K T A P Y A Y I N E V - 8 3 T A R H VC C O R A F Y A D Z S - 3 2

D

n y a d a

T

rk

m

g e s

/

z l e m

K

u m r u la r

{ E d .)

2 0 0 5 , K T A P Y A Y I N E V I T O

Y A Y IN A H A Z IR L A Y A N zlem

Ku

m r u la r

D ZELT

N H A . B O Z T K NK T A P T A S A R I M I Y E T K N BAA.R1R. B E K

T A S A R IM D A N I M A N L I I SE K

C R A F K U Y C U IA M A V B A S K I M A S M A T B A A C I L I K A.. O E R E B O Y U C A D . 2 A C R A l| M R K . B B L O K N O : l 3 4 3 9 8 M A S L A K - S T A N B U lt

: ( 0 2 1 2 ) 2 S S 11 9 6 @m a s m a t .c o m .t r

E:

in f o

1. B A S I M Mart

2005. s t

an bu l

is s n

97 5 8 7 0 4 -8 0 X

Y A Y IK Y N E T M E N AATAY A N AO O L

K T A P Y A Y IN E V f LTD . C H A N G R C A D D E S , 07 . 0 C U L S O K A I O / l - B B E Y O L U J 4 4 3 3 S T A N B U L t: {0 2 12 ) 2 9 2 6 2 8 6 e: f: (0 2 12 ) 2 9 2 6 2 87

kitap kitapvayinevi.com w: www.kitapyavmevi.com

N D E K L E Rzlem

K

u m r u l a r

/ S

u n u

7 9a j

SlLVIO M ARCHETTI / AVRUPALILARIN G ZYLE T R K L E R IIa a l a inkan

E

rdem

/ O

sm an li

Ka

y n a k ia r in d a n

Y

a n s iy a n

T

r k

m

(

lar

)i

13

S e r v a n t ie / B a t iu ia r i n G z n d e T r k m a jin in G e ir d i i

d e i im l e r

27

F ern a n d o F ern n d ez Lanza / H absburg-O sm anii Rekabeti B alam in d a

16 .

Y z y ild a Ispan ya'da T r k

maji

87 IO9

ZLEM KUMRULAR / KANUN'NN

B aTI

SYASETNN

BR

ZD M OLARAK T R K MAJI

B u rcu A larslan / T rk

m ajinin G rs e l Y an sim aiari M a sala 'd a T r k Sevgs

12 9

Cezm Bayram / A n n a

16 3 16 9

M it h a t B ay d u r / H e r Y e rd e O lm ak, H i b ir Y e rd e O lm am ak B o z k u r t G v e n / K im lik , m aj ve T r k m aji

17 3 17 9

H a ll B erktay / Km e Dm e K o rk u su n a O sm anli-T rk Reaksiyonu FaTO AdLO LU /

20 .

Y Z Y I L SN E M A SIN D A T R K MAJI

205223 2 35 247 259

H a n d e B ls e l / R e k la m la r d a T r k m ajina G e r i D n A ta o l B eh ram olu /

Rus

E d eb yatin d a T r k m gesi

C h a r le s Sabatos / Slo v ak E debyatind a B r Baski M e ta fo ru O la ra k T r k le r E r t u r u l n a lp / sp an yo l R o m an Y a z a r i V ic e n te B la s c o Ib n ez'de T r k m aji

P a U L I N O T O L E D O / T R K L E R VE \ I R S T Y A N L AR A R A S I N D A A D L I K O M E D D E T rk m gesinn B m lenm es

267

M eh m et N ecat K u tlu / F r a n c is c o

de M i r a n d a n i n S e y a h a t n a m e s i n d e 283

TRKYE VE T RKLER )a Edithcq u es

H u r e / R a c i n e in

B a ja z e t s n d e T r k m g e s

295 301

M a z e a u d -K a r a g ia n n is / i6 .Y z y il F r a n s iz r n d e T r k m aji l k n B a a r z a l / K i b r i s t a T r k m a j i

3 11

S

u n u

rjantinli yazar-dn* Jorge Luis Borges, Kartacann kt im gesi nin Romann eseri olduunu iddia eder. Yine ona gre Trkn k t imgesinin yaratcs da Avrupa'dr. phesiz, Avrupa dnyada Trk imgesinin oluup kemiklemesinde en byk rol oynam ve bu im

A

geyi kendi politikalar erevesinde bir propaganda unsuru olarak kullanma y ihm al etmemitir. Akdenizin bir ucundan dierine ulaan, yolda zerine eklenen hikyelerle sslenen, ou zaman dnmlere urayan Trk im gesi 15. ve 16. yzylda, Giovanni Riccinin Obsessione Turca (Trk Saplant s) olarak nitelendirdii ktasal bir hastaln tohumlarn da atacaktr. Bugn Ispanya'da ardnda elli yllk bir yaam brakan pek ok in san ocukluunda Trk geliyor diye korkutulduunu ve bu tehditle ken dilerine her ey yaptrlabildiini belirtir. Byk bir ihtimalle kk 16. yz yla kadar uzanan, *Mama, i Turchi, yani Anneciim, Tiirkler! nlemi, talya'da olduu gibi Franco dnemi Ispanya'snda da tm tazeliini koru yan bir korkunun ifadesiydi. Trk adnn coco (umac) ile eanlam l tutul m as son yirmi-otuz yla kadar yaayan trajik bir gerektir. Avrupa'nn Trk tehdidini ensesinde hissetmeye balad yeni a da korkuyla yorularak ekillenmeye balayan Trk imgesi, artk ktann a priori deil a posteriori tand bir Avrupa aktrnn eseri olacakt. Ktann ilerine doru ilerleyen Trkler artk hikye ve efsanelerin kahramanlar deil, Avrupa halknn karsna dikilen etten kemikten insanlardan oluu yor ve kilise tarafndan ortak ve evrensel dm an olarak nitelendiriliyor du. Ktada dolaan hikye, anlat ve kitapklarn korkun ogro'su, kt kah ram an olarak bir gibi byyen nnn altna imzasn koymaktan e kinmeyecek, askeri gcn bu im genin kem iklem esi iin kullanmaktan rahatszlk duymayacakt. Askerlik sanat Trklere, Osmanl snrlar iin de altn an yaayan saysz sanat dallarndan hi birinin getiremedii n getiriyordu. Nitekim Marlowe, Tim urlenk adl eserinde Yldrm Bayezidin azna u szleri konduruyordu: Trk silahnn gcn im di g rrsn sen, / O tm Avrupa'y korkudan tir tir titreten.D n y a d a T r k m g e s

7

Osmanl'nn kibir, iddet vc grkemle yaratt imge, yine kendisi tarafndan bir fetih yntemi olarak kullanlrken, Avrupa, Trkn bu kor kun im gesinden bir savunma mekanizmas olarak faydalanacakt. Ordu ilerler ve kalelerin anahtarlar art arda teslim edilirken, barolde askeri g deil bt im genin olduu su gtrmez bir gerek. Bir 16. yzyd spanyol kroniinde Trk portresi yle iziliyordu: Yce Tanrm zn yceltildii onca tapnak vahice saldrya urad , bu korkun ve iren insanlar tara fndan onca bakire kirletildi, evli ve dul kadnlar zorland, onca asilin, onca delikanlnn ve ihtiyarn kafas uuruldu ve bir o kadan da sefil esaret ha yatna srklendi. Bu Hristiyan halknna onca zulm ve eziyet ettiler. Trk imgesi, bir katalizr gibi tepkimeye giriyor ve etkilenmeden kyordu. Byk ya da kk yenilgiler klasik Trk im gesini etkilemiyor du. Ferdinand, nne set ekilmez bir nehre benzetilen Trk ii te byle, bir krallktan dierine, bir vilayetten tekine geerek tm topraklar ele geirecek, tm dnyay atee ve kana vererek dolap duracak diyordu. Vahet, egzotizm, ehvet, kudret kavramlar etrafnda dnen ve e killenmesinde corafyann byk bir rol oynad Trk imgesi, kronikler, iirler, novellalar, romanlar, kiliselerin basp datt kitapklarla lm szleiyor, kta ve deniz Avrupasndan evanjelizasyon hareketleriyle birlik te Yeni Dnya'ya da tayordu. Bu alma Orta Asya'dan iliye kadar uzanan bir corafyada Trk im gesinin geirdii safhalar, corafya ve tarih ekseninde urad dnm leri farkl perspektiflerden incelemeyi amalyor. Trklerin gzel sanatlarda kendileri iin yarattklar imgeden, Slovak edebiyatndaki Trk im gesine kadar uzanan geni bir yelpazeyi tm renkli ayrntlaryla sunan bu makalelerin, dnyadaki Trk im gesinin deitirilmesi iin izlenecek politikalarn belirlenmesinde byk bir rol oynayacan umuyorum. almada emei geen herkese ve bu sempozyumu mm kn klan Baheehir niversitesi mtevelli heyeti bakan sayn Enver YceFe, her zaman desteiyle yanmzda olan sayn rektrmz Prof. Dr. Sheyl Batum'a, eski dekanmz Prof. Dr. enay Yaln ve yeni dekanmz Prof. Dr. m er Asm Salya sonsuz teekkrler. zlem Ku m ru lar8 Su nu

S ilv io M a r c h e t t i*

AVRUPALILARIN GZYLE TRKLER: MTOS VE YANLI ANLAILMAulam olan, byk uygarlklarn son meklerindendi. Akdeniz o dnemde blnm bir denizdi ve bu blnmlk Muhammed ve Charle Magnetn zamanlarndan beri srmekteydi. Blnme, hem dinsel hem de siyasal ayrmlara denk geliyordu ve daha yzyllar boyunca da s recekti; bugn bile bunun bir lde devam ettii sylenebilir. Osmanl mparatorluu olarak buraya yeni gelen Trkler, Akde nizin Mslman gney ve dou kylarnn hkimi oldular; yle ki, Batda, Osmanl mparatorluunun usuz bucaksz topraklarnda yaayan tm halklar Trklerle zdeletirildi. Akdeniz'in iki yakas arasndaki ayrm a lamazd; zira kkeninde, her iki taraftan kaynaklanan dinsel hogrszlk vard. 15. ve 165. yzyllarda Hindistan'a ve Douya ulamak iin alternatif denizyollar aramak zere corafi gezilerin balatlmasnn nedenlerinden biri tam olarak Akdenizde yok olmak bilmeyen bu bariyerdi: Bu yzyllarda yaplan nemli corafi keifler Akdeniz'deki Hristiyanlarla Mslmanlar arasndaki blnmenin yaratt trajediyi biraz olsun hafifletir. Yzyllar boyunca, Akdenizin iki kar kysndan birbirine bakan Hristiyan ve Mslman dnyalar arasnda iletiim hemen hemen hi yoktu. te yandan, belki de doulu bilim adamlar, matematikiler ve d nrlerin erken baarlan sayesinde, Batda slam dnyasna ynelik me rak gitgide arlt. Bu merak olmasayd, Bat, Arapa eviriler sayesinde (Avicenna, Averroe) tand Antik Yunan dnrlerinin eserlerine ulaamaz, cebir Bat tarafndan bilinemezdi. Bat, Dou'yu endie ve merakla izliyor du. Trk ordularnn Balkanlarda ikinci Viyana kuatmasna, denizlerde Lepantoya uzanmalarna neden olan askeri zaferleri bu endie ve merak yle bir noktaya getirdi ki, stanbulda Bat Avrupa elilikleri alarak, Av* Prof. Dr.. Italyan Kltr Merkezi Genel Direktr.

