hayatımızı devam ettirmede ve kararlar almamızda en önemli ve temel

süreçler olarak varlıklarını devam ettirmektedirler

İnsanoğlu çok karmaşık bir yapıya sahiptir. İnsan beyni hatırlamaya, öğrenmeye, kavramlar

oluşturmaya ve düşüncelerin gelişimine, bireylerin özel alanlara direkt bir biçimde yönlenmesine olanak

verecek bir yapıdadır. Bir başka deyişle, bir çok araştırmacının da vurguladığı gibi bireyi, düşünce ve akıl

yürütme yönlendirirken, birey aynı zamanda kuvvetli duyguların, ihtirasların ve diğer çeşitli duygusal

faktörlerin de etkisi altındadır.

Duygular insanın en önemli yönlendiricileridir. İnsanı nasıl davranması gerektiği konusunda ve

yaptığı neyin doğru ya da yanlış olduğu hakkında uyarır. Duygular insanın yaşadıklarını anlamlandırmasını

sağlar. Yaşadıklarımız bir yandan iç dünyamızda değerlendirilirken bir yandan da

bazı duyguların canlanmasına neden olur.

İnsanın temel varlığını duyguları oluşturduğuna göre, insanları birbirinden ayıran temel

farklılıkların hissettikleri duygulara bağlı olduğu kabul edilebilir.

İnsanların duygusal yaşantıları onları birbirinden ayıran önemli bir unsurdur. İnsanlar çeşitli

duyguları farklı durumlar karşısında, farklı şiddet derecelerinde hissetmektedirler. Bir çok farklı duygu

bulunmaktadır; ancak bu duyguları iyi veya kötü duygular şeklinde nitelendirmek, kötü oldukları kabul

edilen duygulardan uzak durmaya çalışmak, çok sık karşılaşılan bir yanılmadır. Ayrım yapılmaksızın tüm

duygular insan için gereklidir ve yaşam sürecinde insana enerji vermede, insanı harekete geçirmede ve

motive etmede güçlü bir kaynaktırlar ve bu açıdan, insan yaşamı için stratejik bir önem taşımaktadırlar.

12

İnsanı diğerlerinden farklı davranışlar sergilemeye iten aile, kültür, toplumsal kabuller gibi baskılar olsa da

netice itibariyle bir insanın tıpkısını bulmak imkansızdır. Toplumsal baskılar, insanların aynı davranışları

sergilemelerini, aynı düşünceleri paylaşmalarını sağlayabilir; ancak insanların belirli olaylar karşısında, aynı

duyguları paylaşmalarının baskıyla, zorlamayla sağlanması pek mümkün değildir. Dolayısıyla, insanı

bireysel olarak diğerlerinden farklı yapan şey duygularıdır.

İnsanlara iç dünyalarıyla ilgili bilgiler sağlayan ve içsel bir yol gösterici olarak insana hizmet eden

duygular, aynı zamanda düşünce ve eylemi etkili bir şekilde örgütleyebilmeleri nedeniyle de büyük önem

taşımaktadırlar. Muhakeme yapma ve makul olabilme açısından duygular gereklidir. Duygular, karmaşık

koşullar altında muhakemeyi olumsuz yönde etkileyebilir; ancak duygusuzluk ya da duygulardaki azalma

durumu mantıksız davranışların önemli bir sebebini oluşturmaktadır.

Duygular, kişinin olayları iyi bir şekilde kavramasını, olaylarla ilgili doğru algılamalara sahip

olmasını ve doğru yargılarda bulunmasını sağlamaktadırlar. Kişinin mantıklı olması duygusal yaşantısıyla

alakalıdır ve sağlıklı bir duygusal yaşantıya sahip olan bireyler daha mantıklı davranışlar sergilemekte ve

doğru tespitlerde bulunmaktadırlar. Dolayısyla duyguların mantığın tamamlayıcısı oldukları da

söylenebilir.

Fizyolojik veya sosyal ihtiyaçlar, insanlarda birtakım duyguların ortaya çıkmasına neden

olmaktadırlar ve duygular, içsel birer uyarıcıdırlar. Örneğin, sosyal bir ihtiyaç olan ilişki kurma ihtiyacı,

bireyin kendi başına kaldığında hissettiği yalnızlık duygusu sonucunda ortaya çıkarmaktadır. Yalnızlık

duygusu içsel bir uyarıcıdır; bireyi ilişki kurması gerektiği konusunda uyarmaktadır. Birey ilişki kurmadığı

sürece onu rahatsız etmektedir. Görüldüğü gibi duygular, bir bakıma bireysel alarm sistemini

oluşturmaktadırlar. Duygular, kişiler arası ilişkilerin gelişmesini etkilemektedir. Empati becerisinin

temelinde duygular yer almaktadır. Ayrıca duyguların insanları birleştirici yönü de bulunmaktadır.

Duygular içsel rehberlerdir ve başkalarından gelen sinyallere yanıt vererek iletişim kurması için bireye yol

gösterirler. Dahası, duygular; fiziksel varlığı olmayan ya da belirsiz şeyler değil; en az diğer algılar kadar

bilişseldir.

Duyguların insan yaşamındaki yeri nedir?

1. Duygular insan yaşamın bir parçası olmakla beraber, her zaman yaşama eşlik eder ve yaşamın

rengidir yani duygunun yaşanmadığı bir yaşam düşünülemez.

2. Duygular bir histir, aynı zamanda bir sezgidir.

3. Duygular insanın en önemli yönlendiricileridir ve yaşananları anlamlandırmasını sağlar.

13

4. Duygular kişinin iç dünyasını yansıtır .

5. Duygular ehlileştirilmedikleri sürece, insan yaşamını alt üst edebilir. Örneğin öfkesini kontrol

edemeyen biri kişinin kendisine ve çevresine zarar vermesi söz konusu olabilir ve kişilerarası

ilişkileri olumsuz etkiler.

6. Duygular diğer insanlarla olan ilişkileri etkileyen en önemli unsurlardır biridir. Birlikteyken iyi

duygular hissettiğimiz insanlarla daha çok birlikte olmak isterken iyi duygular hissettirmeyen

insanlardan uzak durmaya çalışırız.

7. Duygular ve düşünceler sürekli olarak etkileşim halindedir. Duygular düşüncelerden etkilenir,

düşüncelerde duygulardan etkilenir.

8. Duygular genellikle iç içe yaşanır, insan hiçbir zaman tek bir duygu yaşamaz hissettikleri çoğu

zaman birçok duygunun karışımından oluşur.

9. Duygular sadece bugünle alakalı değildir. Geçmişle kalanların etkisiyle tekrar canlanabilirler.

10. Duyguların tetikleyiciler bulunmaktadır. Hiçbir duygu kendiliğinden canlanmaz ve her zaman

tetikleyen bir şey vardır. Televizyonda izlenen bir haber, her hangi bir görüntü, birisinin bir sözü

ya da bakışı gibi basit görünen olaylar bile bazen beklenenin çok ötesinde duygular yaşanmasına

sebep olabilir

11. Duygular insanları belli şekilde davranmaları için motive eder.

12. Duygular yargılamayı etkileyen unsurlardır.

13. Duygular her zaman insanların yargılamasına neden olur. Bunları neden yaşadığı hakkında kişi her

zaman sorgulama halindedir. Neyin iyi neyin doğru olduğu konusunda karar verirken duygulardan

yararlanırız

14. Benzer durumlarda aynı duyguları yaşamak bireyin iç dünyasını anlamada önemli bir işarettir, iç

çatışmaya neden olabilir.

15. Duygular kişilerin mantıklı düşünmesini ve davranmasını etkilemektedir.

Duyguların insan yaşamında işlevi ile ilgili de birçok açıklama bulunmaktadır. Duygular güdülenme ve

motivasyonda, davranışların organize edilmesinde ve sürdürülmesinde önemli rol oynamaktadırlar (Izard,

2007). Duygular ve motivasyon türlerinin hayatta kalmak ve türün devamı için işlevsel olan

mekanizmalardır. Cinsellik, açlık gibi güdülerin işlevselliği oldukça açık olmakla birlikte duygulara neden

sahip olduğumuzun anlaşılması biraz daha karmaşık ve çok da açık olmayan bir süreçtir. Kişilerarası

ilişkilerde duygularımız içsel süreçlerimiz ve davranışlarımız hakkında diğerlerini bilgilendirme ve

diğerlerinin süreçleri hakkında bilgi edinme yoludur. Diğer taraftan duygular kendi yaşantımızda neyin ya

14

da nelerin bizim için öncelikli olduğunu anlamanın önemli ipuçları arasında yer almakta ve önem

sıralamasına katkıda bulunmaktadır.

Duygular karar verme süreçlerinin önemli bileşenlerinderdir. İçsel süreçlerde olduğu gibi dışsal

çevrenin düzenlenmesinde de önemli rol alırlar. Yeni durumlara uyum sürecinde duygular belirli bilişsel,

davranışsal ve fizyolojik tepkilerde kendilerini gösterirler ve yeni durumlara uyum sürecinde ortaya çıkacak

olan davranışın belirleyicisi olarak yer almaktadırlar. Yukarıda aktarılan işlevler açısından duygular

olmadan hem hayata kalma gibi temel faaliyetlerin hem de karar verme, yargılama, yordama gibi üst düzey

bilişsel faaliyetlerinin yerine getirilmesi ve sürdürülmesi mümkün olamamaktadır. Tüm bu özellikler

birlikte düşünüldüğünde duyguların insan yaşamındaki yerinin oldukça önemli ve insanlık tarihi kadar eski

olduğu vurgulanmaktadır.

Her insanın, yaşamı içerisinde şekillenen ve büyük öneme sahip olan, bir değerler ve anlamlar

sistemi bulunmaktadır. Bu sistemin oluşmasını büyük ölçüde duygular sağlamaktadır. Gerek özel

yaşantımız gerekse iş hayatımızda bu değer ve anlamlar sistemini sağlayan, varlığımızın temelini oluşturan

ve bizi varlığımızın temel sorunlarıyla yüzleştiren duygular, hayatımıza anlam yüklemektedirler.

Yapılan araştırmalarda duyguların, güven, bütünlük, empati, esneklik ve güvenilirlik gibi ahlaki

değerler ile güvenli ve karlı iş ilişkileri kurma ve sürdürme yeteneklerini harekete geçirme enerjisine sahip

oldukları belirtilmektedir.

15

DUYGULARIN SINIFLANDIRILMASI

Duyguyu tanımlamak kadar sınıflandırılmaasının da oldukça zor bir durum olduğu bilinen bir

gerçektir. Çünkü duygularımız birçok bileşeniden oluşan karmaşık süreçlerdir ve insan kısa bir süre içinde

çok farklı duygular aynı anda yaşayabilmektedir. Duygu bir sürecin kavramsallaştırması olarak

tanımlanırken farklı duyguları adlandırmak için oluşturulmuş duyguların sınıflandırılmasında farklı

yaklaşımlar olduğu görülmektedir. Araştırmacılar tarafından duygular genel olarak olumlu ve olumsuz

duygular şeklinde sınıflanırken bazı araştırmacılar da duyguları bir şeye yaklaşmamızı sağlayan (hoşa

giden) duygular ve uzaklaşmamızı sağlayan (hoşa gitmeyen veya nahoş) duygular şeklinde iki temel

duygunun var olduğunu ve diğerlerinin de bunlardan türediğini ifade etmektedirler. Duygular en basit

düzeyde nesnelere yaklaşmamızı ya da uzaklaşmamızı sağlayan süreçler açısından sınıflanmaktadır.

Lazarus (1991) ise duyguları zararla/kayıplarla ilişkili olan duygular ve fayda ile ilişkili duygular

olarak sınıflandırmaktadır. Bir başka sınıflamaya göre ise duygular temel ve karmaşık duygular olarak ele

alınmaktadır. Duygu ile ilgili literatürde temel ve karmaşık duyguların sınıflanmasında önemli farklılıklar

olduğu görülmektedir. Temel duygular farklı kuramcılar tarafında farklı şekillerde ele alınmaktadır.

Örneğin Plutchik (1980) Öfke, iğrenme, üzüntü, şaşırma, korku, güven, neşe ve beklenti olmak üzere 8

tane temel duygu olduğunu belirtirken; Yirminci yüzyılın önde gelen duygu araştırmacılarından Psikolog

Paul Ekman, bazı duyguların biyolojik temelli olduğunu ve kültürlerden bağımsız evrensel özellik taşıdığını

ileri sürmüştür ve bunları temel duygular (basic emotions) olarak tanımlamıştır. Temel duygulara yönelik

ilk sınıflamasını 1972’de yapan öfke, üzüntü, şaşırma, tiksinti, neşe, kaygı ve küçümseme olmak üzere yedi

tane temel duygudan bahsetmektedir. Ancak Ekman 1990’larda bu listeyi genişletmiştir. Ekman’ın temel

duygular olarak tanımladığı duygular şunlardır: Öfke, tiksinti, korku, mutluluk, üzüntü, şaşkınlık, eğlenme,

küçük görme, memnuniyet, mahcubiyet, heyecan, suçluluk, başarı sonrası gururlanma, rahatlama, tatmin,

duyumsal zevk, utanç. Karmaşık duygular (complex emotions) ise bu temel duyguların kolâjı ile oluşan ve

daha çok kişinin, sosyal etkileşim sürecinde ortaya çıkan duyguları olarak tanımlanmıştır.

Izard’ın (1971) öfke, üzüntü, şaşırma, tiksinti, neşe, kaygı ve küçümseme, suçluluk, ilgi ve utancı

olmak üzere 10 tane temel duygudan söz etmektedir. Farklı kuramcıların farklı temel duygular listesi

olmakla birlikte üzüntü, neşe, öfke, tiksinti ve kaygı gibi duyguların tüm listelerde var olduğu dolayısı ile

üzerinde fikir birliği sağlanan temel duygular olarak kabul edilebilecekleri düşünülmektedir. Karmaşık

duyguların ise farklı duyguların farklı şekillerde birleşmesi ile (Plutchik, 1980) ya da temel duyguların

bilişsel değerlendirmeleri sonucu (Ekman, 1982) ortaya çıktıları belirtilmektedir. Duygulanımın iki boyutlu

16

yapısı yaklaşıma göre ise duygular değerlik (hoş/hoş olmayan) ve uyarılmışlık (düşük/yüksek) olmak üzere

iki boyut açısından ele alınmaktadır. Değerlik boyutu çevredeki kayıp ya da kazımlarla; uyarılmışlık boyutu

ise bu kayıp ya da kazanım sürecinde ortaya konan hareketlilik ya da enerji düzeyi ile ilişkili olduğu

belirtilmektedir. Dolayısı ile bu yaklaşıma göre; duygular hoşa gitme düzeyleri ve enerji düzeyleri açısından

iki boyuta değerlendirilip 4 farklı sınıfta ele alınmaktadırlar. Örneğin öfke duygusu hoşa gitmeyen-yüksek

enerjili bir duygu olarak tanımlanırken, üzüntü duygusu hoşa gitmeyen-düşük enerjili bir duygu olarak

tanımlanmaktadır.

Tarihin en başarılı psikoloji başvuru kitaplarından olan Sosyal Psikolojiye Giriş adlı kitabında İngiliz

Psikolog William McDougall (1871-1938) on bir adet birincil içgüdü-duygu çifti tanımlamıştır ki, bunlar

kombinasyonlarla ileri karmaşık duygulara yol açarlar. 1936’da bunların sayısı on altıya

ulaşmıştır.McDougall’ın duygu teorisi, insanın evrimi boyunca amaçlarının daha özelleşmiş ve hedef

yönelimli davranış haline gelmesi ve uzmanlaşması üzerine kurulmuştur. Bu da daha belirli ve ayrı ayrı

özelleşmiş bedensel düzenlemelerle sonuçlanmıştır. Bu iki tip uğraşın tecrübe edilmesi birincil duyguların

niteliğini oluşturmuştur. Bu bedensel tepkilerin iki ya da daha fazlası çakışırsa o zaman yaşantısal olarak

sonuç, ikincil veya harmanlanmış duygudur. 1928’de McDougall, karmaşık hislerle (bunlar duygu değildir)

uygun birincil ve ikincil duygular arasında bir karşılşatırma yapıp önemli noktalarını aşağıdaki gibi

belirlemiştir:

1) “Gerçek” duygular her bir uyaranı belirgin hale getirir ve daha sonraki uğraşılar

üzerine herhangi bir etkide bulunmazlar. Tam tersine karmaşık hisler uğraşılarımızdaki başarılar ve

başarısızlıklar tarafından koşullanır ve bundan dolayı takip eden benzer uyaranları abartır.

2) Gerçek duygular insanların evrimsel basamaklarında önceden ortaya çıkmışlardır, buna rağmen

karmaşık hisler insanlarla sınırlıdır çünkü bilişlere dayanırlar. Duygular bilişlerden bağımsızdırlar.

3) Her bir birincil duygu kalıcıdır, “organizmanın zihin yapısının sürekli bir görünümüdür.” Yine zıt

olarak karmaşık hisler böyle olgular değildir. Basitçe, yaşantıların ve hislerin iyi açıklanmamış ve

tanımlanmamış alanıdır.

McDuogall’a göre her bir duygu bir arzu ile ilişkilidir ve bundan dolayı karmaşık hislerin aksine,

birbirine aykırı arzular duyguların bir karışımını üretebilir. Bu incelikli ayrımların yakalanması zordur, bu

nedenle korku ve merak gibi “gerçek” duyguların gündelik yaşantılanmasıyla, kaygı ve umut gibi “karmaşık

hisler”in karşılaştırılması bize yardımcı olabilir.

17

Duygularla ilgili kapsamlı bir sınıflandırma Parrott (2001) tarafından gerçekleştilmiştir. Parrott

(2001) duyguları ağaç yapılı bir liste oluşturarak üç kategori içinde değerlendirmiştir. Birincil kategoride

altı temel duygu bulunmaktadır. Bu duygular aşk, neşe, şaşkınlık, öfke, üzüntü, korku şeklinde

sınıflandırılmıştır. Bu duygular yirmi beş farklı ikincil duyguları (özlem, zevk, memnuniyet, çileden çıkma,

hayal kırıklığı, utanç, ihmal edilme vb. gibi) ve yüzden fazla üçüncül duyguları (hayranlık, şefkat, tutku,

keyif coşku, sıkıntı, kin, kıskançlık, ızdırap, depresyon, umutsuzluk, yalnızlık, merhamet, kaygı vb. gibi)

oluşturmaktadır.

Duygu çemberi

Duyguları etkili bir şekilde tanımlama ve sınıflama girişimlerinden birisi de Plutchik tarafından

yapılmıştır. Kaç duygunun var olduğu ve bunların arasındaki ilişkinin doğasını araştıran psikologlardan

Plutchik, aynen renkler gibi duyguların da birincil duygular ve ikincil duygular olmak üzere ikiye

ayrılabileceğini ileri sürmüştür.

R.Plutchik, 1980’lerde , sekiz tane birincil duygu saptamıştır: Öfke, iğrenme, üzüntü, şaşırma,

korku, güven, neşe ve beklenti. Plutchik, bu sekiz temel duygu ve onların karışmaları ile ortaya çıkan

ayrıntılı bir duygu listesini, renk çemberi fikrinden esinlenerek “duygu çemberi” olarak bilinen bir grafik

tasarımı ile ifade etmiştir (Bkz. şekil 2). Daha sonra bu 8 temel duyguyu, 3'lü seviyelere ayırmıştır.

Görseldeki duygu çemberinin her bir yaprağında, her bir duygunun 3 ayrı seviyesini de gösterilmiştir. Her

bir yaprağın en dış kısmı, bir duygunun en ılıman duygu seviyesini temsil eder. Örneğin endişe, korkunun

en ılıman halidir. Yaprağın ortasındaki duygular temel duygu seviyeleridir. En içteki kısım ise o temel

duygunun en yoğun seviyesine karşılık gelir. Örneğin dehşet,korkunun en yoğun halidir.

Pluthick’e göre, birincil duygular bireyin temel duygularıdır ve bunlar evrenseldir. Birincil

duyguların biyolojik olarak ilkel duygular olduğunu ve bu duyguların organizmanın hayatta kalmayı

sağlayan davranışlarının tetikleyicisi olduğunu ifade etmektedir. Örneğin korku duygusu “çatış” ya da “kaç”

tepkisini harekete geçirir.

18

Şekil 2

Pluthick’in bu modeli duygulara ait dört özelliği temel alır:

1. duygu çemberindeki duygular tesadüfen yerleştirilmemişlerdir. Duygu çemberinde duyguların

dizilişleri benzerlikleri ve ilişkilerine göre hazırlanmıştır. Birbirine benzer duygular birbirine yakın, birbirine

zıt duygular birbirinden uzak ve birbirlerine karşı yerleştirilmiştir. Örneğin neşe, beklenti ve güvene

yakındır ama korku ve iğrenmeye uzaktır.

2. Plutchik, sekiz temel duygunun iki uçlu bir yapı gösterdiğini, bir uçtaki dört olumlu duygunun

her birine, diğer uçta dört olumsuz duygunun karşılık geldiğini ileri sürmektedir. Bu, karşı uçlarda yer alan

iki zıt duygunun aynı anda yaşanamayacağı anlamına gelir. Sekiz duygu arasındaki ikili uçlar şunlardır:

Neşeye karşılık üzüntü, öfkeye karşı korku, güvene karşı iğrenme ve şaşırmaya karşı beklenti. Sekiz temel

duygunun bu iki uçlu yapısı, şekil 2’de Plutchik’in duygu çemberindeki görselde görülebilir.

3.Üç boyutlu modelde, modelin altından yukarıya doğru gidildikçe her duyguya ait renk tonu

koyulaşmaktadır ya da tam tersi renk tonu açılmaktadır. Bu durum duygunun en hafif hâlinden en şiddetli

hâline doğru geçişini simgelemektedir. şekil 2 üç boyutlu model gösterilmemiştir, ancak ortadaki tekerlek

19

model, üç boyutlu modelin açılımını verdiğinden duyguların yoğunluğu ya da şiddeti buradan açıkça

izlenebilir. Ortadaki en koyu renklerle gösterilen halka, duyguların en yoğun biçimlerini (hiddet, ihtiyat,

coşkunluk, hayranlık, dehşet, hayret, yas, nefret) gösterir. En içten en dışa, koyu renkten açık renge doğru

duyguların yoğunluğu azalır ya da tersi. Böylelikle bir duygunun yoğunluk düzeyleri kolayca izlenebilir.

Örneğin, nefret en yoğun duygu formlarından biridir. Örneğin, nefretin daha az yoğun hâli iğrenme, en az

yoğun hâli can sıkıntısıdır. Yas, temel bir duygudur. Yasın daha az yoğun hâli üzüntü, en az yoğun hâli

dalgınlıktır

4. Renklerde oldu¤u gibi, ilişkili iki duygu birleşerek başka bir duyguyu oluşturabilir. Duygu

çemberinde en dışta olan ve temel duyguların arasında gösterilen duygular, bunların birleşiminden edilen

ikincil duygulardır. Örneğin onay, endişe ile bir araya gelince itaat duygusu oluşmakta, diğer yandan onay,

huzur ile birleşince sevgi duygusu ortaya çıkmaktadır.

Plutchik gibi duygu üzerinde araştırma yapan bilim adamları tıpkı sarı, kırmızı ve maviden oluşan

ana rengin birbirleriyle karışmasından oluşan sonsuz sayıdaki renkler gibi, az sayıdaki temel duyguların

birbirleriyle karışarak duygular skalasını ortaya çıkardığını ileri sürmektedirler.

Dört farklı duygu türü vardır;

• Birincil adaptif duygular; • Acil bir durumda verilenuygun bir yanıttır ve bu kişiye uygun eylemi yapmak

konusunda yardım eder. Örneğin biri sizi çocuklarınıza zarar vermekle tehdit ediyorsa, öfke burada adaptif

duygusal bir yanıttır, çünkü tehtidi sonlandırmak için kendinizden emin, iddialı bir duruş almanızı sağlar.

Korku, tehlikeye karşı adaptif bir duygudur, savaşma, kaçma veya donarak gözetleme konumuna getirir,

dolayısıyla tehlikeyi azaltacak en eygun tepkiyi vermemizi sağlar. Bu tür otomatik hızlı yanıtlar, atalarımıza

hayatta kalma konusunda yardımcî olmuştur.

• Maladaptif birincil duygular; • Bu duygular, genel olarak, geçmiş, sıklıkla travmatik ve deneyimler

üzerine temellenmiş, fazla öğrenilmiş yanıtları içerir. Mesela; kırılgan biri, büyürken yakınlığın sonrasında,

genel olarak fiziksel ve cinsel istismar geldiğini öğrenmiş olabilir. Böylelikle bu kişi yakınlığı yada

önemsenmeyi, potansiyel bir ihlal olarak algılayıp, otomatik olarak öfke ve/ veya reddetme olarak

yanıtlayacaktır.

İkincil tepkisel duygular; • insanlar sıklıkla, geçmiş dönemdeki birincil adaptif duygularına duygusal

tepkiler taşırlar, böylece bunlar ikincil duygularla yer değiştirirler. Bu durum orijinal duyguyu saklar yada

dönüştürür ve tekrarlayan biçimde, hareketlere, şimdiki duruma, bütünüyle uygun olmayan şekilde

öncülük eder. Örneğin, reddedilmeyle karşılaşan ve üzgün yada korku hissetmeye başlayan bir adam, öfke

20

fonksiyonel yada adaptif olmadığında bile reddedilmeye karşı ya öfkeli yada korktuğu için kendine öfkeli

olabilir. Pek çok ikincil duygu acı dolu birincil duyguya karşıya belirsizlik veya savunma yaratır.

Yardımcı duygular; Diğerlerini kontrol etmek, yada onları etkilemek olarak açıklanan duygulardır. Örneğin

timsah gözyaşları diğerlerinin desteğini elde etmek için, öfke hükmetmek için, ve utanç sıklıkla kişinin

sosyal yapıya uygunluğunu bilinçli olarak belirtmek için kullanılır. Kisinin vereceği duygusal tepki orijinal

duygudan bağımsızdır. Bu duygular manipülatif yada sahte duygular olarak adlandırılır. İnsan beyni

anatomisi, iki önemli sürecin sonucu olarak görülür; duyguya sahip olma yeteneği ve bu duygular üzerine

derinlemesine düşünme yeteneği. Bu nedenle yaşam iki ana değerlendirme içermektedir. İlk

değerlendirme, duygu sistemimiz tarafîndan, dil olmadan, farkında olmaksızın, otomatik olarak yapılır. Bu

değerlendirme bize, şeylerin bizim için iyi yada kötü olup olmadığını söyler ve ilgi, yenilik değişiklik, tehdit,

ihmal, kayıp ve başarı elde etme gibi belli başlı değerlendirmeler temeline oturur.

OLUMLU VE OLUMSUZ DUYGULAR

Olumlu ve olumsuz duygu boyutları bireyin bilişsel ve duygusal değerlendirmesi sonucunda öznel iyi

oluş halini oluşturmaktadır. Olumlu ve olumsuz duygu boyutları, duyguları sınıflandırmaya yönelik

çalışmalarda oldukça sık kullanılmıştır

Watson’a (2002) göre duygular olumlu ve olumsuz olmak üzere iki bağımsız faktörden oluşmaktadır.

Olumsuz duygu boyutu korku, kızgınlık, üzüntü, suçluluk, aşağılanma, nefret gibi olumsuz duygusal

durumlardaki kişisel yaşantıları kapsarken; olumlu duygu boyutu neşe, ilgi, güven ve uyanıklık gibi olumlu

durumlardaki kişisel yaşantıları kapsamaktadır.

Olumlu duygularla ilgilenmek olumsuz duyguların işe yaramaz olduğunu söylemek demek değildir.

Hepimiz, örneğin kendimizi ya da sevdiğimiz birini korumak için kızabilir, haksızlığa uğradığımızı

düşündüğümüzde öfkelenebiliriz ya da kaygımız bizim hayatta kalmamıza yardımcı olabilir. İnsan olmanın

bir parçası da olumlu ve olumsuz duyguları hissedebilmektir. Ama her zaman olumlu ya da her zaman

olumsuz duyguları yaşamayız.

OLUMSUZ DUYGULAR

Olumsuz gibi gözüken, genellikle yaşamak istemediğimiz ve kaçınılan duygular gerçekte insanı

geliştiren duygulardır. Bu duygulardan kaçınmak ve hayatı sadece olumlu duygular temelinde yaşamak

gerçekçi olmayan bir yaşam tarzıdır. Bir hayatın içinde acı, başarısızlık, hayal kırıklığı, üzüntü v.b. gibi

olumsuz duygular aslında olmazsa olmazdır. Evrim açısından değerlendirildiğinde, bugün yaşamaktan

21

hoşlanmadığımız ve kaçındığımız olumsuz duygular olmasa, canlılığı sürdürmek mümkün olmayabilirdi.

Olumsuz duygular sadece varlığımızı sürdürmek açısından değil, aynı zamanda, kendimizi iyi hissetmemizi

sağlamak için de önemli bir işleve sahiptir. Zorluk, tehdit ve tehlikelerle mücadele etmek, kendimizle ve

başkalarıyla uyumlu bir beraberlik sürdürmek insanlık tarihi içinde geliştirilmiş olan duygu birikimi

kullanılarak sağlanır. Olumsuz duygular, uyaran duygu setini ifade eder. hoş olmayan duygular ve sunulan

durumu zararlı olarak görürler, bu da kişinin başa çıkma kaynaklarını etkinleştirmesine izin verir. Olumsuz

duygular bizi uyarıyorlar belirli durumlarda tehdit veya meydan okuma olarak kabul edilir. Olumsuz

duyguların örnekleri diğerleri arasında korku, öfke veya üzüntüdür. Negatif duygular bilincimizi artırarak

bize yardımcı olur dikkati soruna odakla bize sunulan, aynı zamanda harekete geçirici olan.

Bencillik: kişinin sadece kendisiyle ilgili olması ve kendini yaşamının odağına alma halidir. Bencillik

duygusu, kişinin sadece kendi çıkarları doğrultusunda davranmasına neden olmaktadır. Bencillik her

zaman için ve sadece ben merkezci olmayı tanımlar. Bencillik duygusunu yoğun olarak yaşayanlar, daima

kendi menfaatlerinin ne olduğunu sorgularlar ve doğrultuda hareket ederler. Kendi çıkarlarını ulaşmayı

sağlayacak uygun hedefler bulmaya çalışırlar. Eğer kendi çıkarlarına uygun olmayan bir konuda karar

vermeleri gerekirse, verecekleri karar kaçınılmaz olarak ‘hayır’ olacaktır. Erişkin bir insan hala bencilce

davranmaya devam ederse bu onun iç dünyasında güçsüz olduğunun belirtisidir ve bir anlamda bencillik

acziyetin ters bir rolle dışarıya yansıması olarak ifade edilmektedir. Bencillik duygusu aynı zamanda

gelişmemiş kişiliğin yansımasıdır ve bu duygu bireye vermekten çok almayı öğretir. Esasında bireyin kişisel

gelişiminin tamamlanmasında bencilliğin olumlu katkıları olduğunu söyleyebiliriz ancak bu duygu gerçekçi

ve birleştirici olup aklın önüne geçmediği ve doğru yorumlanmadığı müddetçe böyle yorumlanabilir.

Olumlu bencillik insanın yaşadığı çevre ve zamanla uyumlu biçimde kendi egosunu ve psikolojik

bütünlüğünü korumasına, girişimci olmasına ve kendini ifade etmesine yarayabilir.

Kibir -olumsuz Gurur duygusu: Psikolojide gurur duygusu iki yönüyle tanımlanır; biri olumlu, biri

olumsuzdur. Olumlu diyebileceğimiz onur, izzet, şeref, özgüven olarak bilinen gururdur. Olumsuz

diyebileceğimiz ise kibir, böbürlenme, kasılma gibi bilinen gururdur. Her insan yaptıklarını başkalarına

beğendirmek ve bununla birlikte kabul görmeyi ister. Beğenilme arzusu, aslında kötü bir durum değildir.

Ancak haklı olmayan ve yanlış yerde sergilenen gurur duygusu zararlıdır. Böbürlenme aşırıya kaçma gibi

haksız olumsuz gurur duygusu kibirdir. Kibir, en basit tanımıyla, kendini başkalarından üstün görme

durumudur.kibirli insanların en belirgin özelliği empati yoksunu olmalarıdır. Başkalarının ne

hissetiğinineye ihtiyaç duydukalarını anlayamaz zaten buna önem de vermezler.

22

Utanç duygusu: Kişinin küçük düşürüldüğünü hissettiği bir eylemden ya da kendini ya da bir başkasını

kandırma korkusundan dolayı rahatsızlık duymak. Utanç, toplum içerisinde (gerçekte olan veya gerçekte

olmayan) ötekine karşı hissedilen duygu olması sebebiyle sosyal duygular kategorisinde yer almaktadır.

Toplumca uygun görülmeyen şekilde davranmak, her zaman bir ceza ile sonuçlanmasa bile içinde

bulunulan bu durumun, başkaları tarafından hoş görülmediğinden utanç gibi olumsuz bir duygunun ortaya

çıkmasına neden olabilmektedir. Çocukluğunda suistimal ve şiddete maruz kalmış kişilerin kendisini ya da

çevresini utandıracak bir davranışta bulunma ihtimalini düşünerek kaygı seviyesi yükselirken, buna karşın

şiddet ve zorbalığı uygulayan kişi de esasen kendi yetersizlik ve benzeri duygularından kaynaklı utanç

duygusunu yansıtmaktadır. Ayrıca şiddet, aldatma gibi utanç duyulacak davranışlarda bulunan kişilerle

büyüyen çocuklarda da utanç duygusu yaşaması çok daha fazla görülmektedir. Örneğin terk edilmiş,

istismara uğramış veya ilgisiz büyüyen çocuklar kendilerini bu davranışın sorumlusu olarak görüp utanç

duygusunu hak edilmiş bir durum olarak deneyimleyebiliyor, bazı durumlarda aktarılmış utanç duygusunu

temellendirmek için zararlı davranışlarda da bulunabiliyorlar. Utanç duygusundan kurtulmak bireyin

kendisini önemli, değerli ve sevilmeye değer biri olarak görmesiyle başlar.

Suçluluk duygusu: kişinin yaşadığı olumsuz duyguyu benliğine genellemeden sadece o an gerçekleşen

davranışı üzerinden değerlendirmesi olarak tanımlamaktadır. Suçluluk duygusu beraberinde kendine

güvensizlik, mükemmeliyetçilik, affedememe, depresif ruh hali, daima kontrollü olma ihityacı gibi

özellikler görülür. Psikoloji araştırmalarında suçluluk duygusu her zaman olumsuz sonuçları olan bir duygu

olarak tanımlanmamaktadır. Makul boyutlardaki suçluluk duygusu, bireyi toplumda kabul görmeyen

davranışları ortaya koymaktan alıkoyarak toplumsal açıdan uyumlu davranışlara yönlendirebilir. Suçluluk

duygusu, çocukluktan başlayarak, sosyal gelişim süresince öğrendiği duygusal bir uyarı sistemidir. Amacı,

birey yanlış bir şey yaptığında ona bildirmek, davranışlarının sonuçları hakkında düşünmesine yardımcı

olmak ve bu sonuçların kendisini veya başkalarını nasıl etkilediğini ona göstermektir. Başka bir deyişle

suçluluk, aynı hatayı ikinci kez yapmamak için davranış(lar)ını yeniden gözden geçirmesini sağlamaktadır.

Suçluluk duygusu daha çok içsel değerlendirmeyle bağlantılı yaşanan bir duygudur. Suçluluk ise içsel,

süreksiz ve kontrol edilebilirliğin olduğu yüklemelere dayanarak belirli bir davranış hakkında hissettiğimiz

negatif bir duygu olarak tanımlanmaktadır

Şüphe- kuşku: Herhangi bir olay karşısında emin olamama ya da güvensizlik duygusu olarak

tanımlananmaktadır ve aşırı düzeyde yaşandığında kişi ve çevresindekilerin hayatını olumsuz yönde

etkilemektedir. Özgüven azlığı yaşayan kişilerde görüldüğü gibi kendini aşırı beğenen ve eleştiriye kapalı

kişilerde de sıkça rastlanmaktadır. Şüphenin en genel tanımı ‘inanç ve inançsızlık arasında kalan duygu’

23

dur. Şüphe çoğu insan için olağan bir duygu olsada aşırı düzeyde yaşandığındaysa ise bu şüphe paranoyaya

dönüşebilir. Toplumlarda kadın cinayetlerinin en büyük nedeni bu tür kıskançlık paranoyalarıdır. Birey eşi

tarafından aldatıldığını düşünerek her durumu kendi zihninde bu duruma uyarlayıp öfke gösterir, saldırgan

tutumlar sergiler, şiddet uygular. Şüphenin hastalık olarak sayılabilmesi için bireyin hayatını büyük oranda

etkilemesi ve işlevselliğini bozması gerekmektedir. Şüphenin olumlu yönü bireyi düşünmeye itmesi yeni

sorular sordurması ve keşiflere yöneltmesidir.

Kıskançlık duygusu: İnsanın sahip olduğu ilgi ya da sevgiyi kaybetme, başka biriyle paylaşma endişesi

ya da başka bir insanda ya da yaşamda var olan şeylere sahip olma isteğini de içeren kaotik bir ruh hali

olarak tanımlanmaktadır. Kıskançlık duygusu yaşayan kişi, mutsuzluk, öfke, yetersizlik, yalnızlık, güvensizlik

ve çaresizlik duygularını da beraberinde yaşar. Kıskançlığı tetikleyen şey kişinin kimliği ve benlik algısıyla

bağlantılı bir durumdur. Kıskançlığın kökleri kişinin kendisini güçlü, bağımsız ve arzulanır hissettirecek sevgi

dolu tepkilerden yoksun kaldığı çocukluk ya da ilk gençlik yıllarına kadar uzanmaktadır. Kıskançlığın

temelinde özgüven eksikliği ve yetersizlik duygusu mevcuttur. Kişinin özgüveninde olumsuz bir değişim

olduğunda kişi kendisini yetersiz, değersiz ve önemsiz hissetmeye başlar. Kıskançlık duygusu hem bu

duyguyu yaşayan kişinin hayatına hem de kıskanmış olduğu kişinin hayatını olumsuz etkilemekte ver

rahatsızlık vermektedir. Kıskançlık açık bir gerçeği bile reddetme ihtimali doğurduğu için kıskanç insanlar

gerçeği tam anlamıyla göremez ve yanlış algılamada bulunabilirler. Bundan dolayı kıskanç bir kişinin verdiği

kararların doğruluğu sorgulanmaya muhtaçtır.

Öfke duygusu: yaşam kalım süresince kendini tehlikelerden uzaklaştırmak için genetik olarak insanda

var olan bir duygudur. Öfke, insanın zararlı gördüğü öğeleri kendisinden uzaklaştırmak için psikolojik bir

sınır koyma davranışıdır. Insan psikolojisi ile ilgili araştırma yapanlar öfkeyi ‘kısa süreli dedlilik’ olarak

tanımlamaktadırlar çünkü öfke akıl kontrolünün belli bir müddet yok olmasıdır. Kişinin, engellenme,

kendisine karşı bir tehdit algılama, haksızlığa uğrama, alay edilme, incinme, yoksun bırakılma, kendisini

çaresiz hissetme ya da herhangi bir saldırıya maruz kalma gibi olumsuz bir yaşantı deneyimlediğinde

gösterdiği doğal bir tepkidir. Öfke uygun ifade edildiğinde, son derece sağlıklı ve doğal bir duygudur. Ancak

kontrolden çıkıp karşındakine zarar verer hale dönüştüğünde hem toplumsal hem de psikolojik yönde

yaşam kalitesinde sorunlara yol açmaktadır. Pek çok kişisel ve sosyal problemlerin (aile içi şiddet, çocuk

istismarı v.b.) temelinde öfke vardır. Öfke sağlıklı bir şekilde ifade edildiğinde işe yarayan bir duygu

olmasına rağmen, öfkeyi ifade ediş şekli yıkıcı olduğunda geri dönülemez sonuçların ortaya çıkmasına

neden olabilmektedir. Bu yüzden yıkıcı öfkenin kontrolünün sağlanması önemlidir. Günlük yaşam içinde

sıklıkla yaşanan öfke, duygusal temelde en az iki kişinin mutsuzluğuna neden olmaktadır ve olumsuz bir

24

yaşantı içine sokmaktadır. Burada önemli olan öfkeyi yaşayan için, öfkenin kontrolü, öfkeye maruz

kalan kişi içinse, gelen bu öfkeyle nasıl başa çıkabileceği önemli bir sorundur.

