DƏRSLİK UNİVERSİTETİN 20 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNURlib.bbu.edu.az/files/book/1196.pdf · FƏSİL V. ALQORİTM NƏZƏRİYYƏSİ VƏ ƏSASLARI. Məsələnin kompüterdə

ƏLİZADƏ M.N., SALMANOVA M.Ə.

____________________________________________________________ 1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI BİZNES UNİVERSİTETİ

İNFORMATİKA

DƏRSLİK UNİVERSİTETİN 20 İLLİK

YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNUR

ƏLİZADƏ MƏTLƏB NURUŞ OĞLU

SALMANOVA MAHİLƏ ƏLİF QIZI

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

2128 saylı 29.11.2012 ci il tarixli qərarına

əsasən dərslik kimi tövsiyyə olunur.

B A K I - 2 0 1 3

İ N F O R M A T İ K A

____________________________________________________________ 2

ELMİ REDAKTORU YAŞAR ABDULLAYEV, PROFESSOR (ADİU)

RƏY VERƏNLƏRİ ƏLİF MƏMMƏDOV, PROFESSOR (DPU)

ELMİ MƏSLƏHƏTCİ ETİBAR SEYİDZADƏ, B/M. (QAFQAZ UNİVERSİTETİ)

ARZU MƏMMƏDOVA, DOSENT (ADİU)

MEHRİBANU RAMAZANZADƏ, DOSENT (BBU)

VAQİF LALAYEV, DOSENT (ADİU)

DİZAYNER ZAUR ƏLİYEV

ƏLİZADƏ MƏTLƏB NURUŞ OĞLU

SALMANOVA MAHİLƏ ƏLİF QIZI

İNFORMATİKA, DƏRSLİK, BAKI BİZNES UNİVERSİTETİNİN

NƏŞRİYYATI, BAKI 2013, ŞƏKİLLİ, 558 SƏH.

©ƏLİZADƏ M.N., SALMANOVA M.Ə. 2013


____________________________________________________________ 3

M Ü N D Ə R İ C A T

GİRİŞ

FƏSİL I. İNFORMATİKA ELMİ, TƏRKİB HİSSƏLƏRİ,

PREDMETİ VƏ MƏQSƏDİ

İnformatika fənninin predmeti və məzmunu

İnformasiya prosesləri və onun avtomatlaşdəirilmasi

İnformasiyanın tədqiqinə yanaşma aspektləri

İqtisadi informasiya və onun xassələri

İqtisadi informasiyanin quruluş vahidləri

Müxtəlif əlamətlərə görə iqtisadi informasiyanın təsnifatı

FƏSİL II. SISTEM VƏ ONFORMASIYA SISTEMLƏRI

Sistem.altsistem.sistemin əsas xarakteristikalari

İnformasiya sistemi və onun strukturu `

Müxtəlif əlamətlərə görə informasiya sistemlərinin təsnifati

İqtisadi informasiyasistemlərinin inkişaf meylləri və təşkili

FƏSİL III. ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLARI VƏ

ONLARIN YARANMA TARIXI

EHM və onların yaradılmasının texniki əsasları

Kompüterin arxitekturası və quruluşunun ümumi prinsipləri. Con fon

Neyman prinsipi.

FƏSİL IV. FƏRDİ KOMPÜTERİN STRUKTURU

Fəridi kompüterin əsas qurğuları və arxitekturası

Mikroprosessor. Əsas funksiyaları

Yaddaş qurğuları

FƏSİL V. ALQORİTM NƏZƏRİYYƏSİ VƏ ƏSASLARI.

Məsələnin kompüterdə həll olunma mərhələləri

Alqoritm və onun təsvir üsulları

Alqoritmin strukturu

FƏSİI VI. FƏRDİ KOMPÜTERİN PROQRAM TƏMİNATI

Proqram təminatının təsnifatı

Sistem proqram təminatı

Tətbiqi proqram təminatı və onun inkişaf meylləri

FƏSİL VII. İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN ƏSASLARI

İnformasiya təhlükəzsizliyi və onun tərkib hissələri

Kriptoqrafiya və şifrələnmədən istifadə

Elektron imza

Dövlət və Kommersiya sirri anlayışı

FƏSİL VIII. ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ VƏ ONLARIN


____________________________________________________________ 4

İNKİŞAF MEYLLƏRİ

Əməliyyat sistemi və onun təsnifatı

MS DOS əm əliyyat sistemi

FƏSİL IX. MICROSOFT WINDOWS ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ

Windows əməliyyat sisteminin əsas xüsusiyyətləri

Windows əməliyyat sisteminin üstün və çatışmayan cəhətləri

Windows əməliyyat sisteminin iş rejimləri

My computer (Мой компьютер-Kompüterim) pəncərəsi

ToolBar (Панель инструментов-Alətlər paneli) və StatusBar (Сторка

состояние-Vəziyyət paneli)

Windows Explorer (Проводник-Bələdçi)dən istifadə

Qovluqlar və fayllar üzərində yerinə yetirilən əməliyyatlar

FƏSİL X. MICROSOFT WORD MƏTN REDAKTORU

Microsoft Word mətn redaktorunun əsas pəncəəsi

Sənədlər və fayllar üzərində yerinə yetirilən əməliyyatlar

Səhifənin formatlaşdırılması

FƏSİL XI. MİCROSOFT EXCEL ELEKTRON CƏDVƏLİ

FƏSİL XII. KOMPÜTER QRAFİKASININ ƏSASLARI

FƏSİL XIII, VERİLƏNLƏR BAZASI. MİCROSOFT ACCESS

FƏSİL XIV. KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİ

Kompüter şəbəkələrinin təyinatı

Lokal şəbəkə kabelləri

Rabitə kanalları vasitəsi ilə məlumatların ötürülməsi və OSI modeli

FƏSİL XV. İNTERNET ŞƏBƏKƏSİ


____________________________________________________________ 5

TESTLƏR

ƏDƏBİYYAT


____________________________________________________________ 6

F Ə S İ L I

İNFORMASİYA ELMİ, TƏRKİB HİSSƏLƏRİ, PREDMETİ VƏ

MƏQSƏDİ

İNFORMATİKA FƏNNİNİN PREDMETİ

VƏ MƏZMUNU

Müasir şəraitdə cəmiyyətin ən əsas inkişaf istiqamətlərindən biri bütün sahələrinin kompüterləşdirilməsi və informasiyalaşdırılmasıdır. Problemin həlli “Ġnformatika” adlı müasir elm sahəsi ilə bağlıdır.

İnformatika fənninin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini, məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları kompüter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir.

Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”Ġnformatika” kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində bilik əldə etməyə köməkçi olmaqdır.

“İnformatika” termini fransızca “informatique” sözü olub informasiya və avtomatika sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Odur ki, informatika, ilk növbədə, informasiyanın avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir.