T

rk uygarl, sekiz yz yl akn bir zaman nce Akdeniz kylarna

D n y a d a T r k m g e s

9

rupa krallklarn tehdit eden ve artan bu gitgide trmaman fenomen hakknda olabilecek her trl bilgiyi toplamak zere, diplomatik ve ticari delegasyonlar Osmanl Imparatorluunun drl bir yanna yolland. Bu de legeler Batya yalnzca bilgi deil, hallar ve dokumalar, porselenler ve el sanatlar formunda grkemli sanat hzineleri, daha da nemlisi Batda ef sane haline gelen bir egzotik ihtiam fikrini tadlar. Geenlerde stanbul'daki Italyan Kltr Merkezi, Sabanc Mzesiyle birlikte, Medicikrden Savoialara Floransa Kolleksiyonlannda Osmanl Bys adl bir sergi dzenleyerek, Floransa'dan yz yirm i sanat hzinesi ni Boazdaki gzelim Sabanc M zesinde bir araya getirdi. Bu hazineler arasnda, sultann talyan sanatlarnn Medici ailesi iin yaptklar portre ler, stanbul'dan dokumalar ve hallar, Trkiyeden el sanatlar, Rnesans Avrupa'sndaki sanat hamileri ve kolleksiyoncular iinde en grgl aile olan Floransal Medicilerin Florasa'daki saraylarnda zenle koruyup sak ladklar tm eyalar yer alyor. Sergideki en ilgin paralardan biri, Medicilerden Floransa Granddk II.Ferdiand' Trk giysileri iinde, banda bir sarkla gsteren bir porlresiydi. Yaknda Romaya ve daha sonra da Al m anya'nn Berlin ehrine tanacak bu sergi, Trklere tarih boyunca tal ya'da en grgl aristokratlar tarafndan nasl bir sayg ve hayranlkla ba kldnn elle tutulur bir tandr. Yine de, dorudan temaslarn olmay, askeri srtmeler ve din sel farkllklar, en azndan 19. yzyla dek, bu iki dnya arasnda iliki ku rulm asn son derece zorlatrd. Batdaki seklerleme, daha hzl ve daha gvenli tamacl (buharl gemi, lokomotif) yaygnlatran teknolojik ge limelerin sonucu olarak karlkl iletiimin artmas, nemli deiimlere yol at. Dmanca ilikilerdeki bu azalmada devletlerin seklerlemesinin byk pay vardr; bir baka deyile kilise ve devlet kurum lannn ayrlm a s, balca atma nedeni olarak dinin sahneden ekilmesini salamtr. Bat'da seklerleme, ksmen, kkleri kutsal kitaba dayanan bir inancn so nucu olarak gerekleti: St. Matthevv ncil'ine gre, kilise ve devlet birbirin den ayr olmalyd, kendi tabiriyle: "Tanrnn hakk T an n ya, Sezarn hak k Sezara." Bu kural Hristiyanlm yaygn uygulamalarnda sk sk gz ar10AVRUP AL I LARI N Z Y L E T R K L E R

d edildi. St. Mathcwsun szlerinden ok daha etkili olan 17. yzyl Avru pa'sndaki din savalarnn yaratt ykm, yzbinlerce kurban verildikten sonra, Batl devletlere dini siyasetin dnda tutmalar iin bir ders oldu. Bu kanl din savalarnn dorudan bir sonucu olarak modern laik devlet kavram ortaya kt: Din, bireyin manevi yaamnn mahrem alanna hap sedildi. Devletin seklerlemesi baarya ulat. Trkiye'de bu deiim Trkiye Cum huriyetinin daha ilk yllarnda gerekleti. Trkiye, ayn dnemde kadnlara zgrleme ve oy hakk geti ren ok nemli kanunlar pek ok Avrupa lkesinden nce tand: Pek ok bakmdan modern ve ileri bir lke olan svire'nin seimlerde kadnlara oy hakkn en son tanyan lkelerden olmas artcdr. Daha nce belirttiimiz gibi, temelinde karlkl dinsel hogr szln de olduu bu sorunlu tarihsel iliki, kukusuz Akdeniz'in her iki yakasnda, dier yakadakilere dair izlenimlerde olumsuz bir etki yaratm t. Yine de, yeni teknolojiler yoluyla daha kolay iletiimin, insan ve bilgile rin daha hzl aktarmnn yol at onyllardr sren daha yakn temasla rn bu olumsuz izlenime gerek anlamda nemli bir etkisinin olmadn grmek artcdr, hele de Trkiye rnei sz konusu olduunda. Nite kim , Cumhuriyet kurulduundan beri Trkiye sosyal, ekonomik, siyasi ve kltrel tm nemli alanlarda ok byk admlar atmtr; yle ki lkenin bir zaman sonra Avrupa Birlii'ne kabul edilmesi beklenmektedir. Bu durumun nedeni, daha fazla bilgi aktarmnn, beraberinde her zaman daha derin bir anlay ve bilgiyi getirmemesidir. Tersine, daha faz la bilgi aktarm ou zaman daha hzl ve bir anlamda daha kaba sistem letirmeleri gerektirir ve bu da basmakalplatrmanm yolunu aar. Tipog rafyadan tretilen basmakalplatrma kavramnn anlam, karmak bir gereklikle rastgele bir temastan kaynaklanan olumsuz bir izlenimin, ger ekliin kendindeki deiime bakmadan, tembellikten ya da elverililikten dolay, kendini ebediletirme eiliminde oluudur. Buradan, en ciddi teh didi oluturan kresellemeye geliriz. Kresellemenin dnyam za ilikin bilgim izi ok daha fazla artrmas beklenir. Oysa gerek ve daha derin bil giye doru ilerlememize yol aacak kltrel donanmla desteklenmediin de, kreselleme, basmakalplatrma ve nyargy tevik edebilir; dahas,D n y a d a T r k m g e s

II

ortak olmayan bir paydada kltrel tektiplctirmc mekanizmasn harekete geirebilir. Kresellemenin gerek anlamda yararl olabilmesi iin, dn yam zn eitliliini daha iyi kavrayabilmeye yarayan olaanst bir kl trel abayla desteklenmesi ve zenginletirici bir sentez iinde pozitif aynm cl harekete geirmesi gerekir.

12

AVRUP AL I LARI N G Z Y L E T R K L E R

H akan Erd em *

OSMANLI KAYNAKLARINDAN YANSIYAN TRK MAJ(LAR)I ^ iinyada Trk im aj gibi bir konuyu irdelerken Osmanl kayI 1 naklarnn tanklna da phesiz bavurulabilir. Bu daha nce I S defalarca yaplm ve Osmanllarn Trkleri nasl grdne dair trl yorumlar retilmi, eitli tezler gelitirilmitir. Ayrntl bir analize girm eksizin ve olduka bileik bir resim izmek pahasna bu konuda mev cut iki temel yaklamn sz konusu olduunu syleyebiliriz. 1- Osmanllar, tarihin derinliklerinden ebediyete doru varln ve akn srdren Trk milletinin bir parasdrlar. Osmanl tarihi Trk ulusunun tarihinde bir aam adr. O sm anllar Trktr. Kendilerinde Trk milleti bilinci vardr ve bundan gurur duyarlar. 2- Osmanl hanedan meruiyet kayglar ile kendini Orta Asya Trk dnyasna balayp bir Ouz gemii kurgulasa da, Osmanllar kendilerini Trk grmedikleri gibi Trkleri kyllk ve kabalk atfyla km sem ektedirler. Bir Trk m illeti bilincine sahip olmadklar gibi Trk olmay da kabullenmezler. Dahas Osmanl corafyasndaki Trke konuan insanlar da kendilerini dini aidiyet duygusu iinde M slm an olarak niteler, Trk olarak grmezler. Gerek Trk m illeti gerek Trk kim lii bilinci esas olarak Cumhuriyet dneminde ortaya kmtr. Trk kimlii ancak o zaman seilmi ve oluturulmu bir kimliktir. Millet/ulusun ana hatlar ile teden beri kendiliinden mevcut bir varlk olduunu savunmas, dahas byle olduundan hi phe duyma m as asndan birinci yaklam primordialist (kadimi, ilksel) ereve iinde deerlendirebiliriz. Ulusun seilmi bir kimlik etrafnda bilinle* Dr., Sab an a niversitesi retim yesi.

D n y a d a T r k m g e s

13

ina edildiini savunmas asndan ise ikinci yaklam constructionist (inac) olarak nitelemek mmkndr. Primordialist yaklamda, tanm gerei, ulus/millet balangcn tam bilem esek de ok eski dnemlere giden fakat bugnkne pek benzer bir biimde olmas nedeniyle hemen tannabilen bir varlktr. rnek ver mek gerekirse, bu yaklam mesela, 6. veya 8. yzyllarda kendini siyasi olarak Gktrk devletinde ifade eden bir Trk milletinin varlndan veya bu dnemde bir Trk milliyetiliinden hi phe etmez, Orhon yazt larnda geen Trk Bodun terim ini rahatlkla Trk m illeti' olarak evirir. Trkler, Trktr. inliler de inli. Constructionist yaklam ise ulusun ilk kez ne zaman, nerede, hangi koullar altnda oluturulduunu kendine konu edinir ve tartr. Bu sreci 17. yzyldaki ngiliz devrimi ile balatan bilim insanlar var ise de genelde kabul gren gr, ulus dncesinin 18. yzyl sonundaki devrimler, Amerikan ve daha da nemlisi Fransz devrimi ile ortaya ktdr. Bu yak lama gre Eski Msrllar, Romallar, Sasaniler veya ortaada ngilizler birer ulus deildir. Dolays ile 12. yzyldaki Seluk veya 15. yzyldaki Osmanllardan da Trk milleti/ulusu olarak sz etmek mmkn deildir. Byle bir niteleme tarihsel deildir, anakronistiktir. Hemen belirtilmelidir ki arlkl olarak 15. yzyln balarndan 20. yzyln balarna kadar olan dnemde yazl kaytlar brakan Osmanl uygarlnda "Trk szcnn her zaman, herkes tarafndan yeknesak bir anlam da kullanldn dnm em ek gerekir. Szcn kullanm nda ki farkllklar grebilmek ve zaman iindeki dnmleri yakalayabilmek iin tarihsel balamn olabildiince yeniden oluturulmas bir gereklilik olarak karmza kyor. Bu ise tarihi metinleri kullananlarn edindii duru veya taknd tavr ile dorudan ilintili olduu iin algda ve yorum lamada doal olarak farkllklara yol amaktadr. Bugnk millet zellikleri ve artlarnn gemite de var olduunu savunan bir primordialist, eski metinlerde Trk szcn grd zaman bunun bir ulusu niteledii konusunda hi pheye dmez. Hele bu metin Trkler ile baka bir grup arasndaki bir atma veya anlam a zlktan bahsediyor ve Trkler tarafn tutuyorsa yazarnn bir "Trk m il