Üzüntü duygusu: herhangi bir travmatik olay karşısında görülen ilk duygudur. İşinden ayrılmak, sevdiği

birini kaybetmek veya başarılı olamamak üzüntüye yol açan başlıca yaşam olaylarıdır. Kısaca üzüntü

normal yaşamın olumsuz duygularından bir tanesidir. Nasıl bir kişinin fiziksel bütünlüğü bozulduğunda ağrı

hisseder ise psikolojik bütünlüğü bozulduğunda da üzüntü, sıkıntı hissetmesi normaldir. Aslında

üzüntünün kaynağı, kişiyi üzen olaylar ya da sorunlar değil kişinin bunlara yüklediği anlamlardır. Aynı olay

bir kişide üzüntü yaratırken diğer kişide üzüntü yaratmayabilir. Bazı kişiler, üzüldüğü konuda çözüm var

ise gerekeni yapar, çözüm yok ise “zaten yapacak bir şey yok, üzülmeye değmez” diyerek durumu olumlu

karşılar, üzüntü çabuk sonlanır. Bazılarında ise reaksiyon, “bu neden benim başıma geldi, hep beni buluyor,

ben beceriksiz biriyim, benden adam olmaz” gibi negatif düşüncelerle olumsuz şartlanma şeklinde gelişir

ve bu durumdaki kişide üzüntü daha uzun sürer. İnsanlar üzüldüklerinde bu duygularını çeşitli şekillerde

dışavururlar. Bazı insanlar üzüldükleri zaman yalnız kalmak isterler, üzgün oldukalrı anlaşılsın. Bazı insanlar

da üzüldüklerinde, üzüntüye verilen en yaygın tepkilerden biri olan “ağlama” davranışını gösterirler.

Ağlamaya neden olan olayın ne olduğuna bağlı olarak değişse de, bireyler genellikle ağladıktan sonra

kendilerini daha iyi hissettiklerini ifade etmektedirler. Üzüntü bulaşıcı bir duygudur. Bir ortamda üzüntülü

biri varsa onun bu duurmu herkezi etkiler. Kısa süren üzüntüler hastalık olarak Kabul edilmezken, üç

günden fazla süren üzüntü genellikle depresyonun başlangıcıdır. Çünkü, insanın bu süre içinde yaşadığı

olayı sorgulayıp çözüm üretmesi gerekmektedir

Nefret duygusu: Nefret, kişinin kendisine, yakınlık derecesi fark etmeksizin bir başkasına, içindeki

insan sayısı fark etmeksizin bir gruba; eşyaya, dile, dine, ırka, ten rengine, cinsel kimliğe, felsefi görüşe

karşı gösterilen yüksek derecede olumsuz bir duygudur. Nefret, bir kimsenin kötülüğünü, mutsuzluğunu

istemeye yönelik o kişiye duyulan olumsuz hislerdir. Birey kendini rahatsız eden, özgürlüğünü kısıtlayan,

aşağılayan, haksızlığa uğratan insanlardan nefret eder. Nefret duygusuyla birlikte aklımıza ilk gelen öfke

kavramıdır. Öfkenin varlığı nefreti getirir düşüncesi birçok insan tarafından kabul gören bir durumdur.

Ancak dikkat edilmesi gereken nokta şudur ki öfkede genellikle dışa vurum söz konusudur ve büyük oranda

anlık gelişir. Ayrıca öfkenin hedefinde doğrudan insanın kendisi varken nefret, her zaman bir hedefe sahip

olmamakla birlikte sadece insanın kendisine değil, düşüncelere, inançlara hatta eşyalara karşı bile bir

duruş alabilmektedir.

Kızgınlık duygusu: bireyin hakkını alamadığı, değer verdiği kişiler tarafından beklentilerine uygun

davranılmadığında, kendisini önemsiz ve değersiz hissetiğinde ortaya çıkan olumsuz bir duygudur. Kızgınlık

25

duygusu o anda ortaya çıkan bir olayla ilgili yaşanıyorsa bu normaldir ancak bu duygu daha sonrasında

devam eder, bireyin kendini değersiz hissetirecek düşüncelere kapılmasına yol açarsa bu durumun bireyin

geçmişinden getirdiği kızgınlıklarının olduğunun göstergesidir. Kızgınlığı, öfkeye dönüştüren; onu tehlikeli,

ve yıkıcı yapan şey saldırganlıkla dönüşmesidir. Oysa kızgınlık, doğal, normal ve insanca duygulardan

biridir. Kızgınlığı, bağırıp çağırmadan, şiddet kullanmadan, kendimize ve karşımızdakine zarar vermeden,

iletişimi ve ilişkiyi zedelemeden ifade etmenin yapıcı yolları da vardır. Önemli olan, kızgınlığı ifade etmek,

kelimelere dökmek ve bunu yaparken de ilişkiyi ve iletişimi korumak ve sürdürebilmektir.

Tiksinme: Psikoloji uzun süre tiksintiyi bir duygu olarak göz ardı etti. Bunun nedeni basitti aslında.

Tiksinti tiksindiriciydi. Oysa birincil ve temel duygulardan biri tiksintidir. İster Afrikalı olsun ister Amerikalı

veya Avrupalı, belli durumlarda aynı tiksinti duygusunu yansıtan yüz ifadelerini bütün dünya insanlarının

yüzlerinden okuyabiliriz. Yenidoğan bebekler bile, özellikle birşeyin tadını beğenmemişlerse, acı

bulmuşlarsa yüzlerini buruşturur, dudaklarını büzer, ağızlarını kaçırırlar.Araştırmacılar tiksinmenin mide

bulantısından fazlasına yol açtığını belirtmektedirler. Tiksinme, insanları hastalık ve parazitlerden koruyor

ve sosyal ilişkilerinin neredeyse her aşamasını etkilemektedir. Tiksinti çok güçlü bir duygudur. Hayatımızı

hiç düşünmediğimiz bir biçimde ve yollardan etkiler. Ön yargıların ortaya çıkmasına ve güçlenmesine

neden olur. Anksiyete, takıntı, yeme bozuklukları ve birçok başka ruhsal bozuklukta önemli rol oynar.

OLUMLU DUYGULAR

Olumlu duygular kümesine atıfta bulunur hoş duygularla ilgili duygular durumu faydalı olarak anlayan

ve kısa sürede sürdürülen.

Olumlu duygular dikkat, hafıza ve farkındalığı artırmaya yardımcı olan, bilgilerin tutulması ve aynı

anda birkaç kavramı ve bunların birbirleriyle nasıl ilişkili olduğunu sürdürmemizi sağlayan duygulardır.

Buna karşın, olumlu duyguların harekete geçtiğinde, yani onları deneyimlediğimizde bir şeyler yapma

arzumuzun arttığını ve daha iyi performans gösterdiğimizi belirtmek gerekir.

Sevgi: insanları birbirine yakınlaştıran görünmez bağ denilebilecek bir duygudur. Insane verilen en

kapsamlı duygu sevgidir. Sevgi insan, hayvan, doğa yada nesnelere karşı hissedilen yakınlığı anlatmak için

kullanılan bir kavramdır. Psikolojik yönden sevgi duygusunu açıklayabilmek oldukça zordur. Bir kimsenin

başkalarının sevgisine karşı duyarlı olması duygusal birikimine bağlıdır. Duygusal birikimi olan kişi hem

kendi duygularını hem d ekarşısındaki kişinin duygularını daha kolay anlar. Sevme duygusunu köreltmek

de, geliştirmek de mümkündür. Sevgide önemli olan, sevgi nesnesinin ne olduğudur. Mesela, bazı insanlar

çok sevgi doludurlar, fakat sadece kendilerini ya da yanlış şeyleri severler. İnsanlar arasındaki bağların

26

artması için sevgi davranışlarının karşılık görmesi oldukça önemlidir. Ancak sevgi karşılık görmediğinde

söner. Bu sebeple devamlı beslenmesi gerekir. Sevgi, insanda doğuştan var olan bir duygudur. İnsanı

işinde, mesleğinde ve görevinde motive eden, insanlarla kaynaşmayı, yaratıklara ve doğaya karşı saygı ve

hoşgörülü olmayı sağlayan, fert, aile ve toplumlara huzur ve mutluluk veren manevi bir güçtür.

Güven: İnsanda güven duygusu arayışı doğuştan getirilen bir unsurdur. Güven kavramını tanımlamak

istersek kavramın karmaşıklığı ortaya çıkmaya başlar. Güven duygusu kelimelere dökülmesi zor bir

kavramdır. Ancak bu duygunun varlığı ve yokluğu hayatın her anında kendisini hissettirmektedir. Güven

duygusunu yeterince açıklıkta tanımlayamasak da insan ilişkilerinin temelini bu duygu oluşturur. Güven

duygusunun olmadığı hiç bir ilişki yürümez. Güven duygusu olmaksızın ne sipariş verilebilir, ne hizmet

anlaşması yapılabilir, ne dostluk kurulabilir, ne de kadın erkek beraberliği sürdürülebilir. Güven duygusu

üç temele dayanmaktadır: Kendine güven duymak; Güvenilir olmak ve Başkalarına güven duymak. Güven

iki yönlü bir duygudur. Biri diğer insanlara ve dünyaya olan güven, diğeri de özgüvendir. Birey büyüyüp

hayata atılmaya hazırlanırken başkalarına ve dünyaya nasıl güveneceklerini öğrenirler. Güven duygusu

kişiliğin gelişiminde önemli faktörlerden biri olan özgüvenin oluşumunun ilk adımıdır ve bu temel duyguyu

çocuğa ilk verecek olanlar ebeveyinleridir. Güven duygusunu artıran unsurlar, olumlu pekiştirmelerdir.

İnsanın kendine olan güveniyle başkalarına duyduğu güven farklıdır. Özgüveni geliştirmenin yolu, insanın

şahsi özellikleriyle ilgili farkındalığını sağlamasından ve ümidini hiçbir şartta kaybetmemesinden geçer. Ego

ideali oluşmuş birisinin olumlu yönlerini artırması için ümide çabanın eşlik etmesi gerekir. Kabiliyetlerini

geliştirilmesi, güvene katkıda bulunur

Ümit: insanın psikolojik doğasında en ufak bir ihtimalle dahi olsa umutlanma eğilimi vardır. Bu eğilim

bireyi harekete geçiren ve ayakta tutan güçtür. Ümit duygusu, insanın mutlu olmasında en temel

faktörlerden birisidir. Çünkü bu duyguda insanı karanlıktan aydınlığa çıkaran bir yön vardır. İnsanın

geleceğine dair güzel hayaller kurabilmesi ümit duygusuna bağlıdır. Ümidi artırmanın yolu, insanın olumlu

taraflarını, geçmiş başarılarını görebilmesinden geçmektedir. Böylece iyimserlik doğar. Ümit aynı zamanda

bütünleştirici özelliğe sahip bir erdemdir. Zor zamanlarda insanları, aileleri, toplumları ayağa kaldırmaya

yetecek kadar kuvvetli bir rüzgardır. Ümit duygusunun iki boyutu mevcuttur. Birincisi düşünme ikincisi ise

davranış boyutudur. Düşünme boyutu, bireyin ümit ettiğine ulaşmasını sağlayacak şeyleri düşünmesi ve

arzu ettiği sonuca ulaşmasını sağlayacak çözümleri belirleme sürecidir. Davranış boyutu ise belirlenen

çözümlerin etkin olarak harekete geçme sürecidir. Ümit duygusunu etkileyen faktörler konusunda yapılan

çalışmalarda aile içi ilişkiler, sosyoekonomik düzey, sağlık durumu, manevi değerlere bağlılığı gibi

etkenlerin önemli olduğu görülmüştür.

27

İyimserlik: İyimserlik insanın olaylara, kendi iç ve dış dünyasına, geçmiş ve geleceğine dair olumlu

algılamaları oluşmasına neden olmaktadır. İnsan iyiliğe ve kötülüğe yatkın olarak yaratılmıştır. Bu eğilimler

toplumsal ve kültürel öğrenmeyle pekişerek ortaya çıkmaktadır. Kişi temelinde iyimserliğe eğilimlidir. Bu

eğilimin kökeninde acıma, merhamet ve şefkat duygularını barınmaktadır. İyimser kişi kendi menfaatini

düşündüğü gibi karşısındakilerin de iyiliğini düşünmeye meyillidir. Bir olay ya da insanla karşılaştığında,

aklına ilk önce olumlu düşünceler gelmektedir. İyimserlik de, tıpkı merhamet gibi beyinde olumlu

duygularla ilgili alanları etkin hale getirmektedir. Mesela, neşeli bir insan neşesinden dolayı

ödüllendirilmişse, iyimserliği de artmaktadır. Bunun tam tersi de olduğunda yani da dışlanırsa,

kötümserliğe doğru kayar. Bu durum özellikle çocuklarda çok belirgin durumdadır. İyimser kişiler, olumsuz

durumlara karşı hazırlıklı olmalarına karşın devamlı olumlu olanı gerçekleşmesini beklerler. Tedbirli

iyimserlik, insanın güçlüklerle mücadele etmesini daha kolay hale getirmektedir. Çünkü zorlukların

üstesinden gelmede iyimserlik ve ümit anahtar duygulardır .

Merhamet ve Şefkat: Merhamet, insanı ruhsal olarak olgunlaştıran, sosyal ilişkilerini geliştiren,

herkese karşı iyi davranmasını sağlayan olumlu bir duygudur. Merhametin azaldığı yerde bencillik artar.

Bencillik çıkar çatışmalarını, şiddeti, düşmanlığı ve saldırganlığı körükler. Merhametli bir insan, yaptığı

iyilikler sebebiyle, başkalarına faydalı olurken kendisi de mutlu olur. Bilgiyle gelişen merhamet, duygusal

farkındalık oluşturarak beden diline yansır ve duygusal aktarımı kolaylaştırır. Böylece daha sağlıklı bir

iletişim ortamının gerçekleşmesini ve insanların karşılıklı olarak birbirini anlamalarını kolaylaştırır.

Merhamet duygusu, beynin mutluluk hormonu salgılamasını sağlaması sebebiyle insanın lehine olan bir

duygudur. Merhamet duygusunun neredeyse bütün canlılarda mevcut olan evrensel bir yanı vardır.

Mesela, dişi kuşlar bir düşman yaklaştığı zaman yaralı taklidi yaparak düşmanı kendine çeker, yavrularını

korumaya alırlar. Yine işçi karıncalar, kolonileri tehlikeye girdiği zaman kendi varlıklarını riske atarlar.

Şefkat duygusunda koşulsuzluk söz konusudur. Şefkat sevginin şartsız halidir. Şefkat, merhamet

duygusunun olgunlaştırılmış hali ve bir adım ötesidir. Şefkat ve merhamet hem ruh sağlığının hem de

beden sağlığının korunmasında önemli rol oynamaktadırlar.

Mutluluk: en çok hissetmek isetdiğiniz duygu nedir diye sorulsa çoğunlukla alınacak cevap büyük

ihtimalle ‘mutluluk’ olacaktır. 19. yy’da William James mutluluğun tanımını yapmış ve ona göre mutluluğu

bulmak için iki yol vardı; ya beklentilerimizi düşük tutmalıydık, ya da başarı listemizi kabartmaya devam

etmeliydik. John Reich mutluluğu,bireyin yaşamındaki olumlu olayların farkında olması, bu olayları aslında

kendisinin seçtiğini ve kendisinin kontrolü olduğunu anlaması olarak tanımlamaktadır. Bireyin Hayatındaki

olumlu ya da olumsuz olayları yönetmedeki başarısı onun genel iyi olma halini yansıtmaktadır. Olumlu

28

olayların gerçekleşmesini sağlamak ve onları ortaya çıkarabilmek mutluluğa ulaşmanın en kısa yoludur.

Bunun için bireyin onu neyin mutlu ettiğini bilmesi gerekir ki onları tekrar yaratarak mutluluğunu

sürdürebilsin. Beyindeki amigdala bölümü duygulardan sorumlu olan bölgedir. Duyguların enerjisi

hormonlardır. Salgılanan adrenalin epinefrin ve norefinefrini harekete geçirir. Talamus, limbik sistem ve

serebral korteksdeki birçok bölge haz almamız ve mutluluk duymamızdan sorumludur. Özellikle limbik

system mutluluk hissetmemizde rol oynar. Mutluluk hissetmede dopamine ve serotonin maddeleri de

devreye girer. Yani beynimizde mutluluk basit bir mekanizma değildir. Mutluluğun bedensel, zihinsel,

duygusal, sosyal ve mesleki parçalarından oluşan parametreleri vardır. Eğer birey gerçek öutluluğu

yakalamak istiyorsa bu parametrelerin hepsini dikkate almak zorundadır.

Psikolog Martin Seligman ve ekibinin pozitif psikolojiyi otantik mutluluk olarak tanımladığını belirten

Tarhan, “Otantik mutluluk, saf, halis mutluluktur. Kişi zindanda da olsa saray da olsa mutlu olmayı

başarabiliyorsa bu mutluluk, sürdürülebilir mutluluk oluyor. Bunun içinde haz ve aynı zamanda dinginlik

de var. Bu tarz mutluluk sinir sistemimize en iyi gelen mutluluktur. Burada parasempatik sinir sistemimiz

çalışıyor ve kişiye ‘sakin ol, her şey kontrol altında, her şey yolunda gidiyor’ diyor. Bu tarz mutluluklar

vücudumuzdaki stres oranını azaltıyor” dedi.

Sorumluluk duygusu: Kendimiz ve çevremizdekilere karşı olan görevlerimizden sorumlu

olduğumuza dair olan bilincimizdir. Sorumluluk duygusu, kişinin hedef piramidini belirlemesinde ve bu

hedefleri gerçekleştirmesinde kilit duygulardan biridir. Hedef piramidi, hayatımızdaki işlerin önem ve

önceliklerini belirlememizde işe yarar. Bu sıralamad tepe noktayı en hayati konular alır. İç disiplin anlamına

gelen vicdanın sınırlarını sorumluluk duygusu belirler. Sorumluluk duygusu bebeklik dönemi ile başlar ve

hayatımızın sonuna kadar devam eder. Sorumluluk duygusunun sınırlarını kültürler, inançlar ve dini

değerler belirlemektedir. Sorumluluk duygusu ile özgüven gelişimi arasında önemli bir bağlantı vardır.

Çünkü sorumluluk duygusu gelişmiş bir çocuğun kendine güveni de gelişecek ve artacaktır. Kendi

ihtiyaçlarını tek başına giderebilen, anne ve babasına bağımlı olmayan; davranışlarının sonucunu Kabul

edebilen ve başardıkça kendine olan güveni artan bir çocuğun sorumluluk duygusu fazlasıyla gelişmiş

olacaktır. Başladığı bir işin olumlu veya olumsuz tüm sonuçlarını kabullenebilen bir kişiye sorumluluk sahibi

olduğu söylenebilir. Sorumluluk duygusu hayatta başarılı ve mutlu olmayı etkileyen en önemli kişilik

özelliklerindendir.

Vefa duygusu: doğuştan verilen bir duygu olmaktan ziyade sosyal öğrenme ile kazanılan bir histir.

Vefa, iyilik yapanı unutmamak gördüğü destekelri hatırından çıkarmamaktır. Vefa sözcüğü sözlüklerde,

“sözünü yerine getirme, sözünde durma, borcunu ödeme; sevgi, bağlılık ve dostlukta sebat; yetme ve

29

yetişme; güzel ahlâk” anlamlarında kullanılmaktadır. “Vefa” insanın diğeriyle yaşaması ve sosyal bir hayat

sürdürebilmesi için olmazsa olmaz “duygularından” biridir.

Adalet duygusu: değer boyutu olan temel duygulardan biridir ve bu yönüyle bütün duyguları

etkiler. Adalet duygusu, bireyde çocuk yaşlardan itibaren kendiliğinden vardır ve bu duygu insanın

benmerkezci başlangıcını dengeye sokarak insan ilişkilerinin düzenlemesinde yardımcı olur. Adalet iyilik

yapan kimseye iyilik yapmak ama kötülük edene haksızlık etmemek demektir. Adalet duygusu

zedelendiğinde insan ilişkileri de zarar görmektedir o yüzden bu duygunun güçlendirilmesi gerekmektedir.

Adalet duygusu, doğruluk, güzellik, saygı ve vicdan duygusu ile beslendiği zaman yücelir. Adalet, hukuka

uygunluk, yasayı yansız uygulamak, herkese eşit davranmak ve herkese hak ettiğini vermektir. Adalet

duygusu hem bireysel hem de toplumsal düzeyde insanın yaşamını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmesi

için gerekli olan bir duygudur.

Örnek: Bir araştırma için anaokulu çocukları üzerinde adaleti bozma deneyleri yapılır. Henüz sosyal

öğrenmenin yeterince oluşmadığı bu çocuklara dörder tane çikolata dağıtılır ve çocuklar kendilerine

dağıtılan çikolataları alıp yerler. Aynı gruba, başka bir gün farklı sayılarda çikolata dağıtılır ancak bu kez

çocuklar arasında kavga başlar. Bu deneyden yola çıkarak adalet duygusunun beyinsel boyutunun olduğu

ve öğrenme henüz gerçekleşmemiş olsa da, çocuklar arasında adaletin sağlanması gerektiği sonucuna

varılmıştır.

DUYGULARIN PERFORMANSA ETKİSİ

Duygular davranışı başlatan, sürdüren ve yönlendiren süreçlerdir. Her biri birbiriyle etkili olduğundan

düşünce, duygu ve davranışlarımız bir bütün hâlindedir. Davranışları etkileyen ve harekete geçiren

duygular,bireyden bireye farklılıklar göstermektedir. Duyguların olumlu olması durumunda bireylerde

daha yüksek performans, duyguların olumsuz olması durumunda ise daha düşük performansın

gözlemlenmesine neden olmaktadır. Olumlu duyguların genel olarak bireyin performansına yapıcı etkisi

vardır. Olumlu duyguların çok fazla etkisinde kalabilen birey gerçekleri olduğu halinde biraz daha farklı

olarak algılasa bile fiziksel olarak daha enerjik ve güçlü hissettiğinden daha doğru değerlendirmeler

yapması ve daha farklı çözümler üretebilmesi söz konusudur. İnsanların genel olarak olumsuz olanı daha

kolay görme durumları ortak özelliği olarak kabul edilmektedir. Olumsuz duygular hissetiğinde bireyin

aklında genel olarak daha fazla olumsuz düşünceler geçmektedir ve bu düşünceler olumsuz davranışlar

sergilemesine neden olmaktadır. Dolayısıyla bu durum bireyin moralini bozar daha serinkanlı

değerlendirmeler yapmasını engeller ve probleme çözüm yolu bulma düşüncelerini olumsuz etkiler.

30

Yaşamlarında daha iyi bir performans sergileyen kişiler her zaman olumlu duyguları tanımlarken,

yaşamında daha kötü bir performansı olan kişilerin ise, olumsuz duyguları daha kolay tanımladıkları

belirtilmektedir. Duygular kişinin yaşamına yön veren özelliktedir. Olumlu olduklarında yaşama olumlu

özellikler katar, olumsuz olduklarında ise yaşamın her alanında kendilerini bireye rahatsız edecek şekilde

gösterebilirler. İnsanlar hangi duyguyu hangi koşullarda yaşadıklarını değerlendirip yaşamlarına bu

doğrultuda bir yön verirler. İnsanlar biyolojik olarak duyguları hissedebilmek yaşayabilme için yeteri

donanımına sahiptir. Ancak insanların kültürel ve sosyal çevreleri duygularını yaşama biçimlerini

şekillendirmektedir. Sosyal ve kültürel çevre, duyguların nasıl yaşanacağını, hangi davranışları aktif hale

getireceğini, hangi duygunun hangi duyguya eşlik edeceğine ve duygunun ne kadarının ifade

edilebileceğine şekil vermektedir. Bireylerin yaşadıkları duygular kendi davranışlarını harekete

geçirebildiği gibi diğer insanların da davranışlarını harekete geçirebilmektedir. Fakat bunlar, başına

duyguların belirleyicisi değillerdir. Duygular farklı biyolojik düzeneklerin işlemesiyle yaşanmaktadır. İlk

başta beyinde oluşmasına rağmen, biyolojik düzeneklerle vücudu etkilemektedir. Örneğin kişi

heyecanlandığı zaman sempatik sinir sisteminin etkisiyle beraber kalbi daha hızlı çalışmaya başlamaktadır.

Duygular zihinde başlayıp, farkına varılan ve sinir sistemi aracılığıyla bedene etkileri olan şeylerdir. Bir

insanın yaşadığı duyguyu karşıdaki kişinin farkına varması, bunu anlaması ve duyguyu hissetmesi

durumunda onunda davranışlarını etkileyen bir unsurdur.

31

DUYGULARIN İŞLEVLERİ

Farklı araştırmacılar duyguların farklı boyutlarda işlevlerinin olduğunu belirtmektedirler. Bu

araştırmacılara göre duyguların işlevleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir.

1) Duygular uyuma yöneliktir. Duygular, organizmanın uyumunu sağlamaya yönelik olduklarından

organizmaya değerlendirme süreçleri yoluyla bağlıdırlar (Safran ve Greenberg, 1991).

2) Duygular hedef yönelimli davranışların ortaya çıkmasında önemli ve yaşamsal motivasyon sağlar.

Duygular, tüm insan sisteminin hedeflerinde, tatmin edici ve güvenli koruyucular olarak işlev görür. Bu

hedefler ne olması ve ne olmaması ile ilgili kabul edilen standartları içermektedir. Temel olarak duygular

sistemlere (örn; kendini koruma, bağlanma ihtiyacı, üreme) bağlıdır. Duygular, bu sistemlerin ihtiyaçlardan

dolayı ortaya çıkan ve öğrenmeler sonucu gelişen hedefleri ya da standartları içerecek biçimde

şekillenmektedirler (Safran ve Greenberg, 1991).

3) Duygular davranış tarzları ile ilgili bilgiyi sağlar. Duygular sistemin hazır oluşunu değerlendirerek kişinin

belli bir biçimde davranışta bulunmasına neden olan bilgiyi sağlar. Duygular, bu anlamda bir çeşit davranış

eğilimini oluşturmaktadırlar. Duygular ve davranış arasında doğuştan gelen bir bağlantının var olduğu

düşünülmektedir. Örneğin, öfke bireyin bir tehdit altında kendisini koruması için sistemin hazıroluşluğunu

değerlendirmede kullanılmakta ya da sevgi, bağlanma ile ilgili sistem için bilgiyi ve hazır oluşluğu

değerlendirmede kullanılmaktadır (Frijda,1994).

4) Duygular güdüleyicidir. Bireyin ihtiyaçlarını karşılamada bireye gerekli itici gücü sağlamaktadır.

5) Duygular sistemler arası öncelikleri örgütler. Duyguların yaşamı koruma ile ilgili önemli

fonksiyonlarından dolayı bütün sistem üzerinde zorlayıcı bir etkisi vardır. Frijda (1988) bunu “kontrolde

öncelik” (control precedence) olarak adlandırmaktadır. Bunun anlamı; birey yaşadığı bir duygu ile ilişkili

davranışında, uzun süreli hedeflerini bile dikkate almaksızın davranışta bulunma eğilimi göstermektedir.

Örneğin, yaşanan öfke duygusu rasyonel bir kararı altedebilir. Bir bireyi çekici bulma, potansiyel

tehlikelerin rasyonel bir biçimde değerlendirilememesine neden olabilir. Duygusal deneyimin niteliği,

insandaki sistemlerin en yüksek düzeyde işlev görmesinde önemli bir yere sahiptir. Örneğin, yırtıcı bir

hayvanın saldırısına uğrama gibi yaşamı tehdit eden bir durumkarşısında, kaçma ile ilgili hedef, sistemdeki

beslenme ve sosyalizasyon gibi diğer hedeflerden çok daha önceliklidir. Duygular bu bağlamda, çoklu ve

birbirleriyle uyumlu olmayan hedefler arasında bireyin karar verme tarzlarını belirlemektedir. Bu çeşit

öncelikler sisteme bir şekilde kodlanmıştır. Diğerleri ise öğrenilmektedir.

32

6) Duygular farklı ifade edici (expressive) motor örüntüleri içermektedir. İfade edici-motor öğeler

duygusal deneyimin özünü oluşturmaktadır. Bu öğeler sisteme bağlıdır ve her bir temel duygunun karşılığı

olan spesifik ifade edici-motor oluşumları (fizyolojik tepkiler, yüz ifadeleri, duruşsal ve sözel) içermektedir.

Duygulara, duygusal kalite özelliğini veren bu oluşumlardır.

7) Duygular birincil iletişim sistemleridir. Duygular, organizmanın hem kendi hareket tarzını belirleyecek,

hem de diğerlerini uyaracak ve duygusal tepkilerini okuyabilecek sistemlerle bütünlük içerisindedirler.

8) Duygular, kendini ifade etmenin bir şeklidir. Duygusal süreçler beklenmedik bir olay karşısında bilgiyi

çok çabuk ve ekonomik bir biçimde, tüm sistemin standartlarını ve hedeflerini gözönüne alarak

sağlamaktadır. Çok kısa bir zaman içerisinde bazen anlık olarak hiç vakit harcamaya gerek kalmadan

organizmaya bilgi sağlamaktadır. Ekonomiktir, çünkü karmaşık durumlarla ilgili oluşan tabloyu, tüm sistem

için çeşitli hedef ve standartları duygusal deneyim yoluyla özetleyebilir. Bu nedenle duygusal deneyim kısa,

öz ve anlaşılır bir biçimde ifadenin bir şeklidir.

9) Şematik duygusal hafızalar yoluyla duygusal tepkiler üretilmektedir. Doğumdan itibaren birey belirli

spesifik olaylar için hafızaya belirli duygusal kodlamaları yapmaya başlamaktadır. Nesiller boyunca

duygusal yaşantılar yoluyla oluşan bu kodlamalar, bireyin gelecekteki tüm deneyimlerini etkilemektedir.

Yapılan bu kodlama ve kayıtlar bireyin duygusal yaşantısında merkezi bir rol oynamaktadır. Duygusal

tepkilerin üretilmesi, temel ifade edici-motor davranışlar, bilişsel kombinasyon ve olayın ya da durumun

karmaşıklığına değer biçilmesini içermektedir.

10) Duygusal şemaların harekete geçmesi duygusal deneyimleri üretmektedir. Çevredeki uyarıcı ya da

içsel süreçleri ile spesifik bir duygu şeması veya spesifik bir duygu şemasındaki anahtar konu doğru

eşleştiğinde bu şema harekete geçecektir (Lang,1983). Bu durum oluştuğunda şemalar içerisinde imajları,

ifade edici-motor davranışları ve otomatik canlanımı içeren bilgi akışı olmaktadır. Bu bilgi akışları, daha

ileride ortaya çıkacak bir bilgi işlemede, birey için bu yaşantının duygusal bir anlamı olacak şekilde

öznelleştirilir. Bu işlemlerin kombinasyonları karmaşık öznel duygu deneyimlerinin yaşanmasıyla

sonuçlanır.

11) Duygusal şemalar sürekli olarak yeni deneyimler yoluyla zenginleşirler. Yeni durumlarla

karşılaşıldığında var olan şema aktif hale gelir. Şema içerisinde bulunan bilgiler, olayın biçimi, olayın

anlamının kavranması ve bir bütünlüğe ulaşması için işlenir. Bu bilgi daha sonra duygusal hafızaya sırayla

kodlanır.

33

12) Bilişsel-duygusal işlemler hızlı fakat esnek tepki verme sistemi sağlar. Çünkü duygular doğuştan

gelen, farklı beklenmedik olayların karşısında potansiyel olarak uyumayönelik tepki gösterebilmemiz için

sistemin hareketini sağlayan bir yapıdadırlar. Duygusal deneyimin ifade edici (expressive)-motor öğeleri

bu anlamda refleks tepkilere benzemektedir. Leventhal ve Scherer (1987) ise, duygunun refleksten farklı

bir şey olduğuna işaret etmektedir. Refleks tepkilerden farklı olarak, duygunun ifade edici-motor öğeleri,

yapılan davranış için karar verilmeden önce daha ileriki bir işlem için bilgi sağlama özelliğini

taşımaktadırlar. Böylece reflekslerin yaşamsal değeri, hızlı davranma ile özdeştir fakat sonucunda

organizmanın kötü bir pozisyona düşmesine de neden olabilmektedir. Tersine duygusal süreçler bilişlerle

ilişkili olduğu için bu anlamda organizmanın daha esnek tepki vermesini sağlamaktadırlar.

DUYGULARIN VUCUDUMUZA ETKİLERİ

İbn-i Sina "öfke karaciğeri, keder akciğeri, üzüntü mideyi, stres kalp ve beyni, korku böbrekleri yorar.

Bunlar vücutta artınca ve sürekli ise, o organ hasta olur". der.

Çoğunlukla insan duygu ve düşüncelerinin vucuduna ve sağlığına olan etkilerinin çok fazla farkında

değildir. Duyguların beden üzerindeki etkilerini araştıran araştırmacılar, en yaygın duyguların vücutta

güçlü hisleri tetiklediğini tespit ederek, her farklı duygu için vücudun topografik haritasını diğer bir deyişle

duygu haritasını çıkarmışlardır. 2014 yılında Nummennma ve ark. Tarafından Proceedings of The National

Academy of Sciences dergisinde yayınlanan bir araştırmada duyguların ve sebep oldukları bedensel izlerin

biyolojik bir temele dayandığını belirtmektedir.

Finlandiya, İsveç ve Tayvan’dan 700’den fazla katılımcı ile vücutlarının duygulara karşı verdiği tepkileri

ölçülmesi ile ilgili deney yapıldı. Yapılan deneylerde, katılımcılara duygu yüklü kelimeler, videolar, yüz

ifadeleri gösterildi ve hikayeler anlatıldı. Sonrasında katılımcılardan söz konusu materyaller gösterildiğinde

vücudunun çeşitli bölgelerinde oluşan farklı hisleri neler olduğunu ve nasıl etkilendiklerini bildirmeleri

istendi. Katılımcılar, araştırma ekibine farklı duygulara dair hem olumlu hem de olumsuz vücut tepkilerini

gösteren geniş bir veri sağlarken, araştırmacılar da; bir tanesi vücutsal hislerin arttığı bölgeleri belirleyen

diğeri de azalan his yoğunluğunu işaretleyen iki renklendirici bilgisayar ile verilen tepkilerin silüetlerini

oluşturdu. Bilgisayar destekli oluşturulan silüetler vücudun nasıl etkilendiğini ortaya koydu. Negatif ve

pozitif etkilerin bir araya getirilip renklendirilmesiyle aşağıdaki tablo ortaya çıktı. Araştırmaya göre mavi

ile gösterilen bölgeler negatifliği, yani duygu yoğunluğun azaldığını; sarı renkle gösterilenlerse pozitifliği,

yani duygu yoğunluğunun arttığını gösteriyordu.

Araştırmacıların ellerindeki veriler istatistiksel olarak belirli duyguların belirli bölgelerde yoğunlaştığını

gösteriyor ve bu sonuç katılımcıların Finlandiyalı, İsveçli ya da Tayvanlı olmasından yani mensup oldukları

34

kültürden hiçbir şekilde etkilenmiyor. Her ne kadar her duygunun belirli bölgelerde belirli tepkilere neden

olsa da araştırmacılar farklı duygularla aynı bölgelerin de uyarılabileceğini de tespit etti. Örneğin, hem öfke

hem de korku hisleri gövdenin üst kısmında kendini hızlanmış kalp atışı ve nefes alışverişi biçiminde

göstermektedir. Mutluluk hissi ise vücudumuzun hemen hemen her yerinde değişimler ve güçlü tepkiler

sağlayabilen ve tüm vücudu etkiyen tek duygu olarak olarak karşımıza çıkıyor. Yani mutlu olduğumuzda

bunu bütün hücrelerimizde hissediyoruz. Bulgular araştırmacılara duyguları nasıl işlediğimiz hakkında

ipuçları veriyor. Katılımcılarda kültür ve dil farkı bulunsa da fiziksel deneyimlerin ve değişikliklerin her

insanda genel olarak aynı hatlara sahip olduğunu görebiliyoruz. Konu hakkındaki araştırmalar devam

ettikçe yeni his haritaları oluşturulabilir; duygu-durum bozukluklarına karşı daha başarılı tedaviler

geliştirilebilir.

35

DUYGULARIN FİZYOLOJİK TEMELLERİ

Duyguların şiddeti arttıkça fizyolojik tepkilerin de şiddeti artar. Duyguların, kalp atışının artması,

Duyguların, kalp atışının artması, göz bebeğinin büyümesi gibi fizyolojik yönleri vardır. Duygulara doğrudan

doğruya gözlenebilen davranışlar da eşlik eder göz bebeğinin büyümesi gibi fizyolojik yönleri vardır.

Duygulara doğrudan doğruya gözlenebilen davranışlar da eşlik eder Duygulara eşlik eden fizyolojik tepkiler

genel bir uyarılmışlık halini ortaya koymaktadır. Bu uyarılmışlık durumu gereken davranışların

gösterilmesini sağlayan işlevseldir bir haldir. Ancak, uyarılmanın çok az ya da çok fazla olması durumunda

gösterilmesi gereken davranışların gerçekleşmesini engelleyebilmektedir. Örneğin, bir öğrencinin gireceği

sınava hazırlanırken uyarılmışlık hali düzeyinin çok düşük (uykulu olma) ya da çok yüksek olması (panik

halinde olma) performansını olumsuz yönde etkilemektedir.

William James, 1890'larda; "mutluyken mi gülüyoruz, gülmek mi mutlu ediyor" sorusuyla,

duygularımız bedensel tepkilerimizden mi çıkarsadığımız yoksa yaşadığımız duygulara bağlı olarak mı

bedensel tepkiler sergilediğimiz konusunu gündeme taşımıştır. James'in bu konudaki saptaması şöyledir:

"Bedensel değişiklikler, heyecan verici bir gerçeğin algılanması sonucunda ortaya çıkar. Bedenimizde

değişiklikler olurken, onları hissetmemiz de duygularımızı oluşturur".

Barrett’a (2017), duygunun tanımlaması ile ilgili yapılan çalışmalarda araştrımacıların beden dili

ve kişinin söylediği veya sergilediği davranışlarına bakarak duygunun izi yanlış yerde aradıklarını

vurgulamaktadır. Örneğin, bazen üzüldüğümüzden dolayı güler bazen de sevindiğimizden ağlarız.

Karşımızdaki kişinin sözlerine ve vücut diline bakarak, neler hissettiğini anlamak mümkün değildir çünkü

duygular, evrensel olarak ifade edilip, tanınamazlar. Duygular, milyarlarca beyin hücresinin birlikte

çalışarak oluşturduğu tahminler olduğunu ve tecrübelerimize dayanarak duygularımızı kontrol

edebileceğimizi belirtmektedir. Kendi duygularımızı anlamakta çektiğimiz zorluğun benzerini, başkalarının

duygularını anlamak konusunda da çekeriz.

Beynimiz aynı anda çalışan milyarlarca nöron yardımıyla tahminler yapar ve öngörülerde bulunur.

Yapmamız gerekene karar vermek için dış ve iç dünyamızda olanlar arasında bir bağlantı kurmaktır. Bu

kurulan bağlantı, “öngörü”yü oluşturmaktadır. Bu yapıların bazıları ise duyguları oluşturur.Beynimizin bazı

hisleri yaratma konusunda son derece donanımlı olduğu ancak bunlar çoğunlukla vücudumuzun

fizyolojisinden kaynaklanan basit hislere dayanmaktadır. Örneğin bir pastaneye girmeden önce beynimiz

kurabiye kokusu alacağımızı öngörebilir. Midemizdeki kazınma hissi kurabiye yemeye hazırlıktır. Midemiz

kazınır ve sonuçta kurabiyeyi yeriz. Oysa aynı mide kazıntısı, hastanede tahlil yapılacağı sırada hissedilirse

bu defa da korku, endişe anksiyete oluşuyor anlamına gelir. Yani aynı fiziksel algılar, farklı tecrübelere yol

36

açar. Bu örnekte de açıkça görüldüğü gibi beynimiz duyguları, geçmiş yaşantılara ve içinde bulunduğu

durumdan edindiği fizyolojik bilgiye dayanarak oluşturur.

Duygular, davranışlarımızı ve aklımızı yönlendirmesinin yanında iç organlarımızı da harekete

geçirmektedir. Duygular bedeni birbirinden farklı tepkilere hazırlamaktadırlar. Başlıca duygu türleri ve

neden oldukları fizyolojik tepkiler aşağıdaki gibidir:

Öfke duygusu, kan basıncının ellere yönelmesine, kalp atışlarının hızlanmasına, adrenalin gibi

hormonların hızla salgılanmasına ve büyük bir enerjinin ortaya çıkmasına sebep olur.

Korku duygusunun hissedilmesiyle kan bacaklara yönelir ve böylece kaçma eylemi kolaylaşmış olur.

Yüzdeki kanın çekilmesi, kanın donduğu hissini verir. Beden bir an saklanma fikrini değerlendirmek üzere

donar. Beynin duygusal merkezlerindeki devreler onu alarma geçirip harekete hazırlamak üzere hormon

salgılamasını başlatır. Dikkat, nasıl tepki verilmesi gerektiğini değerlendirmek için yaklaşan tehlikeye

odaklanır.