İnformatika təbiətdə, cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən hadisələrlə bağlı olan informasiya prosesləri haqqında, həmçinin informasiya və informasiya prosesləri, informasiyalaşdırmanın aparat və proqram vasitələri, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları haqqında kompleks elmdir.

Bu onu göstərir ki, informatikanın fəaliyyət dairəsi “kompüter haqqında” elm olmaqdan daha genişdir. Akademik B.M. Qluşkovun və V.S. Mixaleviçin fikrinə görə informatika kompüterləşdirilmiş informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələndirilməsinin işlənməsinin, yaradılmasının, səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin, onun müxtəlif sahələrdə tətbiqinin və təsirinin bütün aspektlərini öyrənən kompleks elmdir.


____________________________________________________________ 7

İnformatikanın ən mühüm və vacib fənnlərdən biri kimi əksər dünya

ölkələrinin, həmçinin bizim ölkəmizin təhsil sistemlərində öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. İnformatika insanın zehni inkişafına kömək edir, məntiqi təfəkkürün formalaşmasında, mühakimə və dərketmə qabiliyyətlərinin yüksəlməsində əhəmiyyətli rol oynayır.

İnformatika bir elm sahəsi kimi gündəlik həyatda, dəqiq və humanitar elm sahələrinin inkişafında, texnika və müasir texnologiyaların təkmilləşdirilməsi prosesində ortaya çıxan problemlərin həllində insanların yaxın köməkçisinə çevrilir. İnformatika insanların elmi, praktiki biliklərinin genişlənməsində, yeni ixtisaslara yiyələnməsində mühüm rol oynayır.

İnformatika fənninin əsas tərkib hissələri aşağıdakılardan ibarətdir: Ġnformasiya və informasiya prosesləri. İnformasiya öyrənilən

obyektlər və hadisələr haqqında müəyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunan bilik və məlumatları əks etdirir. İnformasiya prosesləri informasiyalar üzərində yerinə yetirilən müxtəlif proseslərin məcmusu kimi başa düşülür.

FormalaĢdırma, modelləĢdirmə, alqoritmləĢdirmə və proqramlaĢdırma. Kompüterlərdən istifadə etməklə obyektin modelinin qurulması bir neçə zəruri mərhələləri əhatə edir.

Formalaşdırma mərhələsində tədqiqat obyekti haqqında olan nəzəri fikirlər, müvafiq anlayışlar, əsas təsir edici amillər, inkişaf göstəriciləri, asılılıqlar, qanunauyğunluqlar və s. əsasında onun konseptual modeli qurulur. Riyazi modelin reallaşdırılması üçün həll alqoritmi işlənilir və həmin alqoritm proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə kompüter proqramına çevrilir.

Cəmiyyətin informasiyalaĢdırılması. Cəmiyyətin inkişaf tarixində üçüncü qlobal sosial-texniki inqilab kimi qeyd olunan müasir İKT ictimai həyatın informasiyalaşdırılması prosesi kimi reallaşır. İnformasiya cəmiyyəti və ya cəmiyyətin informasiyalaşdırılması ölkənin intellektual potensialından səmərəli istifadə edərək hərtərəfli inkişafın təmin edilməsi, bütövlükdə ictimai həyatın demokratikləşməsi üçün güclü vasitədir. Azərbaycanda informasiyalaşmış cəmiyyətin əsas xüsusiyyətlərinə qlobal informasiya mühitinin yaradılması, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının (məsafədən təhsilalma, elektron ticarət, teleiş, elektron demokratiya, elektron hökumət və s) meydana gəlməsi, informasiya və bilik bazarının yaradılması, müxtəlif informasiya mübadiləsi sistemlərinin inkişafı, vətəndaş və təşkilatların istənilən məlumatı almaq, onu yaymaq və ondan istifadə etmək üçün hüquqlarının tam təmin edilməsi və s. aiddir.


____________________________________________________________ 8

İnformatika elminin əsas predmeti informasiyadır. İnformasiya ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar, cansızlar, faktlar, hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklər toplumudur.

İnformasiya latın sözü olub (informatio), baş vermiş hadisə və ya fakt haqqında məlumat vermək mənasını daşıyır. İnformasiya ətraf mühitin obyektləri və hadisələri, onların parametrləri və xassələri haqqında xəbərdir. İnformatikada bu xəbərlər verilənlər də adlanır.

İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” texniki vasitələrlə (məsələn, kompüterlə) saxlanması, işlənməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır. “Verilən” termini latınca “datum” (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə öyrənilən obyektin, hadisənin və ya fikrin təsviri başa düşülür.

Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip, struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar.

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir. Verilənin qiyməti isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir, çünki

faktları bir-birindən ayırmaq üçün onları qiymətləndirmək lazımdır. Verilənlərin tipi xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada

istifadə olunur. Tipinə görə verilənləri 4 qrupa ayırırlar: hesabı (və ya rəqəm tipli), mətn (və ya simvol tipli), məntiqi və göstərici .

Hesabı verilənlərdə qiymət rəqəmlə ifadə olunur. Mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur. Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə ifadə olunur (məsələn,

“sıradakı ikinci ədədin tək ədəd olması yalandır”). Göstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları

ilə işləmək üçün istifadə olunur. Qeyd edək ki, proqramlaşdırmada verilənlər say sisteminə, təsvir

formasına görə də xarakterizə edilir. Qısa izahatdan göründüyü kimi “informasiya”, “fakt” (“məlumat”,

“xəbər”) və “verilənlər” anlayışları bir-birinə çox oxşar olsa da onlar arasında müəyyən fərqlər var. Buna baxmayaraq, informatikada bu anlayışlar eyni məna kəsb edir, yəni, bu terminlər sinonim kimi qəbul olunur. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, kompüterdə saxlanılan, işlədilən (təhlil olunan) və istifadəçiyə çatdırılan verilənlərin (faktların) informasiya daşıyıb-daşımaması məsələsi istifadəçiyə aiddir.

Beləliklə, informatikada ən çox işlədilən “informasiya” və “verilənlər” sözləri qarşılıqlı əvəz olunan anlayışlardır.

Bir çox hallarda məlumat və informasiya anlayışları da eyniləşdirilir. Doğrudan da əksər hallarda onların məna yükü eynidir. Bununla belə, məlumat və informasiya anlayışlarını bütün hallarda eyniləşdirmək düzgün


____________________________________________________________ 9

deyildir, çünki məlumat informasiyaya nəzərən daha geniş anlayışdır. Başqa sözlə, hər bir informasiya məlumat olduğu halda, hər bir məlumat informasiya olmaya bilər. İnformasiya məlumata nəzərən, daha yığcam, konkret və mükəmməl olub, çevrilmə obyektidir.

İnformasiya insana onun hissi duyğuları və təsəvvürləri sayəsində çatır. İnformasiya bütün hallarda mənbə və istehlakçının (qəbul edənin) mövcudluğunu nəzərdə tutur.