14

E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

liyetisi olduuna kesin hkm eder.1 lgin olan, constructionist ekole soku labilecek baz yazarlarn da eski metinlerde olmamas gereken bir kavram grdklerini dndkleri zaman belki genel paradigmalarnn sarslaca endiesiyle tuhaf bir aklama gayreti iine girmeleridir. Tipik bir rnek olmas bakmndan u alntya bakalm: Erken Osmanl tarihinin en deerli eseri olarak nitelenen kpaazadenin Tevarih-i l-i O sm annda Trk atfna sklkla rastlanr; ancak bu tarih dikkatle incelendiinde Trk atflarnn getii yer lerde bu atf kullananlar hep gayr-Mslimlerdir. Osmanllar kendi aralarnda Mslman ya da Gazi atfyla anlrlar/ Yani kendilerine Trk demezler. Bylece herhangi bir kavram karmaas ortaya kmaz, okul kitaplarnda ve popler literatrde tekrarlana gelen, Osmanllarda Trklk/millet bilinci deil M slmanlk/mmet bilinci olduu aksiyomu da krlm am olur. yle anlalyor ki primordi alist ekoln etkisi tam aksi grleri savunanlarn zerinde de byk bir etki yapm. Onlar da tarihi metinlerde Trk kelimesini grdkleri za m an ayn eyi anlyor duruma gelmiler. Sanki Osmanllarn kendilerine T rk dedikleri tespit edilirse hakikaten de tarihin her dneminde bir Trk ulusu olduu gr ar basacak veya kesinlik kazanacak! Osmanllarn kendilerine ne deyip demediine ve kendilerini nasl grdklerine biraz daha ayrntl bir ekilde bakmadan nce hem en vurgu layalm ki, tarihi olsun olmasn tek bir yazann rettii bir metin (hele bu naive dnemde) asla bir orkestra zenginliine sahip deildir. Yazar, tabii ki seslendirmeler yapacak, kahram anlan konuturacak, onlann azlarna szckler koyacak, hatta alntlar yapacaktr. Bu okseslilik canlandr masnda ne kadar baarl olursa olsun, bakalarnn" grlerini, szleri ni ne kadar inanlr anlatrsa anlatsn son analizde konuann bir kii, yazar olduunu hatrlamak ve yanlsamaya dm em ek durumundayz. A ksi takdirde k p aazad e ve b en zer m etin lerd e gayrM slim lerin (BizanslIlarn, Frenklerin) Osm anllara T rk demekle kalm ayp kendilerine de olm adk eyler sylediklerine ahit oluruz.D n y a d a T r k m g e s

15

M esela, Gazavat- Sultan Murad b. Mehemmed H anda Freklcrden yardm istem ek iin Bizans tekfuru talya'ya gider ve O sm anllar! ikyet eder. Papa da Macar kral ve Srp despotunu ararak bir hal seferi rgtlemeye alr. Greyim sizi Hazret-i sa dinini nice m am ur edesiz der. D ierleri de Eyle olsun, her ne ki poh yedin ise canm za m innet derler.5 Konuan, burada gerekten Hristiyan krallar m? Yoksa dm anlar ile alay ederek okuyucularn elendirm e kaygs gden yazar m? Metinleri anlamak asndan izlenm esi gerekli yntem konusunda bu saptamay yaptktan sonra yine de yukardaki alntnn sahibine haks zlk etmeyelim, nk A PZ'de dendii gibi bir ayrm varsa, bunun A P Z nin kendi ii olduunu bilmemize ramen yine de bir nemi vardr. Oyunun kurallarn bir an iin kabul edelim ve A PZ tarihine bir gz atalm. Gerekten de bu tarihte Trk atfm kullananlar hep gayr-Mslimler midir? Yani A PZ Trk szcn yalnzca gayrimslimlere m i kul landrm tr? Mesela, Osmanllarn atalarnn Anadoluya nasl geldikleri ni hikye ederken A PZ, Araplara yenilip duran ran hkmdarlarnn Trklere dayanarak Araplara nasl galip geldikleri konusunda kendi sesi ni kullanarak yle diyor: Yafes neslinden ger Tiirki kendlere sened edindiler. Ol sebebten Arab'a galip oldular.4 Veya acemi devirmelerin Trk kyllerinin yanna gnderilmesi uygulamasn anlatan, ok bilinen, alntlanan u pasaja bakalm: Bunlar Trke verelim. Trke rensinler. Bunlar dahi eri ede lim dedi. Ve hem ann gibi olundu. Yevmen fe yevmen ziyade olund. Tamam ki M silman oldlar, Trk bunlar nice yllar kul landlar. Andan kapuya getirdiler. Akbrk geydrdiler. Adn ezel eri iken yenieri kodlar. Yenieri bunun zamannda vaki old.5 Oyunun kurallarna gre konuan kim? Kimin acaba bu parlak fikir? Byk bir ihtimalle Bizans tekfuru filan olmal; yani yle dny oruz. Am a Osmanl sadrazam andarl Halil Paa olduunu grnce arm adan edemiyoruz! 16E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

A PZ'de bu trden, Osmanllar" tarafndan kullanldna phe olmayan ama Trkleri ne yeren ne de ven, belirli bir grup insan nitele mek gerektii zaman alelusul kullanlm pek ok "Trk atf" var. Peki Trkleri ven, Osmanllar^ O sm anl hanedanndan birini Trkler ile zde klan gndermeler yok mu? Bana saki aranrsa bulunurm u gibi geliyor. A P Z , Sultan Orhann olu Sleyman Paa'nn Trakya blgesini nasl bir adaletle yneterek halknn gnln kazandn anlatrken halkn Nolayd kadim zamandan bunlar bize beg olalar idi dediini aktaryor ve ekliyor: Ve ok kyler bu Trk kavnm grdilcr. Mslnan oldular."6 airlii pek iyi olmasa da APZ Orhan Beyi olunu yle vyor: Sleyman geldi dnyaya Sleyman Ki kfir devletine vermez am an Brakt velvele kfir eline Ki Trk'n oldu bu devri zaman.7 A PZ'de konuturulan Mslman/Osmanllarn kendilerine Trk dem ekte bir ekinceleri olm adn grdkten sonra A P Z deki Bizansllann nasl konuturulduuna da bir rnek vererek baka kay naklara geelim. Topraklarnn elden gittiini gren ve hareketli gebeler ile ba edemeyen Bizansllar yle derler: "Ve hem bu vilayeti bizim elim izden alrlar. Harab ederler. Kendler lod yer su dutar Trk degller kim biz dahi anun ile muamele edeydik.8 Osmanllarn atalarn ve ilk Osmanllar tutarl bir ekilde ger yani gebe gsteren A P Z nin kendi O sm anl gem ii yorum undan tabii ki hi farkl deildir Bizansllann bu grleri! A PZ'nin ada saylabilecek anonim Tevrih-i l-i Osmanda da Trk szc benzer biimde kullanlr. Osmanllarn Balkanlardaki ilk byk meydan savan, Srpsnd savan anlatrken: n kfir lekeri ol avaz iittiler, grdiler kim drt yann Trk alm, kendiler arada kalmlar, hemandem T rk geldi' diyii birbirine dokunup ol orman arasmda dalp birbirine kl koydular demektedir.9 Yine ayn kaynak, gayrimslimlerin bir ekilde iin iine katlmad, her iki tarafn da Mslman olduu,D n y a d a T r k m g e s

17

dolaysyla gayr- Mslimlerden" bir alntlama veya aktarmalm sz konusu olmad bir balamda, II. Murat ile Dzme Mustafa arasndaki g mcadelesinde, Mustafa'nn Rumeli'de taraflar toplama gayretlerini yle anlatr: Rum ilinde ne kadar Trk var ise devrip katma getirdi. Her birine mansblar bildirp drl drl vadeler itd...10 Yine 15. yzyl kaynaklarndan Nerde de Trk szc eitli balamlarda youn olarak kullanlr. Tarihinin giri cmleleri Tevaril-i m uhtarda eydr: Etrak ki vardr, esnaf- kesired ir11 olan Neri, Osmanllarn siyasi meruiyetini Orta Asya Trk geleneklerine giderek kurmaya alr. Ona gre Saltanat- Trk H an diye adlandrlan bir Trk imparatorluu kavram vardr. Bi'l-klliye saltanat- Trk Han, selatin-i Selukiyyeye intikal etti. Bunlar m eyseredendir.11 dediine gre bu imperium bir blk Trktcn dierine geebilmektedir. Ayrca saltanat- bild -1 Rum dedii bir Roma lkeleri imparatorluu da vardr. Saltanat1 bild- Rum, l-i Seluktan mnkazi olub devlet-i l-i Selika mnkariz oldu diyerek ve Moollar zamannda Seluklularn nakhur olduklarn, bir kuru namlar kaldm vurgulayarak bu saltanatn" Seluklulardan bakalarna getiini zmnen de olsa sylemektedir.1* lgin olan, Neri'nin Orta Asya siyasi meruiyetini benimserken veya Osmanllarn Orta Asya Trk dnyas ile ilgisini kurarken slam ve slam ncesi dnem arasnda bir ayrm yapmakszn Trk szn kul lanmas, Trklerin eitli inanlarndan, rahatlkla sz edebilmesidir. Neri11in Bazlar dahi var ki, hi din nedir bilmezler diye niteledii veya Yahudileri taklit eden, taa, aaca, kze, atee tapan Trkler vardr. Krallarna hakan denir, ipekler giyip, altn talar takarlar. Bu taife begayet bahadr olurlar. 14 Bunlara da Trk der, M slm an olduunu bildiimiz gruplara da. Mesela, Anadolu Seluklu sultan Mesud b. Kl Arslan'dan bahsederken "Ve bunun eyyam- devletinde Trk, stanbul karsnda skdara gelp melik-i Kostantiniyyeden dahi cizye ve hara aldlar15 demektedir. Yine ayn ekilde Osmanl devletinin kurucusundan bahsederken ...Osman'a halk izzet idb avda kuda etrak yiidi yigili anun yanma cem olurlard veya Osman karndalaryla kend boylan iinde hakim olub tamamet-i 18E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