Mutluluk hissi, olumsuz duyguların engellenmesini ve kaygı verici düşüncelerin durdurulmasını sağlar. Bu

da hem bedensel hem de zihinsel bir huzur ve dinlenme sağlar. Bunun yanı sıra kişiyi motive edici etkisi de

vardır.

Şaşkınlık duygusu sonucu oluşan yüz ifadesi kaşların kalkması, gözlerin açılması şeklinde

gerçekleşmektedir. Böylece retinaya daha fazla ışık girmekte ve böylece beklenmeyen bu durum hakkında

bilgi edinmek kolaylaşmaktadır. Çevreyle ilgili edinilen bilgi çerçevesinde uygun davranış gerçekleştirilir.

Tiksinme duygusunun evrensel bir ifade şekli mevcuttur. Bir şeyin kendisi ya da fikri, tat ve koku olarak

iğrenç gelmektedir. Yüz buruşturulur; dudaklar yana çekilir. Mide bulantısına sebep olabilir.

Üzüntü duygusunun esas işlevi, yakın birinin ölümü ya da büyük bir hayal kırıklığı gibi önemli kayıplara

uyum sağlamaya yardımcı olmaktır. Üzüntü enerjiyi azaltır, derinleşip depresyona yaklaştıkça da

metabolizmayı yavaşlatıp hayatta zevk alınan şeylerden uzaklaşmaya yol açar. Bu içe dönüklük, kaybın

veya kırgınlığın yasını tutup sonuçlarını değerlendirmeyi, sonra da artan enerjiyle birlikte yeni başlangıçlar

planlamayı sağlar.

37

DUYGULAR VE OTONOM SİNİR SİSTEMİ

“Sevinçten ayaklarımız yerden kesilir, mutluluktan havalara uçarız, utançtan yerin dibine gireriz, korkunca

dilimiz tutulur, dizlerimizin bağı çözülür, şaşkınlıktan ağzımız açık kalır, öfkelenince kan beynimize sıçrar”

Hemen hepimizin gün içinde duygularımızı anlatmak için kullandığımız bu cümleler aslında duygularımızın

vücudumuzla, beynimizle, organlarımızla bağlantısını da dile getiriyor. Beynimiz hakkında ne biliyoruz,

araştırma sonuçları bize neler diyor? Duygular beynimizde, sinir sistemimizde, organlarımızda nasıl

değişikliklere yol açıyor? Her organ, her duygu beynimizde nasıl temsil ediliyor? Negatif duygular (öfke,

kıskançlık, üzüntü, kin, nefret vb) beynimizde nereleri nasıl etkiliyor, sonrasında neler yaşanıyor. Pozitif

duygular (neşe, mutluluk, güven vb) yaşarken beynimizde neler oluyor? Ayşe Yörük

Duygulardan ilk anda yalnızca ruhsal bazı değişiklikler anlaşılır gibiyse de beden ve ruh arasındaki

ilişkinin göz ardı edilemez gerçeği içinde duyguların da temelinde organik bedensel bir takım işlevler

yatmaktadır. Duygular otonom sinir sistemi ile merkez sinir sistemi arasındaki birleşik işlevler ile ilgilidir ve

önemli rollerinin olduğu saptanmıştır. Bunlardan en önemlisi otonom sinir sistemidir. Merkezi sinir

sistemindeki talamus, hipotalamus ve limbik sistem yapılarının duygu durumların oluşmunda ve ortaya

çıkmasında önemli rollerinin olduğu bulunmuştur.

Serebral korteks duyguların ortaya çıkmasında bastırıcı bir etkiye sahiptir. Endokrin sistemde

duygularla ilgili en önemli bez böbrek üstübezleridir. Özellikle adrenalin hormonu duyguların ortaya

çıkması sonucunda salgılanır ve önemli işleve sahiptir. Adrenalin salgılanması organizmanın enerji düzeyini

arttırır,kendini korumasını ve bir davranışa, mücadeleye hazır duruma gelmesini sağlar.

Duyguların gelişmesindeki ve ortaya çıkmasındaki en önemli yapı otonom sinir sistemidir.Yaşamla

ilgili tüm işlevleri düzenleyen ve sürdüren bu sistemdir. Otonom sinir sistemi, sempatik sistem ve

parasempatik sistem olmak üzere iki bölüm hâlinde işlev görür.

Genel kural olarak her bir hedef organ, işleyişleri açısından birbirine zıt etki gösteren hem

sempatik hem de parasempatik sinirler tarafından uyarılır. Örneğin, kalbe giden parasempatik liflerin

uyarısı kalp hızını yavaşlatırken, bu organa gelen sempatik liflerin uyarısı kalp hızını arttırır. Sindirim sistemi

faaliyetini arttırması ve metabolik etkileri nedeniyle anabolik (yapıcı) özelliği ön planda olan parasempatik

sistem dinlenme durumunda aktiftir. Sempatik sistemin ise katabolik (yıkıcı) etkisi belirgindir. Sempatik

sistemin uyarılmasında 3K kuralı (korku, kavga, kaçma) önerilmiştir. Korku, kavga ve kaçma organizmanın

tehlike karşısında verdiği yanıtlardır; bu sırada sempatik sistemin etkinliği artar. Her iki bölümde doğrudan

vücudumuzdaki iç salgı bezlerinin ve düz kasların faaliyetlerini kontrol eder ve düzenler.Temel işlevi

38

homeostazisi sürdürmektir. Tümüyle istem dışı çalışan bu sistem herhangi bir tehlike anında böbreküstü

bezlerinden adrenalin hormonu salgılar.

Adrenalin sempatik sinir sistemini uyarır. Sempatik sinir sisteminin etkisiyle organizmanın canlılık

ve uyanıklık düzeyi yükselir,enerjisi artar. Böylece organizma kaçmaya ya da saldırmaya hazırduruma gelir.

Sempatik sinir sistemi vücudun artan aktivitesi durumunda veya stres durumlarında enerji tüketimini

uyarır, örneğin kalp atışları ve nefes alıp vermeyi hızlanır ve tansiyonu yükseltir. Bu canlanmayı

dengelemek için parasempatik sinir sistemi de harekete geçer.Parasempatik sinir sistemi bedeni

dinlendirmeye, beslenmeye, harekete hazır durumagetirmeye yönelik olarak çalışır. Sempatik sinir

sisteminin etkinliği arttıkça parasempatik sinir sisteminin etkinliği de artar. parasempatik sinir

sistemi daha çok sükunet ve dinlenme zamanında enerjinin depolanması ve yapılanması sürecini kontrol

eder, örneğin kalp hızı yani nabız düşer, salgi bezlerinin uyarılması ve sindirim sistemi kaslarının hareketi

yavaşlar.

39

Tehlike durumu ya da stres sürerse her iki sistemin etkinliğidolayısıyla aralarındaki gerginlik artar

ve sürekli bir uyaran durumunu alır. Bireyde huzursuzluk,sinirlilik görülür. Bozulan denge yeniden

kurulamaz ve gerginlik giderilemezse organizmada bayılma,şok gibitepkiler ortaya çıkar. Organizmanın

strese böyle bütüncül bir tepki vermesine genel uyumsendromu denir.ortaya çıkan gerginliğin bir organda

odaklaşarak o organda belirti ortayaçıkarması ise bölgesel uyum sendromu olarak adlandırılır. Korku, panik

gibi durumlar sıcaklık ve ışıktaki ani değişmeler sempatik sinir sistemini;masaj, tekdüze ses, loş ışık gibi

uyaranlar parasempatik sinir sistemini uyarır. Parasempatiksinir sisteminin uyarılması yorgunluğa ve

uykuya neden olur. Bir kişide sempatik sinir sistemi egemense dışa dönük, parasempatik sinir sistemi

egemense içe dönük kişilik özellikleri görülür.

Duygular ile İlgili Sinirsel Devrelerin Oluşturduğu Limbik Sistem; Hipokampus, Amigdala ve

Hipotalamusun Özgün Rolleri

Limbik sistem temel duyguları, güdüleri ve hafıza işlemlerini düzenler. Limbik sistem, beynin

derinliklerinde bulunan ve temel duygu ve davranışların düzenlenmesi, uzun süreli hafıza, güdülenme ve

koku duyusunun işlenmesinden sorumlu beyin bölgelerinin ortak adıdır. Bunun dışında vücut sıcaklığı, kan

basıncı ve kan şekeri seviyelerinin ayarlanmasında rol oynar. Limbik sistemin beynin hangi kısımlarını

kapsadığı halen tartışmalı olsa da genel olarak üç ayrı yapıdan oluştuğu kabul edilir: Hipokampüs,

amigdala ve hipotalamus.

40

Limbik sistem, duyguların oluşumu, motor ya da otonom sistem aracılığıyla dışa vurumu, ilişkili hafızaların

biçimlenişi, güdülenme gibi beyin işlevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik ilişkilendirme korteksi

ile birlikte duygu ve bellek işlevlerinde özelleşmiştir.

Hipokampus Hipokampus adını yapısal benzerliğine bağlı olarak deniz atından (hippocampus) alan

bir beyin bölgesidir. Hipokampusun en önemli işlevi belleğin pekiştirilmesi ya da kısa süreli belleğin uzun

süreli belleğe dönüşümünün sağlanmasıdır. Hipokampüs,hafıza işlevlerinin yürütülmesinde

etkilidir.Hipokampus hasarı geçmişte kazanılmış bilgilerin hatırlanmasını ciddi ölçüde engellemediği halde

yeni bilgilerin kalıcı hale gelmesini engeller. Hipokampusun bellek için önemi sağlıklı yaşlanan bireyler ile

yapılan görüntüleme çalışmaları ile de gözlenebilmektedir. Bu çalışmalarda bellek performansının

hipokampusun hacmi ve etkinlik derecesi ile doğru orantılı olduğu gözlenmiştir. Örneğin, acı veren bir

deneyimi yaşadıktan sonra bir gün içinde hipokampusa zarar verilirse denekte bu deneyimin belleği silinir,

fakat hipokampusa zarar verilmeden önce birkaç gün beklenir ise bu deneyimin belleği yok olmaz. Bu

bulgu bellek süreçlerinin hipokampusa sadece kısa bir süre için gerek duyduğunu göstermektedir.

Amigdala: Limbik sisteminin bütününün içinde bulunan badem biçimli amigdala, temel yaşamsal

işlevlerimizle ilgili önemli bir bölgedir. Amigdala duygusal süreçlerle yakından bağlantılı bir beyin

bölgesidir. Amigdala, duyguların düzenlenmesinde ve kontrol edilmesinde, duygularla ilgili hatıraların

oluşturulması ve hafızada saklanmasında rol oynamaktadır. Böylece beynimizin bellek kayıtlarını

kuvvetlendirebilmesini sağlar ve bizim açımızdan duygusal önemi olan olay ve tecrübeleri sağlam bir

şekilde kaydeder ve kolayca hatırlamamızı sağlar. Hipotalamus ile yaptığı bağlantılar aracılığıyla otonom

sinir sisteminin fonksiyonlarını etkiler. Amigdalanın, koşullanmış korku yanıtlarının oluşması veya duygusal

ifadelerin tanınması gibi duygusal içeriği olan davranışsal ve algısal süreçlerdeki rolü çok sayıda çalışma ile

belirlenmiştir. Örneğin, amigdalası hasarlanmış olan hayvanlar acı veren bir uyarana işaret eden sinyaller

verildiğinde normal hayvanlardan daha az korku göstermektedir. Amigdalası zarar görmüş insanlar ise

özellikle olumsuz duygulardan olan öfke ve korku ifadelerini veya bu duygulara işaret eden ses tonlarını

tanıyamamaktadır.

Amigdalanın işlevleri:

duyguların kontrol edilmesi

duyguların düzenlenmesi ve

duygularla ilgili hatıraların oluşturulması ve hafızada saklanması.

41

Hipotalamus otonom sinir sisteminin isleyişini önemli derecede etkileyen ve beyindeki en küçük

yapılardan biridir. Hipotalamusun ana rolü vücudu mümkün olduğu kadar homeostazda tutmaktır.

Hipotalamus, gündelik hayatımızdaki yemek yemek, su içmek, cinsellik gibi dürtüsel kaynaklı etkinlikleri

uygun şekilde sürdürmek için gerekli fizyolojik işlemleri düzenler. Homeostatisin yani bedenin metabolik

açıdan denge halini korumasını ve bazı hormonların üretimini sağlar.

Duygular ve PsikosomatikBozukluklar

Duygularımıza eşlik eden fizyolojik tepkilerin uyum sağlayıcı işlevleri vardır. Ancak, yoğun bir

biçimde yaşanan hoşa gitmeyen duygular çok uzun süre devam ettiklerinde psikosomatik bozukluklara yol

açabilir. Psikosomatik bozukluklar uzun süreli duygusal gerilimlerden kaynaklanır ve gerçek fizyolojik

bozukluklara neden olurlar. Psikolojik faktörler fiziksel hastalıklara yol açar. Örnek olarak uzun süreli

stresin ülsere yol açmasını verebiliriz.

Çaresizlik, ümitsizlik, güvensizlik, öfke, kin, nefret, kıskançlık acı, üzüntü, hayal kırıklıkları, korku,

kaygılar, suçluluk gibi her türlü olumsuz duygular, zihinsel olarak tamamlanmamış, bitirilmemiş işler, uzun

süre bastirildiğinda veya aşiri deneyimlendiğinde psikosomatik bozukluklara yol açar.

Psikosomatik bozuklukların temelinde bastırılmış duygu, dürtü ve düşüncelerin olduğu

düşünülmektedir. Yaşanan travmatik olaylar, olumsuz deneyimler karşısında kişinin baş etme

mekanizması olarak bastırmayı ve somatizasyonu kullanması sonucu bu deneyimler bedensel bozukluk

olarak kendini göstermektedir. Bu bozukluğa sahip olan insanların duygu ve düşüncelerini ifade etmede

hatta algılamakta dahi sorun yaşadıkları görülmüştür. Öfkelerini, kızgınlıklarını, endişelerini, hayal

kırıklıklarını, travmatik deneyimlerinin kendilerinde yol açtığı rahatsızlıkları beden yoluyla sembolik olarak

ifade ederler. Böyle bir tablo karşısında bu kişilere sadece psikoterapi uygulanması ya da sadece fiziksel

hastalığının tedavi edilmesi pek kalıcı bir fayda sağlamaz. Kişinin öncelikli olarak bedensel rahatsızlığının

tedavi edilmesi fakat mutlaka psikolojik olarak da destek alması gerekmektedir.

Bedensel rahatsızlığın temelindeki sebep kişinin psikolojik dinamikleri, içsel çatışmaları, bastırılmış

duygu ve dürtüleri, ifade edilememiş duygusal çatışmaları ise hastalık tıbbi tedaviye cevap vermede

olumsuz yönde ileleyebilir. Bu noktada tıp ve psikoloji bilimi beraber çalışmalıdır. Bedensel rahatsızlıkların

psikolojik yükünü anlamak, ön görmek, tanı ve tedavisini yapmak çalışmalarının bir kısmıdır. Örneğin

Başağrısı kişinin yaşam kalitesini ileri derecede etkileyen nonspesifik bir semptomdur. Başağrısı psikiyatrik

hastalıklarla birliktelik gösterir. Depresyon ve migren ağrıları karşılıklı ilişki içindedir. Hem migren hem de

depresyon aynı nörotransmitter mekanizmaları ile ortaya çıkmaktadır. Böylece migrende depresyona,

42

depresyonda da migrene sık rastlanmaktadır İtalya’da yürütülen bir araştırmada rahim kanseri olan

kadınların, kanser olmayan kadınlara oranla ebeveynlerine karşı daha az yakınlık besledikleri görülmüştür.

Avrupa’da yapılan bir araştırmada yine kanserli olan insanların kanser olmayan insanlara göre çocukluk

dönemlerini daha olumsuz bir şekilde değerlendirdiği görülmüştür. Bunlara benzer diğer bir çok

araştırmadan stres, olumsuz yaşam deneyimleri kişide bedense/ fiziksel bir rahatsızlığa sebep

olabilmektedir.

Yüz İfadeleri ve Duygular

Duyguların tespitine yönelik çalışmalar incelendiğinde duyguların nörolojik ve biyolojik temeli

olan, birbirlerinden, kendilerine özgü belirtiler aracılığıyla farklılık gösteren, evrensel paylaşımlara,

kültüre, çevreye ve bireye yönelik tepkiler olduğu ve ilk olarak yüzde belirdiği ifade edilmektedir.

Dolayısıyla yüz ifadeleri duyguların tanınmasına aracılık ettiği söylenebilir. Yüz ifadeleri karmaşık bir

olgudur ve sadece duygulara aracılık etmez aynı zamanda bilişsel, fizyolojik, iletişim belirtileri gibi birçok

unsuru da içerisinde barındırır. Bir başka ifadeyle yüz ifadeleri çeşitli işlevleri kapsayacak şekilde

kullanılabilmektedir.

Örneğin, yapılan bir çalışmada sağ beyin hasarı olan katılımcıların sol beyin hasarı olan ve herhangi

bir beyin hasarına uğramamış kişilere kıyasla duygu ifadelerini tanımada problem yaşadığı bulgusuna

ulaşılmıştır. Bir başka deyişle sağ beyin, yüz ifadelerindeki duyguların tanınmasında önemli bir işlevi vardır.

43

44

45

Yüz İfadelerindeki Duygular Evrenselliği

Yüz ifadelerinde beliren duyguların doğuştan olması ve evrensel kabul edilmesi, doğuştanlık ve

evrensellik konuları üzerine yapılan birçok araştırma neticesinde oluşmuştur. Yüz ifadelerindeki duyguların

evrensel olduğu fikri Darwin (1872/1998) ile ortaya çıkmış Tomkins (1962) ile bu görüş devam etmiştir.

Darwin (1872/1998) ile yüz ifadelerinde beliren duyguların evrensel olduğu fikri ilk kez öne sürülmüştür.

Darwin, ırk veya kültüre bakılmaksızın tüm insanların bazı duyguları yüz ifadeleriyle benzer bir şekilde ifade

etme yeteneğine sahip olduklarını belirtmesinin yanı sıra duyguların insan güdüsünün temelini

oluşturduğu ve duygunun belirdiği kısmın yüz bölgesi olduğunu ileri sürmüştür. Yüz ifadeleriyle duygu

ilişkisinin kabul edilmesindeki iki sebepten birincisi bebeklerin duygudurumlarına ilişkin sözel ifadeleri

olmamasından ötürü sözsüz belirtilerine güvenilmesi, ikincisi ise duygu kavramını ele alan önemli (örneğin,

Ekman, 1992; Izard, 1991; Tomkins, 1962) kuramcıların çalışmalarında yüz ifadeleri ve duygu arasındaki

bağı kanıtlamalarıdır.

Ekman (1971) tarafından yapılan araştırmalarla bu görüşün kanıtları sağlanmıştır. Evrensellik

hipotezini destekleyen ilk araştırmanın Ekman ve Friesen (1969) tarafından yapıldığı görülmektedir. Bu

araştırmada Ekman ve arkadaşları, farklı kültürlerden gelen farklı kültürlerden gelen katılımcılara duygu

ifadelerinin (yüz ifadelerindeki duygular) olduğu resimler gösterilmiş ve değerlendirmelerin istemiştir.

Eğer duygusal ifadeler evrensel ise yüz ifadelerini değerlendirme sonuçları büyük oranda benzerlik

gösterecek; eğer ki duygusal ifadeler kültüre özgü ise duygusal ifadeler kültür içerisinde kabul edilecekti.

Araştırma sonuçlarına göre “mutluluk, öfke, tiksinme, korku, şaşkınlık ve üzüntü” gibi temel duyguları

büyük oranda benzerlik göstermiştir ve Araştırmacıların sonraki çalışmalarıyla yüz ifadelerinde görülen

duyguların evrenselliğini destekleyen kanıtlar elde etmişlerdir. Bu bulgu, yüz ifadelerindeki duyguların

evrensel olduğu görüşünü desteklemekte ancak birtakım belirsizlikleri de beraberinde getirmektedir.

Örneğin, araştırmanın katılımcıları görsel iletişim araçlarından etkilenmiş olup yüz ifadelerindeki duyguları

tanımış veya kendi kültürlerinden bu ifadeleri tanımayı öğrenmiş olabilirler.

Ekman ve Friesen (1971) tarafından başka bir çalışma daha yapılmıştır. Bu çalışmada araştırmacılar

tarafından Afrika kıtasında bulunan Papua Yeni Gine’deki insanların yüz ifadeleri incelenmişlerdir.

Araştırmacıların böyle bir ülkeye gitmelerinin sebebi olarak ülkenin insanlarının görsel iletişim

araçlarından çok daha az etkilenmiş olmalarından kaynaklanmaktadır. Araştırmanın katılımcıları olan

kabile üyeleriyle tanışılmasını takiben kabile üyelerine altı temel duyguyu (mutluluk, öfke, tiksinme, korku,

şaşkınlık ve üzüntü) betimleyen öykülerden bahsedilmiştir. Daha sonra kabile üyelerinden bahsedilen

öykülerdeki duygu ifadelerinin araştırmacılar tarafından hazırlanmış olan yüz ifadeleri fotoğrafıyla

46

eşleştirmeleri istenmiştir. Devamında ise katılımcılardan betimlenen duygu ifadelerindeki kişi olsaydılar

yüz ifadelerinde nasıl bir değişiklik olacağını ifade etmeleri istenmiştir. Bu yönerge verildikten sonra

araştırmacılar tarafından katılımcıların yüz ifadeleri kamera kaydına alınmıştır. Toplanan bu verilerle

birlikte Amerika’ya dönüldükten sonra Amerikalı katılımcılara bu filmler izlettirilmiş ve katılımcılardan

kamera kaydında gördükleri duygu ifadelerinin yani Papua Yeni Gineli katılımcıların yüz ifadelerindeki

duyguların ne olduğu sorulmuştur. Amerikalı katılımcılar bu ifadeleri yüksek bir düzeyde doğru

tanımışlardır.

Evrenselliğe ilişkin üçüncü bir araştırma yine Ekman (1971) tarafından yapılmıştır. Bu araştırmaya

katılan kişiler farklı kültürlerden gelmektedir: Amerika ve Japon toplumundan gelen katılımcılar.

Araştırmacı tarafından duygu içerikli çeşitli video klipler hazırlanmıştır. Daha sonra ise bu video klipler her

iki kültürdeki katılımcılara da izletilmiştir. Buradaki amaç video kliplerin katılımcıların yüz ifadelerinde

duygu oluşmasını sağlamasıdır. Dolayısıyla da katılımcıların yüz ifadeleri kamera kaydına alınmıştır.

Nitekim yüz ifadelerindeki belli başlı duygular evrensel ise farklı kültürlerden gelen katılımcıların

yüzlerinde benzer şekilde oluşması gerekmektedir. Araştırmanın sonucuna göre hem Amerikalı hem de

Japon katılımcıların yüz ifadelerinde benzer kas hareketleri gözlenmiştir. Bu araştırmanın bir başka bulgusu

daha bulunmaktadır. Katılımcılar tarafından video klip izlendikten sonra katılımcılarda oluşan duygunun

yüzde kaldığı süre değişiklik göstermektedir. Olumsuz duygu içerikli video klip izletildiğinde Japon

katılımcılar Amerikalı katılımcılara kıyasla deneyimledikleri duyguyu yüz ifadelerinde daha kısa sürede

göstermiş lerdir. Bir başka deyişle, olumsuz duygu oluştuğunda Amerikalı katılımcıların yüz ifadelerinde

duygu daha uzun süre kalmaktadır. Bu durum Ekman (1971) tarafından yüz ifadelerinde görülen belli başlı

duyguların bütün insanlarda görüldüğü ancak duygunun yüz ifadelerinde görülme süresinin kültürel

faktörlerden etkilendiği şeklinde yorumlanmıştır. Yüz ifadelerinde görülen duyguların evrensel olduğu bu

araştırmalarla sağlam temellere dayandırılmıştır. Ayrıca yüz ifadelerinin tanınmasına ilişkin otuzdan fazla

ifadenin evrensel olduğunu destekleyen çalışmaların olduğu belirtilmektedir. Bir başka deyişle yüz

ifadelerindeki duyguların evrensel olmasına yönelik yapılan ilk araştırmalar daha sonra yapılan birçok

araştırmayla desteklenmiştiri Kişinin kimliği, ırkı, kültürü ne olursa olsun kişinin duygusal durumu hakkında

bilgi sahibi olunabilir. Bunu sağlayan en önemli kanallardan birisi de yüz ifadesidir.

Yüz İfadelerindeki Duygular Doğuştandır

Yüz ifadelerindeki duyguların evrensel olduğu birçok araştırmalarla desteklenmesine ek olarak

araştırmacıların merak ettikleri bir diğer konu, yüz ifadelerindeki duyguların doğuştan mı yoksa öğrenilmiş

olduğuydu. Bu konuya açıklık getirmek için Izard (1994) yapılacak olan araştırmaların dil

47

ve anlamsal ifadelere bağlı kalınmaması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede dört ve altı aylık

bebekler üzerinde yapılan bir araştırmada bebeklerin yüz ifadelerindeki duyguları ayırt edebilme becerileri

incelenmiştir. Bebeklere yüz ifadelerindeki duyguları (mutluluk ve öfke) ve nötr ifadeyi yansıtan resimler

gösterilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre henüz bir yaşında olmayan bebekler kendilerine gösterilen

resimlere farklı tepkiler vermişlerdir. Bir başka ifadeyle bebekler, mutluluk ve öfke duygularını ayırt

edebilmektedirler. Bebekler üzerinde yapılan başka çalışmalarda da bebeklerin yüz ifadelerini ayırt

edebildikleri gözlenmiştir. Bunlar, yüz ifadesindeki duygunun tanınmasına ilişkin olan kanıtlardır. Ayrıca

katılımcıların yüz ifadelerinde oluşan duyguların tespitine yönelik çalışmalar da bulunmaktadır. Bu

bağlamda doğuştan gözleri görmeyen ve görme duyusunda sorun olmayan katılımcılar üzerinde yapılan

araştırmalar bulunmaktadır.

Bir başka gözleri görmeyen bireyler üzerinde yapılan araştırmada katılımcıların yüz ifadelerinde

oluşan spontan duygular incelenmiştir. 2004 yılında Atina Paralimpik Oyunlarına katılan 84 judo atletin

spontan oluşan ifadeleri kamera kaydına alınmıştır. Katılımcıların yüz ifadeleri FACS ile analiz edilmiştir. Bu

çerçevede madalya alan ve beşinci olan 39 atlet değerlendirmeye alınmıştır. Katılımcılar; doğuştan gözleri

görmeyenler, sonradan görme duyusunu yitirenler ve görenler (kontrol grubu) olmak üzere üç grupta

incelenmiştir. Katılımcıların yüz ifadeleri fotoğrafları analiz edildiğinde, görmeyen atletlerin spontane

oluşan duygu ifadeleriyle benzer duygu ifadesinin oluştuğu gören atletler (kontrol grubu) arasında benzer

hareketleri görülmüştür. Bir başka deyişle, gözleri gören ve görmeyen katılımcılar benzer duyguları

yaşadığında benzer yüz hareketleri göstermektedir. Bu sonuç ise duyguların yüz ifadesinde spontan

oluşmasının sonradan öğrenilmediği ancak sosyal hayatta yüz ifadelerinin şekillenmesinin öğrenmeyle

ilişkili olduğunu göstermektedir.

Yüz İfadelerindeki Duyguların Tanınmasını Etkileyen Kültürel ve Çevresel Faktörler

Erensel duyguların oluşma süresi ve tanınmasında kültürler arası farklılıklar bulunmaktadır.

Bireyin yaşamının büyük bir bölümünü geçirdiği yerleşim yeri de yüz ifadelerinin tanınmasını

etkilemektedir. Bireyin sosyal çevresinin davranışlarını etkilediği göz önünde bulundurulduğunda bu

sosyal çevrenin yüz ifadelerini tanıma , becerisini etkileyip etkilemediği merak konusudur. Yapılan bir

araştırmada yaşamlarının büyük bir bölümünü şehir ve kasabada geçiren çocukların duygu ifadelerini

yaşamlarının büyük bir bölümünü köyde geçiren çocuklardan daha iyi tanıdığı sonucuna ulaşılmıştır.

Konuya ilişkin Elfenbein ve Ambady (2002) tarafından yapılan meta-analizde yüz ifadelerindeki

duyguları doğru tanımada grup avantajı kavramından söz edilmektedir. Grup avantajı, duygu ifadesinin

48

aynı kültürden kişiler tarafından gösterildiğinde katılımcıların duyguları daha iyi tanımasıdır. Bir başka

ifadeyle fotoğraftaki kişiyle katılımcı aynı ırktan olduğunda duygu ifadeleri daha kolay tanınmaktadır. Bu,

duyguyu tanıma becerisinin, duyguyu tanıyan ve duyguyu ifade eden görseldeki kişilerin etnik yapısı veya

milliyetinin etkileşimine bağlı olarak değişebileceğini göstermektedir. Ancak bazı çalışmalarda ise grup

avantajının önemli düzeyde bir fark göstermediği sonucuna ulaşılmıştır. Yan, Andrews ve Young (2016)

tarafından Çinli ve İngiliz katılımcılar üzerinde yürütülen araştırmada yüz ifadelerini tanımada iki etnik grup

arasında anlamlı bir fark çıkmamıştır ancak fotoğraftaki kişiyle aynı etnik kökene sahip katılımcının diğer

etnik kökene kıyasla düşük de olsa bir fark çıkmıştır. Zhang, Parmley, Wan ve Cavanagh (2015) tarafından

yapılan bir başka çalışmada ise grup avantajının kısa süreli ifadelerdeki durumu araştırılmıştır. Amerikalı

ve Çinli katılımcılara öfke, üzüntü ve mutluluk ifadeleri; hemen göze çarpmayan, düşük ve orta düzeyde

bir yoğunlukta ifadeler gösterilmiştir. Grup avantajı, öfke ifadesi için düşük ve orta yoğunluk düzeylerinde,

üzüntü ifadesi için ise orta düzey yoğunlukta görülmüştür. Genel olarak bakıldığında grup avantajının

tartışmalı olduğu görülmektedir. Bir başka ifadeyle fotoğraftaki kişiyle katılımcı aynı etnik kökenden

olduğunda yüz ifadelerindeki duyguları tanıma düzeyinde artış olup olmadığı tartışılmaktadır. Ancak yüz

ifadelerindeki duyguların evrensel olması bu ifadelerin tanınmasını kolaylaştıran faktörlerden birisi

olabilmektedir. Örneğin, Türk kültüründeki bir birey, Amerikalı bir kişinin hissettiği mutluluk duygusunu

tanımlayabilir.

Yüz İfadelerinin Türleri

Yüz ifadelerindeki duyguların oluşması bazı yönler açısından birbirlerinden ayrılmaktadır. Duygu

ifadesinin oluşma süresi, yüzdeki kasların gerilme düzeyi gibi farklar bulunmaktadır. Bu ifadeler dört başlık

altında toplanmaktadır: makro ifadeler, mikro ifadeler, gizli ifadeler ve kısmi ifadeler (Matsumoto, Frank

ve Hwang, 2013, s.37).

Makro İfadeler: Bu ifadeler yüz bölgesinde genelde 0.5 ile 4 saniye kadar sürmekte ve yüzün tüm

bölgesindeki ilgili kasların hareket etmesi sonucu oluşmaktadır (Ekman, 2007). Gündelik ilişkilerde sıklıkla

karşılaşılan duygu ifadesidir. Bu tür ifadelerin tanınması kolaydır.

Mikro İfadeler: Mikro ifadeler “bir saniyeden daha kısa sürede beliren (saniyenin 1/5’i ile

saniyenin 1/25 kadar sürede), bilinçli olarak ortaya çıkmayan ve evrensel olan anlık yüz hareketleri” olarak

tanımlanmaktadır. Mikro ifadeler ilk olarak 1966 keşfedilmiştir ve keşfedilmesini takiben üç yıl sonra

Ekman ve Friesen (1969) tarafından da fark edilmesiyle mikro ifadeler üzerine yapılan çalışmaların arttığı

görülmektedir. Mikro ifadelerinin kökeni Darwin’in çalışmalarına uzandığı söylenebilir. Darwin’e göre kişi

49

bir duygusunu bastırmak istediğinde bu duygusunun ortaya çıkmasını engelleyemez ve oluşan duygu anlık

da olsa oluşur. Dolayısıyla bu açıklama mikro ifadelerle ilgili benzerlik göstermektedir. Gündelik ilişki lerde

mikro ifadelerin tanınması zor olabilmektedir. Nitekim oluşma süresinin bir saniyeden daha kısa sürmesi

bu ifadelerin görülmesini engelleyebilmektedir.

Gizli İfadeler: Bu ifadeler ise yüzdeki ilgili kasların tamamının yüksek yo- ğunlukla hareket

etmesiyle oluşan makro ifadelerin aksine, kişi duygu hissetmeye başladığında veya duygusunu

baskılamaya çalışırken oluşan düşük yoğunluktaki duygu ifadeleridir . Bu ifadeler oluştuğunda yüzdeki ilgili

tüm kasların hareketi oluşabilir ancak buradaki kas gerilmeleri düşük düzeydedir. Yüzdeki ilgili tüm kasların

hareket etmemesi veya duyguya ilişkin belirli kasların hareketi halinde oluşan ifadeye de kısmi ifadeler

denmektedir. Örneğin, üzüntü duygusu oluştuğunda kaş ve dudak bölgesindeki kaslarda değişimler

meydana gelmektedir. Buradaki üzüntünün yoğunluğu düşük olduğunda gizli ifade olabilir. Ancak üzüntü

duygusu sadece kaşların olduğu bölgede bir değişikliğe yol açıyor ve dudak bölgesinde herhangi bir

değişime yol açmıyorsa veya tam tersi bir durum söz konusu olduğunda ve bu durum düşük yoğunlukta

gerçekleştiğinde oluşan ifadeye de kısmi ifade denmektedir.

DUYGULARIN İFADE EDİLMESİNDE DİLİN ÖNEMİ

SEN DİLİ BEN DİLİ

Günlük hayatta iletişim kurarken genellikle karşımızdaki kişiye duygularımızı düşündüklerimizi

hislerimizi aktarmaya çalışırız. Ancak bunu yaparken bazen istemeyerek bazen de bilerek karşımızdaki

kişilere kendimizi doğru bir şekilde ifade edemeyebiliyoruz. Kırmak istemediğimiz halde söylediğimiz şeyle

karşımızdaki insanı incitebiliyor, bunun yanında da hissettiklerimizi ve düşündüklerimizi tam anlamıyla

ifade edemeyebiliyoruz. Bu durumda kendimizi ifade ederken kullandığımız dilin sağlıklı bir iletişim

kurmada oldukça önemli olduğunu söyleyebiliriz. Sağlıklı iletişim kurabilmek için günlük yaşantımızda

kullandığımız dilin önemini vurgulamışken kendimizi ifade ederken kullandığımız sen dili ve ben dilinden

de bahsetmek gerekir.

Genellikle insanlar için suçlayıcı bir dil kullanmak daha kolay ve ilk akla gelen olur. Kendi

hissettiklerimizi düşündüklerimizi anlatmaktan ziyade karşı tarafı suçlayıcı bir tavırla yaklaşıldığında asıl

konunun üzerinde durmak yerine tartışma üzerine odaklanırız. Durum böyle olunca asıl konu çözülmez ve

bireyler birbirlerini kırmış ve üzmüş olurlar. İnsanlar arası iletişimde kullanılan dilin çok büyük bir önemi

vardır. Tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır atasözü bile buna bir örnektir aslında. Konuşmalarımızda her

zaman empati yaparak ve karşı tarafında duygu düşüncelere yer vererek konuşmalıyız. Bunu yapmanın

50

yolundan biride aslında ben dili kullanarak konuşmaktır. Ben dili nedir diye düşünürsek karşı tarafı

suçlamadan kendi duygu düşüncelerimizi karşımızdakine aktarmak ve yaşanan durumun bizde tam olarak

ne hissettirdiğini ona hissettirmektir. Bunu yapmak her zaman kolay olmayabilir. Özellikle bireyler öfkeli

anlarda direkt sen dilini kullanmayı tercih ederler. Sen dili kullanıldığında ise karşıdaki kişi bireyi anlamak

yerine kendini savunmaya geçer. Şimdi ise sen dili nedir ona bakalım.

Sen dili genellikle karşı tarafı suçlayıcı bir konuşma tarzıdır. Sen dilini kullanan kişiler genellikle

karşı tarafı eleştiren bir söylemde bulunurlar. Bu konuşma tarzı kişinin hissettiklerinden çok kişiliğe

yöneliktir. Sen dilinde cümleler ikinci tekil şahsa göre çekimlenir. Bu konuşma tarzı davranışa ve duyguya

değil, kişiliğe yöneliktir. Bu nedenle karşımızdaki insanı savunmaya iter, karşımızdaki insanın kendini suçlu

hissetmesine ve bizi tam olarak anlayamamasına neden olur. Sen dili, genellikle tepkisel ve öç almaya

yönelik davranışları ortaya çıkartır. Bunun yerine karşımızdaki insanlarla iletişim kurarken ben ne

hissediyorum? Ben ne düşünüyorum? Bunu karşımdaki kişiye en iyi nasıl aktarabilirim? bunun üzerine

odaklanmamız gerekir. Karşımızdaki kişiye kendimizi anlatmanın en iyi yolu ben dilini kullanmaktır. Ben

dili kullanılarak kurulan cümleler asıl amaca ve yaşanan durumun ne düşündürdüğünü ve ne hissettirdiğini

karşı tarafa aktarır.

Ben dili ile kurulan iletişim her zaman daha sağlıklı ve anlayışlıdır. Bunu çocuklar üzerinde

inceleyecek olursak şöyle düşünebiliriz. Çocuğunuz bir yaramazlık yaptığında ona kızarak sen ne yaptın

diye yaklaşırsanız göreceksiniz ki çocuk direkt kendini savunmaya geçecektir. Bunun yerine çocuğun

yaptığı davranışın sizde hissettiklerini ve sizi neden üzdüğünü çocuğa aktarırsanız çocuk size duygusal

yaklaşacaktır ve bir daha o davranışı tekrarlamamak istemeyecektir. Ben dilini kullanmaya ne kadar küçük

yaşta başlarsak çocuğun hayatında kişisel ilişkilerini destekler ve güçlü ilişkiler kurmasına da katkı sağlarız.

Aynı şeyi kendi üzerimizden de düşünecek olursak birisi size suçlayıcı sen dili ile yaklaşsa direk kendinizi

savunmaya geçersiniz oysaki bu yaptığın beni üzdü benim kendimi kötü hissetmeme sebep oldu diye

söylendiğinde kendinizde duygusal bir şekilde karşı tarafın hislerine odaklanırsınız ve çözüm yolu ararız.

Sen dili ve ben dilinin kullanıldığı örnekler:

İşe neden gelmedin? ( sen dili)

İşe gelmeyince seni çok merak ettim endişelendim.( ben dili)

Her akşam telefonla oynuyorsun. Burak şu telefonu sana kaç defa söylemem gerekiyor yeter artık.(sen dili)

Telefon oynaman benim kendimi yalnız hissetmeme neden oluyor. Bu durumda beni çok üzüyor.( ben dili)

51

Sen dili ve ben diline örnek verecek olursak:

“Kabahat sana inananda, senin ipinle kuyuya inende, sana değil kendime kızıyorum.” Sen Dili

“Randevulaştığımız yere gelmediğinde kendimi çok kötü hissettim, bana haber vermeni çok isterdim.” Ben

Dili

“Konuşurken gözüme bile bakmıyorsun. Çok kabasın.“ Sen Dili

“Konuşurken gözüme bakmadığın zaman beni dinlenmediğini , ciddiye almadığını düşünüyorum. Bu da

beni kırıyor.” Ben Dili

“Okula neden gelmedin?” Sen Dili

“Dün okulda seni göremeyince çok meraklandım.” Ben Dili

“Bin defa söyledim. Hala aynı şeyi yapmakta ısrar ediyorsun, kapa şu telefonunu daha kaç kere ısıtmam

gerekiyor yemekleri?” Sen Dili

“Yemek hazır, arkadaşına yemekten hemen sonra arayacağını söylesen beni ne kadar mutlu edersin, çok

açım, lütfen.” Ben Dili

Baba:” Her aksam ayni şey, tutturuyorsun oyun oynayalım diye! Benim yorgun olabileceğim hiç aklına

gelmiyor değil mi? Yaramaz ve şımarık bir çocuk gibi davranıyorsun!” Sen Dili

Baba: “Bu aksam çok yorgun hissediyorum canım. İstersen oyun oynamayı başka bir akşama

erteleyelim.” Ben Dili

52

DUYGU İLE İLGİLİ KAVRAMLAR

DUYGUSAL ZEKA

Edward L. Thorndike’nin, 1920’lerde yaptığı çalışmalar, duygusal zeka düşüncesinin ortaya

çıkmasındaki ilk kaynak olarak kabul edilmektedir. Thorndike, duygusal zekanın isim babası değildir; fakat

duygusal zekanın öğelerinden biri olarak kabul edilen sosyal zeka kavramı, Thorndike tarafından ortaya

atılmıştır. Sosyal zeka, zekanın sosyal boyutuna yönelik araştırma ve incelemelerin başlangıç noktası kabul

edilmektedir. Bireylerin ilişki kurmada ve ilişkilerini yürütmede başarılı olması olarak ifade edilen sosyal

zeka, duygusal zekayla önemli ölçüde benzerlik göstermektedir ve duygusal zekanın temel yapıtaşlarından

birini oluşturmaktadır.