Ümumiyyətlə, insan informasiyanı ətraf aləmdən iki yolla: duyğu üzvləri vasitəsilə və insan beyninin fəaliyyətinin nəticəsi kimi əqli mühakimələr əsasında alır.

İnformasiya təsvir olunmalıdır, daha doğrusu maddi ifadəsini tapmalıdır. İnformasiya müxtəlif üsullarla, o cümlədən Ģifahi və yazılı formada əldə edilir. İqtisadi informasiya üçün yazılı təsvir forması xasdır, idarəetmə fəaliyyətinin həyata keçirilməsində şifahi informasiya məhdud rol oynayır. İnformasiyanın təsvir edilməsinin elementar vahidi siqnallardır. Bunlara rəqəmlər, hərflər və digər işarələr aiddir. İnformasiya quruluş vahidlərinin təşkil olunduğu informasiya siqnallarının yazılı təsviri qeydiyyat adlanır.

Qeydiyyat müəyyən maddi mühitin olmasını tələb edir. Həmin mühit qeydedicilər və ya informasiya daşıyıcıları adlanır. İnformasiya daşıyıcıları informasiyanın əsas təsvir formasına aiddir. Qeydedicilərdən əlavə informasiya indikatorlar vasitəsilə yazılış formasında da təsvir edilir. Onların qeydedicilərdən fərqi ondan ibarətdir ki, təsvir edilən informasiya diskret hərf-rəqəm siqnalları ilə deyil, fasiləsiz siqnallarla göstərilir.

İnformasiyanın yazılı təsvir edilməsi üsullarından biri qrafik üsuludur. Bu zaman informasiya həndəsi fiqurlarla göstərilir. Qrafik üsuldan həm iqtisadi informasiyanın öyrənilməsi üçün, həm də idarəetmə işlərinin aparılması təcrübəsində geniş istifadə edilir.

İNFORMASİYA PROSESLƏRİ VƏ ONUN

AVTOMATLAŞDIRILMASI

Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə “Ġnformatika” termini əvəzinə

“Kompüter texnologiyası” və ya “Ġnformasiya texnologiyası” terminlərindən daha çox istifadə olunur.

“Texnologiya” yunan sözü olub (techne bacarıq + logos - öyrənmə sözlərinin birləşmə mənasını verir) məhsulun hazırlanma bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu deməkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən kompüter texnologiyası baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir.


____________________________________________________________ 10

Ġnformasiya texnologiyası informasiya ehtiyatlarından istifadə olunma proseslərini asanlaşdırmaq, onların etibarlığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, təhlili və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və vahid texnoloji zəncirdə birləşdirən üsullar, istehsal prosesləri və texniki-proqram vasitələri toplusudur.

İnformasiya proseslərinə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçiyə çatdırılması aiddir. Informasiya prosesləri insanların həyat fəaliyyətində, elm və texnikada vacib rol oynayır. Bəşəriyyətin inkişafı ərəfəsində bu proseslərin daxili məzmununun dəyişməsinə baxmayaraq, onların mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması meylləri açıq özünü göstərir. Kompüter texnikasının yaranması və inkişafı nəticəsində bu proseslərin avtomatlaşdırılması daha da sürətlənmiş və hazırda informatikanın əsas probleminə çevrilmişdir.

Ġnformasiyanın toplanması öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumat alınması ilə aparılır. İnformasiyanın toplanması prosesi adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə texniki vasitələr və sistemlər tərəfindən yerinə yetirilir.

Texniki qurğularda və sistemlərdə informasiyanın toplanması üçün müxtəlif ölçü və avtomatik qeydedici cihazlardan istifadə olunur.

Ġnformasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiya təhlil olunmaq üçün təhlil vasitələrinə ötürülməlidir. Adi halda informasiyanın təhlili (işlənməsi) insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsilə aparılır. İnformasiyanın toplanan məntəqədən təhlil məntəqəsinə qədər olan məsafədən asılı olaraq ötürülməsi üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə oluna bilər. Yaxın məsafədən ötürülmələrdə kabellərdən, uzaq məsafəli ötürülmələrdə isə rabitə kanallarından (telefon, teleqraf, peyk rabitəsi və s.) istifadə olunur. Müasir kompüterlərdə informasiyanın telefon kanalı vasitəsilə uzaq məsafədən qəbulu və ötürülməsi üçün modem (Modulyator – Demodulyator) adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur.

Texnologiya proseslərin idarəedilməsi sistemlərində toplanan informasiya çox vaxt analoq (kəsilməz) formalı kəmiyyətlər olur. Mövcud rabitə kanalları və kompüterlər isə diskret formalı siqnallarla işləyirlər. Odur ki, belə hallarda informasiya ötürülməzdən əvvəl analoq formasından diskret formaya (və ya əksinə) çevrilməlidir. Bu məqsədlə analoq-kod çeviricisi adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur.

Ġnformasiyanın saxlanması. İnformasiya təhlil olunmazdan əvvəl və sonra informaiya daşıyıcılarında saxlanır. İnformasiya daşıyıcısı kimi kağızdan, perfokartdan, perfolentdən, kitabdan, maqnit lentindən, müasir kompüterlərdə isə maqnit və lazer disklərindən, fləşlərdən (flash) və kartlardan istifadə olunur.

Ġnformasiyanın axtarıĢı və iĢlənməsi. Əməliyyat adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə komüpter vasitəsilə aparılır.


____________________________________________________________ 11

İnformasiyanın işlənməsi informasiyanın əsas problemi hesab olunur. İnformasiyanın işlənməsi başqa sözlə qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur.

İnformasiyanın işlənməsindən alınan nəticələr tələb olunan formada istifadəçilərə çatdırılır. Nəticədə informasiyanın istifadəçilərə çatdırılmasına çox vaxt ayrıca proses kimi baxılır. Avtomatlaşdırılmış üsulla (kompüterlə) işlənən (təhlil edilən) informasiya istifadəçilərə adətən kompüterin xaricetmə qurğuları ilə (monitor, printer, qrafikçəkən qurğu və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklində çatdırlır.

İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi şəkildə verilmişdir (şəkil 1.).

Şəkil 1. İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi

İnformasiya proseslərinin yerinə yetirilmə ardıcıllığını əks etdirən

sxem avtomatlaşdırılmış informasiya və idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş quruluşunu göstərir. İş rejimləri analoq kəmiyyətləri ilə tənzimlənən texnoloji proseslərin idarəedilmə sistemlərində informasiyanın işlənməsindən alınan nəticələr kod-analoq çeviricisi ilə kod formasından analoq formasına çevrildikdən sonra idarə olunan obyektin icra mexanizminə verilir.