ger evli etrak, anm m ahkum u old '6 ifadelerini kullanmaktadr. urasn not etmeliyiz ki Neri, ne Osmanllarn atalarnn pagan oluun dan ulanr ne de ilk Osmanllarn gebeliinden. Alntlar daha fazla eitlendirmeden rahatlkla syleyebiliriz ki N erde zaman iinde devamllk gsteren, dini, corafi ve siyasi aidiyet snrlarn aan bir Trk kimlii kurgulamas vardr. Osmanllarn a dalar olan Aydnoullar veya Karamanoullarmdan bahsederken de Trk nitelemesini kullanr, Trkistann eski tarihinden bahsederken de. Ne yaptklarma, Osmanl devletinin yannda m yoksa karsnda m olduk larna bakarak bu Trklere olum lu veya olumsuz bir dille yaklamaktadr Neri. Mufassal eserinde yzlerce kez yapt Trk gndermelerine bu gzle bakmak, her bir referansn balamn dikkate almak gerekmektedir. Yalnz u kadar var ki Neri Trk" dedii zaman, baka bir ada oluan kullanm veya nyarglarn aksine otomatik olarak kyly kastet mez. Yeri geldii zaman Osmanl padiahnn kendisi de bu kimlii sahiplenir veya bundan gurur duyar. Konuann Murad deil, Ner olduunu bir an iin bile unutmayarak u pasaja bakalm: I. Kosova Sava'dan ncedir. I. Murad ordusunu toplam ve Srp kralnn meydan okum as ve daveti zerine yanma her iki olunu da alarak sefere kmtr. Am a biraz gecikirler. Bu esnada Srp kralndan bir eli gelir ve de ben hazram. aydan beri. Eer ki kanl dahi olsa, gelmelii olayd. Eer er ise gelsn uraalm trnde alayl szler syleyerek Osmanl ordusunu bir an nce savaa kkrtr. Murad bunun zerine ok gazaplanr ve yle der: Ol melun [Srp Kral] bunun gibi la f gzaf ursa, aceb m i ki slam klcn grmemidir. Kim se tabancasn yimeyen, kend tabancasn denilirden sanr. Ve kedi karanu evde kendy arslan tevehhm ider. nallah ana Trk erliin gstereni...17 Burada geen Trk" szcn ne kaba kyl ne de Trke konuan ahali olarak anlamamza uygun bu metin. Aksi takdirde Murad'n kyllerin ne tr erkekler (veya askerler) olduklarm gstermek gibi bir am ac olmu olurdu. Gerekten Murad byle demi midir bilmiyoruz amaD n y a d a T r k m g e s

19

II. Bayczid dneminde Ner'nin byle diyebildiini biliyoruz. Hkm sren sultann atasna kyl demek veya bir ekilde km sem ek pek politik olamayacandan Nernin baka bir noktada durduunu, baka bir amac olduunu, Trk erliine olum lu bir eyler yklediini varsaymak durumundayz. Baka bir 15. yzyl kaynanda, Vahat- Sultan Cemde de yine Osmanl hanedan yelerinden birinin, Cem Sultann kendisine atfedilen cmleler vastasyla Trkl kabullendiini ve Trklk ile zdeletir ildiini grmekteyiz. Cem Sultann yakn evresinden olan, Avrupa'daki srgnlk gnlerinde ehzadenin yannda bulunan fakat kim liini aka bilmediimiz yazara gre Cem Sultan Fransa kral ile grtrmek iste meyen Rodos valyeleri ehzadeye kraln lkesinde Trk grm ek istemediini sylemiler, ...benm memleketime Trk aya basdu yokdur yine basmasn dey yasa etm idiir. Gya byle dem im i kral. Sonra bir Fransz soylu, Cem 'e acaba niin Paris kentini ziyaret etmediini sorunca Cem: Biz anda nice varalm idi ki Riga Fransa ehrine Trk ayan basdun istemezmi ben lod bir mahbus kiiyin benm elimden ne gelr 8 demi. Bylece valyelerin hilesi ortaya km. Burada belirte lim ki, bu yazar eserinin eitli yerlerinde Osmanl padiah iin Trk bei , efendisi Cem iin de Trk beinin olu nitelemelerini kullanm ak tadr. Ayn kaynakta kullanlan Fransa bei , Rodos bei , ngrs bei gibi szckleri dikkate alrsak buradaki Trk bei teriminden nis peten corafi kesinlik ifade eder bir mana karmak ve yazarn bazen Osmanl memleketi19 olarak da niteledii Osmanl lkesini kastettiini anlamak mmkndr. Baz Osmanl kaynaklarnda ise Osmanl lkesi, o lkede yaayan herkesin Trk olmas gibi bir olguyu sz konusu edemesek bile, Trk ethnonim i ile beraber anlmaktadr. Mesela Firdevsi'nin Kutb-nme adl manzum eserinde Osmanl lkesine bir hal sava almasn isteyen Papa, Macar kralna; Vaktdur idp hurc kasn Trk ilini Kudse dein ykasn20 20E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

demekte, Macar kral da yle konuturularak bu projeye katlmaktadr:Tuna suyn Iekerile geelim Klcile Trk ilini aalm21 Ayn eserin baka bir yerinde de yine hallar yle konuturulmaktadr: Tuna suyun tiz gelb gemek gerek Trkn ilinde erab imek gerek2'* iler ters gidince bu sefer yle derler: Trk ilinden atmz su imeden H ayf kaduk Tuna suyn gemeden2 Kutb-nmenin hallar bu Trkleri, yavuz yani kt, sert, irret kiiler olarak grrler. Bunlardan Sanlurluolu denen biri, Midilli adasna baskn yapmak isteyen ve Cenevizden yardm isteyen Venedik docuna yle seslenir: Cinevizn yardm itmez vef Kim bilrsit Trki yavuzdur eh24 Benzer bir ekilde, Nerde, Kosova Sava'ndan nce Hristiyan as kerleri Trkleri nasl esir alp satacaklarn konuurlar. Uzun urganlar getir milerdir. Bu fikri beenmeyen biri Trk yavuzdur. Urgan tutmaz. Benm zincrim var. Trki ben zincire dizerm . demi. Serholukla ne herze sylediklerin bilmiyorlarm!*5 Bu tr ifadeleri acaba nasl yonmlamalyz? Yukarda Nernin din fark gzetmeksizin Trk szcn kul landn grmtk. Baka kaynaklarda ise bazen Trk" szcnn, aynen dnemin Avrupa lkelerinde olduu gibi, Mslman manasnda kullanldn grrz. 15. yzyl melliflerinden Ebul-hayr- Rm'nin Cem Sultan'n istei zerine derledii ve Sar Saltuk menkbelerini konu edinenD n y a d a T r k m g e s

21

Saltuk-nmede, baka anlamlarnn yan sra Trk szcnn Mslman szc ile karlkl deitirilebilir bir tarzda kullanldn grrz. Mesela, hayali bir Fransa padiah bir seferinde yle der: Papda sonra ben Firenkde pap oluram. Yryp Trki kiram, Hristiyanlar kuvvetlendi reni.'2 , Bir seferinde de kendi tekfurlarm gayretsizlikle sulayan 6 Rumlar/Bizansllar yle den Meer sen Trk oldun, uurlayn din tutasn, bu Trklere dnmezsin, inmazsn. Mesih dinine say eylemezsin.27 Tabii her zaman bu konuanlarn Rum veya Fransz gayrim s lim ler olduunu dnecekler olacaktr. O zaman ayn metindeki u ksm a bakalm: Sar Saltuk dnyann eitli yerlerinde maceradan maceraya koarken yolu Hindistan'a der ve buza ldrd iin Hidular tarafndan ldrlmek istenen bir adam kurtarr. Server bakub grdi kim asm aa alub gittikleri adam snnilerden bir kiidir. erif gazaba gelb ileri vard, eyitti: Bre kavm! Bunu bir srdan tri m i ldrrsiz? Ol sn lod boazlamak vardur bun larn dininde didi. Anlar eyittiler Bizm dinimzde yasaktr didiler. erif eyitti: Bu Trkler dininde yledir kim, bunlar kim s eye muti olmayalar.28 Ebu'l-hayr- Rm, Sar Saltuk'un bir "snni grp nce bun larn sonra "Trklerin dininden bahsettiini sylyor olduuna gre ikisinin ayn ey olmas gerek! Veyahut ba belada olan adam Trk olarak anlarsak bu sefer de ona snni denmi oluyor ki ayn kapya kar. Yine ayn metinden bir alnl yaparak M slm an ve Trk" kout luunu vurgulayalm. Sar Saltuk Anadolu ve Balkanlar brakp dnyann eitli yerlerinde macera ararken nasl olup da Bizansn bu durumdan yararlanmadn yle aklyor Ebulhayr: Ravile* eyidrler kim, erif H abete drt yl elendi, kere girdi, acaibler grdi ve hem H indistana gidp ve Trkistana gittiinde dahi Tekr hareket eylemedi. Mslmanlardan kat korkard, her bir Trk ejderha sanurd. Kfirler iine vehm ddi, tnmazlard... 22E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

yle anlalyor ki bu kfirlerdin "Trkleri ejderha sanm as iin elinden geleni de yapm Saltuk! Arada srada rahip veya kei klna girip Hristiyanlara kendi kutsal kitaplarndan pasajlar okuyarak kendi din lerini yorumlayp anlatan Saltuk bir seferinde bir Hristiyan cemaate vaaz ederken yle demi: y kavm! Biln ve agah olun! Mesih bu gice benm dme geldi eyitti... Bir Trke on kfir olsa dahi zebun olmazlar. ndi sizlere budur kim Trk bir uyur ejderhadr. Sizler anlara varup kasd eyle men, ey deildir. Ylann kuyruun basman. Zinhar Trkten kam, anlara grnmen zira sizlin en son kiminizi ldreler ve kiminizi esir iderler ve ikinizi elinizden alup, anlar hkm ideler. Sizi haraca kesiib, sizleri kullanalar. Kyamete dek hkm anlarundur.29 Kfirler de bu szleri iitince feryat edip alamlar! Baka bir yerde ise saklanp gizlenmekten vazgeen Saltuk ak ak yle der: "y kfirler! Biz Allah Taala emrine muti kullarz. Siz dahi uyursz. Bize yle em r olunmutur kim gn batlsnda dahi sizi komayavuz ve her Trk kim anasndan doar siznle dmandr. Kurd koyunla nice dost olur sa yledr.0 Tarih anlatmak gibi bir kaygs pek olmayan, gazi evrelerinde alatla gelen popler hikyeleri gaza ideolojisi ile yeniden ileyen bir eser olan Saltuk-nme'de Osmanllarn kendilerine Trk demeyip gazi veya Mslman demeleri yle dursun, gazi ve M slm anlar "Trk dendii ni, Trk szcnn genelde ve hele karda "kfirler varsa hemen her za man gazi ve Mslman anlamnda kullanldn rahatlkla syleyebiliriz. Bu, tabii ki Saltuk-nme m ellifinin dini aidiyetten bam sz bir T rk kimlii dnemedii anlam na gelmez. zellikle ayn dini aidiyeti paylaan insan gruplarm nitelemek durumunda olduu zamanlar mellif, dini aidiyetin tesinde etnik-linguislik temelde nitelendirmelerde de bulunur. Kara Davud isim li bir gaziden bahsederken yle diyor: Bir gn Kefe diyarnda bir gazi vard. Tatar idi. Adna Kara Davud dirlerdi. Seyyidden sonra ok gazalar ve erlikler eylemidr... GeldkD n y a d a T r k m g e s