Duygusal zeka (Emotional Intelligence) terimi ilk kez 1990'da Yale Üniversitesi'nden psikolog Peter

Salovey ve New Hampshire Üniversitesi'nden psikolog John Mayer tarafından kullanilmistir. Terimin isim

babalari, duygusal zekayi "kendisinin ve baskalarının hislerini gözleyip düzenleyebilmek; hisleri, düşünce

ve eyleme kılavuzluk edecek sekilde kullanabilmek" olarak tanımlamıslardır. Mayer ve Salovey’in duygusal

zekâ modelinde duygusal zekâ; duyguyu algılamak ve ifade etmek, duyguyu düşünceyle kaynaştırmak,

duyguyu anlamak ve analiz etmek ile duyguları kontrol etmek yetenekleri ile açıklanmaktadır.

Duygusal zekânın tanımladığı; bireyin kendini tanıması, kontrol etmesi ve motive etmesi,

isteklerini erteleyebilmesi, duygusal değişimlerini kontrol etmesi, engellemeler karşısında direnebilmesi,

diğer kişilere anlayışla yaklaşabilmesi, onların en derin duygularını sezinleyebilmesi, etkin ilişkiler kurup

sürdürebilmesi yetenekleri, öğrenilebilir psikolojik ve sosyal becerilerdir ve bu beceriler sayesinde birey

yaşamdaki başarısını ve doyumunu en üst düzeye çıkarabilmektedir. Bilim adamları duygusal zekânın IQ

gibi kader olmadığını, her yaşta geliştirilebileceğini ifade etmektedirler. Bu da duygusal zekânın önemini

bir kat daha artırmaktadır.

Daha sonra 1995'te psikoloji alanında doktoralı gazeteci-yazar Daniel Goleman'in "Duyguzal Zeka"

kitabını yayınlamasi ile kavram pek çok platformda ilgi çekmis, tartısılmaya başlanış ve kamuoyunun

gündemine girmistir. Goleman (1998: 50). kitabinda bu kavramı "kendini harekete geçirebilme, aksiliklere

rğgmen yoluna devam edebilme, dürtüleri kontrol ederek doyumu erteleyebilme, ruh halini

düzenleyebilme, sıkıntıların düsünmeyi engellemesine izin vermeme, kendini baskalarının yerine

koyabilme ve umut besleme ... " olarak tanımlanmıştır. Goleman’a göre; beynin düşünen parçası, beynin

duygusal parçasından ürüyor. Beynin düşünen ve duygusal parçaları genelde yaptığımız her şeyde birlikte

53

çalışıyor ve gerek iş yaşamında gerekse özel yaşamda başarılı ve mutlu olmak, insanların duygusal zeka

becerilerine bağlıdır.

Duygusal Zekanın 5 alt boyutu vardır:

Öz Farkındalık: Bireyin kendi kendine iç gözlem yapabilme, bu süreçte kendisini çevresindeki

kişilerden ayrı bir birey olarak değerlendirebilme becerisidir. Bireyin kendini değerlendirme sürecinde

objektif şekliyle tüm özelliklerini anlaması ve tüm bu özelliklerinin farkında olması şeklinde

örneklendirilebilir. Diğer insanlara karşı nazik ve saygılı tavırlar içinde olduğunuzu bilmeniz öz farkındalık

örneğidir. "Benlik bilinci" olarak da ifade edilebilir. Bir duyguyu oluşurken farkedebilme, duygusal zekanın

temelini oluşturur. Bu bir bakıma psikolojik içgörüdür

Özdenetim: Herhangi bir bireyin, toplum içerisindeki konumunu korumak veya sosyal yaşamda

benliğini sürdürebilmek amacıyla duygu ve davranışlarını düzenleyebilme yeteneğidir. Özdenetim

sürecinde, kendi davranışlarımızı yargılama, değerlendirme, etki ve sonuçlarını analiz etme unsurları

mevcuttur. Bir olayla karşılaştığımızda olumlu kalabilme, adapte olabilme ve kendimizi kontrol edebilme,

özdenetime verilebilecek örneklerdendir. Duygulari uygun biçimde yönetebilme, denetleyebilme

yeteneği. Bununla kastedilen ne tutkuların kölesi olmak ne de duyguları bastırmaktır. Kastedilen duyguları

dengeli, uyumlu biçimde ortaya koyabilme, gerektiğinde "doyumun, hedefe yönelik olarak kisinin

kendisince ertelenmesi" olarak ifade edebileceğimiz "duyguların yönetimidir"dir.

Motivasyon: Duygusal zekanın bu boyutu, bireyi istenen hedeflere doğru hareket ettirmek ve

yönlendirmek, inisiyatif almaya ve çabalamaya yardımcı olmak için mevcut en derin tercihleri kullanmayı

içerir. Aksilikler ve hayal kırıklığı karşısında iyileşmek ve sebat etmek şeklinde örneklendirilebilir. Duyguları

bir amaç dogrultusunda harekete geçirebilme, içsel güdüiünme. Motivasyon, bir ise başlamanın ve sonuna

kadar götürebilmenin anahtarıdır. Teknik olarak, enerjiyi belli bir amaç uğruna, belli bir yönde

harcamaktır. Duygusal zeka bağlamında ise, duygusal sistemimizi aracı olarak kullanarak bir işi başlatmak

ve bitirmektir.

Empati: Bu boyut, diğer insanların ne hissettiğini algılamak, bakış açılarını anlamlandırmak ve çok

çeşitli insanlarla uyum sağlamakla ilgilidir. Kendini, başarısız olmuş başka bir bireyin yaşadığı durumda

hayal etmek ve onun yaşadıklarını hissetmeye çalışmak empatiye örnek verilebilir. Kökeni, "özbilinç"tir.

Kendi duygularımıza ne kadar açıksak, başkalarının duygularını okumayı da o kadar iyi becerebiliriz.

İlişki Yönetimi: Sosyal yetenekler olarak da adlandırılan ilişki yönetimi, ilişkilerdeki duyguları iyi

idare etme ve sosyal becerilere sahip olma becerisidir. Ekip çalışmasında fikirlerini takım arkadaşlarıyla

54

müzakere etmek, çözüm yolları aramak veya liderlik etmek, ilişki yönetimine verilebilecek

örneklerdendir. Etkili kişilerarası ilişkiler kurabilme ve sürdürebilme yeteneği.. Bu yetiye Goleman "sosyal

sanatlar" veya "ilişki sanatı" denilebileceğini belirtiyor ve bunun diğer iki duygusal becerinin, özdenetim

ve empatinin olgunlaşmasını gerektirdiğini vurguluyor

Duygusal zeka, beynin duyguları, dürtüleri ve güdüleri düzenleyici bölümü olan limbik sistemde

ortaya çıkar. Oysa duygusal zekayı geliştirmeye yönelik programların bir çoğu, analitik ve teknik yeteneği

düzenleyen neokortekse yöneliktir. Bu bağlamda, yapılması gereken limbik sistemi hedef alan, insanların

eski davranışlarını bırakmalarını ve yeni alışkanlıklar edinmelerini sağlayacak yetiştirme programları

geliştirmektir.

Duygusal zekanın geliştirilmesi ile ilgili olarak atılması önerilen adımlar şöyledir:

Kendinizi tanıyın,

Duygularınızı ve onları kontrol etmeyi öğrenin,

Kendinizi, kişisel özelliklerinizi başkalarına açık tutun,

İletişim kurma becerinizi geliştirin,

Problem çözücü olun,

Eleştiriye açık olun,

İnsanlarla ilgilenin.

Görüldüğü gibi, duygusal zekayı geliştirmek mümkündür; fakat, zahmetli ve uzun bir süreçtir.

Kişinin bu gelişime istekli olması ve çaba göstermesi gerekmektedir.

Bar-On, duygusal zekayı “bireyin çevresinden gelen baskı ve taleplerle başarılı şekilde baş

edebilmesinde bireye yardımcı olacak, kişisel, duygusal ve sosyal yeterlilik ve beceriler dizini” şeklinde

tanımlamaktadır. EQ (Emotional quotient- Duygusal zeka) yetenekleri, IQ (Intelligence quotient- Bilişsel

zeka) yeteneklerinin karşıtı değildir. Gerçek yaşamda bu iki kavram etkileşim halindedir ve birbirini

destekler. Reuvon Bar-On, gerçek zeki insanı, sadece bilişsel zekaya değil, aynı zamanda duygusal zekaya

da sahip olan kişi olarak tanımlamaktadır. Akademik zeka olarak kabul edilen bilişsel zeka açısından zeki

oldukları kabul edilen bir çok insanın, şaşırtıcı bir şekilde sosyal yaşamda başarıyı yakalayamadıkları

gözlenmiştir. Yapılan araştırmalar bu insanlarda eksik olan tarafın duygusal zeka olduğunu ortaya

55

koymaktadır. Duygusal zeka, akademik zekanın karşıtı olarak algılansa da aslında akademik zekanın

kullanımını kolaylaştırmakta ve onu tamamlamaktadır.

DUYGUSAL OKURYAZARLIĞI

Duygularımızı tanıyabilmek, duygularımızın sorumluluğunu alabilmek, duygu-düşünce ayırımını

yapabilmek, karar verirken duyguları dikkate alabilmek, başkalarının duygularını anlayabilmek,

kızgınlığımızı enerjiye dönüştürebilmek, özetle hem kendimizin hem de başkalarının duygularını

okuyabilmek, anlayabilmek, mutluluğumuz ve başarımız için kullanabilmek yaşam kalitemizi olumlu yönde

etkilemektedir.

Steiner çalışmalarında duygusal okuryazarlık kavramını şöyle tarif etmektedir: “Duyguları anlama,

diğerlerini dinleme ve onların duyguları ile empati kurma ve duyguları üretken biçimde ifade yeteneği

gelişimi”

Duygu okuryazarlığı; bireyin kendisinin ve başkalarının duygularını sağlıklı bir şekilde

tanıma, anlama ve bu duygulara karşılık verme yeteneğidir. Duygusal okuryazarlık, duygularımızı doğru

şekilde anlayarak, bu bilgiyi davranışlarımızı şekillendirmede kullanmaya yarayan yöntemlerle ve başkaları

ile iletişim ve etkileşim kurmada kullanma becerileri yani kendimizin ve başkalarının duygusal durumlarına

belirli bir bilgi ve yeterlilikle yaklaşabilme becerisi olarak tanımlanmaktadır. Duygusal okuryazarlık, kişisel

gücümüzü ve yaşam kalitemizi ve ayrıca çevremizdeki insanların yaşam kalitesini iyileştirmek için kendi

duygularımızın farkında olmak olarak da tanımlanır.

Duygusal okuryazarlık kavramı ilk kez Transaksiyonel Analiz yaklaşımının kuramcılarından kavramı

ilk olarak 1973 yılında Steiner tarafından kullanılmıştır. Steiner’ e göre duygusal okuryazarlık kendi

gücümüzü ve yaşam kalitemizi geliştirmek için duygularımızı idare etmektir ve çevremizdeki insanların da

yaşam kalitesini eşit derecede önemsemektir. Bu ilişkileri geliştirmek insanlar arasındaki sevgiyi artırmak

için fırsatlar yaratır, işbirliği halinde çalışmayı sağlar ve toplum olma duygusunu geliştirir.

Steiner (2003), duygusal okuryazarlığının beş temel bileşeni olduğunu belirtmektedir:

• Kendi duygularını bilmek: Duygularınızın farkında olmak: Burada bahsedilen duygularınızı

isimlendirebilmeniz ve güçlü duygularınızı (öfke,kızgınlık vb.) fark edebilmenizdir.

• İyi bir empatiye sahip olmak: Karşınızdakinin duygularını,duygunun şiddetini ve o duyguyu ortaya

çıkaran motivasyonu anlayabilmenizdir.

56

• Duygularımızı yönetmeyi öğrenmek: Olumlu ya da daha güçlü duygularınızı nasıl ifade edeceğinizi

ve aktaracağınızı bilmenizdir.

• Duygusal hasarı gidermek: İlişkilerde yol açtığımız duygusal kırgınlıkları fark edip, sorumluluk

alarak onarmaya çalışmanızdır.

• Bunların hepsini yan yana getirmek: Yukarıda bahsi geçen becerilerin hepsini bir araya getirerek,

günlük yaşantınızda bunların etkileşim halinde çalışmasını sağlamak ise duygusal okur yazarlığın

en son bileşenidir.

Duygusal okuryazarlığa ilişkin yapılan araştırmalar sonucunda, duygusal okuryazarlığın, empati,

kendini düzenleme, kendini motive etme, sosyal beceri, duygusal farkındalık, duygularını yönetebilme,

duygusal hasarı gidermek (duygusal düzenleme), problem çözebilme gibi kendine ve başkalarına ilişkin

duyuşsal süreçlerin farkındalığı, geliştirilmesi ve kullanılmasına ilişkin bileşenlerinden oluştuğuna kanısına

varılmıştır.

Gillum (2010) duygusal okuryazarlık ve duygusalzeka ile ilgili alan yazını inceleyerek her iki kavram

arasındaki farkın; duyguları anlama ve yönetmeile ilgili olarak; duygusal zeka da duyguların bireysel

süreçlerle ilgili olduğu, duygusal okuryazarlık ise bireysel, sosyal ve her ikisi arasındaki süreçlerin tamamını

kapsadığı görüşündedir. Duygusal zeka ve duygusal okuryazarlığın arasındaki farkı aşağıdaki şekildeki gibi

özetlemeye çalışmıştır.

Şekil 3

Şekil 3’te görüldüğü gibi duygusal zeka daha çok bireysel olarak duyguların tanınması, kontrol

edilmesi ve yönetilmesi olarak açıklanırken, duygusal okuryazarlıkta hem bireysel hem de sosyal ilişkiler

57

bütünü içinde var olan duygusal süreçlerin tamamı ile ilgili kapsam genişliği söz konusudur. Bocchino

(1999) ise duygusal zekanın doğuştan gelen bir potansiyel, duygusal okuryazarlığın ise sonradan geliştirilen

duyuşsal süreçlerin algı ve kontrolü ile ilgili beceriler bütünü olması olarak ifade etmektedir.

DUYGUSAL FARKINDALIK

Bireyin kendi duygularına yönelik algısı ve diğer insanların duygularını tanıma becerisi duygusal

farkındalık olarak açıklanmaktadır. Duyguları sadece hissetmek, duyguların verdiği mesajları anlamaya

yetmez. Aynı zamanda, bu duyguların ne olduğuna dikkat etmek, farkına varmak ve onları tanımak gerekir.

Bu yönüyle duygusal farkındalık, hissedilen duygunun yüzde yüz farkında olmak ve o andaki duygu

hakkında bilgi sahibi olmak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, hissedilen duygulara dikkat etme ve aynı

zamanda bu duyguları netleştirerek tanımlayabilme, duygusal farkındalığın önemli parçaları olarak

görünmektedir. Buna göre duygulara dikkat etme, kişinin duygu durumunu fark etmesi, üzerinde

düşünmesi ve o duygu durumunu izlemesi (emotional-monitoring) iken, duyguları netleştirme ise kişinin

öznel duygularını net bir şekilde anlaması ve duygularını birbirinden ayırt edebilmesi olarak

tanımlanmaktadır.

Bir başka deyişle, bireyin ne hissettiğinin farkında olması, o anki durum hakkında önemli bilgiler

sağlar ve bir sonraki adımda bireyin yapabilecekleri ile ilgili seçenekleri netleştirerek, duygu düzenleme

anlamında önemli stratejiler geliştirmesine olanak sunar. Duygularının farkında olan bireyler, söz konusu

duygusal bilginin yararlı olduğunu algılama eğiliminde olup, kararları için bu bilginin temel olduğuna

güvenirler. Ayrıca bu bireyler, yaşamları ile ilgili bir olayı tanımlarken daha fazla duygu kelimeleri

kullanırlar. Duyguların farkında olmak, sadece duygular hakkında düşünmek değil, farkında olunan

duyguları deneyimlemek demektir. Bu tür bir farkındalık, bireylerin duygularını deneyimlemekten

kaçmaları yerine üstesinden gelmelerini sağlar. Ancak bireyler, yoğun hissedilen olumsuz duygular

nedeniyle etkili duygusal düzenlemenin yapılamaması nedeniyle duygusal farkındalık seviyesini

keşfedemeyebilirler. Dolayısıyla duygusal farkındalık, duygusal dikkat ve duygusal netlik kadar kullanılan

olumlu ve olumsuz duygusal düzenleme stratejileri ile ilişkili olmaktadır.

Sonuç olarak, duygusal farkındalık, duygulara dikkat (bireylerin duygularına odaklanma derecesi),

duygusal netlik (bireyin kendi duygularını anlaması, tanımlaması ve ifade etmesi) ve duygu farklılaşması

(bireyin deneyimlediği duyguyu ifade etmede yaşadığı karmaşa) gibi birçok boyuttan oluşmaktadır. Bir

başka deyişle, bireyin hissettiği duyguları fark etmesi (duygusal dikkat), bu duyguları tanımlaması ve

58

birbirinden ayırması(duygusal netlik) ile duygularını düzenleyebilmesi (duygusal onarım), sağlıklı duygusal

gelişim açısından da önem arz etmektedir

DUYGU SAĞIRLIĞI-ALEKSİTİMİ

Aleksitimi (alexithymia) kavramı 1970’li yıllarda ilk kez Sifneos (1973: 255) tarafından “kişinin

duygu dünyasında daralma, hayal gücünden yoksunluk duyma ve duyguları tanımlarken uygun kelimeleri

bulma konusunda yetersizlik yaşama” şeklinde tanımlanmıştır. Duygu sağırlığı; kişinin iç dünyasını

tanımlamada ve açıklamada zorlandığı duygusal bir bileşen iken aynı zamanda iç gözlemsel düşünme

şeklinin somut ve zayıf bir şekilde kullanıldığı bilişsel bir bileşen olarak da bilinmektedir. Duygu

sağırlığından mustarip kişiler; genellikle dar görüşlü, endişeli, katı ve içine kapanık özelliktedirler.

Duygularını deneyimleme ve ifade etmede güçlük yaşarken, hayal gücünden yoksundurlar, espiri anlayışı

yoktur. Kişi üzerinde anksiyete ve gerginlik gibi bedensel belirtiler de ortaya çıkabilmektedir. Duygu

sağırlığı konusu; duyguların doğası, işlevi, anlamı ve gerekliliği açısından yalnızca kliniksel bir bağlamda

tartışılamayacak kadar mühim bir konu olarak görülürken, duygu sağırlığı yaşayan bireylerin duygular

bağlamında yalnızca dilsiz olarak görülmemesi gerektiği, o kişilerin aynı zamanda duygularına karşı da sağır

oldukları düşünülmektedir

Aleksitimi, başlangıçta psikosomatik belirtilerle ilişkili durumları açıklamaya çalışmak amacıyla

ortaya atılmış bir kavramdır. Ancak daha sonraları aleksitiminin sadece psikosomatik tablolara özgü bir

durum olmadığı, ruhsal rahatsızlıkların hepsinde ve sağlıklı bireylerde de sıkça görüldüğü anlaşılmıştır.

İlk olarak 1948 yılında Ruesch analitik terapiye aldığı psikosomatik hastalarda yaptığı gözlemlerde,

bu hastaların diğer nevrotiklerden farklı olarak duygularını ve rahatsızlıklarını sözel yada sembolik olarak

ifade edemediklerini belirtmiştir. Psikosomatik şikayetlerle gelen bu kişilerin duygularını veya gerilimlerini

ifade etmelerinin tek yolu bedensel tepkiler aracılığıyla olmaktadır. Ruesch bu özellikleri psikosomatik

hastalıkların temelinde yatan asıl sorun olarak görmüş ve bu özellikleri “çocuksu kişilik (infantil

personality)” olarak kavramsallaştırmıştır. Ona göre çocuksu kişilik yapısı psikosomatik hastalıkların

temelinde yatan sorunun özünü oluşturmaktadır.

Freedman ve Sweet duygularını sözel olarak ifade edemeyen psikosomatik hastaları “duygu

cahilleri” (emotional illiterates) olarak tanımlamışlardır. Bu kimseler kaygılarını bedenselleştirdiklerinden

dolayı duygusal yaşantılarının da farkında değildirler.

Aleksitimi kavramına ilişkin farklı yaklaşım ve tanımlamalar, aleksitimik özeliklerin saptanmasında

bir uzlaşma gereksinimine neden olmuştur. Üzerinde yapılan farklı yorum ve tanımlamalara rağmen

59

konunun uzmanlarının, aleksitimik kişilik özellikleri ve belirtilerinin dört temel başlık altında toplanması

konusunda fikir birliği içinde oldukları anlaşılmaktadır.

Bu özellikler;

1-Duyguları fark etme, ayırt etme ve söze dökme güçlüğü.

2-Hayal kurma, fantezi yaşamında kıstlılık.

3-İşlemsel (Operational Thinking ) düşünme.

4-Dış merkezli-uyum sağlamaya yönelik kognitif yapı.

Aleksitimik bireylerin en belirgin özelliği duygularını tanıma ve ifade etmede ki güçlükleridir.

Aleksitimikler özgül bir biçimde duygularını tanıyamaz ve tanımlayamazlar. Duygularını çok kabaca,

“rahatlama ve rahatsız olma” gibi basit kelimelerle ifade edebilmekte veya “gevşeme ve gergin olma” gibi

bedensel tepkilerle gösterebilmektedirler. Kendilerine duyguları sorulduğunda sanki bu kelimenin

anlamını bilmez gibi görünürler. Konuşmaları tekrarlayıcı ve ayrıntıcıdır. Sık sık bedensel yakınmalarından

söz ederler.

Duygusal yaşamlarındaki kısıtlılık, bazen duruşlarındaki donukluk ve duygularının yüzlerinden

anlaşılamamasıyla da kendini belli eder. Aleksitimik kimselere yaşadıkları tatsız bir olay sırasında neler

hissettikleri sorulduğunda, o anda neler düşündüklerini, neler yapmak veya söylemek istediklerini ayrıntılı

olarak anlatabilirler. Duygularından bahsetmesi için ısrar edildiğinde ise ne zaman duygularından, ne

zaman düşüncelerinden söz etmekte olduğunu bilemedikleri. Buradan aleksitimiklerin bir duyguyu

diğerlerinden ayırt etmekte zorlandıkları, duyguları sorulduğunda kendilerini karmaşık hissettikleri,

genellikle üzgün mü? yorgun mu? aç mı? yoksa hasta mı? olduklarını anlatamadıkları anlaşılmaktadır.

Bedensel belirtileri ile duyguları arasındaki farkları kavrayamadıklarından sanki ezberlemiş gibi tekrarlayıcı

ifadelerde bulunurlar.

Kısacası aleksitimik kimseler, günlük yaşamda ilişkiler kurabilen, düşünebilen, anlatabilen ancak

duygu ve düşünceleri arasındaki farkı ayırt etmede ve bağlantı kurmada, duygularıyla bedensel

duyumlarını ayırt etmede ve bütün bunları ifade etmekte güçlük yaşayan bireylerdir. Bu özelliklerinden

dolayı aleksitimiklerin içgörü kazandırmaya yönelik terapilerde başarı sağlayamadıkları düşünülmektedir.

DUYGU DÜZENLEME

60

Psikolojik sağlığımız,yanlızca belli duygusal duruma bağlı kalmayıp mevcut durumun

gerekliliklerini göz önüne alarak uygun düzenleme stratejilerini kullanabilmeyle ilişkilidir. Bir pozitif veya

negatif duyguyu, azaltmak, korumak veya arttırmak için kullanılan tüm stratejilere duygu düzenleme adı

verilmektedir. Kişinin amaçlarını gerçekleştirmek için duygusal tepkilerini kontrol etmesi, izlemesi,

değerlendirmesi ve değiştirmesi olan duygu düzenleme hem bireysel gelişim açısından hem de sosyal

ilişkilerin kalitesi açısından büyük önem taşımaktadır.

Duygu düzenlemesi, kişinin hangi duyguları ne zaman ve nasıl hissedeceği ve ne şekilde ifade

edeceği gibi duygusal süreçleri içermektedir. Duygu düzenleme becerisinin gücü, sorunları, kaygı veya

korku uyandıran durumları yeterli ve gerekli şekilde yönetebilmek için oldukça gereklidir. Duygu

düzenleme becerisinin eksikliği, çocukluk ve ergenlik dönemi başta olmak üzere, şiddet, davranış

problemleri ve saldırganlık, dürtüsel davranışlar ve gelecekte ortaya çıkabilecek psikopatolojiler açısından

risk faktörüdür. Duyguları düzenlemeye yönelik davranış kalıpları yaşa ve gelişim özelliklerine göre

değişkenlik göstermektedir. Yeterli duygu düzenleme becerisine sahip olan biri duygularının farkındadır

ve duygularını anlayabiliyordur, duygularını kabul eder, dürtüsel davranışlarını kontrol edebilir ve negatif

duygular hissettiğinde dahi bir amaca uygun davranış sergileyebilir, ve son olarak duruma uygun duygu

düzenleme stratejilerini esneklikle kullanabilmektedir.

Duygu düzenleme yalnızca duygunun kendisini, algılanış biçimini, yoğunluğunu ve sıklığını

azaltmayı değil aynı zamanda duygusal yanıtı yaratmayı ve sürdürmeyi de içerir. Duygu düzenlemenin bir

bireyin amaçlarını başarma doğrultusunda, duygusal tepkileri gözleme, değerlendirme ve değiştirmede

bütün içsel ve dışsal süreçlerinin sorumlu olması olarak anlamlandırılabilecek bir kavram olduğu dile

getirilmektedir. Hem içsel hem de dışsal süreçlerden oluşmaktadır. İçsel süreçler, kişinin kendi kendine

duygularını düzenlemesi iken, dışsal süreçler bir başkasının kişinin duygularını düzenlemesi (örneğin bir

annenin çocuğunu yatıştırması) anlamına gelir.

Duygu Düzenleme Strateji Ve Süreçleri

Gross (1998) tarafından ileri sürülen “süreç modeline (process-oriented model) “ göre duygular

her daim oluşmakta, bu nedenle duygu düzenleme stratejileri de duyguların oluşum süreçlerinde geçici

olarak yer almaktadır. Ayrıca duygular içten (girdi süreci) ve dıştan (çıktı süreci) gelen ipuçlarının

değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Girdi sürecinde duygusal uyarıcı algılanır, çıktı sürecinde ise

duygusal yanıt ortaya konur. Duygular ise girdi sürecinden çıktı sürecine dek düzenlenir. Duygu düzenleme

üzerine çalışan öncü isimlerden Gross (1988), “Süreç Modeli” olarak adlandırdığı model üzerinden duygu

61

düzenleme kavramını tartışmaktadır. Bu görüş doğrultusunda duygu düzenleme, insanların hangi

durumda hangi duyguya ne kadar süre ile sahip olacağı, bu duyguları nasıl deneyimleyeceği ve nasıl ifade

edeceğini belirleyen süreçler olarak tanımlanmıştır. Modelde iki ana duygu düzenleme stratejisi ve beş

farklı duygu düzenleme süreci tanımlanmaktadır.

Süreç modeline göre (Gross, 1998), duygu düzenleme stratejileri iki genel başlıkta toplanabilir.

1) Geçmiş odaklı stratejiler (antecedent-focused): duygular tamamen ortaya çıkmadan önce

aktive olur. Herhangi bir olaya karşı duygusal tepki vermeden önce davranışımızı değiştirmeyi içerir.

Geçmiş odaklı duygu düzenleme süreci bilişsel bir değerlendirmedir, duyguyu meydana getiren olay kabul

edilmez ve yarattığı duygusal etkiyi değiştirmek için yaşanılan durum mantıksal bir çerçevede, duygusal

olmayan bir bağlamda yeniden değerlendirilir. Birey bunu yaparken var olan durumu- düşünme biçimini

değiştirebilir ya da bu durumla başa çıkabileceği yeni kaynaklar arayışına girer. Örneğin, yaşayabileceği bir

çatışma durumunu tehlike olarak algılamak yerine, var olan sorunu çözmek için bir fırsat olarak

değerlendirebilir. Bu stratejiyi kullanan kişilerin kullanmayan kişilere göre, yeniden değerlendirme

sayesinde stresli durumlarla daha iyi başa çıkabildiği, özsaygılarının ve yaşam doyumlarının daha yüksek

olduğu ifade edilmektedir.

2) Tepki odaklı stratejiler (response-focussed): duygunun ortaya çıkması ile oluşan tepki eğiliminin

düzenlenme sürecidir. Duygusal tepki ortaya çıktıktan sonra geliştirilir ve bu tepkilerin değişimini içerir.

Tepki odaklı duygu düzenleme süreci, bastırma ve yaşanılan duygunun ifadesini engellemeyi içeren bir

süreçtir. Kişi yaşadığı duygularını gizleyebilir, azaltabilir ya da yaşadığı duygusal deneyimine daha az

davranışsal tepkiler verebilir ve bu duyguyu bastırabilir. Bunu yaparken aslında diğer insanların kendilerine

yöneltecekleri duygusal tepkileri kontrol altına almaya çalışmaktadır. Bastırma yönteminin arada sırada

esnek bir şekilde kullanılmasının psikolojik uyuma hizmet ettiğini, ancak katı bir biçimde sürekli

kullanılmasının duygu düzenlemesinde başarısızlığa neden olabileceği vurgulanmaktadır. Yazarlar,

bastırmanın gerçekte olumsuz duyguların daha yoğun hissedilmesine neden olabileceğine işaret

etmektedir. Diğer yandan bastırmanın sürekli kullanımı sonucu genel olarak uygulanması olumlu

duyguların deneyimlenmesini de azaltabilir

Tepki odaklı stratejiler duygu düzenleme stratejilerinin en yaygın formlarından biridir, kişi,

doğrudan duygularını azaltma veya değiştirme yoluna gider. Bu stratejiyi kullanan kişiler, kendilerini daha

yapay ve kötü hissedebilir. Bu nedenle negatif duygulara ve depresyona meyilli olabilirler. Bastırma süreci

negatif duyguların ortaya çıkışını engeller ancak öznel yaşanmışlığı değiştirmez. Sosyal bağlamda

62

duygularını sürekli bastıran kişiler, başkalarına yanıt vermekte zorlanabilir ve kişiler arası ilişkilerden

kaçınabilirler.

Geçmiş odaklı duygu düzenleme stratejilerinin ortam/konum seçimi, ortam değişimi, dikkatin yön

değiştirmesi ve biliş değişim gibi duygu düzenleme süreçlerini içerirken, tepki odaklı duygu düzenleme

stratejilerinin ise duygu ortaya çıktıktan sonra bastırma gibi duygu düzenleme süreçlerinden oluştuğu

belirtilmiştir.

Duygu düzenleme süreci

Süreç modeline göre duyguların düzenlenmesi ortam/konum seçimi, ortamın değiştirilmesi,

dikkatin yönünün değiştirilmesi, bilişsel değişim ve tepkinin değiştirmesi ile 5 farklı süreç ile

gerçekleşmektedir.

Ortam/konum seçiminde: bireyler belli kişiler, yerler ya da nesnelere yaklaşmayı veya uzaklaşmayı

seçerek duygularını düzenlemektedirler. Örneğin, önemli bir sınav öncesinde, bir kişinin kaygılı bir öğrenci

grubuyla çalışmaya gitmek yerine yanlarında her zaman eğlendiği bir arkadaş grubuyla buluşmayı seçmesi

bu duruma örnek verilebilir.

Ortamı değiştirme, sürecinde kişinin seçtiği ortamlardaki duygusal yapıyı şekillendirmek için, yapabileceği

değişiklikleri kapsamaktadır. Örneğin, önemli bir sınav öncesinde telefonda bir arkadaşı ile konuşurken

sınav hakkında konuşmak istemediğini belirtip başka bir konu açması bu duruma örnek oluşturabilir.

Dikkatin yön değiştirmesidir, kişinin ortamın duygusal yapısını değiştirmek için ortamdaki özelliklere

odaklanıp dikkatini yönlendirmesidir. Üzücü bir konuşmanın içindeyken tavandaki döşemeleri saymaya

başlamak bu duruma örnek verilebilir.

Bilişsel değişim süreci, pek çok duygusal anlam içerisinden seçim yaparak duyguları düzenleme sürecidir.

Sınav örneği üzerinden gidildiğinde “sınavı”, kişinin insanlığını ölçen bir araç olarak görmek yerine “sadece

bir test” olarak düşünmesi bu stratejiye örnek verilebilir.

Tepki değiştirme de kişinin ortaya çıkan duygusal tepkiyi düzenleyerek duyguyu değiştirmesidir. Aynı

örnek üzerinden düşünüldüğünde sınavda başarısız olunduğunda utanç duygusunun gizlenmesi bu durum

için örnek oluşturabilir.

63

Duygu düzenleme ile ilgili diğer kuramsal modelleri incelendiğinde Dodge (1991) tarafından sosyal

bilgi süreç modeli olarak adlandırılan modelde, çocuğun sosyal işaretleri yorumladığı ve daha sonra

duruma göre yanıt verdiği hipotezi üzerinde durulmaktadır. Ardışık beş basamaktan oluşan bu modelde

ilk basamak sosyal işaret sürecidir. Bu basamakta çocuk işaretleri algılar ve dikkatini işaretlere

yoğunlaştırır. Ikinci basamak, betimleme sürecidir, kavradığı bilgileri yorumlar. çocuk kavradığı bilgileri

yorumlar. Üçüncü basamak olan karşılık arama sürecinde çocuk, durumun yorumuyla ilgili olası davranışsal

tepkilerini oluşturmaya başlar. Dördüncü basamak, çocuğun tepki karar sürecinin başlamasıyla meydana

gelmektedir ve birden çok davranış tepkileri arasında bir karara varmaktadır. Burada çocuk çok çeşitli

davranışsal tercihleri ölçüp daha sonra durumun yorumunu oluşturacak davranışsal tepkiyi seçer ve olası

sonucu değerlendirir. Son basamak olan beşinci basamakta çocuk bir önceki basamakta seçtikleri tepkiyi

sürdürürler.

Şekil 4

64

Sosyal bilgi süreç modelinin duygu düzenleme sürecinde diğer bireylerin, özellikle ailenin oldukça

önemli olduğu vurgulanmaktadır. Duyguların sosyal olduğu ve duyguların çoğunun diğerleri ile etkileşimle

oluştuğunu, duygu düzenlemenin ailenin etkisiyle geliştiği, çocukların yaşamıyla bütünleştiği ve sonuçta

dışa vurulduğunu belirtilmektedir. Bireyler övüldüklerinde kendilerini mutlu hissetmekte

eleştirildiklerinde ise üzülmektedirler. Bunun yanında duyguların ifade edilmesinde, durum içerisinde

ortaya çıkan gerçek duygu değil, sosyal durum karar verir. Böylece duygusal dışavurum duygusal deneyime

göre daha sosyal görülmektedir. İnsanlar sosyal talepler doğrultusunda duygularını dışa vurmaktadırlar ve

böylece insanlar olumsuz duygularını sık sık gizlemek, olumlu duygularını ise sosyal talepler doğrultusunda

abartmaktadırlar. Yani çocuğun içinde bulunduğu aile tarafında verilen sosyal işaretlerin oldukça önemli

olduğu söylenebilir.

DUYGU KURAMLARI

Psikolojide duygularn nereden ve nasıl kaynaklandığına ilişkin, 1800’lerin sonlarından günümüze

kadar süren kuram çaışmaları bulunmaktadır. Bu kuramların bazıları duyguların ortaya çıkmasında

fizyolojik faktörlere ağırrlık verirken, bir kısmı ise bilişsel faktörlere ağırlık verir ya da her ikisinin de

duyguların ortaya çıkmasında eşit rolü olduğunu savunan yaklaşımlar mevcuttur.

1. James- Lange Kuramı

Genel olarak filozofların ilgi alanında olan duygu kavramı, 1884 yılında William James’in ‘’Duygu

nedir?’’ diye bir makale yayınlamasıyla nöropsikoloji alanına taşınmıştır. Makale o zamanlar psikoloji

dergisi olmadığı için “Zihin” isimli bir felsefe dergisinde yayınlanmıştır.

65

Amerikalı psikolog William James (1884) ve Danimarkalı fizyolog Carl Lange (1887),birbirinden

bağımsız bir şekilde bu kuramı ortaya koydukları için bu kurama "James-Lange Kuramı" adı verilmiştir. Bu

kurama göre çevredeki uyarıcılar (tehditkâr görünen bir köpek sürüsü), bedende fizyolojik değişimlere

neden olur (kalp atışı hızlanır, tüyler diken diken olur, solunum sıklaşır vb.). James duyguyu, uyaranların

kışkırtması ile başlayan, bilinçli duygusal deneyimle son bulan olaylar dizisi olarak açıklamıştır. Duyguları

araştırmasının ana gayesi, uyaran ve duygu arasında zihinsel işlemleri anlamaktır.

James “Duygu nedir?” sorusuna cevap olarak, yeni bir soru ortaya atmıştır. “Bir köpekten

korktuğumuz için mi kaçarız, yoksa kaçtığımız için mi korkarız?”. Kendisi doğru görünen cevabın

(korktuğumuz için kaçtığımız) yanlış olduğunu ileri sürerek, kaçtığımız için korktuğumuzu söyleyerek

duyguya ait bilişsel deneyimin, fizyolojik deneyime ikincil olarak ortaya çıktığını öne sürmüştür. Duygular

kasların gerilmesi, titreme, kalp çarpıntısı, solunum hızının değişmesi gibi bir takım organik degişikliklerin

duyulmasından meydana gelmektedir. Örneğin, "insanlar korktuğu için titremiyor, titrediği için korkuyor",

"insanlar ağladığı için üzülüyor" gibi.

James’e göre tehlikeli bir durum karşısında, bilinçli duygu deneyimine yol açan şey, tehlikeli

durumun (köpek ile karşılaşma) yaratmış olduğu korku değildir. Köpekten kaçmaya başlayana dek korkuyu

hissetmeyiz. İçgüdüsel olarak kaçmaya başlarız, bu sırada taşikardi (dakikada 100 atımın üzerindeki kalp

atış hızını ifade için kullanılan tıbbi bir terimdir) ve taşipne (hızlı soluma anlamına gelmektedir) gibi

fizyolojik değişiklikler oluşur. Bu fizyolojik değişikliklerin geribildirim aracılığı ile korteks tarafından

algılanması sonrasında korku oluşmaktadır.

Örneğin, sokakta yürürken bir köpek gördünüz. Kalp atışınız hızlanır ve muhtemelen titremeye

başlarsınız. James-Lange teorisi, fiziksel tepkilerinizi yorumlayacağınızı ve korktuğunuz sonucuna

varmanızı önerir. “Ben titriyorum. Bu yüzden korkuyorum”. Bu duygu teorisine göre, korktuğunuz için

titremiyorsunuz. Titrediğiniz için korkuyorsunuz.

James- Lange Kuramında duygunun gerçekleşme süreci

Uyarıcı

(Köpek görmek)

Fiziyolojik deneyim

(kalp atışı, kasların gerilmesi)

Yorumlama

Duruma uygun duygunun

hissedilmesi

(korkma)

66

Örneğin, araba ile giderken önünüze aniden bir çocuk çıktı. Çocuğa çarpmamak için direksiyon

manevraları yaparak çocuğa çarpmaktan son anda kurtuldunuz. O ana kadar tüm bu kazadan kaçış

esnasında herhangi bir korku duymayız. Fakat arabayı kenara çekip aynadan kendinize baktığınızda

yüzünüzün bembeyaz olduğunu, terden sırılsıklam olduğunuzu görürsünüz. Kalbin hızla atması, nefes

alışverişinin sıklaşması ve sonrasında korktuğunuzu hissedersiniz. Vücutta ortaya çıkan o anın etkisiyle

oluşan terleme, yüzün beyazlaşması gibi fizyolojik unsurlar sonrasında korku ile ilgili duygu yaşandığını

ifade etmek mümkündür.

James- Lange kuramını destekleyen bazı deneysel çalışmaların yanında daha sonraki yıllarda

yapılan araştırmaların önemli bir kısmı bu görüşü desteklememiştir. Her şeyden önce, farklı duygular farklı

fizyolojik örüntüler ortaya koymak durumunda değildir, örneğin yakın zamanda yapılan bir araştırmada

kızgınlık, korku ve üzüntünün benzeri fizyolojik uyarım örüntüleri olduğu ortaya konulmuştur. Ayrıca,

omuriliği hasarlanmış ve otonom sinir sistemleri zarar görmüş hastalarla yapılan çalışmalarda hastalar

fizyolojik geri bildirim almadıkları hâlde duygu yaşantıları bildirmektedirler.