İNFORMASİYANIN TƏDQİQİNƏ YANAŞMA ASPEKTLƏRİ

Öndə qeyd edildi ki, “informasiya” latın sözüdür. Uzun illər ərzində

onun mənası müəyyən təkamülə uğramışdır. Əvvəllər “informasiya” dedikdə, “təqdimat”, “anlayıĢ”, “kontur”, sonralar isə “məlumat”, “xəbərlərin verilməsi” başa düşülürdü. “İnformasiya” sözünün hamı tərəfindən qəbul edilmiş mənası olduqca çətindir (elastikdir). Bu baxımdan

İdarəetmə

obyekti

(istifadəçi)

İnformasiyanın

toplanması prosesinin

həyata keçirilməsi

İnformasiyanın

mərhələsi

ötürülməsi

Nəticələrin alınması

İnformasiyanın

ötürülməsi və ya

verilməsi

İnformasiyanın

saxlanması,

axtarışı, emalı


____________________________________________________________ 12

da son illərdə alimlər informasiyanı “məlumatda müəyyənlik ölçüsü” adlandırmışlar. Qeyd etdiyimiz kimi informasiya informatikanın öyrəndiyi əsas predmetdir. Hətta yeni elm sahəsi – informasiya nəzəriyyəsi yaranmışdır ki, bu da informasiyanın yığılması, ötürülməsi, saxlanması və işlənməsi proseslərini tədqiq edir.

İstehsalın idarə edilməsi prosesində dövr edən informasiyanın öyrənilməsi onun tədqiqinın ümumi üsullarına əsaslanır. Bu zaman informasiya üç aspektdə: praqmatik, semantik və sintaksis tədqiq edilir.

İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxıldıqda, idarəetmə prosesində qərarların qəbulu üçün informasiyanın praktik cəhətdən nə qədər faydalı və qiymətli olması müəyyən edilir.

İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarəedilməsi sistemlərinin yaradılması zamanı informasiyanın praqmatik aspektdə öyrənilməsi istehlakçılar üçün informasiyanın zərurilik və kafilik dərəcəsini, faydalı informasiyanın həcmini, faydasız sənədlər külliyatının miqdarını və s. müəyyənləşdirməyə imkan verir. İnformasiyanın həcmini, təhlilini, saxlanma və ötürülmə tezliklərini və s. bilməklə onun işlənməsinin texniki vasitələrini müəyyən etmək olar.

İnformasiya semantik (mənaca) tədqiq edildikdə idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın məzmununu açmağa və işarələr arasında olan münasibətlərin və ölçü vahidlərinin mənaca öyrənilməsinə imkan yaranır. İnformasiyaya semantik baxış iqtisadi göstəricilərin, obyektlərin təsnifatının, qarşılıqlı kodlaşdırma sistemlərinin yaradılmasının və beləliklə idarəetmədə baş verən hadisələrin, faktların, proseslərin və s. tam öyrənilməsinə imkan verir.

İnformasiyaya sintaksis aspektdə baxıldıqda onun məzmunu, mənası və istifadə edilmə xüsusiyyətindən asılı olmayaraq sistemdə işarələr arasında olan münasibətlər kəmiyyətcə müəyyənləşdirilir. İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi onun hesablama texnikasının köməyi ilə təhlili texnologiyasının səmərəli seçilməsi və layihələndirilməsi, həmçinin hesablama texnikası daşıyıcılarının, onların maketlərinin səmərəli qurulmasına imkan verir.

İnformasiyaya hər hansı aspektdə baxılmasından asılı olmayaraq onun başlıca cəhəti qeyri-müəyyənliyi ləğv etməsidir.

İdarəetmə prosesində əsas məsələ hər hansı mümkün vəziyyətlər çoxluğundan müəyyən bir vəziyyətin seçilməsi aktıdır. Seçmə isə qeyri-müəyyənliklə (entropiya ilə) hüdudlanır və uyğun olaraq müəyyən miqdarda informasiya alınması ilə nəticələnir. Buradan aydın olur ki, informasiya ilə entropiya arasında mühüm əlaqə vardır. Görkəmli alim Klod Şennon informasiyanı məhz bu nöqteyi-nəzərdən izah edir: “informasiya seçmənin qeyri-müəyyənliyini ləğv etməklə onu müəyyənləĢdirir”.


____________________________________________________________ 13

Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi, amerikalı alim Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya ölçüsü (sintaksis) hazırda çox geniş yayılmışdır. Klod Şennona görə informasiya ölçüsü baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə əlaqədardır. Qeyri-müəyyənliyin ölçüsü entropiyadır.

Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa, entropiya bir o qədər böyük olur. Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkil olarsa və onun vəziyyəti haqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyüyərsə, onda entropiya bir o qədər azalır.

Beləliklə, idarəetmə (informasiyanın alınması, saxlanması, təhlili prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir. Buna görə də seçmə və idarəetmə aktı həm təsadüfi, həm də məqsədyönlü ola bilər. İdarəetmə aktı məqsədyönlüdürsə, bu “qərar qəbul edilməsi” adlanır. İnformasiyanın sintaksis ölçüsü məsələsində ilkin, həmçinin uğurlu yanaşma Şennona müəyəssər olmuşdur.

Norbert Vinerə görə entropiya sistemdəki xaos (qarışıqlıq),

intizamsızlıq ölçüsüdürsə, informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq, sahmanlıq ölçüsüdür. Bu mənada entropiyaya informasiya çatışmazlığı ölçüsü kimi baxmaq olar.

İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır. Buna görə

informasiyanı Z.Brillyüen “neqentropiya” (mənfi entropiya) prinsipi mövqeyində izah edir. “Neqentropiya” prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və sübut edir ki, bunları bir-birindən təcrid edərək öyrənmək mahiyyətcə düzgün deyildir.

Beləliklə, idarəetmə (informasiyanın alınması, saxlanması, işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir. Buna görə də seçmə idarəetmə aktı həm təsadüfi, həm də məqsədə yönəldilmiş ola bilər. Idarəetmə aktı məqsədə yönəldilirsə, bu “qərar qəbul edilməsi” adlanır.

Klod Elvud Şennon yanaşmasının mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar.

Çox hallarda baş verən hadisələri törədə biləcək mümkün hallar eyni ehtimallı olmur. Məsələn, pul və ya zər simmetrik deyilsə, onun bir üzünün düşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir.

Müxtəlif ehtimallı mümkün hallar üçün informasiyanın miqdarı düsturunu 1948-ci ildə K.Şennon təklif etmişdir.

i

N

i

i PPI

1

2log


____________________________________________________________ 14

Burada: I-informasiyanın miqdarı, N-mümkün halların sayı, Pi i-ci halın ehtimalıdır.

Fərz edək ki, qeyri-simmetrik üzlərinin düşmə ehtimalları:

8

1

8

1,

2

1421 ppp kimidir. Bu halda informasiyanın miqdarı:

75,18

14

8

3

4

2

2

1

8

1log

8

1

8

1log

8

1

4

1log

4

1

2

1log

2

12222

I

bit olar.