23

n Kara Davud ol hinde yiit idi. Seyyid'e hizmet iderdi. Bazlar Trk'den idi dirler. Ann gazas ve velayeti Tatarda mehurdur.5* Burada hem Tatarlar hem de Trkler Mslman olduuna gre m ellifin Mslmanlar arasndaki etnik ayrmlarn farknda olduu rahatlkla sylenebilir. Benzer bir ekilde, Kemal Paa-Zde Akkoyunlular ve Osman llar arasnda geen Ollukbeli savan anlatrken Ol diyarda b-tr keman bir Trk olan, on Trknan zebun eyledi* diyerek Osmallar Trk ve 2 Akkoyunlular Trkmen olarak nitelemektedir. Aralarnda yaknlk olsa da farkl etnisitelerin sz konusu olduu metinden anlalmaktadr. Trk szcnn yukarda grdmz anlamlarnn yan sra ky l, "kaba, "anlay eksik armlar ile birlikte kullanlmas da kaynaklar da sk sk grlmektedir. Burada vurgulanmas gereken, bunun, o ynde gi riilen ve "Osmanl, Trkleri etrak- biidrak olarak grrd eklinde zetle nebilecek baz youn okuma ve temsil abalarna karn Osmanl kaynakla rndan yansyan tek Trk imaj olmaddr. 16. yzyln balarnda manzum bir ataszleri nasihatnamesi yazan Giivahi, kaygsz kyllerin ehirde yapa mayacan, tutunamayacan anlatrken yle diyor: ehirde rstay-i b-gam olmaz Hakikatdr bu sz Trk adem olmaz Dedin anlamaz sylerse szi Bir olur Trk'e szn ard yzi. Kendisi de Trke yazarak kendini ifade eden bir ehirlinin n yarg landr bu. Trk bu ehriler" iin krsal blgede yaayan kaba biridir. nsan larn byk ounluunun krsal blgede yaad bu toplumda ehirliler "Trklerin yedikleri, ilikleri, konumalar ile elenirler. Trk, Gvahiye gre soan ve bazlamadan daha iyi bir yiyecek olabileceini dnemez bile. Acayib taifedir kavm- Etrak Ey yatl nedr itmezler idrak 24E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k m a j l a r i

Ne bilr anlarn azlan tad Ne sz var dillerinde idecek yad.3 4 Velhasl acayip bir blk insandr Trkler. zetlersek, erken Osmanl kaynaklarnda Trk szcnn bol miktarda kullanldn; Osmanllarn kendilerini Trk olarak adlandr makta bir ekinceleri olmadn; Trklk aidiyetinin baz yazarlarda dini aidiyeti akn bir ekilde ortaya ktn; bazlarnda Tiirkn M slm an ve/veya Snni ile eanlaml kullanldn; Osmanl hanedann yeleri nin, sultanlarn, ehzadelerin Trklk ile ilikilendirildiini; Trklere ba hadr, sava, kimseye muti olmayan, sert karakter zellikleri yklendii ni, bazlarnda ise anlayszlkla, kabalkla, basit ve bn olmakla vasflan d rd k la rn grmekteyiz. ki konuyu vurgulamak istiyorum. 1- Yukardaki olumlu ve olum suz imaj rnllerinin birbirlerini zo runlu olarak desteklemediklerini veya birbirleriyle zorunlu olarak elimediklerini, ayn anda birlikte var olabildiklerini dikkatten ka rmamak gerekir. 2- Osmanl kaynaklarnda T rk szcnn bizatihi mevct olmas ve eitli balamlarda kullanlm as Trk"lerin gemite de bir ulus olarak rgtlendikleri anlam na hi gelmez. Fakat etnik bilin mo dem bir olgu deildir. Eski metinlerde etnik bilin tezahrlerine rastlaynca bundan hayrete dmemelidir. Bu bilin bir ulus bilin cine dnebilir. Dnmeyebilir de. Byle bir zorunluluk yoktur. Bu, tarihi sre iinde belirlenir.N otlar1 B ir rnek olarak bkz. A. Taneri, Trk Kavrammn Gelimesi (Ankara, 1993}. rn ein IV. Blm, Gktrkler'de VI. Yzylda tibaren Gelien Trk Milliyetilii Anlay", s. 71*74 veya VIII. Blm, Vani Mehmet Efendi ve XVII. Yzylda Osm anl mparatorluunda Trk Milliyetilii*, s. 149-155. 2 S . Aydn, Etnik Bir Ad Olarak T r k Kavramnn Snrlar ve Geniletilm esi zerine', Birikim. 7 1-7 2 , Mart-Nisan 19 9 5. s. 56. 3 4 H. nalck ve M. Ouz, Gazavt- Suttan M urad b. Mektmmed Han (Ankara, 1978), 3-4. Ahm ed k (od. N.Atsz) Tevrih-i l-i Osman (stanbul 19 4 9}. Bundan sonra A P Z . s. 9 2.

D n y a d a T r k m g e s

25

5 7 S 9

A P Z , s.128. A P Z s.120. A P Z ,s .i2 5 A P Z j s. 96. Nilat Azanat (F. Giese Neri), Anonim Tevrih-i A14 Osman (stanbul, 1992), s. 26. Bundan sonra Anonim.

10 11

Anonim , s. 62 M ehm ed Ncr (ed. F. R.Unat ve M .A.Kym en), KM b-j Cihan-Nm (Ankara, 1949). c. I, s. 9. Bundan sonra Neri.

12 *3 *4 *5 ^ *7

Neri, I, 23. N er I, 39*41. N eri, I, s. 9. N er, I, 29. Ner, 1, 7 1.7 3 . N er, I, 269 . N. V alin, Sultan Djem (Ankara, 199 7), s. 221*3.

19 20

M esela bkz. N. Valin, SuIiam Djem, s. 207. Firdevs-i Rum (ed. 1, Olgun ve 1. Parm akszolu), Kutb-nme (Ankara, 19 8 0 ), s. 76. Bundan sonra Kutb-nme.

21 22 23 24 25

Kutb-nme, s. 79. Kutb-nme, s. 133. Kutb-nme, s. 139. Firdevs, Kutb-nme, s. 59. Neri, I, s. 293. EbuI-hayr- Rm (ed. . H. Akaln), Saltuk-nme (Ankara, 1987), c. 1, s. 23. Bundan sonra Saltuk-nme.

27

SaIfMfc-n4 me?, , s. m . Saltuk-nme, II, s. 336, italikler benim. Saltuk-nme, III, s. 2 9 1-2, noktalamalar benim . Saltuk-nme , M, s.121. Sfl/fufc-4wc, I, s. 161-2. Ib Kem al, Tevarih-i l-i Osman, vii. Defter, s. 328. G iivahi (ed. M .Hengirm en) Pend-nme (Ankara, 1983) s. 165. Pend-nme, s. 168.E r k e n O s m a n l i Ka y n a k l a r i n o a n Y a n s i y a n T r k I m a j l a r i

2^29 3 31 32 33 34

26

A

ia in

S e r v a n t ie *

BATILILARIN GZNDE TRK MAJININ GERD DEMLERCe h e n n e m

T

e o l o j s n d e n

D

em o kra si

D E R S L E R N EI. G R

vrupa Parlamentosunun i Nisan 2 0 0 4 te Strasbourgdaki olaan toplantsnda, Trkiyenin Avrupa Birliine kabul ynnde kaydet tii ilerleme, iki saati aan allmadk uzunlukta bir tartmayla ele alnd. Oturumda krktan fazla temsilci krsye karak konuma yapt. Ko numaclarn ou Trkiyenin demokratikleme ynnde ycterince adm atmadn vurgularken, kimileri de bu lkenin, birlie kabul edilmesinin tasavvur edilemeyecei lde, dier Avrupa lkelerinden farkl olduunu sylediler. Tartmann sonunda hazrlanan rapor 2 11 olumlu, 84 olumsuz ve allmadk sayda ekimser oyla (46), yine olaand sayda oy erhiyle (13) kabul edildi. Bu sonular, kurum un bnyesindeki siyasal gruplar ara snda var olan gr ayrlklarn gzler nne seriyor. (Bkz. Tablo 1.) Bat kamuoyu daha birka yl ncesine kadar Trkiyeyi grmezden geliyordu. Avrupa Kom isyonu'nun 1976 'd a birliin o zamanki dokuz ye lkesinde yapt bir aratrmada, "Avrupa Birliine yakn gelecekte gir m esini istediiniz baka lkeler var m? Varsa hangileri? sorusuna, anke te katlanlann % 50si hi tereddtsz svire, % 44'ii spanya, % 39'u Avusturya yantn verirken, Trkiye yantn verenlerin oram yalnzca %

A

o'du; bu lkenin ad en ok Almanya, daha dk oranda da talya ve Bel ika daki katlmclar tarafndan anlrken, dier ye lkelerde bu oran iyi ce azalyordu. Sonular analiz eden aratrmacya gre, Trkiye sz konu su olduunda, corafi ve kltrel uzaklk, znel mesafelilii de beraberin de getiriyordu. 20 0 2 ylnn mart ve mays aylar arasnda yaplan bir ara* Dr. Alain Servantie, Avrupa Birlii M aviri.

D n y a d a T r k m g e s

27

Tablo i. Avrupa Parlamentosundaki siyasi gruplarn Trkiye'ye yaklamlar Siyasal Gruplar GUE (Komnistler) PSE (Sosyalistler) YELLER Yaklamlar -Kopenhag kriterlerine eksiksiz uyulm as kouluyla, lkenin birlie kabul edilmesi onaylanyor: -Ordunun rolnn azaltlmas -nsan haklarnn uygulanmas (Leyla Zata'nm serbest kalmas; Krt kltrne zgrlk; hukukun egemenlii; tm siyasi partilerin yasallamas) -Kadnlarn durumunun iyiletirilmesi (namus cinayetlerinde uygulanan istisnai hkmlerin kaldrlmas) -Ermeni soykrmnn tannmas yelie onay veriliyor; laikliin (Kemalizm) bir avantaj salad dnlyor.

ELDR (Liberaller) Britanyal Muhafazakrlar; Finlandiya, spanya ve talya EPPleri.* Hollanda, Fransa, Almanya ve Avusturya EPP'leri, EDD (Hunters vs.); UEN (Pasqua), baz an sa partiler (Le Pen, Vlaam se Blok, Lega Nord)* Avrupa Halk Partileri

Trkiye'nin yeliine kar kyorlar: Trkiye, corafi, tarihsel ve kltrel bakmlardan Avrupal deildir; birlie katlmadan nce, dnsel deerlerinde bir reforma gitmelidir (Oostlander); nfus an byklktedir; yelie kabul birliin "doasna aykrdr (Lans, Front National)

Not: Aada ad geen parlamento yeleri yazl ya da szl olarak gr bildirdiler:G U E : A iardi (Fr) Korakas(Y.), Bordes. C auquil ve Laguiller (Fr.), Figueircdo (Por.), Mejer (Hol.) P S E : Etti (AT), Mrs. Karananou (Yun.), Svvoboda (AT), Katiforis (Yun.), Lahmtere (Fr.), Leinen (Alm.), Paasilinnia (Fin.), Ceyhun (Aln.), Roure (Fr.) Gocbbels (Lks.), Dehousse (BeL). Yeiller: Lagendipc (H ol). Wy (lng.>, .Mrs.Maei (Bel.)