James- lange kuramının sınırlılıkları:

1. Duygusal deneyimler bazen fizyolojik tepkiler ortaya çıkmadan gerçekleşebilir (karanlıkta

aniden yabancı bir ses duyduğumuzda yaşanan korku)

2. Fizyolojik uyaran her durumda duygusal tepki oluşturmaz (koşu yapan bir kişideki fizyolojik

değişiklikler)

3. Birçok duygu benzer fizyolojik süreçlerle ilişkili olabilmektedir.

2. Cannon- Bard Kuramı

James-Lange kuramının eksiklerini gidermeyi amaçlayan ve bu kurama karşı en güçlü karşılık

1920’lerde Walter B. Cannon’dan gelmiştir. James-Lange kuramını eleştiren Cannon, meslektaşı Philip

Bard ile farklı bir duygu kuramı geliştirdi. Bu kuramda duygular ve bedensel davranışlar aynı anda ortaya

çıkmaktadır. Cannon’a göre yoğun duygusal değişiklikler bir acil durum reaksiyonu olan “savaş ya da kaç”

yanıtını ortaya çıkarmaktadır.

Cannon-Bard kuramı olarak bilinen bu kuram, temel olarak duygusal hislerin ve otonom sinir

sistemine bağlı uyarılmanın aynı zamanda gerçekleştiği iddiasına dayanır. Bu kurama göre, beynin talamus

adı verilen kısmı duygunun ortaya çıkmasında anahtar rolü oynar. Uyarıcıdan gelen duyumlar, düzenleyici

bir durak olarak talamusa geçer. Bu nedenle bu teoriye “talamik duygu teorisi” de denilmektedir. Talamus

67

bilgiyi iki beden kısmına aynı anda gönderir. Bu iki kısımm, öznel duygusal yaşantıyı oluşturan serebral

korteks ve otonom sinir sistemi yoluyla duyguya ait fizyolojik tepkileri üreten beden iç organlarıdır.

Böylece, bu kuramda fizyolojik değişmeler duygulara eşlik eder, JamesLange kuramında olduğu gibi onları

üretmezler. Örneğin, karanlık bir sokakta bir köpek gördüğünüzde beyin duyusal mesajları alır, köpek

olduğu mesajını yorumlar ve korku deneyimi yaratır. Aynı zamanda kalpakciğer-bacaklara hızlanma mesajı

iletir. Yani bir adım atmadan da korkar.

Cannon fizyolojik uyarılmanın duygudaki rolünü inkâr etmiyordu, sadece fizyolojik uyarılmanın

duyguları ayırt edemeyecek denli genel ve bedene yaylmış olduğunu ileri sürüyordu. Ayrıca, Cannon

duygusal tepkilerin hemen ortaya çıktığını fizyolojik tepkilerin ise bazen görece yavaş geliştiğini iddia

etmiştir. Örneğin, derin bir nefes aldığınızda ve bozulmuş bir etin kokusunu içine çektiğinizde,

muhtemelen beden kusma tepkisini vermeden önce iğrenme duygusunu yaşayacaksınız.

3. Bilişsel Duygu Kuramları

3.1. Schachter ve Singer İki Faktör Duygu Kuramı

Bilişsel kuramlardan ilki, Stanley Schachter ve Jerome E. Singer’ın iki faktörlü duygu kuramıdır.

Schachter duyguya bilişsel/fizyolojik bir açıdan bakmıştır. Duygusal hallerin bilişsel faktörlerce

belirlendiğini öne sürmüştür. Ona göre, duygusal haller sempatik sinir sisteminin genel bir uyarımı şeklinde

tanımlanabilir. Bu halleri, kaynaklandığını düşündüğümüz durumlara ve algılama şeklimize göre yorumlar

ve sınıflarız. Bir başka ifadeyle İki Faktörlü Duygu Kuramı "Herhangi bir uyaran bizlerde genel bir

uyarılmışlık hali yaratır ve bu uyaranı zihnimizde nasıl etiketlediğimize bağlı olarak ona karşı öznel bir

duygu hissederiz" olarak açıklanmaktadır.

68

Kuramcılar, James-Lange kuramı gibi fizyolojik uyarılmanın duygudan önce geldiğini varsayarlar.

Ancak, bu kuramdan farklı olarak fizyolojik uyarılmanın doğrudan duyguya yol açmadığını, insanların

fizyolojik uyarılmayı bağlam içinde değerlendirerek, bir anlam yüklediklerini iddia ederler. Diğer bir deyişle

kişi örneğin fiziksel egzersiz yaptığında fizyolojik uyarılma yaşar (kalp atım hızı artar, solunum

sıklaşır vb.) ama korku, öfke ya da başka bir duygu hissetmez. O hâlde bir duyguyu deneyimlemek için

fizyolojik uyarılmadan daha fazlası gereklidir. Schachter ve Singer, insanların ne hissettiklerini açıklamak

için çevrelerinde ipucu aradıklarını ileri sürerler. İnsanlara ne hissettikleri sorulunca, ilk önce duygularını

betimleyip (örneğin; “Üzgünüm”), hemen sonra bu duyguyu açıklamaya girişirler (örneğin; “Annem riskli

bir operasyon geçirmek zorunda”).

Kurama göre, mevcut çevresel ipuçlarına bağlı olarak, insanlar, aynı fizyolojik uyarılmanın neşe,

aşk, kıskançlık hatta nefret olduğuna karar verebilirler. Genel fizyolojik uyarılma halini özgül bir duygu

olarak etiketleyen bu eğilim uyarılmanın bilişsel yorumu olarak bilinir.

Schachter ve Singer tarafından 1962 yılında yapılan ilginç bir deneyde bilişsel yorumlama ve

değerlendirmelerin duygusal durumlara olan etkileri gösterilmiştir. Deneyde, katılımcılara bir tür vitaminin

vücudu nasıl etkilediğinin araştırılacağı söylenmiş ve dört gruba ayrılmışlardır. İlk üç gruba kalp çarpıntısı,

el titremesi, yüz yanması gibi bedensel canlanma ve uyarılma sağlayan epinefrin enjekte edilmiştir.

Dördüncü grup ise kontrol grubudur ve tuzlu su enjekte edilmiştir. Daha sonra gruplara, aldıkları

“vitaminin” etkileri konusunda farklı içerikli bilgiler verilmiştir. Birinci gruba etkilerle ilgili doğru bilgi,

üçüncü gruba yanlış bilgi verilmiş ve ikinci gruba hiç bilgi verilmemiştir. Her grup kendi içinde ikiye

bölünmüş, anlaşmalı denekler yoluyla grubun yarısı neşe/öfori; diğer yarısı ise öfke koşuluna maruz

bırakılmıştır. Biraz karışık görünen bu deneysel düzen ile, aynı fizyolojik duruma sahip (epinefrin etkisi)

bireylerde farklı bilişsel beklentilerin farklı duygusal uyaranlara maruz kalındığında nasıl bir etki oluşacağı

ortaya konulabilmiştir. Sonuçlara göre etki hakkında bilgisi olmayan grup yaşadığı duygu hâlinden daha

fazla etkilenmiştir. Aynı fizyolojik durumda olan bireyler, maruz kaldıkları duygusal uyaran koşulu

hangisiyse ona uygun duygusal tepkileri daha çok vermiştir.

Schachter ve Singer’ın iki faktörlü duygu kuramı ve bu kuramı test etmek için yaptıkları bu

deneysel çalışma pek çok psikolog tarafından eleştirilmşltir. Bu eleştirilerden biri Schachter ve Singer’ın

farklılaşmış, aynı fizyolojik tepkilerden çok farklı duygusal yaşantıların ortaya çkabileceğine dair

varsayımlarıdır. Oysa o zamanlarda duyguya özgü fizyolojik tepki örüntüleri saptanmaya başlamıştır.

Schachter ve Singer ve onları izleyen diğer araştırmacılar için, biliş, fizyolojik uyarılma ile duygu arasındaki

69

kayıp halkaydı. Oysa 1980’lerden sonraki bilişselciler için biliş, duyguların ortaya çıkmasında merkezî ve

nedensel bir rol oynamaktaydı.

3.2. Richard Lazarus Bilişsel Değerlendirme Kuramı

Daha sonra ortaya çıkan bilişsel yaklaşımlardan biri, Lazarus tarafından geliştirilen bilişsel

değerlendirme kuramıdır. Lazarus’a göre insanlar, sadece nasıl davranacaklarını değil nasıl

hissedeceklerini bilmek için sürekli çevrelerinde ipuçları ararlar. Bu kurama göre bilişsel değerlendirme,

bilgi toplamaktan ibaret bir süreç değildir; bir yargıya varma sürecini de içerir. Bir başka ifadeyle belli bir

zamanda birinin duygusunun o kişinin durumu nasıl algıladığına göre değiştiği teorisidir. Lazarus, duyguyu

o an yaşanan olayın bireyin kişisel durumuna etki etmesi olarak görmektedir. Birey çeşitli kaynaklardan

gelen bilgiyi değerlendirir yani çevreden ve bedenden gelen bilgilerin degerlendirilmesi ile duygunun

oluştuğunu ileri sürer. Lazarus, duyguyu; bireyin çevre ile etkileşiminde yaptığı bilişsel değerlendirmelerin

bir sonucu olarak görmektedir.

Bilişsel değerlendirme süreci, kendi içinde üç özgül değerlendirme tiplerine ayrılabilir:

Birincil değerlendirme, ikincil değerlendirme ve yeniden değerlendirme. Birincil değerlendirme, o

andaki durumda olan bitenin kişinin kendisiyle ne kadar ilişkili olduğunu ve kendisini nasıl

etkileyebileceğini değerlendirmektir.

İkincil değerlendirme, o andaki durum ya da problemle başa çıkmak için bireyin mevcut

kaynaklarını değerlendirmeyi içerir.

Yeniden değerlendirme sürecinde ise uyarıcı olan durum ve başa çıkma stratejileri gözden geçirilir

ve gerekirse birincil ve ikincil değerlendirmeler değiştirilir. Lazarus, bilişsel değerlendirmenin her zaman

herhangi bir duygusal tepkiden önce geldiğini, ama böyle bir değerlendirmenin her zaman bilinçli bir

70

şekilde yapılmayabileceğini ileri sürer. Yani, duygular, sürece bilinçli bir müdahale yapılmadan da ortaya

çıkabilir. Ancak kimilerine göre bu tür otomatik işleyen bir sürecin değerlendirmeyi kapsayacağını

düşünmek pek mantıklı değildir.

Bilişsel değerlendirme kuramına dönük eleştirilerden biri, C.E. Izard tarafından yapılmaktadır.

Izard, ayrılık veya acı gibi bir durum, önce, kendine özgü, öğrenilmemiş ve bilinçli düşünceden tümüyle

bağımsız bazı yüz ifadeleri ve beden duruşuna yol açmaktadır. Bu yüz ifadesine ve bedenin duruş biçimine

ilişkin bilgi beyne ulaştığında, bizler otomatik olarak pozisyon ile ilgili duyguyu hissederiz. Dolayısıyla

bilişsel etiketlemeye gerek olmaksızın duygulanım yaşamak mümkündür. Yüz ifadelerinin hissedilen

duyguyu etkilediğine ilişkin bazı araştırma sonuçları bulunmaktadır. Ancak bu görüşün James-Lange

kuramından çok farklı olmadığına dikkat çekmek gerekir. Dolayısıyla o kurama ilişkin eleştiriler Izard’ın

görüşü için de geçerlidir.

71

4. Carroll Ellis İzard Ayrımsal Duygular Kuramı

Izard (2007), Ayrımsal Duygular Teorisi (Differential Emotions Theory) adı altında topladığı

görüşlerinde ayrı duyguların ayrı yaşantılar olarak işlev gördüğünü öne sürmüştür ve duyguların

motivasyonel özelliklerine vurgu yapmıştır. Izard, duygulara insanın varoluşuna anlam veren ve

davranışlarını belirleyen, kişiliğin bir süreci olarak bakmıştır ve bu doğrultuda duygu motivasyonel bir

sistemdir. Izard, insanın motivasyonel sistemini düzenleyen on kadar temel duygu olduğunu, bunlarının

her birinin organizasyon, motivasyon ve yaşantılama açısından kendisine has özellikler taşıdığını öne

sürmüştür. Temel duygular, biliş ve davranış üzerine belirli etkileri olan farklı içsel yaşantılara öncülük

ederler. Duygu süreçleri homeostaz, dürtü, algı ve biliş ile karşılıklı etkileşir.

İzard, ayrılık veya acı gibi bir durum, önce, kendine özgü, öğrenilmemiş ve bilinçli düşünceden tümüyle

bağımsız bazı yüz ifadeleri ve beden duruşuna yol açmaktadır. Bu yüz ifadesine ve bedenin duruş biçimine

ilişkin bilgi beyne ulaştığında, bizler otomatik olarak pozisyon ile ilgili duyguyu hissederiz. Dolayısıyla

bilişsel etiketlemeye gerek olmaksızın duygulanım yaşamak mümkündür. Yüz ifadelerinin hissedilen

duyguyu etkilediğine ilişkin bazı araştırma sonuçları bulunmaktadır. Ancak bu görüşün James-Lange

kuramından çok farklı olmadığına dikkat çekmek gerekir. Dolayısıyla o kurama ilişkin eleştiriler Izard’ın

görüşü için de geçerlidir.

5. Robert Bolesław Zajonc Duygusal Öncelik Kuramı

Zajonc’a (1980) göre de bir duygunun yaşanması için önce bilişsel değerlendirme yapılması gerekli

değildir. Çünkü bilişsel yorum aslında duygusal tepkimizden çok daha yavaş gelişmektedir. Kurama göre

organizmanın uyarana en başta verdiği tepkiler, duygusal tepkilerdir. Günlük hayatta bu tepkileri

çevredeki kişi, nesne, durum ya da olaylara ilişkin olarak yapılan değerlendirmelerde, tercihlerde ve verilen

kararlarda görebilmek mümkündür. Kuram bir uyaranın olumlu ya da olumsuz olma gibi basit duygusal

özelliklerinin, duygusal anlam içermeyen niteliklerine göre daha kolay işlemlendiği varsayımına

dayanmaktadır. Duygusal tepkiler kapsamlı bir algılama ve bilişsel kodlama olmadan

gerçekleşebilmektedir; en düşük düzeyde bir uyaran maruziyeti kişilerde duygusal tepkilere yol açabilir.

Zajonc’a) göre duygu ve biliş, birbirini çeşitli yollarla etkileyebilen bağımsız mekanizmaların etkisi

altındadır ve ikisi de bilgi işlemleme sürecinde, bağımsız etki kaynakları oluşturmaktadır. Duyguların bilinçli

bir farkındalık olmaksızın ortaya çıkabileceğini göstermek üzere yapılan çalışmalar hazırlama etkisinin

kullanıldığı görülmektedir. Zajong’a göre tavşanların çalılıklardaki bir hışırtıdan kaçmaları için ne olduğunu

düşünmelerine hiç gerek yoktur. Ayrıca çok küçük bebekler, henüz hiç bir dilsel yeterlilikleri yokken

72

duruma uygun duygu ifadeleri takınabilmektedirler. Nörolojik araştırmalardan elde edilen bulgular bu

görüşü destekleyen sonuçlar ortaya koymaktadır.

6. Arnold-Lindsey Kuramı (Aktivasyon Kuramı)

1950'de Magda Arnold ve 1951'de Linsey, Cannon-Bard kuramını eleştirerek değiştirmişlerdir ve

duygu tepkilerinin kendi kendilerini içerdiklerini ve zaman zaman duyguların kendilerinden de duygu

tepkileri doğabileceğini öne sürmüşlerdir. Bu kuram temel olarak “duyguların kendilerinden de duygu

doğabileceğini” öne sürer. Buna göre; insan kendi içinde bir kızgınlık duygusu olduğunu hisseder ve bu

kızgınlığı açığa vurma isteği duyabilir. "Aktivasyon Kuramı" adını verdikleri bu kuram ile günümüzde bilinen

birçok gerçekleri açıklanabilir olmasına katkı sağlamışlardır. Bu kurama göre, belli bir uyaran bir uygulama

meydana getirmekte, bu da talamus ve hipotalamus ara istasyon üzerinden beyin korteksine

iletilmektedir. Beyin korteksi bu uyaran karşısında hipotalamus'taki dinamik uyarı örneğini serbest

bırakmakta ve bu da periferdeki duygu anlatımını açığa çıkarmaktadır. Bu arada periferdeki değişiklik de

yine talamus-hipotalamus ara istasyonu üzerinden korteks'e bildirilerek olay algılanmakta ve bu algı

korteks düzeyinde yerleşik olan duygusal tutumu oluşturmaktadır. Bu kurama göre, işlemler “uyaran-

hipotalamus-korteks-çevresel organlar” arasında kapalı bir ortamda olmaktadır. Arnold-Lindsey kuramı

göreceli olarak daha az özgül, fakat daha az tartışmalı ve daha gerçekçi olarak kabul edilir.

Arnold aynı zamanda duygu ve hisleri birbirinden ayırmıştır. Ona göre duygusal eylem kalıpları,

algılanan nesnelerin olumlu veya olumsuz değerlendirilmelerinden kaynaklanırken, hissetme ile ilişkili

eylem kalıpları kişinin işlevselliği için yararlı veya zararlı olabilecek bir şeyin değerlendirilmelerinin bir

sonucu olarak ortaya çıkar. Bir anlamda hisler duyguların düşük dereceli bir formudur.

7. Papez’in Duygu Kuramı

James Papez bir anatomi uzmanı olarak duyguların nöral devresi üzerine en etkili kuramlardan

birini ortaya koymuştur. Papez’in varsayımı, beyine iletilen duyusal girişlerin talamusta düşünce akışı veya

deneyim akışı terminalleri düzeyinde ayrıldıkları fikriyle başlar. Bu akış boyunca, duyular algılara,

düşüncelere ve anılara dönüştürülmektedir. Papez, Cannon’a benzer biçimde, talamustan duygusal

uyaran hakkındaki direkt duyu girişlerinin alımında, duygu esnasında bedensel tepkilerin kontrolünde ve

kortekse çıkan lifler sayesinde duygusal deneyimin düzenlenmesinde hipotalamusun önemini

vurgulamıştır. Papez; omurgalılardaki serebral hemisferler ile hipotalamus ve serebral hemisferler ile

thalamus arasındaki bağlantılara vurgu yaptı. Papez’e göre bu ara bağlantılar, memeli beyninde geliştiler

ve duyguya aracılık ettiler. Papez’in teorisi duygunun, davranış (ifade) ve hissetmeyi (yaşantılama, öznel

73

görünüm) beraberinde getirdiği üzerine kurulu bir bakıştır. İfade (expression) hipotalamusa ve

korteksteki yaşantılamaya dayanır. Papez’e göre, duygusal ifade ve yaşantılama fenomenleri birbirinden

ayrılabilir. Papez’in çok fazla nörofizyolojiye dayanan teorisi, artık demode görülmektedir. Bununla

birlikte, duyguların farklı kaynaklarının ortaya konulması, duyguların hissedilmesi ve ifade edilmesi ile

görünürde duygusal olmayan yaşantılarda oluşan duygusal canlanmanın ortaya çıkarılmasında Papez’in

önemli katkıları olmuştur.

Papez’in teorisi duygunun, davranış (ifade) ve hissetmeyi (yaşantılama, öznel görünüm)

beraberinde getirdiği üzerine kurulu bir kuramdır. İfade (expression) hipotalamusa ve korteksteki

yaşantılamaya dayanır. Papez’e göre, duygusal ifade ve yaşantılama fenomenleri birbirinden ayrılabilir.

Papez’in çok fazla nörofizyolojiye dayanan teorisinin günümüzde artık çok da etkili olmadığı

görülmektedir. Bununla birlikte, duyguların farklı kaynaklarının ortaya konulması, duyguların hissedilmesi

ve ifade edilmesi ile görünürde duygusal olmayan yaşantılarda oluşan duygusal canlanmanın ortaya

çıkarılmasında Papez’in önemli katkıları olmuştur

8. Paul McLean Duygu Kuramı

Paul MacLean, hipokampus ve amigdalanın duygunun öznel deneyimsel yanı için özel önemi

olduğunu belirtir. Bu görüş, limbik sistemdeki bütün yapıların duygu ile ilişkili olduğunu vurgulamaktadır.

McLean’a göre duygunun merkezi olarak bütün yollar limbik sisteme çıkmaktadır. Bu sisteme dahil ettiği

bazı yapıların uyarılması sonucu belirleyici otonomik tepkiler oluştuğunu fark ederek, bu bölgeyi aynı

zamanda “içgüdüsel beyin” olarak ta tanımlamıştır. Freud’un psikolojik yaklaşımı ışığında ele alınacak

olursa bu bölge “id”e karşılık gelmektedir. MacLean psikiyatrik sorunların limbik sistemle ilgili olduğunu,

özellikle psikosomatik semptomları olan hastalarda patolojinin burada aranması gerektiği varsayımını

savunmuştur. Psikosomatik hastaları duygusal olarak ‘yürümeyi öğrenememiş’ kişiler olarak tanımlamıştır.

MacLean duygusal deneyimlerin, beden kaynaklı iç organlardan gelen duyumlarla birlikte dış uyaranlardan

gelen duyumların bütüneşmesi ile oluştuğuna inanmış ve bu bütünleşmenin limbik sistemde

gerçekleştiğini öne sürmüştür. Isaacson’a göre “limbik sistem, kişinin kendinin bilincine varmaya,

bedeninin içsel durumunu ve hissettiklerini farketmeye yarayan, diğer bir tanımla “insani”, sistemlerin

ilkidir.

9. Paul Ekman evrensel duygular kuramı

Amerikalı psikolog Paul Ekman, psikolog Silvan Solomon Tomkins’in (1911– 1991) aynı konu üstündeki

çalışmalarından etkilenmiştir. Duyguları tanıyabilmek için mimikleri kullanarak ayrıntılı bir çalışma

74

gerçekleştirmiştir. Paul Ekman çok eski çağlara kadar uzanan insan ifadelerinin evrensel olduğunu

savunmuştur. Yüzdeki kas hareketlerinin yüz ifadelerinin yapı taşları olduğunu ve bu hareketlerle duygular

arasındaki ilişkinin evrensel olduğunu iddia eder. Ekman elinde fotoğraf makinesiyle gezip dünyanın birçok

yerinde çeşitli duyguları ifade eden yüzlere ait fotoğraflar çekmiştir. Kuzey ve Güney Amerika, Japonya ve

Papua Yeni Gine’nin yüksek yerlerindeki Fore halkı gibi dünyanın farklı yerlerinde yaşayan insanların aynı

duyguları aynı mimiklerle yansıttığını belirlemiştir. Yani Ekman’a göre gözleri büyümüş,kaşları yukarı

kalkmış ve ağzı hafif de olsa aralanmış biri dünyanın neresinde olursanız olun şaşkınlığı yansıtır.

1970’ lerde savunduğu evrensel duygular teorisi daha çok popüler olmaya başlamıştır. Ekman

birbirinden farklı mimiklerle bağdaştırılabilen yedi tane evrensel ifade buldu. Bunlar; kızgınlık,

mutluluk,korku, üzüntü, şaşkınlık, kınama ve tiksinme. Gülümseme mimiklerin arasından tanınması ve

ayırt edilmesi en kolay mimiktir. Bu duygular özel dürtülerdir.İstemsiz olarak gelir ve insanın fizyolojisiyle

direk olarak etkileşime girer. Örneğin yüzünüze yerleştirdiğiniz korku ifadesi nöronlarınız harekete geçer

bulunduğunuz ortamdan kaçma isteği yaratır ve sizi bunun için harekete geçirmeye çalışır. Mimiklerin

değişimi insanın ruh halinde de değişikliğe yol açar.

Bununla birlikte, Yüz Hareketleri Tanımlama Sistemi (YHTS)(Facial Action Coding System (FACS))

adını verdiği bir sınıflandırma sistemi geliştirmiştir.Bu sistemin amacı insan yüzüyle oluşturulabilecek tüm

ifadelerin belli kodlar vererek sınıflandırmaktır. Yalan tespiti konusunda yapmış olduğu çalışmalar sadece

yüzle sınırlı kalmamış, vücudun geri kalanını da kapsamıştır. FACS eğitimi insanların kendilerini yalan

üstünde eğitebilecekleri şekilde oluşturulmuştur. Yalan tespiti konusunda büyük gelişimler sağlamıştır.

FACS’i yüz ifadelerinin psikiyatrik bozukluğu olan kişilerde nasıl değiştiğini inceleyen çalışmaya uygulamış

ve depresif ve şizofrenik hastaların belirli duyguları tanıyamadıklarını iddia etmiştir. Günümüzde FACS, yüz

ifadelerini kategorize etmek için en sık kullanılan yöntemdir.

Ekman’ın evrensel duygular teorisi ardından aksi kanıtlanamadığı için yüz ifadelerinin duyguların

evrensel dili olduğu genel olarak kabul görmektedir.

10. Barretin Kurgulanmış Duygu Kuramı

Northeastern Üniversitesinden Lisa Feldman Barrett (2017), Beynimizin Parmak İzleri adlı

kitabında klasik duygu kuramlarına karşı gelerek “Kurgulanmış Duygu Teorisi” adını verdiği bir teoriyi

örneklerle açıklamaktadır. Barrete, duygularını doğuştan getirildiği, çeşitli duyguların insan bedeninde

farklı eylemlere neden olacağı görüşlerini reddeder ve duyguları insanın kendisinin kurguladığını

belirtmektedir. Barrett’a göre, duygu tanımlama sistemlerini anlamak için yapılan araştırmalarda,

75

duygunun izi yanlış yerde aranmaktadır: Yüzlerde ve vücut dilinde. Oysa bazen gülmenin üzülmek,

ağlamanın ise sevinmek olduğunu biliyoruz. Başkalarının duygularını anlamak konusunda çektiğimiz

zorluğun benzerini, kendi duygularımızı anlamakta da çekeriz. Beynimiz aynı anda çalışan milyarlarca

nöron yardımıyla tahminler yapar, öngörülerde bulunur. Kuşkusuz beynimiz bazı hisleri yaratma

konusunda son derece donanımlıdır. Ancak bunlar çoğunlukla vücudumuzun fizyolojisinden kaynaklanan

basit hislere dayanır. Doğuştan gelen hisler; sakinlik, huzursuzluk, heyecan, rahatlık ve rahatsızlık gibi

hislerdir. Ancak bu hisler, duygular değildir.

“Duygular, dünyaya karşı verdiğimiz tepkiler değildir; duygular, dünyaya dair gerçekleştirdiğimiz

kurgulardır. “diyen Barrett’a göre karşımızdaki kişinin sözlerine ve vücut diline bakarak, neler hissettiğini

anlama imkanımız yoktur. Çünkü duygular, evrensel olarak ifade edilip, tanınamazlar. Sanıldığı gibi

beynimizde duygu devreleri olmadığından, duygular kontrol edilmez reaksiyonlara da yol açmazlar.

Aslında duygular, milyarlarca beyin hücresinin birlikte çalışarak oluşturduğu tahminlerden başka bir şey

değildir. Bu tahminleri kontrol edebiliriz. Duygular doğuştan gelmez. Onları tecrübelerimize dayanarak

oluştururuz. Beynimiz, tecrübelerimize dayanarak bazı tahminlerde bulunur. Karşılaştığımız durumu

anlamak için beynimizin sorduğu soru “Bu nedir?” değil, “Bu durum, geçmiş tecrübelerimden hangisine

benziyor” olur.

Barret ilk bakışta hayvan olduğunu anlaşılmayan siyah beyaz bir şekil paylaşıyor ve ne

görüyorsunuz sorusunu yöneltiyor. Arka sayfada ise şeklin hangi hayvan olduğunu gösterip ilk bakışta

neden bir anlam veremediğimizi insan yavrusu ile ilişkilendirerek anlatıyor. Barret’in gösterdiği şeklin,

daha önce zihnimizde yer almaması, ebatları, rengi, türü ile ilgili bilgi olmamasından ötürü ne olduğunu

bilemiyoruz. Fakat tekrar ön sayfaya geldiğimizde şekle bakar bakmaz hangi hayvan olduğunu direkt

söyleyebiliyoruz. Duygular bu şekilde kurgulandığını ifade eden Barret, bebeklikten itibaren anneden

sonrasında duyguların bize toplumdan bulaştığını vurgulamaktadır. Hatta duygular tek tek değil, duygu

grupları halinde beyinde oluştuğu için aralarında ton farkı da oluşur. Sadece oluşma aşamasında

kurgulanmaz, dış dünyaya yansırken de toplumdan topluma, insandan insana değişkenlik gösterebilir.

Başka bir örnekte, bir sporcunun zafer sevincini yakından gösteren bir fotoğraf gösteriyor. Ancak

fotoğrafın neye ve kime ilişkin olduğunu söylemez. Fakat fotoğraftaki yüzden anladığımız şey kişinin

vücudundan bir parçanın koparıldığı andaki acısı ya da bir yakınını kaybetmekten ortaya çıkan ıstıraptır.

76

BÖLÜM 2

MOTİVASYON KAVRAMI

Neden eğitim alıyoruz? Neden üniversiteyi bitirmek istiyoruz? Ya da neden psikolog olmak

istiyorsunuz? Neden resim yapmayı istiyoruz? Neden yabancı dilimizi geliştirmek istiyorsuz? Bu karmaşık

sorularn yanısıra neden yemek yiyoruz, neden uyuyoruz, neden su içiyoruz gibi ilk baştata anlamsız

gelebilecek çok basit sorular da aklımıza gelebilir ve sorabiliriz. Bu soru listesini oldukça uzatabilirz. Tüm

bu soruların cevapları motivasyon konusuyla alakalıdır.

Motivasyon kavramı, insan davranışlarının nedenlerini anlamak için psikolojinin vazgeçilmez

konularından biridir. Psikologlar genel olarak insan davranışlarının motivasyon sonucu doğduğu

noktasında birleşmektedirler. Bunun anlamı, her bireyin davranışının mutlaka bir nedeni vardır. Her birey

yapılan her davranışla bir amaca yönelmiştir. Bu bir sebebe dayanmaktadır. O halde “motivasyon nedir?”

sorusunu sormak gerekmektedir.

Motivasyon kavramının Türkçe’de tam karşılığını bulmak zor olmakla birlikte, bu kavram Latince

“motum” kökünden türetilerek, “hareket etmek” anlamına gelen “movere” kelimesinden, İngilizce ve

77

Fransızca "motive" kelimesinden türetilmiştir "Motive" teriminin Türkçe karşılığı güdü veya harekete

geçirici olarak belirlenebiliri İngiltere ve ABD’de ilk olarak Sully (1884) ve Dewey (1886) tarafından

kullanılan “motivation” kelimesi Türkçeye ise yakın zamanda “motivasyon” olarak girmiştir.

Atkinson’a (1958) göre motivasyon; “etki veya etkilere yol açan eyleme yönelik bir eğilimin

uyandırılmasıdır”. Vroom (1964) ise motivasyonun; “istemli alternatif hareket formları içinde, insanlar ya

da daha alt düzeydeki organizmalar tarafından seçimlerle yürütülen bir süreç” olduğundan söz etmiştir.

Maslow (1970) motivasyonun, “devamlı, asla sonlanmayan, alçalıp yükselen ve karmaşık olduğunu

varsayarak, motivasyonun her organizma düzeyindeki durumunun pratikte neredeyse evrensel bir özellik”

taşıdığını belirtmiştir. Başka bir tanımlamada ise motivasyonu; “kişilerin belirli bir amacı gerçekleştirmek

üzere kendi arzu ve istekleri ile davranmaları” şeklinde açıklamak mümkündür. “Motivasyon, bireyin bir

hedefi gerçekleştirmeye yönelik çabasındaki yoğunluğunu, yönelimini ve ısrarını ifade eden bir süreç”

olarak da tanımlanabilir .

Bu tanımlar genel olarak göstermektedir ki, motivasyon gerçekliğini tanımlamada yaygın olarak

söylenebilecek üç ortak özellik bulunmaktadır. Bunlar (Porter vd., 2003;

1.İnsan davranışının enerjisinin ne olduğu,

2. Böyle bir davranışın neye yöneldiği ve hangi yollarla bunu yaptığı,

3. Bu davranışın nasıl sürdürüldüğü ve yaşatıldığıdır.

Bu üç bileşenin her biri, iş yaşamındaki insan davranışının anlaşılmasında önemli bir faktörü temsil

etmektedir. Birincisinde, bireylerin içindeki bu enerjik güçler, kesin şekilde insanları eyleme yöneltmekte

ve çevresel güçler de sık sık bu dürtüleri tetiklemektedir. İkinci olarak, bireylerin bir kısmında amaç-

yönelimli bir düşünce vardır ve bu kişilerin davranışları bir şeye yöneltilmiştir. Üçüncü olarak, güdüleme

görüşünün bu şekli ise, ‘sistemleri yönlendirme’yi içermektedir; bu ise bütün bireylerdeki ve onları

çevreleyen bu alandaki güçleri kapsamaktadır. Bu durum bireylere, onların dürtülerinin ve enerjilerinin

yoğunluğunu arttırmak için, ya da eylemlerinden caydırmak ve çabalarını tekrar başka bir yöne yöneltmek

için geribildirim sağlamaktadır.

Yöneltme, güdüleme, isteklendirme ve teşvik etme gibi farklı kelimelerle de ifade edilebilecek

motivasyon; "kişilerin belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere kendi arzu ve istekleri ile davranmaları"

şeklinde tanımlanabilir. Neden bazı kişilerin işyerinde geç saatlere kadar çalıştığı ve neden bazılarının

çalışma saatinin bitişi yaklaşırken işyerini terk etmek üzere hazırlanmaya başladığı, motivasyon konusunu

78

ilgilendirmektedir. Kişileri farklı şekillerde davranmaya sevk eden faktörlerin neler olduğu, kişilerin ne

yönde ve neden davranış gösterdikleri, kişilerin aynı davranışları tekrar göstermelerinin veya

göstermemelerinin nasıl sağlanabileceği vb. sorulara motivasyon konusu içinde cevap bulunmaya

çalışılmaktadır.

MOTİVASYON İLE YAKINDAN İLIŞKİLİ KAVRAMLAR

Motivasyon ile ilişkili olan kavramlar, davranışı açıklama ve analiz etme amacındaki çalışmaların

pek çoğunda büyük bir rol oynamaktadır. Bunları kısaca açıklamak konunun anlaşılması açısından büyük

önem arz etmektedir.

Gereksinim-İhtiyaç; Gereksinim (need), giderildiğinde insanın yaşamını veya varlığını

sürdürmesini sağlayan; giderilmediğinde onun var olma güçlerini, giderek yok olma tehlikesi içine iten

olgudur. Gereksinim, genellikle güdü ile eşanlamlıdır. Gereksinmenin güdüden ayrılan özelliği, amaçlılığı

da kapsamasıdır. Güdü, genellikle içten gelen bir iticiliği; gereksinme ise bununla birlikte hedeften gelen

bir çekiciliği anlatmaktadır.

Dürtü; Açlık, susuzluk, cinsellik gibi fizyolojik kökenli güdülere dürtü (drive) adı verilmektedir.

Gereksinme hali organizmayı gergin bir duruma sokarak, organizmayı harekete hazır duruma getirir;

organizmanın bu durumuna dürtü hali adı verilmektedir. Bu gergin hal, organizmayı gereksinmesini

giderme yönünde harekete itmektedir. Gereksinme giderildikten sonra organizmanın gerginliği azalırken,

organizma normal hale geçmektedir. Dürtü, fizyolojik bir ihtiyacın psikolojik sonucudur. Güdüsel

davranışlarımızın önemli bir bölümü fizyolojik ihtiyaçlarımızın yol açtığı dürtülerden kaynaklanır. Açlık,

susuzluk dürtüsü sık sık bizi hedefe yönelik davranışlarda bulunmaya zorlamaktadır. Gereksinme ile dürtü

hali arasında niçin bir ayrım yapma gereği duyulur? Gereksinme ile dürtünün her zaman beraber

yürümediğini deneysel gözlemler göstermiştir. Örneğin açlık gereksinmesi ve dürtüsü ele alındığında, açlık

gereksinmesi ile açlık dürtüsü arasındaki doğrusal bir ilişki olmadığı söylenebilir. Belirli bir açlık süresinden

sonra gereksinme halen arttığı halde, başka bir deyişle fizyolojik düzeyde bireyin yiyeceğe gereksinmesi

gittikçe arttığı halde, açlık dürtüsü azalır, hatta bir süre sonra, tamamen ortadan kalkar. Açlık gereksinmesi

ve açlık dürtüsü belirli bir dereceye kadar beraberce artarken, daha sonra açlık gereksinmesi artmaya

devam ettiği halde, açlık dürtüsü azalmaya başlamaktadır .Dürtü, kimi kez güdü ile aynı anlamda kullanılır.

Dürtü, insanın daha çok bedensel gereksinimlerini doyurmak için uyanan itici güçtür. İnsanın, aç, susuz,

soluksuz kaldığı anlarda, dürtüleri uyanır ve insan, uyanan bu dürtülerini doyurma çabasına girer.

Dürtünün, güdüden ayrılan bir başka yönü de öğrenilmemiş olmasıdır.

79

Güdü (motive); Güdü, bir davranışı başlatan ve bu davranışın yön ve sürekliliğini belirleyen içsel

(bireye ait) bir güç olarak tanımlanır. Güdüler, öğrenilmemiş (kalıtsal) ya da öğrenilmiş (edinilmiş) olarak

ayrılabilirler. Güdü, dürtüyü ve gereksinmeyi kapsayan bir kavramdır. McClelland güdüyü şöyle tanımlar:

“güdü, bir duyguyla ya da duygu yaratan koşullarla birleşen nedenlerin tecrübe edilen sonucudur” . Daha

biçimsel şekliyle güdüler, ‘duygusal olarak şekillenen ilişkili ağlar’ dır ve bu ağlar bir kişi içinde öneminin

veya kuvvetinin ölçüsünde düzenlenmektedir. Güdünün gücü (ki kişinin güdü hiyerarşisi içinde pozisyon

alır) esasen bu kümeye ait olan ilişkilerin sayısı belirlenerek ölçülmektedir. Güdü; zevk ve acıyla noktalanan

belirli sonuçların geçmiş ilişkisine dayanan ve önceden beklenilen hedefe yönelik bir tepki tarafından

karakterize edilen güçlü bir duygusal ilişki olmaktadır.

Güdüler bir takım özellikleri içinde barındırmaktadır (McClelland, 1955):

1. Tüm güdüler öğrenilmiştir.

2. Hem pozitif (yaklaşma) hem de negatif (kaçınma) güdüler ayırt edilmelidir, çünkü bunlar

davranış üzerinde farklı etkilere sahiptir. Bu iki güdü türü arasında önemli farklılıklar mevcuttur. Her ikisi

de, duygusal ilişkilerden meydana gelirken, bu ilişkiler, kaçınma güdüleri için ilişkinin “nedensel” yönü

açısından ve yaklaşma güdüleri için de “hedef” yönü açısından şekillenmektedir.

3. Bir güdü şu durumlarda kesilebilir; (a) duygusal düzeyde beklenen bir değişime yol açan

nedenler olmaması ya da (b) ilişkilerin kesilmesine neden olan durumlar ortaya çıkması durumlarında

ortadan . Her nasılsa güdüler sona erdirilmek durumundadır ancak, başarı güdüsü gibi bazı güdüler için bir

doyumsuzluk durumu söz konusu olabilmektedir.

4. Biyolojik ihtiyaç durumları (dürtüler), güdüleri oluşturmada benzersiz bir fonksiyona sahip

değildir. Bunlar sadece, tüm bireyler için motivasyonel ilişkilere neden olan koşullardan biridir. Tüm

güdülerdeki çok önemli bir faktör, çeşitli duygusal uyarılmalar ile belirli nedenlerin ilişkisidir. Bu yüzden

yiyeceğin görünüşü, açlık güdüsünün uyarım aracı olmaktadır. Bu durum, keyif veren duygularla sık sık

tekrarlanan ilişkisi ve yemeğe eşlik eden gerilimle gelen bir ferahlama hissi aracılığıyla oluşmaktadır.