Eyni ehtimallı hallar üçün Şennon disturu NNI

N

i

1log

1

1

2

şəklində düşür. Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22=21 və

ya 24log 2 I ) olur. Göründüyü kimi, eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha çoxdur. Bu, əslində maksimal miqdardır. İnformasiyanın miqdarının təyini üçün təklif edilən bu yanaşma ehtimallı üsul adlanır və bu üsul hər hansı suala cavab vermək üçün azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir (məsələn, 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini üçün azı 5 addım tələb olunur).

Son dövrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiçik həcm ölçü vahidi olan bitdən yaranan daha böyük ölçü vahidlərindən də geniş istifadə olunur.

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin göstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə üzvü surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, informasiyanın semantik kəmiyyət ölçüsü məna yükünün ölşülməsi üçün istifadə oluna bilməz.

İnformasiya məna yükünün, başqa sözlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin ölçülməsi üçün informasiyanın tezarus ölçüsü daha məqbul sayılır.

Belə yanaşma İ.U. Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir. İ.U. Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk növbədə istifadəçinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və “istifadəçinin tezaurusu” anlayışını təklif edir. Tezaurus verilən sistemin və istifadəçinin malik olduğu xəbərlər, məlumatlar məcmusu anlamını verir.

İnformasiyanın məna yükü (S) və istifadəçinin tezaurusu (Sn) arasındakı nisbəttən asılı olaraq istifadəçi tərəfindən qavranılan və sonra öz tezaurusuna daxil edilən informasiyanın semantik kəmiyyəti (Ic) dəyişir. Sn=0 halında istifadəçi daxil olan informasiyanı anlaya və qavraya bilmir, Sn halında isə o, verilmiş hadisə ilə bağlı hər şeyi bilir və daxil olan informasiya artıq ona lazım deyildir.


____________________________________________________________ 15

Hər iki halda Ic=0 Ic-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda informasiya

əldə olunur və bu halda daxil olan informasiya istifadəçi tərəfindən başa düşülür, onun üçün təzədir və o, tezaurusu zənginləşdirir.

Deməli, xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı, yəni istifadəçi tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir. Belə ki, eyni bir xəbər məlumatlı istifadəçi üçün məna daşıyırsa, məlumatsız istifadə üçün mənasızdır. Eyni zamanda məlumatlı istifadəçi üçün anlaşılan informasiya da, onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir.

İnformasiyanın praqmatik ölçüsü dedikdə, artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə üçün faydalılığı, qiymətliliyi başa düşülür. Bu ölçü də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xüsusiyyətlərindən asılıdır. İnformasiyanın qiymətliliyini sistemin idarə edilməsi üçün lazım olan məqsəd funksiyasının ölçüldüyü vahidlərlə (və ya ona yaxın vahidlərlə) ölçmək məqsədə müvafiqdir.

Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərində informasiya əməyin predmeti və məhsuludur. Odur ki, informasiyanın keyfiyyəti sistemin fəaliyyətinin səmərəliliyini və keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə şərtləndirir. İnformasiyanın keyfiyyəti ona olan tələbata nəzərən qiymətləndirilə bilər. Həmin tələbata informasiyanın təyinatından ayrılıqda baxıla bilməz. Müvafiq tələbatı ödəməyə imkan verən xassələrin məcmusuna informasiyanın keyfiyyəti kimi baxmaq olar.

İdarəetmədə informasiyanın istifadəsinin imkan və səmərəliliyi onun aşağıdakı istehlak göstəriciləri ilə şərtlənir: reprezentativlik, məzmunluluq, tamlıq, verilmə, dayanıqlıq, dəqiqlik, dürüstlük, qiymətlilik və müraciət imkanının olması.

İnformasiyanın reprezentativliyi obyektin verilmiş xassələrinin adekvat ifadə olunması üçün informasiyanın seçilməsi ilə əlaqədardır. Bu zaman aşağıdakılar mühüm əhəmiyyət kəsb edir:

ilkin anlayışın formalaşdığı konsepsiyanın düzgünlüyü; mühüm əlamətlərin seçilməsinin və əks olunan obtektin əlaqələrinin

əsaslandırılması;

ölçmə metodikasının və informasiyanın formalaşması alqoritminin düzgünlüyü.

İnformasiyanın məzmululuğu dedikdə, onun xüsusi semantik həcmi (S), başqa sözlə, xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarının (Ic), xəbəri ifadə edən məlumatların həcminə (Vn) nisbəti başa düşülür:

S= Ic/Vn Digər tərəfdən məzmunluluq informasiya vahidinin mənaca

qiymətləndirilməsi, yəni rekvizitlərin, göstəricilərin, sənədlərin və digər informasiya vahidlərinin informativliyi başa düşülməlidir.


____________________________________________________________ 16

İnformasiyanın məzmunluluğu artdıqca informasiya sisteminin semantik buraxılış qabiliyyəti artır. Belə ki, eyni xəbəri almaq üçün daha az miqdar məlumatı çevirmək lazım gəlir.

İnformasiyanın tamlığı dedikdə, düzgün idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün kifayət edən, minimal miqdarda informasiyanın mövcudluğu başa düşülür. Natamam (kifayət etməyən) və artıq informasiya eyni dərəcədə idarəetmənin səmərəliliyini azaldır. Odur ki, ən keyfiyyətli informasiya tam informasiya hesab olunur.

İnformasiyaya müraciət imkanı istifadəçi nöqteyi nəzərindən qiymətləndirilir.

Müraciət imkanının təmin olunması üçün informasiyanın alınması və işlənməsinin zəruri əməliyyatları istifadəçinin tələblərinə uyğunlaşdırılır, başqa sözlə onun tezaurusuna müvafiq yerinə yetirilir.

İnformasiya onun istifadə olunduğu anda idarəetmə üçün qiymətliliyini qoruyub saxlaması dərəcəsi ilə müəyyən olunur. İnformasiyanın aktuallığı əks olunan obyektin statistik xarakteristikasından (həmin xarakteristikanın dəyişməsi dinamikasından) və informasiyanın yaranması anından sonra keçən vaxt intervalından asılıdır.

İnformasiyanın vaxtında verilməsi dedikdə elə bir hal nəzərdə tutulur ki, idarəetmə qərarlarının hasil edilməsi zamanında reqlament pozulmur. Başqa sözlə, idarəetmə üçün lazım olan informasiya vaxtında və zəruri həcmdə təqdim olunur.

Dayanıqlıq zəruri dəqiqliyi saxlamaqla idarəedici informasiyanın ilkin verilənlərin dəyişməsinə reaksiya verməsi xassəsidir. İnformasiyanın reprezentativliyi kimi dayanıqlıq da, onun seçilməsi və formalaşmasının metodiki düzgünlüyü ilə şərtlənir.