Liberaller: Olsson (Isv.), DufT(lng.|. Vallvc (Isp.J. Andreason (Dan.) Nordman (Fr.). Van Hecko (Bel.) Maalen (Hol.)E P P : Vat O rden (Ing.), Elle (tng.). Suom inc (Fin.), Guiterrcz-Corlnes (Isp.). Sm et (BeL). Som m er (At.), Brok (Al.).1 Fer her (Alm.), Stenzel (AT), Langen (Alm.), Ebner (t. Bolzano), Schleicher (Alm.). Bortanges (Fr.), Posselt (Alm .); yazl aklama M rs. Grossetete (Fr.), Sacred u s (Isv.), M rs Vlasto (Fr.) E D D : Belder (Hol.); Mathie (Fr.) A ndersen (Dan.)a U E N : Que-iro (Por.) *pais euro-asitico' : C am re (Dan.); yazl aklama Pasqua (Fr.). Ribeiro e Castro (Por.) N l: Claeys (Vlaatns* Blok-Bel.), szifi ve yazl aklama M rs Bcrthu (Fr.). Borghezio (L3.4. Kltrel n d irg e n e m e z lik

Tarafszlktan ok uzak olan Avrupal gzlemcilerimiz, milliyeti ha reketlere verdikleri destei ve Osmanl imparatorluunun paylalmasn hakl gstermek iin, insanlar fanatizme inandrma ihtiyac iindeydiler. Trkiye'yi son Hal savas olarak ziyaret etmi olan Clateaubriad, d ileri bakanl yapt sralarda yle yazmt: Trkiyeye buharl gemiler ve demiryollar vererek ordularn dzenlerken, bir yandan da donanmalar n nasl ileteceini retmekle onlar uygarlatmyormu gibi grnmemiz, uygarln Douya yaylmasyla deil, Batnn gaddarlkla tanmasyla okta-

60

Ba t il il a r in

z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e i m l e r

lanacaktr... Gelecein braimleri bizleri Charles Martcl dnemine geri g trebilirler... Toplumsal yaps klelik ve okelilik zerine kurulm u bir halk, Mool bozkrlarna geri gnderilmelidir... Osmanl mparatorluunun yklmas, insanlk soyu iin olsa olsa bir kazantr... Siyasal toplumun ahlaki deerlerinin tm unsurlar Hristiyanln kklerindedir; toplumsal ykmn tm tohumlar ise slam dininde. imdiki sultann uygarlk ynnde adm lar att syleniyor: Bunun nedeni de, fanatik gruhunu, Fransz dnmeler ve ngiliz ve AvusturyalI baz subaylann yardmyla dzenli askeri eitimden geirmeye almas. Mekanik silah eitiminden gemek ne zamandan beri dir uygarlk anlamna geliyor? Trkleri kendi bilimsel taktiklerimizden ha berdar etmek, ok byk bir hata, hatta bir su saylr. Eer kastl olarak toplumum uzun mezar kazclarn yetitirmek niyetinde deilsek, disiplin altna alnacak olan askerlerin vaftiz edilmeleri gerekir.170 Pouqueville gibi Trk fobisi olanlar da vard: Despotizm ve bela, yaamlar yz kzartc bir yaam aralndan ibaret olan Asyal rklarn uyuukluu iinde yeerdi ve by mekte. Devletlerin belas olan Trklerin bunca zamandr neden yok edil mediklerini hep merak ederim.171 Guizot, Trk topraklarnn paralanma mas gerektiini savunsa da, ktmser grnr: Mslman dnyasndan, ne kendi reformu, ne de Hristiyanlar adma hibir umut yok. Tek bekledii miz, kendi kanunlarnn yaratt felaketler silsilesi.172 Paul Deschanel, 29 ubat 1888de millet meclisine hitaben yapt konumada: Dou, kelime nin tam anlamyla gelenein vatandr; o, deimez karakterini yzyllardr korumutur ve bu karakterin ayrlmaz ynlerinden biri, dinsel meselelerin si vil yaamla i ie olmas ve bu ikisinin birbirine kanmasdr. Tm Osmanl reformcularn karsna kan almaz glkleri bununla aklayabiliriz. Yi ne, byk ihtiyatla da olsa, Trk imparatorluundan nlemler, aykr reform lar isteyen Batl politikaclann hatalar, yanl hesaplar da bununla aklana bilir. Bu reformlan yalnzca kurumlanyla deil, tm varolularyla yaamala rn beklediler, zira, grne baklrsa bizimki gibi siyasi bir devletle i yap tklarna inanyorlard; oysa gerekte sava bir teokrasi, dinsel bir feodalite, deimez bir tutuculukla kar karyaydlar."17 Renan: Sosyal devletlerin en 5 kts, slamclk ve eski Papalk devletleri gibi, dogmann dolaysz ve mut lak bir egemenlik srd teokratik devlettir.174D n y a d a T r k m g e s

6l

Trkiye asla deimez.17 Bu halk, zalimliinde en ufak bir dei 5 me olmakszn, uygar bir halkn yerini alarak, kavgac grhlarla gebe ai retler iin yaplm kanunlaryla, byk bir ehre yerleti... Osmanllar, bi zim bildiimiz anlamdaki vatanseverlik erdeminden habersizdir... Trkle rin kanunlar, iinde yaadklar topraklardan ziyade, inandklar dinle uyumludur... Vatanseverlie benzer her trl ey, onlarda tamamen dinsel fanatizmin emrine verilmitir.176 Paann, beyin, efendinin yaldzn yle bir kazdnzda, altnda onun vahi drtlerini, lsz nefretini, zalimce bir hkmranla olan susuzluunu bulursunuz. ; Kurann cihatla ilgili hkmlerine inanarak onu kandran ve iddete ynelten din adamlarnn tahrikleri etkisinde, inanl, acmasz bir fanatik. Muhammed,177 tpk des potizm -antik toplumlann bu iki haeresi- klelik ve fanatizm gibi, modem demokrasilerimizde miyadm doldurmutur.17 Renan Islamisme et la Scien ceda: Trk rk, felsefe ve bilim hevesinden tamamen yoksundur, Trk ler Avrupa uygarlna yetimeyi asla baaramayacaklar: Dinleri onlar iin daima almaz bir engel olacak. Bu yabani rk, inanlmaz bir acmaszlk la savamtr. Yunan halknn zihnindeki tiksindirici hatrasn buna bor ludur... Bu halk, gnmze dek acmaszln kaybetmemitir. Uygarlk ona gre deildir. Bana sk sk stlerini kirletip annelerini zen ocuklar ammsatmlardr... Byle insanlara ancak Asya'nn kuzeyindeki usuz bu caksz bozkrlarda yaamak yakr" diye yazar. Abbot Michon, Batl eiti min Trkleri deitiremeyeceim savunur: Yabanc lkelerden, Londra, Paris ve Viyana'dan lkelerine dnen Jn Trkler zerafet kazanmlardr; artk babu [mes] giymezler ve son derece akc bir biimde ngilizce, Fran szca ya da Almanca konuabilirler; arap ier, ramazanda sigara tttrrler, kt birer vatanda olmulardr ve inanlarn kaybetmilerdir... Onlara g vur denir ve toplumdan dlanrlar... Ne zaman ki bu babozukluk kendile rine ar gelmeye balar, bir bakarsnz ki kendi lkelerinin alkanlklarna dnmler; yanlarnda tadklar sahte Avrupa yaldz gitgide dklr ve bir kez daha, bu defa her zamankinden daha koyu bir Trk olurlar ve Avrupal fikirlere genellikle tekilerden daha dmanca yaklarlar...179 Trkler Mslman olarak kaldlar ve dolaysyla da her trl kay namaya, Avrupa klriine kar direndiler. Kuran, esas itibariyle ktim-

62

Ba t il il a r in

z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e m l e r

sem e vc nefret uayandrarak onlan yaltt. Yz ylda bir H ristiyanlara ya adklar birka temas da, onlarn fanatizmini pekitirmeye ve Asyal karak terlerini ne karmaya yarad ancak. imdi her zamankinden daha yaban c ve zalim grnyorlar; zira onlar Avrupallardan zaten ayr klan H ris tiyan inanlar yetmemi gibi, Avrupa, bir de, onlarn hibir ey katamayaca devrimci fikirleri ekledi... Gerek u ki, Trkler Avrupa uygarlyla btnleemez; onlar asimile olamazlar; bugn bu, her zamankinden daha zor grnyor. Trk halk ld... Sultan, Avrupa'nn ho planlarna onay verip im za koyabilir, ama bu kimsede gven uyandrnayacaktr; nk onun ve slamn, doalarn deitirme konusunda iten olduklarna inan mak bir imzayla olacak ey deil. ,o Ve gnmzde benzer grler: Trkiye ne corafyas, ne tarihi, ne de kltryle Avrupa'ya aittir.11 Trkiye heterojendir (Bayrou). Tr kiyenin Kopenhag kriterlerini hayata geirebileceine inanm yorum ."18 23.5. K f i r l e r l e i t ti faklarn y a s a k l a n m a s n d a n , A v r u p a h a r e k e t i y l e b t n l e m e y e : S r a d a n kapitlasyonlar.