5. Bireyin yaşamı süresince bir güdünün devam etmesi, bir grup değişkenin bir fonksiyonu olarak

gerçekleşir. Bu değişkenler;

(a) Neden ve zevk [acı] ilişkisinin meydana gelmesindeki mutlak sıklık: (örneğin açlık güçlü ve

güvenilir bir güdüdür, çünkü belirli duyular arasındaki ilişki (mide kasılması ve yemeğin görünüşü) ve

yemek yeme hayat boyunca günde defalarca meydana gelmektedir),

80

(b) Bu ilişkinin genelliği ve söndürülebilme kolaylığı,

(c) Stres (zevk-acı arasındaki yoğunluk) zaman içersinde şekillenen ilişkiyi kapsamaktadır,

(d) Bu şekillenen duygusal ilişkinin oluştuğu yaş ne kadar erken dönemdeyse, o derece (b) ve (c)

koşullarına benzerlik sağlanacaktır,

6. Bir güdünün varlığı şu iki durumun sonucunda oluşabilir; (a) dolaylı olarak geçmişteki neden-

duygusal uyarılma ilişkilerine dayanarak ya da (b) doğrudan hayali hedef durumlarına dayanarak.

7. Güdüler bireysel olarak kazanılır, fakat belirli koşullar zevk ve acıyı, ya biyolojik ya da kültürel

düzenlemeler aracılığıyla öyle bir düzende oluşturacaktır ki; ortak bazı güdülerin tüm insanlarda gelişme

olasılığını oldukça yükseltecektir. İnsan, bazı güdülerinin farkında olamayabilir. Farkına varılan ya da

varılamayan güdüler, doğumdan sonra birbirini etkileyerek ve çevre değişkenleriyle çekinik (recessive) ya

da başat (dominant) nitelik kazanarak insanın güdüsel örüntüsünü (motivational pattern) oluştururlar.

İnsan, belli bir güdünün yönlendirmesinden çok güdüsel örüntüsünün yönlendirmesiyle gereksinimlerini

doyurmaktadır. Ancak, davranışın tek nedeninin güdülenme olduğu düşünülmemelidir. Bunun yanında

koşullu tepkiler (alışkanlıklar) ve diğer bazı karma durumlar (bilinçsiz güdülenme) da belli bir davranışın

nedeni olabilmektedir. İnsanın bazı güdüleri kalıtsaldır. Güvenlik, merak gibi güdüler doğuştan

gelmektedir. Bunlara birincil, temel ya da öğrenilmemiş güdüler de denilmektedir. İnsanın bazı güdüleri

ise, çevrenin kültürel ve toplumsal etkenleriyle oluşmaktadır. Bunlar öğrenilmiş güdülerdir. Çevre

etkenleriyle edinilenler, bir topluma ilişkin olma, toplumun onayını kazanma, başkasının gözüne girme,

Sigmund Freud, güdülerimizin en az üçte ikisinin bilinç dışı olduğunu savunmuştur. Bilinçdışı güdülenme olarak adlandırdığı durumu

Freud, bastırma adı verilen bir savunma mekanizması ile açıklamaktadır. Freud’a göre insanlar, kendilerini rahatsız eden düşü nce, istek ve

güdülerini bilinç dışına iterek unutmaya çalışmaktadır. Unutulmak için bilinç dışına itilen düşünce, istek ve güdülerimiz varlıklarını orada da

sürdürmeye devam etmekte ve zaman zaman biz farkında olmadan davranışlarımızı etkilemektedir.

GÜDÜ DÜRTÜ

Doğuştandır Öğrenilir

Fizyolojik temellidir Sosyal temellidir

İhtiyaçlar tarafından harekete geçirilirler Çevre tarafından harekete geçerler

Doyum amaçlıdırlar Uyarım amaçlıdırlar

Dürtü ve Güdü Arasındaki Farklar

81

İçgüdü (instinct); Hayvanlar bazen belirli durumlarda ve belirli uyarıcılar karşısında türlerine özgü

son derece yapılaşmış davranışlar gösterirler. Bu tür davranışlara “içgüdüsel davranış” adı verilir. İçgüdüsel

davranışlar doğuştan vardır, öğrenilmemişlerdir ve önceden saptanmış bir yapı içerisinde kendilerini

gösterirler. Hayvanlarla ilgili olarak içgüdüsel davranışlardan söz edildiğinde itirazlar pek görülmezken,

insanların bazı davranışlarının temelinde içgüdülerin yattığını ifade edildiğinde bazı itirazlar

görülebilmektedir. Bazı psikologlar, saldırganlık, kıskançlık, bölgeyi koruma gibi davranışların insanlarda

içgüdüsel olduğunu iddia etmişlerdir. Fakat bazı psikologlar bu görüşe itiraz eder ve insan davranışının

tümünün temelinde sadece öğrenmenin olduğunu savunurlar.

MOTİVASYONUN DOĞASI

Motivasyon beş aşamada gerçekleşen bir eylem olup, her birinin diğeri üzerinde etkisi vardır. Her

biri bir döngünün bir aşaması olarak düşünülebilir. İlki kişiden kaynaklanan gereksinim veya başka bir

deyişle uyaran, ikincisi güdü, üçüncüsü davranış, dördüncüsü amaç ve beşincisi ise doyumdur.

İfadeden de anlaşılabileceği gibi motivasyonun bu beş aşaması bir döngü çerçevesinde gerçekleşir.

Motivasyon bir gereksinim veya daha genel bir ifadeyle uyaran çerçevesinde ortaya çıkan güdü ile başlar.

Bu aşamada davranışı gerçekleştirme çabası söz konusudur. Güdü davranışa, davranış başarılı ise belli bir

amaca öncülük eder; amaç elde edildiğinde güdü, hiç değilse geçici olarak giderilir ve durum belli bir

rahatlamaya yani doyuma neden olur.

82

MOTİVASYONUN İŞLEVLERİ

Motivasyonun dört temel işlevi :

• Davranışı başlatmak: Etkinliği/davranışı başlatmak yani organizmayı harekete geçirmek

• Davranışın yoğunluğu: Etkinliğin/davranışın şiddet ve enerji düzeyini belirlemek. Bir diğer

ifadeyle, ne kadar çaba/gayret gösterileceğini ya da sarf edilen çabanın miktarını tayin etmek.

Davranış için harcanan çaba ve odaklanma düzeyi anlamına gelir.

• Davranışın yönü: Bir diğer ifadeyle davranışlarla hedeflerin ya da amaçların bağını kurmak.

bireylerin bir kısmında amaç-yönelimli bir düşünce vardır ve bu kişilerin davranışları onları bir şeye

yöneltir, izlenen amaç ya da amaçlara işaret eder. Acıktığımızda yazı yazmak yerine yemek yemek,

heyecan aradığımızda sakin ortamlar yerine hareketli ortamlara yönelmek gibi.

• Davranışa devam etme ısrarı: Bir diğer ifadeyle, belirli bir hedefe yönelik olarak başlamış olan

davranışlarımızın ne kadar sürdüreceğimizi belirlemek. Kişilerin dürtülerinin ve enerjilerinin

yoğunluğunu arttırmak için, ya da eylemlerinden caydırmak ve çabalarını tekrar başka bir yöne

yöneltmek için geri-bildirim sağlamaktadır ve kişinin amaca ulaşmak için gösterdiği ısrar derecesini

gösterir.

Bu dört temel işlev, aslında insan davranışlarının bazı yönlerini daha iyi anlamamıza yardımcı

olmaktadır. Biyolojik bir organizma olarak bedensel işlevlerimizin düzenlenmesi ve hayatta kalmamızı

sağlayan karmaşık içyapı mekanizmalarının gündelik etkinliklerimizle olan bağlarını motivasyonel süreçler

yoluyla açıkça görmek mümkündür. Bedenimizin fizyolojik dengesi bozulduğunda örneğin açlık, susuzluk

gibi hâllerde, bu ihtiyaçlarımızı giderecek etkinliklerde bulunarak yeniden denge (homeostatis) hâline

döneriz. Ayrıca, benzer özelliklere sahip bireyler arasındaki performans farklılıklarını açıklamak için sahip

olunan motivasyonun düzeyi elverişli bir bakış açısı sunar. Aynı sınava girecek benzer nitelikteki iki

öğrenciden birinin daha çok, diğerininse daha az çalışmasını motivasyonel süreçlerle açıklamak

mümkündür. Motivasyonel süreçler, kimi durumlarda, insanların daha kolay olanı yapmak yerine daha zor

hatta imkânsız görünen hedeflere ulaşmaya çalışmalarının nedenini açıklama potansiyeli de taşır.

83

Motivasyonun Temel Unsurları

Motivasyon süreci içinde, üç temel unsur bulunmaktadır. Aslında motivasyon süreci, bu üç temel unsurun

bir kombinasyonu şeklinde ortaya çıkmaktadır. Bunların iyi şekilde anlaşılması, her insanı kendi kişisel

motivasyonunu yönetmekte daha iyi bir konuma getirecektir.

Güdüler: Güdü, en basit tanımıyla, bireyi uyararak faaliyete geçiren ve onun davranışını tatmin edeceği bir

hedefe yönelten, bireye özgü bir arzuyu ifade etmektedir. Bu arzu ne kadar güçlüyse, bireyin çaba

göstermesi ve bu çabayı devam ettirmesi o ölçüde yüksek olacaktır. Güdüler belirli çevre şartları içinde

uyarılırlar. Her birey, kişisel bir “güdüler profili”ne sahiptir. Bunlar; bağımsızlık, güç, başarı, sevgi

güdüleridir. Bu güdülerin belirli bir hiyerarşide oluşturduğu profilde, her insan farklı şekillerde davranışlar

sergilerler.

Hedef: Herkes için “nesnel bir amacın öznel bir değeri” vardır. Amacın değeri, o amaca ulaşmanın bizler

için ne kadar önemli olduğunu ifade eder. Bu nedenle ona ulaşmak için göstereceğimiz çabayı belirleyen

önemli bir unsurdur. Değerli bulduğumuz amaçlara ulaşmak isteriz. Yaşamda kimisi için bir çok insanla

arkadaşlık kurabilmek, kimisi için farklı yerleri keşfetmek, kimisi içinse güç sahibi olabilmek değerlidir.

Ancak bu hedeflerin niceliğini belirleyen ve onu hangi araçlarla tatmin edeceğimizi etkileyen içsel ve dışsal

kaynaklarımızdır. Yani her bir kişi, bağımsızlığı, gücü, sevgiyi, saygı gibi güdülerini farklı düzeylerde

yaşamaktadır.

Olumlu Beklenti: İnanmak, hedefe ulaşmanın en önemli halkasıdır. İnanç, hedefe ulaşacağımıza yönelik

olumlu bir beklentimizin olmasını ifade eder. Çabamızın sonucunda hedefimize ulaşacağımızı bilmek

isteriz. İnancımız zayıfladığında çabamızı azaltır, onu yitirdiğimizde ise çabamıza bir son veririz. İnancımızın

gücünü belirleyen temel faktörlerden birincisi, belirlediğimiz hedefe yönelik beceri ve kaynaklarımızın

olduğunu bilmektir. Eğer gerekli beceriye ve içsel kaynaklara sahip olmadığımıza inanırsak çaba

göstermeyiz. İkinci unsur ise dışsal kaynaklardır. Becerimiz olmasa da, bunu elde edebileceğimiz dışsal

kaynaklarımızın (maddi-manevi destek) olduğunu bilirsek, yine çaba gösterir ve bu çabamızı devam

ettiririz.

Yaşamımızda hedeflerimize ulaşmamız, buna yönelik çaba göstermemiz ve çabamızı sürdürmemiz ile

mümkündür. Bu unsurların kombinasyonu bizim bu süreçte ne ölçüde aktif kalacağımızı belirlemektedir.

Sonuç odaklı düşündüğümüzde, bizi yaşamda bir yerlere getiren, başladığımız olduğu kadarıyla, sonunu

getirdiğimiz ve sonuç aldığımız çabalarımızdır. O nedenle motivasyon çalışma alanı, bizim etkili sonuçlar

84

MOTİVASYONUN ÖZELLİKLERİ

• Motivasyon bireyin ihtiyaçlar, istekler ve dürtülerden meydana gelir ve kişiye bir davranışta harekete

geçme isteği vermektedir.

• Motivasyon bir hedefe veya duruma yöneliktir. Okulda emek verdiğimiz davranışlar,öğretmen tarafından

ödül kazanmayı,derslerimizde başarılı olmayı v.b. şeyleri istediğimiz içindir. Yani motivasyondaki anahtar

özellik isteğe veya durumun sonundaki ödüle yönelik olmasıdır.

• Bazen bu hedeflenen sonuç kabul edilmeyen bir şeyden kaçıştır (negatif güdülenme).

• Belirlediğimiz amaçlarımız davranışlarımızı tamamen kontrol etmez. Sadece bu konuda uyarırlar.

• Motive olduğumuz zaman harekete geçtiğimiz durum bizim motive olmadığımız durumlarda meydana

getirmediğimiz şeylerdir.

• Yöneticiler,liderler yanlarında yer alan kişilerin motivasyonuna etkide bulunabilir fakat bunları tamamen

kontrol edemez

•Bir ihtiyaç giderildiğinde başka bir ihtiyaç meydana gelmektedir.

• Giderilen bir ihtiyaç olduğunda bundan sonraki durumlarda motivasyonumuzu etkileyen bir durum

olmaktan çıkmaktadır.

• Davranışın değişmesine yol açan üç duygu vardır: Korku, görev, sevgi. Korku daha çok istek dışı da olsa

kötü bir şey olmaması için yaparız. Görev için mecburiyetten dolayıdır. Sevgi ise tamamen istediğimiz için

bizi harekete geçiren duygularında başında gelmektedir.

MOTİVASYONUN ÖNEMİ

İnsan davranışlarına yön vermek isteyen hemen herkesin üzerinde durması gereken en önemli

konunun motivasyon olduğu söylenebilir. Günümüzde yaşanan sürekli değişim ve gelişimlerle birlikte bu

sürece uyum sağlamak zorunda olan işletmeler en önemli kaynakları olan insana, dolayısıyla da onun

ihtiyaç ve beklentilerine önem vermelidir. Çünkü yaşanan değişme ve gelişmelerin temelinde insan unsuru

bulunmaktadır. Bunun için de iyi motive edilmiş bireylere ihtiyaç duyulmaktadır.

Motivasyon; verimliliği, etkinliği ve üretkenliği artırarak hedeflenen sonuçlara ulaşma ihtimalini

güçlendirecektir. Bunun yanında motivasyon işgören performansını belirleyici unsurlardan biridir. Yüksek

motivasyon düzeylerinin işgörenlerin yüksek performans göstermelerine önemli katkı sunduğu, yapılan

85

pek çok araştırma sonucunda tespit edilmiştir. Motivasyonun işgörenler üzerindeki etkisi, işletmeler

arasındaki rekabette kendini göstermektedir. İşletmenin rekabet üstünlüğü kazanması, kalitenin ve

müşteri memnuniyetinin artmasına bağlıdır. Bunun gerçekleşmesinin ise özerk karar verebilen ve

motivasyona sahip işgörenlerin istihdam edilebilmesi ile mümkün olduğu söylenebilir. Hiç şüphesiz bir

örgütün başarısı işgörenlerin örgütsel amaçlar doğrultusunda çalışmalarına; bilgi, yetenek ve güçlerini tam

olarak bu noktada yoğunlaştırmalarına bağlıdır. Bu nedenle işgörenlerin motivasyonu çok önemli olup

motive olmayan çalışanların performans yüksek göstermesi oldukça zordur.

Motivasyon, insan ilişkilerine yön veren en önemli olgulardan biridir. Bütün işletmelerin ve

kurumların çalışanlarını örgüt amaçları doğrultusunda harekete geçirme konusunda motivasyon ciddi bir

rol oynamaktadır. Bir işin amacı ne olursa olsun tüm örgütler açısından önemli olan söz konusu işin

yapılmasıdır. Herhangi bir işin yapılabilmesi, bireyin istekli olmasını, işi benimsemesini ve yeterli çabayı

göstermesini gerektirmektedir. Bu isteği, benimsemeyi ve çabayı sağlayacak faktör ise bireyin motivasyon

düzeyidir.

MOTİVASYON TÜRLERİ

İçsel Motivasyon ve Dışsal Motivasyon olmak üzere 2 başlıkta incelenebilir.

• İçsel Motivasyon: İçsel motivasyon, bir işi sevdiğinden veya ilgisinden ötürü, çalışmanın kendisi için

zevk alarak yapmaya karşılık gelir. Öğrencinin içsel durumundan yani kendisinden kaynaklanan

ihtiyaçlarıdır. İlgi, yetenek, merak içsel motivas-yona örnek gösterilebilir.

• Dışsal Motivasyon: Bir kişi bir işi zorlandığı veya ödül almak için yapıyorsa yani dışardan bir etkiyle

motivasyon sağlandı-ğında dışsal motivasyon devreye girmiş demektir. Ödül, sos-yal onay, takdir

edilme, kabul görme dışsal motivasyona örnek gösterilebilir. İçsel ve dışsal motivasyon, bir motivasyon

skalasının zıt uçlarında değildir yani birine daha fazla sahip olmak diğerine daha az sahip ol-mak

anlamına gelmez. Bunun yerine öğrenciler, akademik çalışmalarla hem içsel hem de dışsal nedenlerden

dolayı (hem zevk alırlar, hem de iyi not almak isterler) ilgilenirler.

• İçsel Motivasyonun Etkiler

İçsel motivasyona sahip öğrenciler öğretime daha fazla katılmak, yeni bilgiyi etkili şekilde düzenlemek

ve halihazırda bildikleriyle ilişki-lendirmek gibi öğrenmeyi geliştirecek yolları daha fazla kullanırlar. Öğ-

renciler içsel motivasyona sahip olduklarında öğrenmekten zevk alırlar ve daha iyi performans gösterirler.

Kendilerini yeterli hissederler, başarı kaygısı taşımazlar. İçsel motivasyona sahip olmak hem yeterli

86

hem de yetkin hissetmek demektir. İçsel motivasyona sahip öğrenciler, zevkli buldukları için öğrenme

etkinlikleri üzerinde çalışırlar. İçsel motivasyona ulaşabilme sürecinde öğrencinin kendisinin motive

olduğu unsurları belirlemesi önem kazanmaktadır. Dolayısıyla bunu belirlemek, içselleş-tirmek zaman

alıcıdır. İçsel motivasyon kazanma süreci ödüller, cezalar, amacı açıklanmayan anlamsız tekrarlar, küçük

başarının destek görme-mesi vb. gibi durumlarda zedelenir. Ne yazık ki kısa zamanda sonuç ve ürün

verebilen aynı zamanda popüler olan dışsal motivasyon kaynakları öğretmenler tarafından daha fazla

kullanıldığında, öğrencinin kendini önemli ve değerli görmesine dayanan benlik saygısı örselenmektedir.

Amaç araç haline, araç da amaç haline dönüşünce, eğitimin nihai he-deflerinden uzaklaşıldığı

görülebilmektedir.

Dışsal Motivasyonun Etkileri

Dışsal motivasyon, öğrencilerde sorumluluk almayı geciktirebilir ve öğrenme sürecinin öğretmen

merkezli olması gibi bir sonuç doğura-bilir. Dışsal motivasyona sahip öğrenciler öğrenme etkinliklerini iyi

bir not almak, ailelerinden övgü almak veya cezadan kaçınmak gibi amaca ulaşmayı sağlayan bir araç

olarak görürler. Bu tip öğrenciler ödüle o kadar çok odaklanabilirler ki, öğrenme yüzeysel olabilir veya

çok fazla baskı olursa da öğrenme cesaretleri ve istekleri kırılabilir. Ayrıca dışsal ödüller sağlanmadığında

öğrenme ile ilgili görevleri aksatabilirler. Fakat pek çok deneysel araştırma, dışsal motivasyon doğru

şekilde kullanıldığında olumlu eğitsel çıktılar üretmede etkili olduğunu göster-mektedir. Ayrıca

araştırmalar, öğrencilerin çalışmaları, dikkatlice yapılandırılmış yollar üzerinden tekrarladıklarında

akademik yeterlik geliş-tirdiklerini ve temel becerilerin otomatik hale geldiğini göstermektedir. Otomatik

hale gelen beceri sayısı arttıkça, öğrenme çalışmaları daha az çaba gerektirir ve daha zevkli hale gelirler.

Kolay çalışmalardan zor çalışmalara doğru kademeli biçimde gidildiğinde öğrenmeye olan ilgi ve

“yapabilirim” şeklindeki kendine inanma düzeyi de artar. Öğrencilerin yeterlilikleri arttıkça, geliştirdikleri

bilgi ve beceriler daha karmaşık çalışmalarda başarılı olmaları için temel oluşturur. Bu çalışmalar, o

öğrenciler için giderek daha az çaba gerektirir ve daha eğ-lenceli olur. Öğrenciler bu noktaya eriştiklerinde,

öğrenme çoğunlukla kendisinin içsel motivasyon kaynağı haline dönüşür. Öğretmenlerin öğrencilere

not verme aşamasında, not veya puanın ödüllendirici/ceza-landırıcı özelliğinden çok bilgilendirici/geri

bildirim verme işlevlerini kullanmaları daha yararlı olacaktır.

87

İçsel ve Dışsal Motivasyon Kaynakları

Motivasyon oldukça karmaşık bir konudur. Motivasyon kaynaklarının çoğu öğrenciden gelirken, pek

çoğu da öğrenme çevresinden gelmektedir. Aşağıda öğrenci ve dış çevre ile ilgili motivasyon kaynakları

yer almaktadır.

Öğrencilerden gelen kaynaklar (İçsel)

• Bireysel hedefler ve niyetler

• Biyolojik ve psikolojik dürtüler ve ihtiyaçlar

• Kendini tanımlama, kendine güven ve kendine saygı

• Bireysel inançlar, değerler, beklentiler, ve başarı veya başarısızlık tanımları

• Öz bilinç, öz yaşantılar ve öz yeterlik

• Kişisel faktörler, örneğin risk alma, kaygı ile başetme, merak

• Duygusal durum ve bilinç düzeyi

Öğrenme çevresinden gelen kaynaklar (Dışsal)

• Öğretmenleri, ebeveynleri ve arkadaşlarının hedefleri

• Sınıfın hedef yapısı

• Sosyal etkileşimlerin sonuçları

• Sınıf pekiştireçleri, ödül ve ceza sistemleri

• Belirsizlik, yenilik ve karmaşıklık gibi öğretimsel uyaranlar

• Öğrenciden, öğretmenlerin ve diğerlerinin beklentileri

• Performans modelleri

• Başarıya götüren, özgüven geliştiren, ilgi çekici ve dikkat sağlayan öğretim uygulamaları

Güdülenme türleri, birincil güdüler, ikinci güdüler ve genel güdüler olmak üzere 3 başlıkta incelenebilir:

• Birincil Güdüler: Bireyin hayati devamlılığını sağlayan güdülerdir. Bu güdüler fizyolojik temelli olup,

canlılığın sürmesine katkıda bulunur. Yeme, içme, cinsellik, uyku gibi güdüler birincil güdülere örnek

gösterilebilir.

• İkincil Güdüler: Öğrenmeye sonucu edinilen ve insanlara özgü güdülerdir. Psikosyal kökenlidirler.

Başarı elde etme, güçlü olma, sevgi, sosyal kabul görme, statü kazanma ikincil güdülere örnek

gösterilebilir. Karşılanmaması halinde psikolojik dengede sarsıntılar görülebilir.

88

• Genel Güdüler: Öğrenmeye dayalı olmayan ve fizyolojik olmayan güdülerdir. Merak duygusu, sevgi

duyma, yeni ortamlara uyum sağlama genel güdülere örnek gösterilebilir.

Güdüleme ve Zamanlama

Bireyin ihtiyaçlarını karşılamak için belirli bir hedef doğrultusunda davranışlar üretmesine, hedefe

ulaşmak için çaba harcamasına işaret eder. Güdülenme, organizmada biyolojik, psikolojik veya sosyal

açıdan bir dengesizlik halidir ve bir gerginliği gösterir. Organizma bu gerginliği ortadan kaldırmak için

güdüyü doyurucu amaç doğrultusunda harekete geçer. Güdülenmenin sağlanabilmesi için, öğrencinin

temel ihtiyaçlarının karşılanma durumu incelenmelidir.

Güdülenme süreçleri zaman yönüyle ele alındığında durumluk güdüler ve sürekli güdüler olmak

üzere 2 başlıkta incelenebilir:

• Durumluk Güdüler: Belli bir duruma özgü olarak meydana gelen güdülerdir. Sınavdan önce ders

çalışmak, misafir gelme-den önce temizlik yapmak gibi.

• Sürekli Güdüler: Güdülenmenin herhangi bir etkiye bağlı olarak gerçekleşmez. Durumluk güdüyü

gerçekleştiren durum ortadan kalkmış bile olsa, kişinin güdülenmesinin devam et-tiği durumlarda

meydana gelir. Öğrencinin herhangi bir ödül yokken bile sırf hoşlandığı için İngilizce ve matematik

çalış-ması sürekli güdülere örnek gösterilebilir. İnsanlar genellikle ilgi çekici buldukları, merak ettikleri,

ihtiyaç duydukları, ihtiyaçlarını giderdikleri ve öğrenmeye değer buldukları konuları daha çabuk

öğrenmeye meyillidirler. Ör: Tatil beldelerinde tu-ristlerle İngilizce, Fransızca hatta Japonca, Rusça

konuşabilen satıcıları düşünelim. Onların dil öğrenmesini sağlayan sebepler nelerdir?

Güdüleme Yolları

Öğrencilerin başlıca güdülenme yolları, doğal güdülenme ve yapay güdülenme olmak üzere 2 çeşittir:

Doğal Güdülenme: Öğrencinin sınıfta öğrendiği akademik ve sosyal kazanımlara dönük bilgiler, öğrencinin

günlük hayatı-nı kolaylaştırıyor, problemleri çözmesine yardımcı oluyorsa, buna doğal güdülenme adı

verilir.

Yapay Güdülenme: Öğrencinin sınıfta öğrendiği akademik ve sosyal kazanımlara dönük bilgiler,

öğrencilerin ihtiyaçla-rını karşılamıyor ancak öğretmen ödül yöntemini kullanarak güdülenmeyi

sağlamaya çalışıyorsa buna da yapay güdülenme adı verilir.

89

MOTİVASYON KURAMLARI

Motivasyonun nasıl anlaşılacağına dair geniş görüşler, çeşitli analizlere dayanan psikologlar

tarafından oluşturulmuştur. Bilişsel analizler, davranışsal beklenti ve duygusal araçlar, bir son durum veya

amaç beklemede motivasyonun anlaşılmasında sıklıkla kullanılmaktadır.

Motivasyonun niteliğini açıklamaya çalışan bir çok kuramlar geliştirilmiştir ve bu kuramlar genelde

iki grupta toplanmaktadır. Birinci gruptaki motivasyon kuramları insanın güdülenmesinin nedenlerini,

dolayısıyla içeriğini (kapsamını) araştıran kuramlardır. İçerik kuramları güdülenmeyi yaratan durumları,

olayları, insanın gereksinmelerini bulmaya çalışmakta ve gereksinimlerin doğasına ve insanları neyin

güdülediğine önem vermektedir. İkinci gruptaki motivasyon kuramları ise, güdülenmenin oluşumunu,

oluşum aşamalarını araştıran süreç kurumlardır.Süreç kuramları gereksinmenin doğuşundan doyumuna

kadar gözlenebilen güdülenme sürecinin niteliğini tanımaya çalışır.

1. Kapsam – içerik kuramları

Kapsam kuramları başlığı altında, Maslow tarafmdan gelistirilen "Gereksinimler Hiyerarşisi

Kuramı", Frederick Herzberg tarafmdan gelistirilen "Cift Faktor Teorisi" , McCleland tarafmdan gelistirilen

"Basarı Gereksinimleri Kuramı", Clayton Alderfer'in "ERG Teorisi", (Hijyen Motivasyon Teorisi) ile Eric

Fromm ‘İhtiyaçlar Kuramı’ incelenecektir.

1.1. MaslowMaslow’un Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı (Hierarchy of Needs)

İnsanın gereksinimlerini bilimsel bir şekilde ilk kez inceleyen i ve motivasyon faktörüne ışık tutan

Amerikalı bilim insanı Abraham H. Maslow klinik gözlemlerinden yola çıkarak insan davranışlarına yön

veren temel gereksinimlerin neler olduğunu çalışmalarında ortaya koymuştur (Maslow, 1970). Onun

gereksinimler hiyerarşisi kuramı, belki de motivasyon ve gereksinimlerle ilişkili olarak dünyada en yaygın

şekilde tanınan motivasyon kuramıdır. Maslow insanların çok sayıda ve çeşitli ihtityaçlar tarafından motive

edildiğini ve bu ihtiyaçlarının hiyerarşik bir düzen içinde var olduğunu ileri sürer. Maslow'a göre bütün

insan ihtiyaçları aşağıdan yukarıya doğru beşli bir kademe içinde incelenebilmektedirir. Alt düzeydeki

ihtiyaçlar önemlidir, alt-düzey gereksimini (yeterince) tatmin ettikçe en alttakinden en üste doğru

ilerlemekte ve alt düzeydeki tatmin edilmedikçe kişi bir üst düzeydeki ihtiyacı duyamaz.

Maslow (1970), insan gereksinimlerini fizyolojik, güvenlik, sevgi-ait olma, saygınlık ve kendini

gerçekleştirme gereksinimi olarak, ardışık bir sıra düzen içinde beş temel kategoride incelemiştir:

90

Fizyolojik ihtiyaçlar: motivasyon kuramı içerisinde genelde fizyolojik dürtüler olarak ele

alınmaktadır. Şnsanların doğuştan sahip oldukalrı ve arzu ettikleri temel ihtiyaçlardır bunlar içerisinde

açlık, susuzluk, cinsellik, uyumak, nefes almak vb. gibi belli başlı gereksinimler sıralanabilmektedir. Eğer

bu gereksinimler tatmin edilmez ise tüm diğer gereksinimler önemini yitirerek, birey tekrar bu dürtüleri

tatmin etmeye yönelmektediri Buna göre bir insan uzun bir süre aç veya susuz kaldığında açlığını ya da

susuzluğunu gidermekten başka bir şey isteyemez duruma gelebilmekte ve bu ihtiyacını karşıladıında ise

birey için bunun motive edici bir özelliği kalmamaktadır.

Güvenlik ihtiyaçları: fizyolojik ihtiyaçların göreceli olarak iyi şekilde tatmin edilmesinin ardından

güvenlik ihtiyacının ortaya çıkacağını belirtilmiştir, insanlar can ve mal varlıklarının korunmasını arzu

ederler. Güvenli (tehlikelerden uzak), istikrarlı (kararlı) hayat ihtiyaçları, bağlanma, dayanma, korunma

ihtiyaçları, sağlık güvencesi, geleceğe yönelik sosyal güvence korkusuz, kaygı ve karmaşadan uzak yaşama

ihtiyaçları, yapılanmış, düzenli, kurallı, ilkeli, kanunlu, sınırların belirli olduğu bir ortam ihtiyacı şeklinde

categorize edilmektedir. Fizyolojik ihtiyaçlar gibi bu ihtiyaçlarda bireyi hükmetmekte ve davranışlarını

yönlendirmektedir.

Ait olma ve sevgi ihtiyacı: fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlarından sonra insanın sosyal yönü ağırlık

taşıyan ihtiyaçları ortaya çıkmaktadır. İhtiyaçları karşılanan bir birey artık kendi hayatı dışındaki konulara

dikkat verebilecek bir noktaya gelmektedir. Örneğim; sevme, sevilmeü bir gruba ait olma, şefkat,

yardımseverlik, Bu durumdaki birey, bir arkadaş, bir sevgili, bir eş veya çocuğa ilişkin yokluğu daha önce

olmadığı kadar yoğun şekilde hissedecek, yani ailesi ya da bir grup içinde insanlarla duygusal ilişkinin

Kendini gerçekleştirme

Saygı ihitiyacı

Ait olma ve sevgi ihtiyacı

Güvenlik ihtiyaçları

Fizyolojik İhtiyaçlar

91

açlığını duyumsayacak ve bu gereksinimini karşılamak için yoğun çaba gösterecektir. Maslow’a göre

motivasyon kişinin o an içinde bulunduğu ihtiyaç düzeyinden etkilenir. Örneğin ait olma ve sevgi ihtiyaçları

düzeyinde bulunan bir kişinin aldığı ücreti yükseltmek, o kişinin çalışma motivasyonunu yükseltmek

yolunda pek fazla işe yaramayacaktır. Bu kişinin ihtiyaç duyduğu şeyler çevresi tarafından kabul görmek,

dostluklar kurmak ve topluluk içerisinde bir yer sahibi olmaktır. Ücret artışı bu ihtiyaçların hiçbirine cevap

vermez; dolayısıyla kişiyi motive edemez.

Saygı ihtiyacı: Toplumdaki tüm insanlar, kalıcı ve sağlam temele dayanan genellikle yüksek

kendilerinin değer biçmesi, öz-saygı ya da öz-değer ve diğerlerinin takdiri için bir gereksinim veya arzuya

sahiptirler. Bu ihtiyaçlar birbirine bağlı iki alt gruba ayrılır: Birincisi güç, başarı, beceri sahibi olma, güvenilir

bir insan olma, kend, kararlarını verebilme ihtiyaçlarıdır. İkincisiyse ün, mevki, yetki sahibi olma,

önemsenme, takdir edilme, saygı görme ihtiyaçlarıdır. Bireyin öz-saygı gereksiniminin tatmini, öz-güven,

değer, güç, yetenek ve yeterlilik, dünya için yararlı ve gerekli gerekli bir kişi olarak hissetmesini olma

duygusuna yol açmaktadı.

Kendini gerçekleştirme: fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçları ve diğer belirtilen tüm ihtiyaçlarının

karşılamış olan birey, son aşamada sahip olduğu potansiyeli, yeteneklerini açığa çıkartmakihtiyacı

duymaktadır. Maslow’a göre bu son basamağa gelen birey, yaratma ve başarma gücünü ortaya koyabilir.

Bu ihtiyacın tatmin biçimleri kişiden kişiye değişir. Bir kişide ideal bir ebeveyn olma biçiminde, başka bir

kişide mesleğinin zirvesine erişme isteği biçiminde ortaya çıkabilir. Maslow’a göre bu ihtiyaç türlerinden

farklı olarak asla doyuma ulaşmaz. Bu ihtiyacın bir sonu yoktur. O yüzden birey bu ihtiyacını farketme

düzeyine eriştiğinde onun için sonu olmayan bir serüven başlamış demektir. Kitap okuma,

sanatsal faaliyetlerle meşgul olma, başkaları için fedakarlıkta bulunma bu kategorideki ihtiyaçlardandır.

Maslow’un bu noktadaki söylemi “Bir insan ne olabiliyorsa onu mutlaka gerçekleştirmelidir.” Eğer gerçek

kapasitesi ve kendini gerçekleştirme düzeyi iç içe iki daire şeklinde ifade edilse insanın gerçekteki

potansiyeli ile gerçekleştirdiği kadarı arasında büyük bir çap farkı görülecektir. Maslow’a göre insan

potansiyel çapına doğru genişlemek durumundadır.

92

1.2. Herzberg’ in Çift Faktör Kuramı- Motivasyon Hijyen Kuramı

Motivasyon kuramının gelişimine önemli ölçülerde katkıda bulunan kişilerden biri de Frederick

Herzberg olmuştur. Herzberg de, tıpkı Maslow ve Alderfer gibi, motivasyonun temelinde yine

gereksinimlerin olduğunu savunmuştur.

İki faktörlü kavramı test etmek için, Herzberg ve meslektaşları, kendi orijinal verilerini Pittsburg

bölgesindeki çeşitli örgütlerde çalışan 203 mühendis ve muhasebeciden oluşan bir örneklemden

topladılar. Yarı yapılandırılmış bir görüşme tekniğini kullanarak, (1) işinizde tamamıyla başarılı olduğunuzu

hissettiğiniz istisnai bir durumu ayrıntılı bir şekilde betimler misiniz?, (2) işinde istisnai olarak kesinlikle

başarısız olduğunuzu hissettiğiniz durumu ayrıntılı bir şekilde betimler misiniz? sorusunu sordular.

Görüşmelerde katılımcıların halen çalıştığı veya önceden çalıştığı işlerde meydana gelen kritik olayları

hatırlamaları istendi. Frederick Herzberg’in motivasyon konusunda yaptığı çalışmalar sonucunda varmış

olduğu en önemli sonuç, çalışanları motive eden faktörlerle onların motivasyonlarını düşüren faktörlerin

birbirlerinden tamamen ayrı olduğu, ve bu iki çeşit faktörün ayrı sonuçları olan ayrı bağımsız değişkenler

olarak ele alınması gerektiği olmuştur.

Herzberg kuramında, iş tatmini ve verimlilik arasındaki ilişki üzerinde durmuşişin kendisi ile ilgili

faktörlerin; iş tatmini ve artan verimlilik üzerinde pozitif etkileri olduğunu savunmuştur. Dolayısıyla

Herzberg, işin kendisi ile ilgili olan ve çalışanları tatmin eden faktörleri “motive edici faktörler”, işin çalışma

koşulları ile ilgili olan faktörleri de “hijyen faktörler” olarak tanımlamıştır. Araştırma sonuçlarına göre

Herzberg Motive Edici Faktörler ile Hijyen Faktörleri şu şekilde sıralamıştır:

Motive Edici Faktörler

• Başarı, • Tanınma, • İşin kendisi, • Gelişme imkanları, • İlerleme imkanları, • Sorumluluk, • Geri

bildirim. Bu faktörler birbirleriyle yakından ilişkilidir. Bir işte hepsi varsa, çalışanların kişisel gelişim ve

kendini gerçekleştirme ihtiyaçları karşılanır; işe karşı olumlu hislerin yanında yüksek düzeyde performans

çıkar.

Hijyen Faktörler

• Denetim kalitesi (tarzı), • Şirket kuralları ve politikası, • Ücret, • Çalışma koşulları, • İş güvenliği,

• Kişisel yaşantı, • Statü, • Bireyler arası ilişkiler (astlarla, üstlerle, akranlarla).

Hijyen faktörleri doyumsuzluğu ortadan kaldırmaya ve bir yere kadar, performansı geliştirmeye

yarar. Ancak bu faktörleri geliştirmek, yenilemek, iyileştirmek motivasyonu artırma konusunda pek işe

93

yaramaz. Yüksek performans için yönetimlerin motive edici faktörlerin üzerinde durmaları ve onları sürekli

yenilemeleri gerekir.

Herzberg ‘in kuramınd ayaptığı bu iki ayrıma göre, motive edici faktörler bireyi mutlu kılan, iş

yerine bağlayan, çalışmaya özendiren ve doyum sağlayıcı unsurlardır. Hijyen faktörler ise işten ayrılmasına,

tatminsizliğe yol açabilecek unsurlar olarak görülmektedir. Hijyen faktörlerinin motive edici özellikleri

nispeten daha azdır, varlığı motivasyon için gerekli fakat tek başına yeterli değildir. Başka bir ifadeyle,

hijyen faktörlerin bulunması, bireyleri daha fazla çalışmaya sevk etmek açısından yeterli değildir.

1.3. Mc. Clelland’ in İhtiyaçlar Kuramı- Başarı Gereksinimleri Kuramı

David C. McClelland’ın “İhtiyaçlar Kuramı”, Henry A. Murray’ın 1938 yılında ortaya attığı ve insan

davranışlarının nedeni oluşturduğunu ifade ettiği 20’nin üzerindeki bir dizi gereksinimden yalnızca başarı,

güç ve yakın ilişki gereksinimlerini içeren bir kuramdır ve birey davranışlarını bu gereksinimleri

doğrultusunda göstermektedir. Davranışı şekillendiren bu gereksinimlerin önemi, kişilerarası ilişkilerde,

akademik başarıda, hayat tarzının seçiminde ve iş performansı üzerindeki etkilerinde görülebileceğini

belirtilmiştir.

Başarı ihtiyaç: “zorlukların üstesinden gelme, gücü kullanma, zor olan şeyleri mümkün olduğunca

hızlı ve iyi bir şekilde yapmak çabası”na duyulan bir arzu ya da eğilim olarak tanımlanmaktadır. Bu ihtiyaç

altında insanlar sürekli başarı ararlar. Kendilerine zor ama imkansız olmayan amaçlar belirlerler, işlerini

şansa bırakmazlar, sorunları analiz ederek çözerler, risk alırken gerçekçidirler, başarılı olup olmadığına dair

94

geribildirim almak isterler, rutin olmayan işleri tercih ederler, uzun saatler çalışmayı severler, başarısızlık

durumundan endişe duymaz, yollarına devam ederler, kişisel ilişkileri bir tarafa bırakıp yardımcılar isterler.

Bu yaklaşıma göre, başarı güdüsü, zor bir işin üstlenilmesi, belirsizlikle yüzleşme ve kişinin performansının

sonuçları için kişisel sorumluluk alması gibi davranışlarıyla dışa vurulmaktadır.

Güç ihtiyacı: ‘başkalarını etkileme araçlarını denetleme yoluyla kişinin doyuma ulaşma eğilimi’

olarak tanımlanmaktadır. Başka insanlardan sorumlu olma, onları etkileme ve kontrol etme ihtiyacıdır.