İnformasiyanın dəqiqliyi əks olunan parametrin həqiqi qiymətinə yaxınlığı dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Rəqəm kodu ilə əks etdirilən iqtisadi göstəricilər üçün dəqiqliyin əsas üç təsnifat anlayışı məlumdur: real dəqiqlik, əldə edilə bilən dəqiqlik, zəruri dəqiqlik.

Real dəqiqlik ədədin son mövqeyinin qiyməti ilə müəyyən edilir. Əldə edilə bilən dəqiqlik dedikdə verilən konkret şəraitdə (sistemin

fəaliyyəti şəraitində) əldə edilə bilən maksimum dəqiqlik başa düşülür. Zəruri dəqiqlik isə göstəricinin funksional təminatı ilə müəyyənləşir. İnformasiyanın dürüstlüy real mövcud olan obyektlərin zəruri

dəqiqliklə əks etdirilməsidir. Bu anlayışla yanaşı verilənlərin dürüstlüyü anlayışı da işlənir ki, bu halda sintaksis aspekt əsas götürülür. Verilənlərin dürüstlüyü dedikdə səhvlərin yoxluğu başa düşülür.

İnformasiyanın qiymətliliyi onun keyfiyyətinin kompleks göstəricisidir. Qiymətlilik informasiyanın praqmatik səviyyədə ölçüsüdür.

İQTİSADİ İNFORMASİYA VƏ ONUN İŞLƏNMƏSİ


____________________________________________________________ 17

Son illər iqtisadi informasiya anlayışı geniş yayılmışdır. İdarəetmə sahəsində məsələlərin hesablama maşınlarında həll edilməsi sistemlərinin yaradılması zamanı ondan xüsusi ilə çox istifadə olunmağa başlamışdır.

Hər cür predmetin maşında işlənməsini (təhlili) informasiya, əgər həmin predmet xalq təsərrüfatının idarə edilməsi sahəsi ilə məhdudlaşırsa, onda iqtisadi informasiya adlandırmaq əlverişli və məqsədəuyğundur.

Bununla da informasiya, praktiki olaraq əvvəllər mövcud olan tərifdən fərqli yeni, spesifik tərif almışdır.

“İnformasiya” termini çox tutumludur, ondan müxtəlif elm sahələrində istifadə olunur və ona müəyyən, özünəməxsus məna verilir.

İdarə işçiləri özlərinin əmək prosesində müxtəlif məlumatlar (ədədlər, sözlər və s.) üzərində əməliyyatlar aparır, onların yığılması və işlənməsi ilə məşğul olurlar.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, xalq təsərrüfatının və onun ayrı-ayrı obyektlərinin idarə funksiyalarını həyata keçirmək üçün istifadə olunan məlumatların məcmusu iqtisadi informasiyadır.

İqtisadi informasiya xalq təsərrüfatının bütün səviyyələrində idarəetmə obyektlərinin (bütövlükdə xalq təsərrüfatı, sahələr, müəssisə və təşkilatlar, firmalar, şirkətlər, ayrı-ayrı sexlər və s.) istehsal və təsərrüfat, həmçinin maliyyə fəaliyyətinin vəziyyətini əks etdirir və ya onun gələcəkdə necə olacağını göstərir. İqtisadi informasiya yalnız maddi istehsal sferasında deyil, həm də qeyri-istehsal, dövlət idarə orqanları və digər ictimai təşkilatların fəaliyyətində də dövr edir və istifadə olunur.

İqtisadi informasiya iqtisadi prosesləri səciyyələndirir. İqtisadi informasiya iqtisadi sistemlərdə dövran etməklə, onların fəaliyyətini təmin edən, daxili və xarici təsirlər kompleksinin universal ifadəsidir. İqtisadi informasiya bir sıra hallarda idarəetmə informasiyası ilə eyniləşdirilir. Lakin bu düzgün hesab edilə bilməz. İdarəetmə informasiyası öz tərkibinə görə zəngindir və ona sosial, texniki, hüquqi və digər informasiya növləri də aiddir.

Bununla belə, iqtisadi informasiya maddi istehsal sferasında istehsalın idarə edilməsi amili kimi istifadə olunur.

İqtisadi informasiyanın əsas xassələri aşağıdakılardan ibarətdir: iqtisadi informasiya iqtisadi-təsərrüfat fəaliyyətini natural və dəyər

göstəriciləri ilə əks etdirir; iqtisadi informasiyanın əsas kütləsi diskreditdir, başqa sözlə

fasilələrlə qəbul edilir və işlədilir;

müxtəlif maddi daşıyıcılarda (məsələn, sənədlərdə, perfokatlarda, maqnit daşıyıcılarında, fləşlərdə və s.) əks oluna bilər;

iqtisadi informasiya sonlu nəticələr şəklində ifadə olunur; iqtisadi informasiya əsasən xətti şəkildə ifadə olunur və sənədlər

adətən sətirbəsir və ya sütunlar üzrə yazılır;


____________________________________________________________ 18

iqtisadi informasiya çox böyük həcmə malikdir. İqtisadi proseslərin baş vermə məkanı genişləndikcə iqtisadi informasiyanın artım tempi bu genişlənməni həmişə qabaqlayır, əksər hallarda isə çox böyük həddə baş verir;

iqtisadi informasiya kütləvi və təkrarlanandır. Bu xassə iqtisadi sistemin dinamikliyi və mürəkkəbliyindən, dövri baş verən proseslərin mövcudluğundan irəli gəlir;

iqtisadi informasiyanın xeyli hissəsi bilavasitə işlənilir və sadəcə olaraq bir sənəddən digərinə köçürülür;

iqtisadi informasiyanın tərkibindəki nisbi sabit informasiyanın xüsusi çəkisi yüksək olur;

iqtisadi informasiyada qruplaşdırma əlamətləri çoxsaylıdır; iqtisadi informasiya adətən uzun müddət ərzində saxlanır və s. iqtisadi informasiyada sabit informasiyanın xüsusi çəkisi yüksəkdir,

insanın dərk edə biləcəyi formada sənədləşdirilir, işlənəcək ilk məlumatların həcmi çox olur.

İQTİSADİ İNFORMASİYANIN QURULUŞ VAHİDLƏRİ

İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi yaradılarkən iqtisadi informasiyanın qeyd edilmiş xassələri nəzərə alınmalıdır. İqtisadi informasiya quruluş etibarı ilə informasiyanın quruluşuna yaxındır. İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. İnformasiyanın quruluşuna müxtəlif yönümlərdən yanaşmaq mümkündür. Məsələn, məntiqi, fiziki meyarları fərqləndirmək lazımdır. Fiziki baxımdan informasiyanın quruluş əlamətləri kimi informasiya daşıyıcılarının müxtəlif formaları və müxtəlif texniki qurğular çıxış edir. İqtisadi informasiyanın quruluşu adi dildəki sintaksisin rolunu yerinə yetirir. Əgər adi dildə hərflərdən sözlər, cümlələr və digər sintaksis quruluşlar, riyaziyyatda isə rəqəmlərdən ədədlər yaranması öyrənilirsə və s., iqtisadi informasiya nəzəriyyəsində informasiyanın quruluşca əmələ gəlməsi və dəyişməsi öyrənilir.