Osmanl mparatorluu, tpk demir perde gibi, aradaki bir ideolo jik uurumdan dolay, Hristiyan cumhuriyeti ile dm an olmaya m ahkm muydu? Chabodnun yazdna gre, Roma Katolik Kilisesi tarafndan ida re edilen bir ortaa Hristiyan cumhuriyetinin zamanla zlmesi, Avru pa kavramnn ortaya kmasna yol at. V. Charles Hristiyan cum huriye t i n i koruyordu; ondan yetmi yl sonra, Sully, Avrupadan sz eder. Eer ans eseri imparator, kzlarndan birini padiahn olu ile evlendirmi ya da bunun tersi olmu olsa, 14 ve 15. yzyllarda olduu gibi bir uzlama m m kn olur muydu? Byle bir evlilik neden imknsz hale geldi? M sl m an lkelerle anlamalar nasl salanyordu? Uluslararas hukuk, zamanla gelierek devletler hukukuna dnt ve "doal kanunlar , baka bir deyile sekler hukuk, dinsel hukukun ya da eriatn yerini ald: Mslman lkeler tarafndan Hristiyan lkelerinkine benzeyen diplomatik kanunlarn uygulanmas da byle gerekleti ve bu, bar iinde bir arada yaamaya ve ticaretin yaylmasna yol at. Uluslara ras hukuk, geleneksel Roma hukukunun ve ortaan imparatorluk/kiliseD n y a d a T r k m g e s

63

ayrmnn tersine, Mslmanlarda eriatn bir paras olarak grlyordu. Nitekim, Kuranda pacta sunt strvanda ilkesini (IX/4 ve XVI/93 nolu sure ler) ve elilerin diplomatik dokunulmazln ( 732-733 / abani) ileyen ayetler yer alr; gm rk vergileri, ticaretle ilgili kstlamalar, M slm an ol mayan glerle karlkl kazan getiren anlamalara varlmas iznini ile yen ayetler de vardr.,8i Ancak, bu ayetlerin kutsal kitapta yer almas, ulus lararas ilkelerin tannmasyla elikili bir durum yaratmaz. Kfirlerle ittifak yapma yasa (Pactum cum infdelibus veya Foedus impius) Kilise tarafndan dinsel hukukun bir kanunu olarak ortaya kt: 9. yzylda, Gney talyadaki lordlarla Mslmanlarn (Sarakenleri) ittifak n engellemek amacyla kfirlerle evlilii yasaklayan Saint Paul'n szlerini arptan Papa VIII. John bunda zellikle etkili oldu. Sonralar, 1228-1245 y^lar arasmda papalar, Schwaben'li II. Frederic ile Msrl Sultan el-Malik alKmil arasndaki ilikilerin yrtlmesini engellemeye alrlar.'8 1179'd a 4 toplanan Lateran konseyi Mslmanlarla ticaret yasan yeniden yrrle koydu; bu yasak 14. yzyla kadar hkm srd, Vatikan tarafndan ekince [derogasyon] konsa da, V. Clementin 1307 tarihli mhryle onayland; Ragusallar, 1373te kfirlerle byle snrl bir ticaret iin papalktan yetki alm t.8 Dinsel kanunlarn hkmleri Hristiyanlarn Mslmanlara tahl, 5 odun, cephane ve silah salamalarn yasaklyor, kfirlerle yaplan anlama lar daha batan hkmsz saylyordu. Cezas, aforoz edilme (bu Zapolya'mn bana geldiyse de, I. Francis, II. Frederic gibi, byle bir ceza almad) ya da hkmdarn, topraklarna girm esinin yasaklanmasyd. Thomas Aquino, Hristiyan bir hkmdara kar olmayan ittifaklara izin veren, baka dinden hkmdarlar iin de uygulanabilir olan ju s humanum ile Hristiyan bir prense ynelik Hristiyan/kfr ittifaklarn toptan yasaklayan ju s divinum ayrmn yapt.*86 Papa, Macar Kral John Hunyad'11118 Trk hkmdar ile 7 bir anlama yaptn rendiinde, elisi araclyla, hibir Hristiyan h kmdarn iman dmanlarna iman gstermemesi gerektiini bildiren bir ferman yollad; burada, iman [fdes), hem dmana duyulan gven anlam n da, hem de dinsel olarak, Tanr'ya verilen sz anlamnda kullanlyordu.18 8 Ayn ekilde, I. Francis'in, V. Charlesa kar Trklerle yapt ittifak da bir skandal olarak karlanmt. Oysa V. Charlesm Sleyman'a kar Perslerle

64

Ba t il il a r in

z n d e T r k Im a j i n i n G e i r d D e m l e r

yapt ittifak, ayn tepkiyi grmedi. I. Francis, Papa III. Paul'e bir mektup yollayarak Trklerle olan ittifakn, uluslar ailesinin evrenselliine dayana rak lakl gstermeye alt.'89 te yandan, 15 ve 6.yzyllarn tarihi, dier Hristiyan glere kar Trklerle yaplan ittifaklarn rnekleriyle doludur: Bunlar arasnda, Franszlarn talya'ya yapt aknlardan rkm olan papa larn ittifak da yer alr.190 Dahas, papaln ruhani gcn yitirmesi, Re 1 form anda yaptrmlarn da ilemez hale gelmesine yol at.191 Kfirlerle antlam a yaplp yaplamayaca sonsu, 17-18. yzyl larda Katolikler arasnda hl tartlan bir konuydu. Gentili'yc gre, Trk lerle ilikiye izin olup olmad sorusunun yant: Din, insanlarn kendi aralarnda deil, Tanr ile insanlar arasndaki bir sorundur. Enlernasyonalist Grotiusa gre, Hak dine m ensup olmayanlarla antlama ve ittifaklar yapmann serbest olup olmad, pek ok kiinin kafasm kartran bir so ru. Doal hukuka gre deerlendirdiimizde, yant hi de zor deil; zira dinsel farkllklara baklmakszn, lm insanlarn antlama yapm a haklar vardr, * ancak, baka bir yerde ( xii) yle ekler: Tek bir bedenin uzuv 92 lar olarak, tm Hristiyanlar, kendilerine ynelik ktlklere kar duyarl olmaldrlar... Dinin dmanlarndan biri, Hristiyan krallnn topraklar na saldrdnda, krallar ve halklar birbirlerine yardm etmelidirler... Buna ramen, Italyan ehir devletleri (Venedik, Piza, Floransa, Cenova), Fransa Krall ya da Katalonya, ksa sre sonra, Mslman (Saraken) lkelerle ticareti dzenleyen kanunlar kabul ettiler ve 13 ve 14. yzyllarda en nem li ticari limanlara temsilcilerini gndererek elilikler kurdular. Ve bu alandaki yasaklar geersiz hale geldi.9 Osmanl mparatorluu ile Batl 3 gler arasndaki kapitlasyonlar, Bizans mparatorluu ile talyan cum hu riyetleri arasndaki bu daha eski anlamalarn yenilenmesiydi.19 4 Kapitlasyonlar, dinsel ayrmlarn tesinde, uluslararas bir uzla m ay tanmlar; burada esas olan kiisel hkmler, dinsel farkllklar bir ya na koyarlar ve kendileri de bu ekilde tannmak islerler. Osmanl padiah tarafndan verilen kapitlasyonlarda ticari olarak hibir karlkllk talep edilmemitir; nk kapitlasyonlar, imparatorluun hibir karnn ol mad bir ticarette, bir kle ya da tebaaya (Venedik ya da Polonya gibi) zerk bir biimde verilen ayrcalklar olarak grlr.D n y a d a T r k m g e s

ur Cilad savalar=miimm ki dnya arasndaki ilikilerin karlkl olarak yasakland bu iki kutuplu dmanlk -ilikilerin m inim um dzeye indii- 1923-1989 dne minde Sovyetler Birlii ve uydu devletlerinin Batl gler tarafndan dlan masna benzetilebilir. Bu ekimenin sona ermesi, Amerikan sper gcn yeni dmanlar aramaya itmitir. Peki, btn bunlar, Trkiye'nin gelim ek te olan uluslararas lukuk sisteminin bir paras olmad anlamna m ge lir? Lord Stowell, 8 o 2 de, M adonna del Burso davasnda yle diyordu: Os manl mparatorluumda yaayanlar, bizimkiyle bire bir benzer bir millet ler hukukuna bal deildirler. Durum lannn vc karakterlerinin zgnl gz nne alnarak, mahkeme, onlar, Avrupa devletlerinin onca yldr bir birleriyle olan ilikilerinde uyguladklar sz konusu kamu hukukunun en kat kurallar ile bal saymamak gereini defalarca dile getirmitir.198 Son olarak, Paris Antlam as'na eklenen, 1856 Knm Sava'n sonu ca balayarak Trkiye'yi Avrupa hukuk birliiyle btnletiren" bildirge, son derece akl d grnmektedir; byle bir bildirge, 15. yzyldan itibaren Trkiye ile imzalanan tm antlamalarn inkr ve geersiz klnmas anla mna gelir! Aslnda, bu bildirgenin ardndaki niyet, Avrupa ittifak ereve sinde, herhangi bir gcn, dierlerinin onay olmakszn Trkiyenin baz blgelerini fethetmeye girim esini engellemekti. Hukuksuz devletin ztt olan hukuk devleti kavram -dar-l harbe kar dar-l slam ztlna paralel olarak- emperyalist bir hukuk anlayna karlk gelen ayn birlie katl mn tannmas iin kullanlan bir aratan baka bir ey deildir.'99 Nitekim, 1856 Antlamas, bir yandan Trkiye'nin Avrupa ittifakyla btnlemesin den sz ederken, te yandan, Glhane latt- erifi (1839) ve Hatt- hmayu nu (1836) ile, millet sistemini salamlatrarak, halta genileterek, Batl dev letlerde blgesel biimde uygulanan sekler hukuk ile dinsel aznlklara ve rilen gvenceler ve ayncalklar arasndaki elikileri pekitiriyordu/00D n y a d a T r k m g e s

67

Sorun, 15 ve 16. yzyllarda, Osmanl mparatorluu ile Avrupa'nn dier devletleri arasndaki uyumazlklardan ok, imparatorluun, 1 5 4 7 ve 15^5te Habsburglarla yaplan, yz elli yl statkonun sabitlendii bar ant lamalarnn ardndan Avrupa'nn kalan ksmna gitgide yabanclamas ve o dnemde bu topraklarda gerekleen deiimlerin dnda kalmasyd/01 Ni tekim, bu anlamalardan sonra Osmanl mparatorluu, uluslararas hukuk kurallarnn oluturulmas srecinde, bunun ke talarn oluturan Vestfalya Antlamas, Utrecht Bar ve hatta Viyana Kongresinde yer almad.4. S o n u

Okuyucunun ilgisini uyandrmak iin, yazar, arzuyu tetikleyecek yeni bir eyler eklemek, abartma pahasna da olsa, kendinden ncekilerin sylediklerine bir eyler katarak, hayal gcnn, takntlarnn, drtleri nin gerekliin tesine tamasna izin vennek ihtiyacndadr. Yazarlar bu taknlklardan dolay kendilerini sularlar: La Boullaye Le Gouz, Belonun, Trk kadnlarnn arzularn yazarken, Dou'daki gibi bir serbestlii Av rupa'da grse, ne yapmak isteyeceini sylemekten korkarak okuyucuyu heyecanlandrma abasnda olduunu yazar.202 Ancak Belon, seyahatlerin yorumlanmasnda kiisel gemiin nem li olduunu zaten belirtmitir: Herhangi bir yabanc lkede birka kii yan yana yriise, ilerinden ikisi nin ayn eye ilgi gsterme olasl pek azdr."20* ehvetin ayplanmas, s t kapal szlere ilgi gsteren 18-19. yzyl Viktoryetleri ve pritenleri ta rafndan kendilerini okuyucu gznde aklama abasyla yaplr. Bunlar biraz tuz, biber, baharatla sslenip, daha nce yazlm me tinler, kulaktan dolma sylentiler de eklenerek, benzersiz bir dil yaratma, dikkat ekme, tamamen gerein snrlarn ama ve belli bir uzunluu ge en alntlarda telif demekten kanmak amalanr. Gerekliin kendisi de, kiinin arzusuna gre hayal gc ile yeniden yaratlr. Yazarlarn ou kendilerinden ncekilerin yazdklarn kopyalayarak zerine azck sos ek lemekten ekinmezler. Minareler iyice ykselir, hamamlar daha da lo ha le gelir... Oryantalist egzotizmin cafcafl tasvirleri, Batl orta snfn sakin erkeklerinin bilinda, bulank ksnllne, mazoizmine ve sadist drtlerine ucuz tatmin yolu salar.*04