Diğer kişileri etkilemek ve kontrol etmek isterler, lider olacak pozisyonlar ararlar, diğerleriyle yarışmayı

severler, iyi konuşmacı ve tartışmacıdırlar, mantıklı düşünür, hislerine yenilmezler, öğretici olmaktan ve

topluluğa hitap etmekten hoşlanırlar.

Yakın ilişki gereksinimi: Yakınlık ve arkadaşça ilişki kurma ihtiyacıdır. Bu ihtiyacı duyan kişilerin

genel özellikleri şunlardır: sevmek, sevilmek, bir gruba katılarak kimlik duygusuna erişmek isterler, toplum

dışına itilmekten korkarlar, diğerleriyle arkadaşlık kurmak ve iyi ilişkiler sürdürmek için çaba harcarlar, zor

zamanlarda kişileri teselli etmeye, onlara yardım etmeye he zaman hazırdırlar, çok candan, sıcak ve

anlayışlı olmak onlar için önemlidir.

Yukardaki şekil incelendiğinde üç temel gereksinimin birbiri ile etkileşim içinde olduğu ve bireyin

iş doyumunu sağlamasında bu üç farklı gereksinimin farklı düzeylerde iş doyumu oluşturduğunu

Güç gereksinimi

Başarı gereksinimi

Yakın ilişki gereksinimi

95

göstermektedir. McClelland, başarı, güç ve yakın ilişki gereksiniminin öğrenilebilir olması nedeniyle, statik

bir hiyerarşik düzen içine uygun düşmeyeceğini (örn, Maslow’daki gibi) iddia etmiştir. Bunun nedeni, farklı

kişilerin farklı düzeylerde farklı gereksinimler hissetmekte olmalarından ileri gelmektedir. Bu yüzden,

güdüler arasında “tatmin-dizisi” ya da “engelleme-gerileme” ilişkileri mevcut değildir. Maslow ve diğer

araştırmacılar güdülerin içgüdüsel olduğunu öne sürerken, McClelland’ın bu çalışması güdü veya

gereksinimlerin gelişmesinde iş dışındaki sosyal çevre bağlamının önemine vurgu yapmıştır.

1.4. Alderfer ’in ERG Kuramı -Varoluş (Existence), İlişki kurma (Relatedness) ve Gelişme

(Growth)

Clayton Alderfer (1972), Maslow’un gereksinimler hiyerarşisini başka bir şekilde ifade etmektedir.

Alderfer yaptığı araştırmalarla Maslow‟un teorisinin gerçek hayatta uygun olmadığı sonucuna varmış ve

yeni bir teori geliştirmiştir. ERG yaklaşımı olarak bilinen bu teori ihtiyaçlar hiyerarşisinin basitleştirilmesiyle

geliştirilmiş olan bir motivasyon yaklaşımıdır. Bu teoride de Maslow‟un sınıflaması gibi bir ihtiyaç

sıralaması esastır ancak burada ihtiyaç sıralamasının daha basit olduğu söylenebilir. Sıralama bu kuramda

da aynıdır önce alt düzeydeki ihtiyaçlar tatmin edilmeli, daha sonra üst düzey ihtiyaçlar tatmin edilmelidir.

Kuramında gereksinimleri Varoluş (Existence), İlişki kurma (Relatedness) ve Gelişme (Growth)

gereksinimleri olarak üç grupta incelemiştir.

Varoluş gereksinimi: Bu ihtiyaçlar insanların doğuştan itibaren sahip oldukalrı ihtiyaçlardır,

varlığını sürdürebilmesi için gerekli olan fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlarını içerir. Varoluş gereksinimi,

insanın varoluşuyla ilişkili olan ve Maslow’un kuramındaki ilk iki basamakta yer alan fizyolojik ve belirli

Gelişme

gereksinimi

İlişki kurma gereksinimi

Varoluş gereksinimi

96

güvenlik ihtiyaçlarına karşılık gelmektedir. Bu ihtiyaçlar en alt düzeyde yer alan fiziksel refaha yönelik olan

ihtiyaçlardır. İnsanın varlığını sürdürmesi ve varoluşunu devam ettirmesini sağlayıcı maddesel özelliğe

sahip fizyolojik (yiyecek, su v.b) ihtiyaçlar ile koruma ve güvenlik gereksinimlerini kapsamaktadır. Fiziksel

olarak hayatta kalma ve neslini devam ettirme, bunun icin her turlu tehlikeden uzak durma ve guvencede

olma.

İlişki kurma gereksinimi: Kişilerarası ilişkiler geliştirmeye yönelik ihtiyaçlardır. İlişki ihtiyaçları etkili

bir iletişim sürecinde kişinin başkaları ile birlikte olma, diğer kişilerle duygu ve düşüncelerini paylaşması

sosyal ilişki kurma, gruba mensup olma gibi sosyal ihtiyaçlarını içermektedir. İlişki ihtiyacı Maslow’un

ihtiyaçlar hiyerarşisinde yer alan sevgi ve ait olma gereksinimlerine karşılık gelmektedir.

Gelişme gereksinimi: Bunlar kişisel gelişme ve ilerlemeye yönelik ihtiyaçları kapsar. Kişinin üstün

ve değerli bir insan olarak kendini görmesine katkı sağlayan ihtiyaçlardır. Gelişme ihtiyaçları ayrıca

bireylerin ilerlemesine yönelik başarı ve elde etme, kabul edilme, sorumluluk gibi gereksinimleri de

kapsamaktadır.

Alderfer'ın kuramı ile Maslow'un yaklaşımı arasında önemli bir farklılık söz konusudur. Alderfer'a

göre üst düzeyde bir ihtiyacını karşılamak isteyen bir birey eğer başarısızlığa uğrarsa bir önceki kademeye

gerileyebilmektedir. Oysa Maslow'a göre bu mümkün değildir. Başka bir deyişle ERG kuramında birey

düşük düzeydeki ihtiyaçlarını tatmin ettikten sonra yüksek düzeyli ihtiyaçlarını tatmin edemezse, düşük

düzeyli ihtiyaçlar yeniden etkili olabilmektedir. Buna bağlı olarak kişi eğer gelişme ihtiyacında sürekli

güçlük ve zorluklarla karşılaşırsa, ilişki kurma ihtiyacı yeniden aktif hale gelerek belirleyici olacaktır. Son

olarak Maslow, bir süre içinde tek bir ihtiyacın tatmin edilmesi ile ilgilenirken Alderfer'ın ERG yaklaşımında

birden çok ihtiyaç aynı anda aktif olabilmektedir.

1.5. Eric Fromm’un İhtiyaçlar Kuramı

Eric Fromm Maslow tarafından tanımlanan beş temel ihtiyaca iki ihtiyaç daha ilave ederek yeni bir

kuram geliştirmiştir. İlave edilen bu yeni ihtiyaçlar; amaç edinme ve bir dünya görüşüne sahip olma

ihtiyaçlarıdır.

Amaç edinme ihtiyacı: İnsan kendisi ile doğa arasında bir denge kurma, anlamlı bağlar oluşturma

çabasında olduğuna inanır. Bu dengeyi kurabilmek için çevresi ile anlamlı bağlar kurmak zorundadır. İş

görenlerin kapasitelerini özellikle belli bir noktadan sonra tam olarak kullanabilmeleri için hem bireysel

hem de açıkça belirlenmiş örgütsel amaçlara sahip olması şeklinde tanımlanmaktadır. Bir örgüt, insanların

birbiriyle etkileşim içine girebileceği olumlu bir yapı oluşturamadığında, iş görenler kendilerini kabul

97

ettirme ve saygı görme ihtiyaçlarını gidermek için işletmeyle ilgisiz yeni yollar arayacaklardır. Bu yüzden

örgütler iş görenlerine hem kendi bireysel hedeflerini oluşturmalarında yardımcı olmalı hem de

organizasyonun hedefini açık ve net olarak onlara kabul ettirmelidir.

Bir dünya görüşüne sahip olma ihtiyacı: iş görenlerin organizasyon içerisinde yerine getirdikleri

görevlerin tanımının iyi belirlenmesi anlamında kullanılır. İşletmeler görev alanlarını açık ve seçik olarak

belirlemeli, görev gereklerini değerlendirmelidir. Bu çerçeve içinde bireyler kendi rollerini

değerlendirmeli, ortamdaki sınırlamaları belirlemelidir. İnsanların bulundukları yeri saptamada zorluk

çektikleri, açık seçik bir emir-komuta zincirinden yoksun işletmelerde yoğun gerilim ve sürtüşmelerin

yaşandığı görülmektedir.

Buraya kadar çalışılan kapsam- içerik kuramları arasında çok yakın benzerliklerin olduğu

görülmektedir. Motivasyon yönünden insan ihtiyaçlarını ele alan bütün teoriler, her ne kadar farklı isimler

altında ele alınsa da, ihtiyaçları benzer şekillerde sınıflandırdıkları görülmektedir. Bütün kuramlar

içerisinde ihityaçların bir hiyerarşi takip ettiği ve bir tür ihtiyacın karşılanmasının ardından bir başka tür

ihtiyacın ortaya çıktığı tespiti yapılmaktadır.

2. SÜREÇ KURAMLARI

Motivasyonda yer alan kapsam- içerik kuramlarında, insan davranışlarına yön veren gereksinimler

üzerinde durulmuş ve bu gereksinimlerin eksikliğinin veya giderilme arzusunun davranışı belirli şekillerde

yönlendireceği varsayımı üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte bazı araştırmacılar, insan

gereksinmelerinin varlığının davranışı başlatmaya yetmeyeceği, ayrıca, kişinin bir davranışta bulunması

sonucunda, bu davranışın gereksinmeyi gidermede amacına ulaşacağı yolunda bir beklentiye sahip

olmasının da gerektiğini ileri sürmüşler ve bu görüşe dayanan süreç kuramlarını geliştirmişlerdir.

Süreç kuramları başlığı altında, Victor H. Wroom’un Beklenti kuramı, Lawler ve Poter‟ın

Geliştirilmiş Beklenti Kuramı, Adams’ın Ödül Adaleti ve Eşitlik Kuramı, Edwin Locke’ un Amaç Kuramı,

Davranış Düzeltme Yaklaşımı incelenecektir.

2.1. Victor H. Wroom’un Beklenti Kuramı

Victor H. Vroom tarafından geliştirilen “Beklenti Kuramı” geniş kabul görmüştür. Vroom’un modeli

daha sonra Porter ve Lawler tarafından geliştirilmiş ve ayrıntılı bir model haline getirilmiştir. Vroom’un

geliştirdiği beklenti kuramının beş tane değişkeni vardır. Bu değişkenler birinci derece ve ikinci derece

sonuçlar, valance (değer), araçsallık ,beklenti ve güdülenmedir.

98

Birinci Derece ve İkinci Derece Sonuçlar: Vroom’a göre birinci derece ve ikinci derece olmak üzere

iki tip sonuç vardır. Bir davranıştan dolayı elde edilen birinci derece sonuçlar, işin yapılmış olması ile

doğrudan ilişkilidir. Birinci derece sonuçlara örnek olarak verimlilik, devamsızlık, işten ayrılma niyeti ve

verimliliğin niteliği verilebilir. İkinci derece sonuçlar ise birinci derece sonuçların sebep olacağı ödül ve

cezalardır. İkinci derece sonuçlara örnek olarak ücret artışı, terfi etme, grup tarafından kabul görme ya da

dışlanma verilebilir.

Valance- Değer: Bu kuramda amaca verilen önemin beklenen değeri (valans) + ya da – olarak

tanımlanır. Kişi, söz konusu amaca ulaşmak istiyorsa değer +, istemiyorsa – olarak tanımlanır. Örneğin pek

çok kişi için yüksek bir maaş + değere, tehlikeli bir iş – valansa sahiptir. Çalışan bir davranışı gerçekleştirmek

için bu sonuçların yeterli olup olmadığına karar vermelidir. İnsanın güdülenmesi, davranışın amacına

ulaşacağı yönündeki beklentilerle değerlerin çarpımının toplamına eşittir (İncir, 1990).

Araçsallık, bu modelde üçüncü kavramdır. Araçsallık, birinci kademe sonuçlarının ikinci kademe

sonuçlara ulaştıracağı konusunda sübjektif bir olasılığı ifade etmektedir. Araçsallık, (-1) ile (+1) arasında

değer alabilir. Vroom, sonuçları iki düzeyde ele alır. Birinci kademe sonuçlar para, terfi, tanınma gibi dışsal

ödüllerdir ve örgüt tarafından sağlanır. İkinci kademe sonuçlar ise; bir iş yaparak elde edilen bireysel başarı

ve bu başarının getirdiği tatmin ile ilgili konulardır. Birinci kademe sonuçları, ikinci kademe sonuçlarının

oluşmasında araçsallık görevi yaparlar.

Beklenti: Çalışan işle ilgili belli bazı davranışları bekleyip beklemediğine karar vermelidir (örneğin

işe vaktinde gelme, işe ilişkin olarak bazı prosedürleri izleme, verimliliği arttırma gibi). Kişinin belirli bir

davranış sonucunu önceden hayal etmesidir. Kişinin davranışın ardından ödülün geleceğine dair beklentisi

olarak tanımlanan bu kavram 0 ile 1 arasında değer alabilmektedir. Eğer bir kişinin hem valensi hem

bekleyişi yüksek ise o kişi istenilen seviyede motive olacaktır.

Güdülenme : ( Beklenti x Değer) Bireyin bir sonucu elde etme konusundaki isteğinin şiddetidir.

Amaca verilen önemdir. Eğer birey: Bir amaca ulaşmak istiyorsa valans (+) Bu amaca ulaşmak istemiyorsa

valans (-) Bu amaca karşı kayıtsızsa valans nötrdür (0) Valansı +1 ile -1 arasında bir değişken olarak

göstermek mümkündür. Yüksek valans kişinin daha fazla gayret göstermesine sebep olur (Erdem, 2013).

Valens, kişinin belirli bir çaba harcayarak elde edeceği ödülü isteme derecesini belirtir. Belirli bir ödül farklı

kişiler tarafından farklı şekillerde istenir. Yüksek valens, kişinin daha fazla çaba harcamasına sebep

olacaktır.

99

Vroom’un Beklenti Kuramı, güdülenme sürecini bireysel düzeyde ele almakta ve bireyler arası

bilişsel değişkenlerdeki farklılıklara dikkat çekmektedir. Vroom, örgüt içinde genelde, bireyleri nelerin

güdülediğine değil, bireylerin nasıl güdülendiğine eğilmiştir; her bireyin sahip olduğu çekim ve beklentiler

karışımının farklı olacağını vurgulamıştır. Bu kuram, içerik kuramlarında olduğu gibi genellemelere olanak

tanımadığı için yöneticiler arasında üzerinde çok durulmamış bir kuramdır. Ancak, bilimsel olarak bu

kuramı test etmek üzere çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalarda beklenti ve çekim değerlerini

tespit etmek üzere genellikle soru formu veya görüşme yöntemi kullanılmıştır. Bu araştırmaların

sonuçlarının Vroom’un beklenti kuramını destekler nitelikte olduğu belirlenmiştir.

2.2. Lawler ve Porter’in Geliştirilmiş Beklenti Kuramı

Vroom’un Beklenti kuramı Lawler- Porter tarafından geliştirilerek ortaya konmuştur. Teoriye göre

çalışanların işlerinde gösterdikleri çabayı belirleyen iki etken vardır.

1. Ödüllerin çalışanların güvenlik, kendini gerçekleştirme gibi gereksinimlerini gidermesine bağlı

olarak değeri.

2. Ödüllerin çalışanlarca algılandığı biçimiyle çabaya değme olasılığı, yani çalışanların çaba ve ödül

arasındaki ilişkiler konusundaki beklentileri.

Porter ve Lawler, Vroom'un modelini daha da geliştirerek performans ile doyum arasındaki ilişkiyi

vurgulamışlardır. Eğer kişi sarfedeceği çaba ile performansının yükseleceğine ve bu durumun onu, doyum

sağlayabileceği bir sonuca götüreceğine inanıyorsa, çaba göstermek için güdülenecektir. Ancak Porter'a

göre çaba, performansı doğrudan etkilemez. Yetenek, karakter, rol algısı, performans ile çaba arasındaki

ara değişkenlerdir. Kişi istediği kadar gayret etsin, eğer yeteneği, nitelikleri, rol algısı uygun değilse

performansı yükselmemektedir.

Lawler ve Porter, Vroom'un beklentiler kuramını bazı örgütsel koşulları ve şartları dikkate alarak

geliştirmeyi ve bu yolla Vroom'un modelini daha sağlam temellere dayandırmayı amaçlamışlardır. Bu

modele göre, Vroom'un beklentiler kuramında da ifade ettiği gibi iş görenin işinden doyum sağlaması için

beklentilerinin gerçekleşmesi yeterli değildir. Bunun yanında ilk olarak, iş gören, örgütte ortaya koyduğu

performans sonucunda elde ettiği ödülü adil olarak algılamalıdır. İş gören, kendisini aynı işi yapan diğer

çalışanlarla mukayese ettiğinde, ortada bir adaletsizliğin olduğunu algılarsa ortaya tatminsizlik çıkacaktır.

Kişinin aldığı ödül, algıladığı ödülden az ise İçişi yine tatminsiz olacaktır. Bu model aynı zamanda iş görenin

örgütte üstlenmiş olduğu rol ve görevlerin açık bir şekilde tarif edilmemesi, yetki ve sorumlulukların tam

100

olarak belirlenmemiş olması durumunda başarı ve çabayı olmuşuz yönde etkileyecek rol çatışmalarının

varlığını da belirtmiştir.

Yukardaki şekil incelendiğin, valens olarak tanımlanan ödülün değeri, çalışanın bekleyişi ile uyumlu

olmalı ve aynı zamanda çalışanın sahip olduğu bilgi birikimi ve kurum içindeki rolüne uygun olarak

gösterdiği performansının sonucunun adaletli olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Çalışanların işyeri

içindeki görev ve tanımları yazılı bir şekilde ortaya konduğunda, çalışanlar hangi davranışların nasıl

ödüllendirileceğine yönelik bir algı oluşturmaktadır. İçsel ve dışsal ödüllerin adil olması durumunda ise

çalışan doyumu sağlanabilmektedir.

2.3. Adams’ ın Ödül Adaleti ve Eşitlik Kuramı

J. S. Adamsın geliştirdiği kurama göre, bireyler kendilerine verilen ödüllerle başkalarına verilen

ödülleri daima karşılaştırmakta ve kendilerine uygun görülen ödüllerin, benzer başarıyı gösteren

kimselerle ne oranda eşit olduğunu belirlemeye çalışmaktadır. Eğer insanlar aynı çabayla kendi elde

ettikleri ile başkalarının elde ettiklerinin eşit olduğunu görürse, kendilerine eşit davranıldığını düşünürler

ve motivasyonları yükselir. Bu karşılaştırmada bireyler kendilerinin örgüte sundukları girdiler veya değerler

olarak emekleri, zekaları, bilgi, tecrübe ve yetenekleri ile buna bağlı olarak ortaya koydukları başarılarını

göstermektedirler. Buna karşılık, örgütten sağladıkları ödüller olarak ücret ve statü artışları, primler,

ikramiyeler ve benzeri sosyal yardımlar yönetsel yetkiler ve kaynaklar ile iş güvenliği ve işyeri koşullarını

iyileştirme ve benzeri hususlar gelmektedir. Bireyler ödül adaletini belirlemek için bu iki unsurun birbirleri

101

arasındaki oranlarını karşılaştırmaktadır. Eğer eşitsizlik varsa ödül adaletinin bozulduğu ve bir dengesizlik

hali ortaya çıktığı gözlenmektedir.

Insanların eşitliği girdi ve çıktılarla değerlendirilir. Girdiler yetenek, çaba, performans ve eğitimdir.

Çıktılar ise, ücret, yan ödemeler, takdir ve fırsatlardır. Çalışanlar girdi ve çıktılarını ya bir kişiyle yada bir

grupla karşılaştırırlar.

Adams’ın eşitlik kuramında çalışanların iş doyumu girdi olarak tanımlanan çalışanların işi için

ortaya koyduğu emek, enerji ve fedakârlık ile çıktı olarak tanımlanan elde ettiği değerler arasındaki

dengedir. Bu dengede, eşitlik olması halinde iş doyumu gerçekleşmekte, eşitliğin iki yanındaki bir

dengesizlik halinde ise iş doyumsuzluğu oluşmaktadır. Aşağıda şekilde Adams’ın eşitlik kuramı

gösterilmektedir.

Yukardaki şekil incelendiğinde Adams’ın eşitlik kuramına göre bir organizasyonda çalışanın ortaya

koyduğu girdiler ve çıktılar arasındaki denge öznel olarak belirlenmektedir. Çalışanın algısına uygun olarak

işinde ortaya koyduğu girdilere karşılık elde ettiği kazanımları adil değilse iş doyumu azalacaktır. Buna bağlı

olarak performansında da azalma olacak ve eşitlik tekrar denge durumuna ulaşacaktır. Çalışanın ortaya

koyduğu girdiden daha fazla bir çıktıya sahip olması durumunda ise huzursuzluk hissedecektir. İşyerindeki

diğer çalışanlarında konuya dahil olması ile baskı altında kalacak iş doyumu azalma eğiliminde olacaktır.

102

2.4. Edwin Locke’un Amaç Kuramı,

Edwin Locke tarafından 1968 yılında ortaya atılan bu kurama göre, insanlar çevrelerini algılayıp

yorumlarlar, daha sonra da bu algılarını kendi değer yargılarına göre değerlendirirler. Yani herkes, kendi

“değer anahtarı”na göre neyin iyi ya da kötü, doğru ya da yanlış, kendine yararlı ya da zararlı olduğuna

karar verir. Buna göre, kişi kendine birtakım amaçlar saptar; ilerideki davranışlarını da artık bu amaçlara

göre yöneltir. Amaç kuramına göre, bireylerin belirledikleri amaçlar onların motivasyon derecesini de

belirlemektedir. Ulaşılması daha zor ve büyük amaçlar belirleyen kişinin motivasyonu elde edilesi kolay

olan amaçlar belirleyen kişilere oranla daha yüksek olacaktır. Teorinin ana fikri, kişilerin kendileri için

belirledikleri amacın ulaşılabilirlik derecesidir.

Locke tarafından geliştirilen amaç kuramında, çalışanların davranışlarının temelinde bilinçli amaç

ve kararların olduğu ve çalışanın belli bir amacı varsa ona ulaşıncaya kadar çalışacağı ortaya konmuştur.

Buna göre, kuram, özendiriciler, amaç ve performans ilişkisine dayanmaktadır. Kurama göre amaç

belirleme süreci beş kademede gerçekleşmektedir. Çalışanların amaçlarının belirlenmesi, işletme içinde

etkileşime geçiş, yöneticilerin ve çalışanların amaçlarının özelliklerinin anlaşılması, gerekli düzenlemelerin

yapılması ve amaçların değiştirilmesi ya da kontrol edilmesidir.

103

Yukardaki şekil incelendiğinde, bireylerin iş doyumunun oluşması için öncelikle işyerinin

amaçlarını değerlendiren çalışanların gözlemleri ile oluşturdukları algılamada belli bir sonuca

varmaktadırlar. Çalışanların yargılarının ve duygularının oluşması ile çevresel değerlendirmeden sonra

amaçlar belirlenir. Böylece amaçlara ulaşabilecekleri davranışları benimseyen çalışanlar bu amaçlara

ulaşıp ulaşamayacaklarına göre iş doyumlarını belirlemektedir.

Locke’un amaç belirleme kuramına göre insanların sosyal çevrelerini yorumlaması ile kendi değer

yargılarına uygun değerlendirmede, saptadıkları amaçlar, onların iş doyumu düzeylerini belirlemektedir.

Çalışanların uzun vadeli ve ulaşılması zor amaçlar belirlemesi daha yüksek performans isteyeceğinden iş

doyumları daha yüksektir. Daha kolay amaçlar ise iş doyumunu olumsuz olarak etkileyebilir. Bu amaçlar

ile birlikte kurumun özendiriciler ile çalışanların niyetlerinin etkilenmesi de iş doyumunu arttırmaktadır.

104

2.5. Davranış Düzeltimi Yaklaşımı

Skinner'in öğrenme yaklaşımından yararlanılarak geliştirilen Davranış Düzeltimi Yaklaşımı'nda

tepki ile bunun sonucu arasında bir bağ kurulmakta ve çalışanların davranışları sonucunda anında

uygulanan ödüller ve cezalar ile iş yapılırken sergilenen davranışlar değiştirilmeye veya düzeltilmeye

çalışılmaktadır. Şartlandırma; klasik şartlandırma ya da sonuçsal şartlandırma olmak üzere iki türlü

gerçekleştirilebilir.

Klasik şartlanma, Pavlov'un köpekler üzerinde yaptığı deneylerle geliştirilen bir şartlanma türüdür.

Bu tür şartlanmada davranışlar belirli uyaranlar tarafından harekete geçirilmektedir. Söz konusu durum

Şekil 1 üzerinde görülebilir.

Şekil 1- Klasik Şartlandırma

Klasik Şartlandırma Kuramı'na göre davranış, refleks veya heyecan türünde bir uyarının

organizmayı etkilemesi sonucu oluşmaktadır. Şartlanma kavramını bir teori haline getiren Pavlov

çalışmalarında birçok tepkinin şartlanma sonucunda ortaya çıktığını belirtmiştir. Klasik şartlanmada dikkat

edilmesi gereken iki nokta vardır. Bunlardan biri şartsız tepkinin doğal bir davranış olduğudur. Bunun

anlamı, herhangi bir şarta bağlı olmadan ortaya konan davranışın doğuştan getirilmiş bir davranış olduğu

ve sonradan öğrenilmiş olan davranışların klasik şartlanmada kullanılmayacağıdır. Dikkat edilmesi gereken

ikinci nokta ise şartsız uyarıcı ile şartsız tepki arasındaki bağın doğal bir bağ olmasıdır. Söz konusu bağ

herhangi bir öğrenme sonucu oluşmamıştır. Örneğin bir köpeğin ete karşı salya tepkisi vermesi, ona

öğretilmiş olan bir davranış değildir.

Klasik şartlanmada uyarılar belirli bir süre tekrarlanmazsa, gösterilen tepkiler de belirli bir süre

sonra gösterilmemeye başlayacaktır. Bu duruma sönme denilmektedir. Sönmenin meydana gelmesini

engellemek için, şartsız uyarıcının tekrar verilmesi, yani pekiştirme yapılması gerekmektedir.

Sonuçsal şartlandırma ise, motivasyon teorisi olarak ele alınan şartlandırma türüdür. Bu türün

ana fikri, davranışların karşılaştığı sonuçlar tarafından şartlandırıldığı varsayımıdır. Skinner'in geliştirmiş

105

olduğu yaklaşımın örgütlere uygulanmış hali, sonuçsal şartlandırma yani Davranış Düzeltimi Yaklaşımı'dır.

Sonuçsal şartlandırma süreci, Şekil 2 üzerinde görülebilir.

Şekil 2- Sonuçsal Davranış

Sonuçsal Şartlandırma Kuramın’ da kişilerin farklı nedenlerle bir davranış göstereceği, bu

gösterilen davranışın karşılaşacağı sonucun önemli olduğu ve bu sonucun çeşidine göre kişinin aynı

davranışı tekrar göstereceği veya göstermeyeceği kabul edilmektedir. Örneğin işe geç gelen bir personelin

geç gelme davranışını tekrarlamaması, büyük ölçüde karşılaşacağı sonuç (üstün ikazı, uyarısı,

cezalandırılması, hiçbir şey söylememesi, hoş görülmesi) tarafından etkilenecektir. Eğer kişinin davranışları

kişi tarafından haz ya da memnuniyet verici olarak nitelendirilen sonuçlarla karşılaşıyorsa, o kişi aynı

davranışı muhtemelen tekrarlayacaktır. Karşılaşılan sonuçların kişi tarafından acı verici, hoşlanılmayan ya

da üzücü olarak nitelenen sonuçlar olması durumunda ise muhtemelen aynı davranışlar

tekrarlanmayacaktır. Söz konusu durumun, Thorndike tarafından geliştirilen Etki Kanunu ile de ilgili olduğu

söylenebilir. Etki Kanunu'na göre kişi kendisine haz verecek davranışları tekrarlamakta fakat acı verecek

davranışlardan kaçınmaktadır. Dolayısıyla eğer bir kişinin belirli bir davranışı tekrarlaması istenirse, o

davranışın kişi için haz verici olarak nitelenen bir sonuçla karşılaşması gerekmektedir. Bu anlayış, öğrenme

konusunun temel ilkelerinden biridir. Kısaca bu anlayışa göre davranışlar karşılaştıkları sonuçlara göre

şartlanmaktadır.

Organizma Davranış Karşılaşılan

sonuç

Ödül

Ceza

106

Davranış Düzeltimi Yaklaşımı, çalışma ortamında bireyleri motive etmek için kullanılmaktadır.

Sonuçsal koşullanma aracılığıyla sağlanacak davranış düzeltimi ile gösterilmesi istenen davranışlar

pekiştirilmeye, gösterilmesi istenilmeyen davranışlar ise engellenmeye çalışılmaktadır. Eğer personelin

davranışı örgüt açısından arzu edilen bir davranış ise, yönetici personelin bu davranışı tekrar göstermesini

arzu edecektir. Bu ise ancak bu davranışın ödüllendirilmesi ile mümkün olacaktır. Dolayısıyla örgüt

açısından arzu edilen davranışlar ödüllendirilirse bunların tekrarlanma olasılığı yükseltilmiş olacaktır. Eğer

davranışlar, örgüt tarafından arzu edilmeyen davranışlar ise, yönetici bu tür davranışların tekrarlanmasını

istemeyecektir. Bundan dolayı eğer bu tür davranışlar cezalandırılırsa bunların tekrarlanma olasılığı

azaltılmış olacaktır.

Belirli olumlu davranışları göstermek, bunları pekiştirmek ve alışkanlık haline getirmek için yöneticiler;

(1) olumlu pekiştirme,

(2) olumsuz pekiştirme,

(3) son verme veya yok olma ve

(4) cezalandırma olmak üzere dört şekilde davranabilirler.

Olumlu Pekiştirme: İstenen davranışı gösteren bireyin bu davranışı yapmaya devam etmesi için teşvik

edilmesidir. Temel olumlu pekiştirme aracı ise ödüllerdir. Ödüller, içsel ve dışsal nitelikli olabilir. İçsel

nitelikli ödüller, çalışana iş yapmaktan zevk alma, eser meydana getirmekten mutluluk duyma, başarıdan

dolayı çevresinde prestij sahibi olma gibi duygular sağlamaktadır. Dışsal ödüller ise bireyin başarısına

yönetimce maddi ve manevi değer biçilmesidir. Ücret, maaş artışı, prim, ikramiye ve terfi gibi ödüller dışsal

nitelikli ödüllerdir.

Olumsuz Pekiştirme: Çalışan tarafından yapılmış veya denenmiş bir davranış ya da tutumu önlemek ve

kişiyi istenen davranışa yöneltmek için kullanılan yöntemlerden oluşmaktadır. Burada önemli olan bireyin

ortaya koymuş olduğu davranışın, yönetimce benimsenmeyen ya da istenmeyen bir tutum olduğunun ona

hissettirilmesidir. Örnek olarak hata yapan çalışanlara ceza vermek yerine isim belirtmeksizin hatalı

ürünleri teşhir etmek, bunun neden olduğu zararları açıklamak, hatanın nereden kaynaklandığını ya da

nedenlerini aktarmak yeterli olacaktır. Başkaları tarafından bu tip hataların yapıldığı bilindiği için, işletme

içinde aleni olmayan utandırma ve ayıplama ile birey istenmeyen davranışı yapmaktan vazgeçecek, hatta

hatanın nedenini ve bilmediği konuları da öğrenerek yönetimin kendisinden beklediği davranışları

göstermeye başlayacaktır.

107

Son Verme veya Yok Olma: Bir davranışı ortadan kaldırmaya veya ortaya çıkışını bütünüyle yok etmeye

yönelik tedbirlerinden oluşmaktadır. Böylece yapılmış olan fakat istenmeyen hareket bir daha

tekrarlanmayacak ve pekişme süreci gerçekleşmeyecektir. Bu yöntemde bir davranışı terk ettirme ve

caydırıcılık söz konusudur. Bunun için ceza uygulanmamaktadır. Sadece çalışanın, eğer ayrı davranışı tekrar

edecek olursa örgütte geleceğe ilişkin beklentilerinin gerçekleşmeyeceğini anlaması söz konusudur.

İşgörenin geleceğe ilişkin beklentileri, yüklü bir zam alması, terfi etmesi ve benzeri olanaklarla ilgilidir.

Örneğin işe geç kalan ve disiplinsiz hareket eden çalışan, yıl sonu değerlendirmesinde önemli bir zamdan

mahrum kalacağını bilirse, hemen istenmeyen davranıştan vazgeçecektir. Yöneticilerin ödülsüz bırakma

tutumu, uzun vadede işgöreni cezalandırma tutumu sayılabilir.

Cezalandırma: İstenmeyen bir davranışı ortadan kaldırmak için ceza verilen işgören, istenmeyen davranışı

tekrarlamayacak ve yapmaktan vazgeçecektir. Ancak cezanın yönetimce istenen davranışları yaptırma

gücü yoktur. Hatta ceza alan birey, bazen olumsuz davranışa son verse de olumlu davranışı ya

göstermeyecek ya da etkin bir şekilde ortaya koymak istemeyecektir. Bu nedenle cezanın motive edici bir

unsur olmaktan çok, yöneticilere karşı kızgınlık ve moral bozukluklarına neden olan bir tutum olduğu

söylenebilir.

Davranış Düzeltimi Kuramından yararlanmak isteyen yöneticinin dikkat etmesi gereken bazı hususlar

vardır. Bunlar aşağıda görülebilir;

• Örgüt açısından arzu edilmeyen davranışlar açıkça belirtilmeli,

• Bu davranışlar personele duyurulmalı,

• Gerektikçe her fırsatta ödüllendirme kullanılmalı,

• Davranışlara hemen karşılık verilmeli, keza araya giren uzun zaman dilimi sonucun davranışlar

üzerindeki etkisini azaltabilir.

Eğer personelin sahip olduğu ihtiyaçlar belirlenebilirse, personel seçim ve yerleştirme sistemleri

geliştirilebilir. Dolayısıyla başarı gösterme ihtiyacı yüksek olan personel, bunu sağlayabileceği bir işe

yerleştirilebilir. Böylece motivasyon için gerekli ortamı bulacağından sahip olduğu bilgi ve yeteneği tam

olarak ortaya koyacaktır.

Davranış Düzeltimi Yaklaşımı, ABD'de çok sayıda işletme tarafından devamsızlık ve işe geç gelme,

gibi davranışların değiştirilmesinde kullanılmaktadır. Bu tür davranışları cezalandırmak yerine, pek çok

işletme düzenli bir devam gösteren veya geç gelme oranı çok düşük olan personelini çeşitli şekillerde

108

ödüllendirmektedir. Bazıları bu personele ek yıllık tatil günü verirken, bazıları belirli bir para vermekle veya

çeşitli şekillerde ödüllendirmektedir.

3. Modern teoriler

3.1. Atıf teorisi Atıf (Yükleme) Teorisi

Son zamanlarda önem kazanan motivasyon teorilerinden biri de atıf teorisidir. Teoride, kişilerin

başkalarının davranışlarını açıklamada atıflar yapmasına odaklanılmaktadır. Bireyin kendi davranışlarını da

içine alan, diğer bireylerin davranışlarını gözlemlemesi ve sonra bu davranışın anlam ve nedenine atıfta

bulunması, teorinin temel dayanak noktasını oluşturmaktadır. Kişilerin atıflarını, davranışları açıklanan

kişinin kişilik özelliklerine ya da davranışta bulunduğu sosyal ortama bağlayarak yaptığı kabul edilmektedir.

Bireyin davranışlarının sebepleri üzerinde durmaktadır. İçsel faktörler; bireyin içinden gelen ve

otokontrol sağlayan etmenlerdir. Dışsal faktörler, bireyin dışında davranışlarına sebep olanlardır. Bireyin

dışında davranışının oluşmasına sebep olduğu için durumsal atıflar olarak adlandırılmıştır. Bireyin hangi

motivasyon faktörleri motive edileceği bilinmelidir. Örneğin dışsal ise, parasal, statü vb. gibi ödüller

verilmelidir. Eğer, içsel ise, sevgi, takdir edilme vb. gibi faktörler sağlanmalıdır

Atıf teorisi üç temel varsayıma dayanmaktadır. Bunlar;

(1) insanların hem kendi davranışlarının hem de başkalarının davranışlarının nedenlerini belirlemeye

çalıştıkları,

(2) davranışların nedenlerinin belirlenmesinin rastgele değil, belli kurallar doğrultusunda yapıldığı ve

(3) belirli davranışlara atfedilen sebeplerin, sonraki heyecan ve heyecan dışı davranışları yönlendirdiği

şeklindedir.

Atıf teorisi kapsamında geliştirilmiş olan en bütünleşmiş yapı Kelley tarafından ortaya

konulmuştur. Kelley kişilerin davranış göstermesini ve motivasyonunu sağlayan nedenlerle ilgilenmiş ve

nedenler çoğunlukla gözlenemediği için bilişsel süreçlere ve özellikle algılara önem vermiştir.

Kelley (1967) insanların, çevrelerindeki “rastlantısal yapılar”ın bilişsel kontrolüne sahip olmak için

güdülenmekte olduklarını öne sürmektedir. İnsanlar, çevrelerindeki olayların nasıl işlediğini anlamayı ve

anlamlaştırmayı istemektedirler. Bulunan ilişkiler ödüllendirici bir görev üstlenmektedir; çünkü nedensel

ilişkilerini bilmek, insanların gelecek davranışlarındaki ve gelecek hedeflerini oluşturmadaki başarı

beklentilerini arttırmalarını mümkün kılmaktadır.

109

Kelley insanların davranışları yorumlarken üç tür bilgiye dayandıklarını savunmuştur. İnsanlar, bir

kişinin başka durumlarda ve zamanlarda da hep aynı şekilde davranması sonucuna göre (tutarlılık),

başkalarının da aynı durumda aynı şekilde davranması durumuna göre (benzerlik), ve o kişinin sadece bu

durumda mı öyle davrandığına göre (belirginlik) kişiler sonuçları, bu üç tür bilgi bağlamında

sorgulamaktadırlar. Kelley kuramında, insanların benzerlik ve belirginlik az, tutarlılık yüksek olduğunda

içsel özelliklere atıfta bulunduklarını, ancak tutarlılık ve benzerlik az, belirginlik yüksek olduğunda, duruma

bağlı etkenlere atıfta bulunma olasılığının artmakta olduğunu öne sürmüştür. Eğer üçü de yüksekse

insanlar, dıştaki bir obje, varlık ya da kişiye (dışsal) atıfta bulunmaktadırlar. Örneğin eğer bir kişi özel bir

durumda sinirlenirse, insanlar buna muhtemelen duruma dönük (dışsal) bir kızgınlık olarak atıfta

bulunacaktır. Eğer bir kişi sinirlenirse, fakat her zaman sinirli biriyse, insanlar da muhtemelen duruma değil

kişinin kendisine ait (içsel) bir kızgınlık olarak nedensellik yükleyecektir.

Atıf kuramında, nedenlere sanki rasyonel olarak, akılcı bir tavırda varılıyormuş gibi gösterilmektedir.

Bununla birlikte insanlar, ulaştıkları nedenler konusunda bazı tutarlı önyargılara sahiptirler. Bunlardan iki

önemli önyargı “temel atfetme yanılgısı” ve “kendini kayırma eğilimi”dir.

Temel atfetme yanılgısında insanlar, kendi davranışları için dışsal nedenler yükleme ve

başkalarının davranışları içinse içsel nedenler yükleme eğilimindedirler. Örneğin eğer kişi tenis oynarken

bir hata yaptıysa, bunu zeminin kötülüğüne (dışsal), ama rakibi hata yaptıysa iyi bir tenisçi olmadığına

(içsel) bir atıf gerçekleştirecektir. Burada başkalarına içsel atıf yapmada iki temel neden dikkati

çekmektedir. İlkinde durumsal faktörlerden çok, insanlar diğer kişiye ilgi gösterme eğilimindedirler. İkinci

olarak ise insanlar için, durumsal detayların tümüne bakmaktansa içsel bir atıf yapmak daha az çabayı

gerektirecektir.

Kendini kayırma eğiliminde ise insanlar, kendi başarıları için içsel atıflarda bulunma, başarısızlıkları

içinse dışsal atıflar yapma eğiliminde bulunmaktadırlar. İçsel atıflarda ego-yüceltme güdüsüyle bir tutum

sergilenirken, ikincisinde ego-koruma güdüsü ağırlık kazanmaktadır

Atıf kuramı, (1) İnsanların nasıl ve neden kendisinin veya başka insanların davranış sebeplerini araştırdığı

ile, (2) bulunan sebeplerin çeşitleriyle, ve (3) duygu, motivasyon, ve sonraki davranışlar üzerindeki bu tür

nedensellik yüklemelerin etkileriyle ilgilenmektedir

Atıf teorisine göre bireyler, algılamalarını değiştirebilir. Bu sebepten dolayı yöneticiler,

çalışanlarda meydana gelebilecek bu değişikliklerin meydana getirebileceği sonuçları ve etkilerini bilmek

ihtiyacı hisseder.

110

MOTİVASYONDA ÖDÜL VE CEZANIN YERİ

Davranışı belirleyen sonucudur”. Davranışçı psikolojinin temel ilkesi bu kadar basittir. Bir

davranışın ortaya çıkmasını istiyorsan ödüllendir, istenmeyen bir davranışı ortadan kaldırmak istiyorsan

da cezalandır. Hayvan terbiyesi için geçerli olan bu sistem çok uzun yıllar insanlar için de kullanıldı. İş

hayatında hala birçok yönetici, performansı ve verimliliği artırmanın ve hatta mükemmelliği teşvik

etmenin en etkin yolunun iyi olanı ödüllendirip, kötü olanı cezalandırmaktan geçtiğine inanır. Öncelikle

insan psikolojisi açısından temel kavramlara kısaca açıklık getirmekte gerkmektedir. Ödül yönelme

davranışı doğurur, ceza ise kaçınma. İnsanlar başarıya yönelerek ulaşırlar, kaçınarak değil. Ceza, ancak

ölçülü ve uygun tarzda olması koşuluyla, istenmeyen davranışları ortadan kaldırmak için yararlı olabilir.

Eğitimde kullanılan ödül ve ceza uygulamalarının motivasyona etkileri

Öğrencilerin ders başarılarının artırılması, öğrencilere istendik davranışların kazandırılması, sınıf

içi düzen ve disiplin sağlanmasına dair, sınıflarında öğretmenlerin en çok başvurdukları yöntemlerden

birisi ödül ve ceza uygulamalarıdır.

Ödül kavramı pekiştirme kavramı ile aynı anlamda kullanılmaktadır. İstenen davranışın ortaya

çıkma olasılığının artması için her türlü uyarıcı verilme sürecine pekiştirme denir. Pekiştirme olumlu ve

olumsuz pekiştirme şeklinde olabilir. Bu, hoşa gidecek her türlü uyarıcının ortama verilmesi şeklinde

yapılıyorsa olumlu pekiştirme, rahatsız eden herhangi bir unsurun ortamdan kaldırılmasıyla yapılıyorsa

olumsuz pekiştirmedir.

Ceza kavramının ise pekiştirmenin tam tersi olarak kullanıldığı görülmektedir. Ceza; istenmeyen

davranışın oluşma sıklığının azalması veya sonlanması için verilir. Ortama hoşa gitmeyecek bir uyarıcının

verilmesi 1. Tip ceza, hoşa giden bir uyarıcının ortamdan çekilmesi 2. Tip ceza olarak ifade edilir.

Pekiştirme, istenilen davranışın ortaya çıkması veya devam etmesi, ceza ise davranışın azalması veya

ortadan kalkması için yapılır. Eğitim alanında düşünüldüğünde, öğrenciye verilen yiyecek, maddi ve

sembolik nesneler, övgü, aferin demek, onay vermek, gülümsemek olumlu pekiştirmeye; daha önce

verilmiş bir cezayı sonlandırmak, fiziksel anlamda rahatsız eden ses, ışık, oturma düzeni gibi durumlarda

düzenleme yapmak olumsuz pekiştirmeye örnek verilebilir. Fiziksel şiddet, bağırma, sözlü ikazlar, fazladan

ödev verme, tahtada bekletme, diğer öğrencilerin yanında rencide etme 1. Tip cezaya; teneffüsten

alıkoyma, yapacağı bir etkinlikten mahrum bırakma, öğrenciyi onaylamama, 2. tip cezaya örnek verilebilir.

Pekiştirme, ödül ve ceza kavramları öğrenmenin tarihsel süreci içerisinde ilk olarak

öğrenmenin çevre kaynaklı olduğu varsayımına dayanan davranışçılık ekolünde ortaya çıkmıştır.

111

Davranışçı ekolün temsilcilerinden Skinner, laboratuar ortamında fareler ve güvercinler üzerinde

yaptığı deneylerde, farklı şekillerde verilen ödül ve cezaların havyan davranışlarını biçimlendirdiğini

gözlemlemiştir. Daha sonra araştırmacılar tarafından, edimsel koşullanma, araçsal şartlandırma olarak

bilinen ödül ceza uygulamalarının insanlarda istendik davranışları kazandırma üzerindeki etkisine

yönelik çeşitli araştırmalar yapılmış ve bu uygulamalar araştırma bulguları çerçevesinde tartışılmıştır. Ödül

ceza, eğitim alanında en çok kullanılan uygulamalardan biridir. Davranışçı yaklaşıma göre hayvanlar

üzerinde etkili olan edimsel koşullanmanın (eğitimdeki ödül ceza uygulamalarının) çocuk yetiştirmede de

etkili olacağı düşünülmektedir

Davranışçı yaklaşıma göre, Skinner’ in laboratuar araştırmaları sonucunda ödül ve cezanın

davranış üzerindeki ulaştığı etki, insanlar için de istendik davranış oluşturmada aynı etkiyi yapar. İçsel veya

dışsal pekiştireçler ve cezalar vererek insanların bir davranışı yapmaya karşı merakını uyandırabilir,

motivasyonu sağlanabilir. Bilişsel yaklaşıma göre pekiştireçlerin insan motivasyonuna etkisi içsel ve dışsal

boyutta farklı değerlendirilir. İkincil yani öğrenilmiş güdülerle ilgili pekiştireçler (para, yıldız verme gibi

temsili ödüller) dışsal motivasyonu artırırken içsel motivasyonu azaltır. Fakat birincil döngüyle ilgili olan ve

bazı sosyal pekiçtireçler (çikolata, yiyecek, gülümseme gibi sosyal ödüller) içsel motivasyonu artırır.

Bununla birlikte bazı pekiştireçlerin içsel motivasyonu artırdığı ifade edilse de, bu durum beklentinin

karşılanmasına göre farklılık gösterebilir. Çoğu öğrenme kuramına göre öğrenmede pekiştirmenin gerekli

olduğu kuşkusuzdur. Ancak, aynı pekiştireç her öğrencide aynı etkiyi oluşturmayabilir, hatta istenenin tam

tersi etki yapabilir. Pekiştirme seçeneklerinin çeşit ve miktar yönüyle sınırlı sayıda olması bazı öğrencilerin

doğru pekiştirelememesi anlamına gelmektedir. Ayrıca bir öğretmenin tüm sınıftan aynı pekiştirme ile

motive olmasını beklemesi çok doğru olmayacaktır. Temelleri farklı varsayımlara dayansa da, gerek

davranışçı yaklaşım gerekse diğer yaklaşımlar, ödülün ve cezanın istenen sonucu vermesi için doğru

kullanımına vurgu yapmışlardır. Ödül ve cezanın verilme şekli, verilme sıklığı ve miktarı, verilme süresi,

verilme zamanı, verilen kişi ya da kişilerin uygunluk durumu, dengeli kullanım gibi vb. faktörlerin

“doğru kullanım” ifadesi içinde yer aldığı söylenebilir.

Derslerde veya okullardaki genel olarak oluşan olumlu ve olumsuz yaşantılar, öğrenmeye ve

istenilen durumu yapmaya karşı motivasyonunun şekillenmesini sağlar. Bu yaşantıların sürekliliği halinde

olumlu ve olumsuz tutum gerçekleşir. Öğrencide oluşan tutumun nasıl olduğu tüm öğrenme yaşantısı

boyunca onun kendini algılamasına eşlik eder. Okul yaşamında kendine dönük algısını, okul yaşamı

tecrübeleri aracılığı ile gerçek hayattaki benlik algısına doğru aktarır. İnsanlar istesin veya istemesin

duygularını ve tutumlarını her nerede olursa olsun yanında taşır. Akademik dersler ve bilişsel yapıların

112

hatırlanması bakımından duyguların önemli bir yeri vardır. Çünkü bireyler hissederek yaptıklarını,

içselleştirerek öğrenirler. Öğrencilerin kendilerini daha rahat hissettiği ortamlarda, duyuşsal yönden

zenginleştirilmiş eğitim, öğrenmeye karşı olumlu tutum gibi duyuşsal unsurlar öğrenmeye olumlu etki

oluşturmaktadır.

Akademik Başarı ve Motivasyon

Akademik başarıyı etkileyen çeşitli zihinsel, duyuşsal ve çevresel etmenler bulunmaktadır ,bu

etmenlerden biriside akademik motivasyondur. Akademik motivasyon öğrencilerin akademik konularda

gösterdikleri ısrarın, çabanın, isteğin gücünü belirleyen, öğrenci başarısını etkileyen, akademik işler için

gerekli enerjinin üretilmesi olarak tanımlanan önemli bir kavramdır. Bir başka tanıma göre akademik

motivasyon, bir kişinin okula devam etmesini ve okulda derece almasını etkileyen bir faktör olarak

tanımlanabilir.

Motivasyon seviyesi yüksek olan bireyler, sınava hazırlanma, proje gerçekleştirme, ödev hazırlama

ve okuma ödevi yapma gibi akademik yaşamı boyunca kendisine düşen sorumlulukları yerine getirirken

daha başarılı bir süreç yaşayabilmektedir. Bu tip bireyler derse tam katılım sağlarlar, soru sormaktan

çekinmezler, öğrenilmiş bilgiyi tekrar ederler ve onu önceden bilinen bir bilgi ile ilişkilendirirler. Motive

olmuş bireyler, bir zorlukla karşı karşıya kaldıklarında vazgeçmezler aksine daha fazla çaba gösterirler.

Ayrıca yapmaları istenmeden kendi kendilerine görevler edinirler, boş zamanlarında ilgilendikleri

konularda kitaplar okur, problem ve bulmaca çözerler. Akademik anlamda motivasyon eksikliği

durumunda ise, zorluklar karşısında hemen vazgeçme, sabırsızlık, sebatsızlık, yaptığı işten zevk almama

gibi uyumsuz akademik davranışlar ortaya çıkabilmektedir.

Öğrenme sürecinde motivasyon doğrudan gözlenebilen bir yapı değildir. Bireyin motivasyon

düzeyi sözlü ifade, hedefler arasında tercihte bulunma ve hedef odaklı eylemlerle dolaylı olarak

gözlenebilen davranış dizileriyle belirlenebilmektedir. Motivasyon bu bağlamda insanların niçin belirli

şekillerde eylemlerde bulunduklarının anlaşılmasında yol göstericidir. Diğer taraftan bazı basit öğrenmeler

çok az bir motivasyonla gerçekleşmesine rağmen motivasyon, akademik öğrenmede oldukça önemli bir

yer tutmaktadır. Öğrenmeye motive olmuş öğrenciler, derse aktif olarak katılmakta ve bilgiyi tekrarlama,

bilgileri önceki bilgiyle ilişkilendirme ve soru sorma gibi etkinliklerde bulunmaktadır. Motive olmuş birey

boş zamanlarında konuyla ilgili etkinliklerde bulunmakta, çalışmalar yapmakta ve farklı öğrenme yolları

aramaktadır. Motivasyon doğrudan değil, dolaylı yoldan belirli davranış dizgilerinin analiziyle gözlenebilen

bir yapı olmasından dolayı mahiyetinin anlaşılabilmesi için farklı teorik yaklaşımlar ileri sürülmüştür.

113

Motivasyon kendi içinde farklı alt yapılardan oluştuğu için her bir teorik yaklaşım motivasyonun farklı bir

boyutuna açıklama getirmiştir. Bu alt yapılar içsel motivasyon, dışsal motivasyon, öz yeterlilik olarak

sıralanabilir. Bu kavramlar aynı zamanda akademik başarıda önemli rol oynayan bileşenlerdendir.

Motivasyon Konusunda Eğitimcilere Öneriler

İnsanın gereksinimleri, onun davranışlarına yön verir. Motivasyon organizmanın belli

gereksinimlerini karşılamak amacıyla eyleme geçmesi olarak kavramlaştırıldığından, öğrencinin öğrenme

hedefleri konusunda bilgilendirilmesinin ne denli önemli bir etken olduğu anlaşılır.

Öğrenme sürecinde öğrenciler ve eğitimciler karşılıklı olarak birbirlerinden ne beklediklerini açık

ve anlaşılır bir dille aktarmak için izlenecek yöntem ve teknikler ile uygulama ve değerlendirme gibi tüm

program boyutlarının empatik bir iletişim örüntüsü içinde gerçekleşmesine özen gösterilmelidir. İnsanlar

neyi görmek isterlerse , onu görürler. Buna göre öğrenciler neyi öğrenmek isterlerse onu öğrenirler.

Dolayısıyla seçici veya önyargısal yaklaşım insan davranışlarına yön veren karakteristik bir özelliktir.

Öğrencilerin beklenti ve gereksinimlerini duyumsama ve yansıtma yeterliliklerinin farklı olacağı,

bu nedenle farklı şekillerde motive edilebilecekleri bilinmelidir.

Öğrenciler öğrenme yaşantılarına, öğretmenlere ve öğrenme sürecini etkileyen bir çok değişkene

önyargılarla yaklaşabilir. Bu durum zaman zaman öğrenme başarısını olumsuz yönde etkileyebilir.

Dolayısıyla öğrencilerin öğrenmeye ilişkin tutumları , nesnel ölçütlerle değerlendirilmeli ve olumsuz

önyargıları konusunda düzenli ve sağıltıcı dönütler verilmelidir. Böylece üretken ve etkin bir öğrenme

iklimi sağlanabilir.

Öğrenme sürecinde bireyin en önemli motivasyon kaynaklarından biri, kendilik bilinici ve

değeridir. Kendilik bilinci ve değeri, sosyal bağlam içinde ortaya çıkar. Öğrenme ortamında birey kendini

başkaları ile kıyaslayarak geliştirir ve tanır. Böylece birey diğer insanların sevgi ve beğenilerini kazanarak

sosyal saygınlık ve başarılı olma gereksinimi ile motive olur.

Öğrencinin kendilik bilinci ve değer kazanması, farkındalık duygusunun gelişimine bağlıdır. Bu

durum modern psikolojide,farkındalığın farkındalığı olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu kavram bireyin

öznel yaşantıları yoluyla kendini ifade etme,seçme ve olumlu hedeflere yöneltmesinin anlatımıdır. Bu

bağlamda farkındalık sağlıklı bireyselleşmenin ön koşuludur.

İnsan davranışlarını genel olarak, acıdan kaçma ve hazza yönelme ilkesi çerçevesinde yönlendirir.

Bu yönelimde belirleyici değişken genel uyarılmışlık halidir.

Kişi kendisi için önemli olarak algıladığı öğrenme yaşantıları üzerinde odaklanma eğilimindedir.

Buna göre doyurulmuş beklenti ve gereksinimler, motivasyonu olumsuz yönde etkiler. Ayrıca eksikliği

114

duyulan bir gereksinim tek başına yeterli bir motivasyon sağlamaz. O halde dikkat, organizma tarafından

eksikliği duyulan ve doyurulması istenen gereksinimler üzerinde yoğunlaşır.

Son dönemde modern psikolojide motivasyonu etkileyen faktörlerin ağırlıklı olarak sosyo-

psikolojik değişkenlerle ilgili olduğu yönündeki görüşler önem kazanmaktadır. İnsanın olumlu ve üretken

bir doğaya sahip olduğu şeklinde özetlenebilecek bu görüşler,eğitime çoğulculuk, katılımcılık ve insanın

hakları gibi demokratik değerlerin daha çok yansıtılmasını gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda insanın

beklenti ve gereksinimleri üzerinde merkezlenen ,çağdaş eğitim sisteminin , insancıl bir yaklaşımla yeniden

yapılandırılması tartışılmaktadır. Bu yaklaşımın temelinde, öğretim yaşantılarının içerik, yöntem ve

amaçlarının,insanın temel gereksinimleri merkezinde yeniden kavramlaştırılması ve böylece toplumsal

beklentilerle eğitimin işlevlerinin karşılıklı olarak dengelenmesi, bulunmaktadır.

Çalışma yaşamında kullanılan ödül ve ceza uygulamalarının motivasyona etkileri

Günümüz iş yaşamında fark yaratmak ve daha verimli işler çıkarmak adına çalışanlara büyük yükler

düşmektedir. Bu çerçevede de çalışanları işe konsantrasyonları, işleri zamanında doğru ve verimli şekilde

yapmaları önem arz etmektedir. Şirket yöneticileri çalışanlarının iş verimliliğini ve de iş doyumunu

artırmak için çeşitli yöntemler izlemektedir. Bunun en başında her kurumun bir ekip olduğundan hareketle

ekip çalışma dinamikleri gelmektedir. Buna bağlı olarak motivasyon ve hedef yönetimi de önem arz

etmektedir. Örgüt çalışanlarına dönük faaliyetlerini arttıran, onları daha seri daha dinamik olmaya

yönlendiren bazen maddi ve bazen de manevi olabilen, zamana ve mekâna göre değişebilen, ülkeden

ülkeye farklılıklar arz edebilen motivasyon faktörlerini, bir başka deyişle ödül sistemlerinin sınıflandırılması

ekonomik, sosyo-psikolojik, örgütsel ve yönetsel ödüller olmak üzere üçe ayırabilmektedir.

Ekonomik Ödüller

Örgütün kuruluşu kadar işgörenlerin çalışma nedenini ekonomik temele dayanmaktadır. Özellikle

geleneksel ekonomik kuram modelinde girişimcinin temel amacının, gelirini artırarak kendi çıkarlarını

maksimize etmek olduğu ve motivasyon faktörlerine bu açıdan baktığı bilinir. İşgören gelir kaynağı olan

işini kaybetme korkusundan dolayı yönetimin kendisinden beklediği çalışmayı gösterecektir. Bu sebeple

motivasyon faktörleri içerisinde ekonomik motivasyon araçlarının özellikle gelişmekte olan ülkelerde diğer

araçlardan daha etkili olduğunu iddia edenler bulunmaktadır. Bu ödüller ücret, kâra katılma ve diğer

ekonomik ödüllerdir.

115

Sosyo- Psikolojik Ödüller

Bütün yöneticiler “İşgörenler aldatılmaksızın ve sömürülmeksizin çalışılmaya nasıl

isteklendirilebilir?” sorusunun cevabını vermeye çalışmalıdır. Toplumlar çoğu kez sömürünün olmadığı

hakça bir düzenin özlemini çekerler. Bu sömürü ekonomik olduğu kadar sosyo-psikolojik de olabilir. Sosyal

varlık olma gerçeğini benimser gibi gözükmek isteyen bazı yöneticiler işgörenlere tatil, mola, eğlenme gibi

sosyal olanaklar sağlayarak sosyal sömürü yapma yolunu seçebilirler. Bu ödüller arasında; çalışmada

bağımsızlık, değer ve statü, kariyer planlaması ve kariyer yönetimi, öneri sistemi ve sosyal uğraşılar

sayılabilmektedir. Bu ödüllerin ne zaman, ne şekilde ve ne ölçüde kullanılarak yarar sağlayacağı konusunda

yöneticilerin karar verirken örgütün yapısı, çalışanların düşünce yapısı ve sosyal çevrenin durumu vb.

faktörleri göz önünde bulundurması uygun olacaktır.

Örgütsel ve Yönetsel Ödüller

Bir örgütte çalışan ile örgütün birbirlerinden karşılıklı olarak beklentileri olacaktır. Çalışanlar bir

örgütün üyesi olarak üretime katkıda bulundukları sürece örgütten bu katkılarının karşılığını almayı

beklerken örgüt ise, amaçlarına ulaşmak için çalışandan etkin ve verimli biçimde faaliyetleri yürütmesini

bekleyecektir. Her çalışanın örgütten beklentisinin sahip olduğu kültürel değerler, değişen ihtiyaçları ve

sahip olduğu kişilik yapısı gibi nedenlerden dolayı farklı olacağı söylenebilir. Bu nedenle yöneticiler

işgörenlerin motivasyonunu sağlamak için çeşitli örgütsel-yönetsel ödüller kullanmaktadır. Bunlar;

kararlara katılma, yetki devri, eğitim ve iletişim şeklinde sıralanmaktadır.

116

Motivasyonu Etkileyen Kişisel Faktörler

Motivasyonun özünü açıklama konusunda çalışma yapan psikologlar genellikle şu soruları cevaplamaya

çalışırlar:

- İnsanı bir harekete başlatan nedir?

- İnsanın belli bir hedefe doğru ilerlemesini sağlayan nedir?

- İnsanın belli bir hedefe ulaşmak için ısrarla uğraşmasının nedeni nedir?

Bilim insanları bu sorulara getirdikleri farklı kavram ve kuramlar ışığında cevap

aramışlardır(içgüdü, dürtü,güdü,ihtiyaç, ödül beklentisi gibi) öğrenme kuramlarında olduğu gibi

motivasyonun ne olduğunu açıklamaya yönelik kuramlar çok sayıda ve çeşitlidir. Bu kuramlardan

bazılarında doğuştan birlikte getirdiğimiz yönelimlere, bazılarında tamamen dış etmenlere bazılarında ise

insanların iç durumlarına ağırlık verilmektedir.

Motivasyon biliş, davranışlar, çevre ve diğer kişisel etkenlerin etkileşimi sonucunda ortaya çıkmaktadır.

Burada sözü edilen kişisel etkenleri dört grupta toplamak mümkündür.

• Uyarılma,

• İhtiyaçlar,

• İnançlar,

• Amaçlar,

Uyarılma : genel uyarılmışlık hali,organizmanın verimli bir öğrenme sağlayabilmesi için hazır ve

tetikte bulunmasıdır.” Canım ders çalışmak istemiyor” diyen öğrenciler aslında yeterli uyarılmışlık

seviyesine ulaşamamışlardır. Kantinde ya da yatak da ders çalışmak, bireyin genel uyarılmışlık haline

girmesini dolayısıyla öğrenmesini güçleştirmektedir. Düşük uyarılma seviyesi öğrenme için uygun değildir.

Uyarılma belli bir noktaya geldiğinde öğrenme için ideal olan, optimal düzeye ulaşmaktadır. Optimal

düzeyi aşan aşırı uyarılma hali, öğrenme üzerinde olumsuz etki oluşturmaktadır. Kaygı içinde aynı şeyleri

söylemek mümkündür. Diğer yandan öğrencilerin merak güdüsünü dikkate alan öğretmenler onların

uyarılmalarını kolaylaştırmaktadır.

İhtiyaçlar; İhtiyaç arzulanan ve ya gerekli olan bazı şeylerin eksikliğidir. Eksiklik algılanan ya da

gerçek olabilir. İhtiyaçlar basit ve somut olabileceği gibi karmaşık ve soyutta olabilir. İhtiyaçlar

konusundaki dikkate değer isimlerden biri Maslow’dur. Ona göre , motivasyonun temelinde ihtiyaçlar

117

vardır. Maslow, güdüleri birincil ve ikincil güdüler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Birincil güdüler,

organizmanın açlık susuzluk gibi hayati ihtiyaçlarından kaynaklanır ve fizyolojik dürtüler olarak adlandırılır.

İkincil güdüler ise, bireyin daha çok sosyal çevrede edindiği güdülerdir.

Murray ve Maslow’un açıklamalarına göre insanların ihtiyaçlarının tamamen ve mükemmel bir

şekilde karşılandığı durumla pek azdır. Bu nedenle insanlığın daha iyiye ve daha mükemmele doğru

gelişmesi mümkün olmaktadır. İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak ve ya ihtiyaçlarının eksikliğinin ortaya

çıkardığı gerilimlerden kurtulmak için bunları gidermede etkili olacak hedeflere doğru harekete geçerler.

Bu yönden okul eğitiminde ihtiyaç yaratmak ve varolan ihtiyaçlardan yararlanmak öğrencileri güdülemede

etkili bir rol oynar.

İnançlar: Literatürde yeteneklerin durağan ve denetlenemez olduğuna ilişkin araştırma sonuçları

olduğu gibi çabayla geliştirilebileceği yönünde de görüşler mevcuttur. Diğer yandan yeteneklerle ilgili

inançlar hakkında da farklılıklar vardır. Küçük yaştaki çocuklar yetenekleriyle ilgili olarak iyimserdir ve

yüksek bir başarı beklentisi içindedirler. 7-9 yaşlarında ise çaba ve yeteneğin aynı olduğuna inanırlar. Bu

yaşlarda çocuklar zeki insanların çok çalıştığını, çok çalıştıkları içinde zeki olduklarını düşünürler. Daha

ilerdeki yaşlarda , başarı beklentileri ve yetenekleriyle ilgili olumlu algıları düşer. Bununla beraber

öğretmenlerinin kendi yeteneklerine ilişkin fikirlerinden oldukça etkilenirler. Bu nedenle öğretmenlerin

öğrencilerinin yetenekleriyle ilgili duygu ve düşüncelerini açıklarken oldukça dikkatli olmaları gerekir. Aksi

takdirde yetenekleri konusunda yanlış inançlara sahip öğrencilerin güdülenmesi oldukça zorlaşır.

Bunları önlemek için alınabilecek bazı önlemler şunlardır;

- Yetenekleri konusunda güvensizlik hisseden öğrencilere , yoğun başarı fırsatları yaşatılmalıdır. Bu tür

öğrenciler daha ziyade akademik konularda güvensizlik hissettikleri için, onara akademik olmayan

konularda fırsatlar sunulabilir.

- Olumlu davranışları için öğrencileri ödüllendirmek gerekir. Bu tür ödüllendirmeler, diğer öğrencilere nasıl

davranmaları gerektiği konusunda model teşkil etmektedir.

-Akademik konularda çok başarılı olması mümkün olmayan öğrencilere, herhangi bir konuda bilebileceği

sorular yöneltilmelidir. Bu tür durumlarda, özellikle birden çok cevabı olabilecek soruların yöneltilmesi

uygun olabilir.

- Çocuklar bazı şartları denetleyebilecekleri duygusunu geliştirmek ve onlara seçenekler sunmak yararlı

olacaktır. Aksi bir durumda, öğrenciler dışsal yüklemeler yapma eğilimine girmektedir.

118

- Öğrencilerin başarısızlıklarını çaba eksikliğine yüklemeleri cesaretlendirilmelidir. Ancak öğrencilere devalı

olarak “daha çok çalışmalısın” demek onları kızdırmaktır. Çünkü öğrencilerin çoğu zaten sıkı çalıştıklarına

inanmaktadır. Bu nedenle bu konuda dikkatli olunmalıdır.

Amaçlar: Öğrencilerin öğrenme ve derslerle ilgili amaçları onların motivasyon düzeylerini

etkilemektedir. Ancak bir çok öğrenci etkili amaçları oluşturmayı becerememektedir. Kimi zaman çok

kolay, kimi zaman da çok zor amaçlar saptarlar. Bu tür yaklaşım onların motivasyon düzeylerini olumsuz

yönde etkiler. Etkili bir amaç kısa vadeli ve özgül olarak öğrenilecek konuyla ilgili olmalıdır.”bundan sonra

daha sıkı çalışacağım” şeklindeki bir amacın gerçekleşmesi oldukça zordur. Başarı şansı düşük olduğu için

başarısızlık yaşantısının sık sık geçirilmesine yol açar. Öte yandan, “bu sayfada yer alan 10 soruyu

cevaplayıp açıklamalı çözümlerini defterime yazacağım” gibi bir amaç kısa vadeli doğrudan konuya yönelik

ve nicel bir amaçtır ve gerçekleşme ihtimali daha yüksektir.

Öğrencilerin amaçlarına bakarak, onların motivasyon düzeyleri ve amaçlarının gerçekleşebilme

derecesi hakkında fikir yürütmek mümkündür. Öğretmenlerin özellikle sıklıkla başarısızlık yaşantısı geçiren

öğrencileri amaçları üzerinde değerlendirmeler yapması uygun olabilir. Amaç belirleme konusunda

başarısız olan öğrencilerin rehberlik uzmanlarıyla işbirliği sağlanarak beceri eğitimine alınması söz konusu

olabilir.

119

EKLER

Kralın Yolu

Kral, halkı için geniş bir yol yaptırmaya karar verdi. Yapımı tamamlanan yolu halka açmadan önce, bir

yarışma düzenlemeyi düşündü. İsteyenin bu yarışmaya katılabileceğini ilan ettiren kral, yoldan en güzel

geçecek kişiyi belirleyeceğini söyledi.

Yarışma günü, insanlar akın ettiler. Bazıları en güzel arabalarını, bazıları en güzel elbiselerini getirmişti.

Kadınlardan kimileri saçlarını en güzel biçimde yaptırmıştı, kimi de yanlarında en güzel yiyecekleri

getirmişti.

Gençlerden bazıları spor kıyafetler içinde yol boyunca koşmaya hazırlanıyordu. Nihayet, tüm gün insanlar

yoldan geçtiler, fakat yolu kat edip tekrar kralın yanına döndüklerinde hepsi aynı şikayette bulundu; yolun

bir yerinde büyükçe bir taş ve moloz yığını vardı ve bu moloz yığını yolculuğu zorlaştırıyordu.

Günün sonunda yalnız bir yolcu bitiş çizgisine yorgun - argın ulaştı. Üstü başı toz toprak içindeydi, ama

krala büyük bir saygıyla yönelerek elindeki altın kesesini uzattı:

"Yolculuğum sırasında, yolu tıkayan taş ve moloz yığınını kaldırmak için durmuştum.

Bu altın kesesini onun altında buldum. Bu altınlar size ait olmalı.? Kral gülümseyerek cevap verdi:

"O altınlar sana ait delikanlı." "Hayır, benim değil. Benim hiçbir zaman o kadar çok param olmadı."

"Evet" dedi kral.

"Bu altınları sen kazandın, zira yarışmanın galibi sensin. Yoldan en güzel geçen kişi sensin.

Çünkü, yoldan geçen en güzel kişi, ardından gelenler için yoldaki engelleri kaldıran kişidir.

KARTALIN YENİDEN DOĞUŞU

Kartal, kuş türleri içinde en uzun yaşayanıdır. 70 yıla kadar yaşayan kartallar vardır. Ancak bu yaşa ulaşmak

için, 40 yaşlarındayken çok ciddi ve zor bir kararı vermek zorundadır. Kartalın yaşı 40´a dayandığında

pençeleri sertleşir, esnekliğini yitirir ve bu nedenle de beslenmesini sağladığı avlarını kavrayıp tutamaz

duruma gelir. Gagası uzunlaşır ve göğsüne doğru kıvrılır. Kanatları yaşlanır ve ağırlaşır. Tüyleri kartlaşır ve

kalınlaşır. Artık kartalın uçması iyice zorlaşmıştır. Dolayısıyla kartalın burada iki seçimden birisini yapması

gerekir. Ya ölümü seçecektir ya da yeniden doğuşun acılı ve zorlu sürecini göğüsleyecektir. Bu yeniden

doğuş süreci 150 gün kadar sürecektir. Bu yönde karar verirse kartal bir dağın tepesine uçar ve orada bir

120

kaya duvarda, artık uçmasına gerek olmayan bir yerde yuvasında kalır. Bu uygun yeri bulduktan sonra

kartal gagasını sert bir şekilde kayaya vurmaya başlar. En sonunda kartalın gagası yerinden sökülür ve

düşer. Kartal bir süre yeni gagasının çıkmasını bekler. Gagası çıktıktan sonra bu yeni gaga ile pençelerini

yerinden söker çıkarır. Yeni pençeleri çıkınca kartal bu kez eski kartlaşmış tüylerini yolmaya başlar. 5 ay

sonra kartal, kendisine 20 yıl veya daha uzun süreli bir yaşam bağışlayan meşhur yeniden doğuş uçuşunu

yapmaya hazır duruma gelir. Kendi yaşamımızda sık sık bir yeniden doğuş süreci yaşamak zorunda kalırız.

Zafer uçuşunu sürdürmek için, bize acı veren eski alışkanlıklarımızdan, geleneklerimizden ve anılarımızdan

kurtulmak zorundayız. Ancak geçmişin gereksiz safhasından kurtulduğumuzda, deneyimlerimizin yeniden

doğuşumuzun getireceği olağanüstü sonuçlardan tam olarak yararlanabiliriz. ?Geride kalanları unutmak

ve önümüzde bizi bekleyenlere ulaşmak için hedefinize doğru ilerleyin?

Pahalı Resim

"Bir gün Avrupa´nın ünlü sanat merkezi kentlerinden birinde gezen çocuğun biri vitrinde çok hoş bir tablo

görür. Tablo belli ki oldukça pahalıdır. Çocuk bu tabloyu bir sonraki sene abisinin doğum gününe almayı

ister ve bir iş bulup kıt kanaat geçinerek biriktirdiği tüm para ile o mağazaya gider. Şanslıdır, tablo hâlâ

satılmamıştır. İçeri girer ve tabloyu bir süre yakından izledikten sonra resmi yapan sanatçıyı bulur ve:

?Abimin doğum günü için bu resmi satın almak istiyorum; tüm param da bu kadar.? der. Ressam bir süre

düşündükten sonra resmi paketler ve çocuğa uzatır. Çocuk paketini alır ve teşekkür ederek çıkar.

Mağazada adamın arkadaşları da vardır; şaşkın şaşkın sorarlar: ?Sen ne yaptın! O resmin değeri milyonlar

ederdi. Neden bu kadar az bir paraya sattın?? Adam cevap verir: ?Evet ben bu resme milyonlarını verecek

bir sürü insan bulabilirdim; ancak tüm servetini bu resme verecek kaç kişi olurdu ki!?

Bir Saat

Adam yorgun argın eve döndüğünde beş yaşındaki oğlunu kapının önünde kendisini beklerken buldu.

Çocuk babasına, saatte ne kadar para kazandığını sordu. Zaten yorgun gelen adam, oğluna "Bu senin işin

değil" diyerek karşılık verdi. Çocuk dayattı: "Babacığım lütfen bilmek istiyorum" dedi. Adam: "Bu kadar çok

bilmek istiyorsan söyleyeyim, saatte 20 dolar kazanıyorum." Bunun üzerine çocuk, babasından bir istekte

bulundu: "Peki babacığım, bana 10 dolar borç verir misin?" dedi. Adam, daha çok sinirlendi: "Benim senin

saçma oyuncaklarına ya da benzeri şeylerine ayıracak param yok. Hadi derhal odana git ve kapını kapat."

Çocuk sessizce odasına çıkıp, kapısını kapattıktan sonra, adam sinirli sinirli düşünmeye başladı: "Bu çocuk

nasıl böyle şeylere cesaret eder?" dedi kendi kedine. Aradan bir saat geçmiş, adam biraz daha

sakinleşmişti. Çocuğuna, parayı neden istediğini bile sormadığı geldi aklına. Yukarıya, çocuğun odasına çıktı

121

ve yatağında uzanan çocuğuna, uyuyup uyumadığını sordu. "Hayır uyumuyorum" diye yanıtladı çocuk.

Adam, çocuğundan özür diledi: "Sana az önce sert davrandığım için üzgünüm ama uzun ve yorucu bir gün

geçirdim, yorgundum" dedi. Ve elindeki parayı uzattı: "Al bakalım istediğin 10 doları "Teşekkürler

babacığım" dedi. Ve yastığının altında sakladığı buruşuk paraları çıkardı, elindeki parayla birleştirdi,

tümünü tane tane saymaya başladı. Oğlunun yastık altından para çıkarıp saydığını gören adam, yine

sinirlendi: "Paran olduğu halde neden benden para istiyorsun?" diye bağırdı, "Benim senin saçma çocuk

oyunlarına ayıracak zamanım yok." Çocuk, babasının bağırmasına aldırmadı bile: "Fakat yeterince param

yoktu ki... Ancak şimdi tamamlayabildim" dedi Ve elindeki paraların tümünü babasına uzattı. "İşte sana 20

dolar babacığım, şimdi bir saatini alabilir miyim?"

122

KAYNAKÇA

Arnold MB (1960) Emotion and Personality. New York. Colombia University Press

https://archive.org/details/emotionpersonali01arno/page/n6/mode/thumb

Barrett. L. F. (2017). How Emotions Are Made: The Secret Life Of The Brain. Houghton Mifflin Harcourt.

Boston, Massachusetts, ABD

Çeçen, Y . (2002). Duygular İnsan Yaşamında Neden Vazgeçilmez ve Önemlidir? . Çukurova Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 9 (9) , . Retrieved from

https://dergipark.org.tr/tr/pub/cusosbil/issue/4366/59724

Ekman, P. (1992). An Argument for basic emotions. Cognition and Emotion, 6, 169-200.

Goleman, D. (1996), Emotional İntelligence (Why It can matter more than IQ), Duygusal Zeka Neden

IQ’dan Daha Önemlidir (Çev: B. Seçkin Yüksel), İstanbul: Varlık Yayınları A.Ş.

Gross, J. J. (1998). The emerging field of emotion regulation: An integrative review. Review of General

Psychology, 2, 271-299.

Gross, J. J. (1999). Emotion regulation: Past, present, Future. Cognition and Emotion, 13, 551-573.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. New York. Oxford University Press.

Lazarus, R. S. (1991). Cognition and Motivation in Emotion. American Psychologist. April 1991 Vol. 46, No.

4, 352-36.

http://acs.ist.psu.edu/misc/dirk-

files/Papers/Cognition&Emotion/Cognition%20and%20motivation%20in%20emotion..htm#c60

Işıksaçan. T. (2016). Etkili motivasyon. Olympia Yayınları, İstanbul.

Izard, C. E. (1977). Human emotions. New York: Plenum Press.

Izard, C. E. (2007). Basic emotions, natural kinds, emotion schemas, and a new paradigm. Perspectives on

Psychological Sciense, 2, 260-280.

Metin, A., & Doğan, T. (2021). Psikolojik danışman adaylarının, yüz ifadelerindeki duyguları tanıma

becerileri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 36(1), 1-21. doi: 10.16986/HUJE.2019053944

123

Nummenmaa,L. Glerean, E. Hari, R. ve Hietanen, J.K. (2014). Bodily maps of emotions. Proceedings of the

Natiıonal Academy of Sciences. 111 (2) 646-651;

Parrott, W.G. (2001). Emotions in social psychology: Volume Overview. In W.G. Parrott (Ed.), Emotions in

social psychology (pp.1-19). PA: Psychology Press.

Plutchik, Robert (1994), The Psychology and Biology of Emotion, Harper & Collins, New York.

Tarhan. N. (2017). Duyguların psikolojisi ve duygusal zeka. 20. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul.

Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: Preferences need no inferences. American Psychologist, 35, 151-

175.

Watson, D. (2002). Positive affectivity: The disposition to experience pleasurable emotional states, In C.R.

Synder & Shane J. Lopez (Eds), Handbok of Positive Psychology (pp. 106-119). NY: Oxford University Press.

Yavuz. K.F. (2009). DUYGUSAL ŞEMALAR VE LEAHY DUYGUSAL ŞEMA ÖLÇEĞİ’NİN TÜRKÇE UYARLAMASI,

GEÇERLİK VE GÜVENİRLİĞİ. S.B. ANKARA DIŞKAPI YILDIRIM BEYAZIT EĞİTİM VE ARAŞTIRMA HASTANESİ 2.

PSİKİYATRİ KLİNİĞİ UZMANLIK TEZİ, ANKARA.

Young, J.E. (1982). Cognitive Therapy and Lonelines . New Direction in Cognitive Therapy. New York: The

Guilford Press.

https://www.researchgate.net/publication/318808370_Dil_Kullaniminin_Bir_Yansimasi_Olan_Duygulari

_Dile_Getirme_Becerisiyle_Duygusal

DİL KULLANIMININ BİR YANSIMASI OLAN DUYGULARI DİLE GETİRME BECERİSİYLE DUYGUSAL ZEKÂ

ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRKÇE ÖĞRETMENİ ADAYLARI ÖRNEKLEMİ

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/262662

ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА

https://repository.ukim.mk/bitstream/20.500.12188/2662/1/akosovrasti2015.pdf

https://books.google.mk/books?hl=en&lr=&id=FNBnKLvFdM4C&oi=fnd&pg=PP13&ots=ApLoW7HtUu&s

ig=N1sn1ZiVGPQA-FYitjenwtrwvc8&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

(7) (PDF) ERGENLERDE OLUMLU VE OLUMSUZ DUYGULAR İLE RİSKLİ DAVRANIŞLAR ARASINDAKİ İLİŞKİNİN

İNCELENMESİ. Available from:

124

https://www.researchgate.net/publication/279994354_ERGENLERDE_OLUMLU_VE_OLUMSUZ_DUYGUL

AR_ILE_RISKLI_DAVRANISLAR_ARASINDAKI_ILISKININ_INCELENMESI [accessed Jan 31 2021].

https://www.e-motivasyon.net/motivasyon-nedir.html

https://cdn-

acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/20_21_Guz/liderlik_ve_motivasyon/8/index.html#konu-2

https://cdn-

acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/19_20_Bahar/psikolojiye_giris_2/5/index.html#konu-1

http://danismanatolyesi.com/evrensel-duygular