68

Ba t il il a r in

z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e i m l e r

Yazarlarn geree en yakn biimde yansttklar ey m idir o, yoksa kendi kiisel fantezilerinin davurum u mu? slam ve M slmanlarla ilgi li halihazrdaki fantezilerimiz, Batnn cinsel bilinaltnn derinliklerinden mi kyor, yoksa bunlar yalnzca gerekliin sanat eserine aktarlm hali mi? Gezi anlats, daha nceki gezi yazarlar, gezi rehberleri, romanlar ve grsel sanat eserleri, nyarglar ile deneyimleen szde gereklik arasnda ki hayali ilikinin rndr.20 5 Iorga, 16. yzyl iin, ateli bir merak, renme arzusu, dikkat ve itenlik, her biri Douyu kendince yorumlayan farkl kiilikler; hepsi de sonraki yzylda artk pek rastlanmayacak eyler der.26 16. yzyln, Os manl mparatorluuna kar saldrgan bir bak da ieren bu belirgin ve saknm sz merak, 17. yzylda, adeta zihinlerden uup gitmi ya da alt st olmuasna, gitgide anarak yok oldu. Daha sonra, 18. yzylda, yklm ak ta olan imparatorluk, Avrupa'nn hasta adam , eletirilerin hedef tahtas ha line geldi. Sanatlarn zgrl tarihi yeniden yaratabilir: Kiinin, bulundu u grubun karna gre, basklarn grece dengeli olduu ve verimli bir hayal gcnn olaylarn akn deitirmeye yetebilecei tarih sahnesinde, aklar hayal gcyle doldurmas m m kndr/07 Kimileri ise, tam tersine, "eytann batanda diye karalanan ve ateist olan Postel gibi, ak grl, tarafsz, Tiirksever ya da liberaldir.20 8 Voltaire Katoliklii eletirmek adna, iklimin belirleyici olmad fikrini sa vunur ve Mslman dnyann eitlikilii ve misafirperverliinden hay ranlkla sz eder;109 Lamartine*10 ve Thackeray, Hallara kar Trklerden yana tavr alrlar.2" Toynbee, 19 2 1'd e Yunanistann Anadoludaki igalini eletirdii iin Oxford'daki krssnden olmutur...2,2 Burada kiisel z grln rol vardr: Hi kimse, ald eitimle snrl deildir ve insanlar arasnda, zgrlkteki ksa dnemli kesintilerin deiim arayn engelle yecei dzeyde farkllklar bulunmamakladr. Bat, Trklerin sunumunda, adeta, kaybedecei, sorgulayaca bir dzenin ilkelerini, erkein egem enliinin yklmak zere olduu (hadmn sunumu) ve eitlik isteinin, kadnlarn zgr cinselliinin belirdii, vaz geilmez olduu ifreli bir dili ortaya karmt- iftin icad.21*D n y a d a T r k m g e s

69

Septik bir Borges'lc yz yze geldiimizde, Dou, zaman gibidir. Onu tanmlamam istemedikleri srece, ne olduunu bilirim; Dou nedir diye soran olursa, bilemem dediini grrz. Dou/Bal kartl, sey yahlar tarafndan olumlu/olumsuz ltlerinin oluturduu ift kutuplu bir dnce biimine gre ilendi. Bu biim, gem ii ve farkl gruplar deersizletiren izgisel bir boyutu 18. yzyla tamtr. Oysa te yanda, Do u dnyas, rnein Antik Yunan, ar diyebileceimiz ular arasnda bir orta yol aram tr/'4 Trkiye Cumhuriyeti ile birlikte haremler, hadmlar, hamamlar, peeler ve nargileler ortadan kalkt. Artk Trk kadnlar gayrmslmlerle zgrce evlenebilir, boanma giriiminde bulunabilir, mesleki kariyer ya pabilir ve hatta i dnyas ve siyasette egemen olabilirler/'5 Trkiye'de, 19. yzyln ikinci yars boyunca kadnlarn konumunda yaanan geliim, i9 4 o lardan sonra yle byk bir ivme kazand ki, sonunda Bat devletleri nin ouyla karlatrlabilir bir dzeye eriti. Kadnlar kimi alanlarda ba z Batl lkelerden daha nce olmak zere, endstriye ve siyasete katlr hale geldi. (1934'te oy kullanma hakk; 1975'ten itibaren, Trkiye'de kadn larn % 4 4 aktif alma hayatnda. Endstrilemi lkelerin oudakinden daha yksek bir yzde216) Ayn ekilde, doum kontrolyle cinsel z grle ulamalan da baz Bat lkelerinden nce oldu. Mslm an lke lerdeki kadnlar, aktif yaamda rol almaya baladklarnda -so n derece d k cretler de onlarn eve dnmesi iin bir neden olam az- aktif bir aile planlamas politikas olsun ya da olmasn, (Kuzey Afrika lkeleri ve Trki ye rneinde olduu gibi) doum kontrol uygularlar/17 Doum oranlar nn eitim dzeyi arttka byk d gsterdii Gney Avrupann katolik lkelerindeki nfus trendleri de bundan pek farkl deildir/8 Snrlarn deimezliine dair Rnesanstan kalan zalimane ilke: cuju s regi, ejus religi ve Avrupa tarafndan savunulan deerlerin evrensellii arasndaki eliki srmekledir. Berlin duvarnn ykl snrlarn varlk ne denini geersiz klmtr. Berlusconi, Louis Michel ve Michel Rocard bundan kardklar sonu: ngiltere'yi aramza alyorsak Trkiye, srail ve Kuzey Afrikay neden almayalm?... ttifaklara duyulan sempatiye bal olarak, kamuoyu Trkiye taraftan ya da kart grler benimser: Knm

70

Ba t il il a r in

z n d e T r k m a j i n i n G e i r d D e m l e r

Sava srasnda Fransa vc ngiltere'de sevilen Trkiye, Kaiser W ilhelm'in stanbula giderek Trkiye'yi l ittifaka katt dnemde, bu iki lkede antipatik bulunuyordu. Trk imaj 19. yzyl banda Byron'n izinde romantik Helenizm hayranlnn patlayyla, Cezayir fethinin sonrasna kadar olumsuzdu; Fransz ve Ingilizlerin Ruslara kar Trkiyenin tarafn tuttuu ve Os manl mparatorluundaki reformlarn devamn savunduklar Krm Sa va sresince ise olumlu.219 Trkiyenin gerilemesinin, o dnemde Avus turya ve zellikle de emperyalist hevesleri olduu bilinen Rusya'nn gc ne kar bir denge unsuru araynda olan Fransann (ve ngiltere'nin) karlarna ters dt sylenebilir. Trkiye kendini dntrd ve mo dernleti.220 Yaklamlardaki bu farkllklar, politikalar kamuoyunu deitiriebilirmi gibi, politikalardaki deiim lere yoruldu; Franszlar Douda iki gl ynetim isterler: Trkiye ve Msr. ngiltere, ticaretini gvenceye al mak ve yaymak ister. Rusya, Boazlar zerinde hkim olmay hayal eder. Yunanistan, Bizans m paratorluunun yeniden domasn ister. Yzyln sonunda, Loti ve Claude Farrere'i ve Almanlar saymazsak, Trk im aj yine olumsuzdur. te yandan Osmanl mparatorluu'nda reformlar, zellikle Balkanlar'daki siyasal evrimi dikkate alrsak, fazla gecikmiti. Bat, dinsel ve ulusal aznlklara srtn yaslayarak kendi ilkelerini [hogr, dinsel ay rmcln ortadan kaldrlmas] ineyerek, karlarna gre davrand: Y netmek iin bld. Trkiye'ye kar kendini kollayc bir yaklam izerken, 17. ve 18. yzyllarda bu lkenin dinsel fanatizme kar bir hogr mode li oluturduunu, szde Islami fanatizmin yerini baka bir fanatizm tr olan milliyetilie braktm unutuyordu... Kendi imgesini gerek klan Medusa gibi, Trklerin aynadan yans yan arptlm imgesi, deiim lerine ket vurabilir... evirenS N 1 2o tlar h rpl

alayan

Ayrca bkz. New Europe'ta bir makale, 2 4 .0 4 .2 0 0 4 . Ayrca bkz. i e Figaroda bir sylei, 2 9 .0 4 .2 0 0 4 .

D n y a d a T r k m g e s

71

3

http://europa.eu.int/co1rnn/public_opinion/arcl1jves/eb/eb57/eb57-en.pdf. 2 0 0 4 ballarnda yap* lan b ir M arianne-BVA kamuoyu aratrmasna gre, Franszlarn % 51i Trkiye'nin yelie kabu lne onay verirken, % 34' kar kyor, sol (% 58 yelik taraftan) ile sa {% 55 Trkiye yeli ine kar) arasnda keskin bir ayrm sergileniyordu ; Liberation, 19 .0 4 .2 0 0 4 .

4 5 6 7 8

C laude Lvi-Strauss, La voie des masques, Skira, Geneva, 1 9 7 5 , 11, s. 28. Claude Levi-Strauss, Le totfmisme aujourdhui, Presses Universitaires de France, Paris, 1965. Ali Behdad, Belated Travelkrs, Orientalism m the Age o f colonial Dssolution, Duke University Press, Durhan & London. 19 9 4. Rasgele, -.n. Le Monde, 5 Tem m uz 19 9 6 . Bkz. L Cari Brown der., Imperial Legacy- The Ottoman Imprint on the. Balkans and the Middle Easl, Nevv York, Colum bia University Press, 19 9 6 , zellikle bkz. Norman ltzkovvitz, The Problem o f Perceptions" [Alglama Sorunlar], s. 36-37, ve Maria Todorova, T h e Ottoman Legacy in the Balkans [Balkanlardaki O smanl Miras), s. 45-77-

9 10 it

Biblioihtque orientale, VI, s.520. Hkber, osm anhcada en byk, ulu anlam na gelir. Burada en b yk yldz anlamnda Vens yldzna ekber denm esi kastediliyor olabilir. .n. J. D am ascee, Ecrits sur l'lslam, der. Raynond Le Coz, Editions du Cerf, Paris, 19 9 2 . Nicolas Le Huen, Des Sainctes Peregrinations de Jherusalem, Lyon, 1488, Clarence Dana Rollard tarafndan, The Turk in French History, Thought and Literatre {i52C-66o)da alntlanm , Boivin & C ie, Paris, 1938, s. 43. Le Huen M slm an cennetini fazla insani bulur: Dklamak zorunda olunan bir cenneti asla kabul etm iyordu.

12 13

Rann Lull, Le U m dt la loi an Sarrazin, M otpcllier, 1307, Rouillard'da alntlanm, s. 53. A na Cerbo, Culhra e reltgione islamica nella letteratura italana del Trecento , Europa e Islant tra i Secoli X IV e X V ! iinde, Napoli, 2 0 0 2 , 1. 1, zellikle s. 38-40.Essflys/D