İnformasiyanın quruluş elementlərinə ayrılmasında bir çox hallarda iyerarxik prinsipinə üstünlük verilir. Hər hansı idarəetmə obyektinin (müəssisə, firma, şirkət, sahə, region və i.a.) ən yüksək informasiya quruluş vahidi informasiya sistemi sayılır.

İqtisadi sistemlərdə idarəetmə obyektlərinin fəaliyyətinin bütün cəhətləri, orada baş verən əməliyyatlar, proseslər öz əksini bütünlükdə informasiya sistemində tapır. İnformasiya sistemi öz növbəsində daha aşağı səviyyəli quruluş vahidlərinə ayrılır.


____________________________________________________________ 19

İnformasiyanın quruluşu dedikdə onun ayrı-ayrı elementlərə (hissələrə) bölünməsi nəzərdə tutulur. Bu elementlər informasiya vahidləri adlanır. Onlar sadə və mürəkkəb olur. Sadə informasiya vahidlərini hissələrə ayırmaq olmur. Lakin mürəkkəb informasiya vahidləri bir neçə sadə və ya mürəkkəb informasiya vahidlərinin birləşməsi nəticəsində yaranır.

İqtisadi informasiyanın quruluşu iki prinsip üzrə yaradıla bilər: çoxsəviyyəli (iyerarxik) və birsəviyyəli. İqtisadi informasiyanın quruluşunda iyerarxik səviyyə üstünlük təşkil edir. Burada ən aşağı səviyyəli informasiya vahidi rekvizitlərdir. Rekvizit sadə və bölünməyən informasiya vahidinə deyilir. Rekvizitlər sözlərdən və ya ədədlərdən ibarət olur.

Rekvizitlər obyektdə baş verən hadisələri kəmiyyət və ya keyfiyyət cəhətdən xarakterixə edir. Obyektin vəziyyətini keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edən rekvizitlər əlamət rekvizitləri, kəmiyyətcə xarakterizə edən rekvizitlər isə əsas rekvizitlər adlanır.

Əlamət rekvizitləri bir qayda olaraq sözlərdən, söz birləşmələrdən və onları əvəz edən, lakin mətnin mahiyyətini dəyişməyən rəqəm kodlarından ibarət olur. Əlamət rekvizitlərinə misal olaraq müəssisə, təşkilat, firma və şirkətlərin adını, vergilərin növünü və s. göstərmək olar.

Əsas rekvizitlər yalnız konkret ədələr şəklində ifadə olunur. Məsələn, miqdar cinsi ölçü vahidlərində, dəyər manat və qəpiklə, əmək tutumu isə norma-saatla ifadə edilir.

Rekvizitlər, qeyd olunduğu kimi mahiyyəti təsvir edən xassələr olub, aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər:

xassələrə görə: əsas və əlamət; əhəmiyyətə görə: zəruri və qeyri-zəruri; stabilliyə görə: daimi və dəyişkən;

indikasiyaya (təsvirə) görə: rəqəm və hərf-rəqəm; texnoloji prosesdə təyinatına görə: xüsusi, arayışı və qruplaşdırıcı. Ən yüksək səviyyəli informasiya quruluş vahidi olan informasiya

sistemi ilə ən aşağı səviyyəli quruluş vahidləri olan rekvizitlər arasında digər informasiya quruluş elementləri mövcuddur. Həmin quruluş vahidlərinə göstəriciləri, xəbərləri, massivləri aid etmək olar.

Göstəricilər əsas və əlamət rekvizitlərinin məntiqi məcmusudur. Göstəricilər iqtisadi prosesləri və əməliyyatları keyfiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etməklə, onlar haqqında təsəvvür yaradır.

Göstərici bir əsas rekvizit, bir neçə əlamət rekvizitinə malik ola bilər. İqtisadi proseslərin təsvirində və xarakterizə olunmasında göstərici müstəsna rola malik olduğuna görə, onu iqtisadi informasiyanın əsas quruluş vahidi hesab etmək olar.

Göstəricilər xarakterizə etdikləri iqtisadi proseslərin müxtəlifliyi üzündən müxtəlif və çox saylıdır. Bu isə onların bir sıra əlamətlər üzrə


____________________________________________________________ 20

təsnifləşdirilməsini tələb edir. Müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifata aşağədakılar misal ola bilər:

obyektin informasiya sisteminə münasibətinə görə: giriş və çıxış göstəriciləri;

daxil olma mənbəyinə görə: daxili və xarici;

indikasiyaya görə: hərf, rəqəm və hərf-rəqəm; stabilliyə görə: dəyişkən və daimi; əks olunma qaydasına görə: mütləq və nisbi; işin təşkilinə görə: emal edilən və emal edilməyən. Göstəricilərin qaydaya salınmış məcmusu xəbərləri əmələ gətirir.

Müxtəlif məzmuna malik eyni formalı xəbərlər birləşərək informasiyanın yeni quruluş vahidini - massivi yaradır.

İnformasiya sistemi öz tərkibində müstəqil quruluş vahidləri kimi idarəetmə obyektinin funksiyalarına və quruluşuna uyğun olaraq bir sıra informasiya altsistemlərini birləşdirir. İnformasiya altsistemlərinin hər biri müəyyən informasiya massivlərindən ibarətdir və onların tərkibi altsistemdə həll edilən məsələlərdən asılıdır. Kompüterlərdə informasiyanın quruluşu tətbiq edilən xüsusi qaydalardan asılıdır ki, bu da yeni informasiya vahidlərinin baytlar, maşın sözləri, sahə və i.a. yaranmasına səbəb olmuşdur.

İnformasiyanın təşkili avtomatlaşdırılmış sistemlərin tələbləri nəzərə alınmaqla müxtəlif prinsiplər və qaydalar əsasında yerinə yetirilir. Bu isə öz növbəsində informasiyanın yeni quruluşunun meydana gəlməsinə səbəb olur və nəticədə məlumat bazaları, informasiya fondu, məlumatlar kataloqu və lüğəti adlandırılan yeni quruluş vahidləri təşəkkül tapır. Avtomatlaşdırılmış sistemlərdə tətbiq olunan proqramlaşdırma dillərindən asılı olaraq informasiyanın müvafiq quruluş vahidləri olan fayllar, cədvəllər yaranır.

Massivlər müxtəlif əlamətlərə görə birləşdikdə informasiya axını yaranır. İnformasiya axınları isə birləşib informasiya sistemlərini təşkil edir.

İdarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində informasiyanın özünəməxsus quruluş vahidlərindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Buna misal olaraq mühasibat və statistika hesabatlarını, istehsal tapşırıqları formalarını, uçot sənədlərini və s. göstərmək olar.

Müasir dövrdə iqtisadi informasiyanın əks etdirilməsində maşın qrafikasının rolu da xeyli artmışdır. İnsan ilə fərdi kompüterlər arasında ünsiyyətinin dialoq rejimi tətbiq edilən zaman informasiyanın menyu-sütun, menyu-sətir, ekran cədvəli adlanan yeni quruluş vahidləri də meydana gəlmişdir.

Dialoq rejimi insanın informasiya ilə iş prosesini imitasiya edir, lakin bu zaman əməliyyatlar avtomatlaşdırılmış üsulla həyata keçirilir.

İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış təhlili sistemləri yaradılarkən iqtisadi informasiyanın insanın imkanlarına uyğun


____________________________________________________________ 21

quruluşundan maşın quruluşuna və əksinə keçirilməsinin səmərəliliyini təmin edilməsi son dərəcə vacibdir.

MÜXTƏLİF ƏLAMƏTLƏRƏ GÖRƏ İQTİSADİ

İNFORMASİYANIN TƏSNİFATI

İqtisadi informasiyanın mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi, onun tətbiqi zamanı təsnifləşdirməni zəruri edir. İnformasiyanın təsnifləşdirilməsi və qruplaşdırılması böyük əhəmiyyətə malikdir. Təhlil sahəsindən və məqsədindən asılı olaraq iqtisadi informasiya müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər.

İdarəetmə prosesində informasiyanın iki baxımdan təsnifləşdirilməsi daha məqsədəuyğun hesab olunur: funksional (idarəetmə funksiyalarına aidiyyatı) və texnoloji (avtomatlaşdırılmış işlənmə tələbləri).

Funksional baxımdan təsnifləşdirilən informasiya obyektin fəaliyyət məqsədini və məsələlərini əks etdirir. Təcrübə göstərir ki, funksional baxımdan təsnifləşdirilmiş informasiyanın funksiyaları müxtəlifdir. Buna görə də iqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsinin xüsusi əhəmiyyəti vardır. İdarəetmə funksiyalarına aidiyyat əlaməti üzrə təsnifat aşağıdakı kimidir:

idarəetmə elementləri üzrə: normativ-arayış, plan uçot və s. istehsal ünsürləri (elementlər) üzrə: əmək cisimləri, əmək vasitələri,

əmək, hazır məhsul; istehsal səviyyələri üzrə: müəssisənin quruluş bölmələri, birliklər,

müəssisələr, sahələr, şirkətlər, nazirliklər, baş idarələr, xalq təsərrüfatı miqyası.

Bazar münasibətlərinin təşəkkülü şəraitində iqtisadiyyatın idarə edilməsində baş verən ciddi dəyişikliklər göstərilən əlamətin dəqiqləşdirilməsini tələb edir. Bu sahədə vahid bir fikir olmasa da iqtisadi informasiya əsasən iki böyük qrupa – idarəetmə obyektinin gələcək vəziyyətini göstərən plan informasiyasına və onun faktiki vəziyyətini göstərən uçot informasiyası növlərinə ayrılır.

Bunlardan birincisi idarəedici orqan tərəfindən obyektə göndərilir. Ikincisi isə bunlar arasında əks rabitə funksiyasını yerinə yetirir. Yalnız hər iki informasiya növündən birgə istifadə etməklə idarəetmə məsələlərinin düzgün həlli təmin olunur. Planlaşdırma və uçotla yanaşı, digər idarəetmə funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün onların özünə məxsus informasiya növlərindən istifadə edilir. Buraya operativ idarəetmə, istehsalın texniki hazırlığının idarə edilməsi və s. ilə əlaqədar funksiyalar aiddir.

Plan informasiyası öz növbəsində proqnozlaşdırma, uzunmüddətli texniki iqtisadi və operativ planlaşdırma informasiyasına, uçot informasiyası isə mühasibat, statistika və operativ uçot, informasiyasına bölünür.


____________________________________________________________ 22

İqtisadi informasiya yaranma mərhələləri və mənbələri əlamətlərinə görə ilkin və törəmə informasiya növlərinə ayrılır.

İlkin informasiya müəssisənin, şirkətin istehsal-təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı, törəmə informasiya isə ilkin informasiyanın müəyyən işlənmə prosesindən keçməsi nəticəsində yaranır. Törəmə informasiya öz növbəsində aralıq və nəticə (icmal-yekun) informasiya növlərinə ayrılır.

İqtisadi məsələlərin həlli və idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi baxımından informasiya yararlığına (qiymətliliyinə) və doğruluğuna görə təsnifləşdirilir. İnformasiyanın yararlığı anlayışı hələ də bir mənalı qəbul edilmir. Belə ki, eyni bir informasiya bir çox amillərdən asılı olaraq konkret halda həm yararlı, həm də yararsız sayıla bilər. Bir nöqteyi nəzərdən yararlı olan informasiya, digər nöqteyi nəzərdən yararsız hesab oluna bilər.

Ümumiyyətlə informasiyanın yararlığı idarəetmənin tələblərinə nə dərəcədə uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir.

İqtisadi informasiya dolğunluğuna görə tam, artıq və natamam informasiya növlərinə ayrılır.

İdarəetmə işlərinin təmamilə yerinə yetirilməsinə imkan verən minimal zəruri həcmdə yararlı informasiyaya tam informasiya deyilir.

Yararlı informasiyanın təkrarlanması (paralel surətdə yığılması və işlənməsi) nəticəsində mövcud olan və idarəetmə işlərində istifadə edilməyən informasiyaya artıq informasiya deyilir.

İqtisadi məsələlərin həllini təmin etməyən, idarəetmə işlərinin tələblərini ödəməyən informasiyaya isə natamam informasiya deyilir.

İqtisadiyyatın idarə edilməsi informasiya qarşısında digər tələblər də qoyur. Belə ki, səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi üçün iqtisadi informasiya yararlı və dolğun olmaqla yanaşı, həmçinin obyektiv və düzgün olmalıdır. Başqa sözlə, düzgünlük əlaməti üzrə informasiya düzgün və düzgün olmayan informasiya kimi növlərə ayrılır.

Hər hansı bir iqtisadi proses və ya hadisəni, iqtisadi sistemdə təsərrüfat əməliyyatlarını obyektiv şəkildə əks etdirən informasiya düzgün informasiya adlanır. Düzgün olmayan informasiyanın mövcudluğuna səbəb informasiyanın yaranması prosesində yol verilən səhvlərdir. Səhvlər bilərəkdən və ya bilmədən baş verə bilər.

Bilərəkdən yol verilən səhvlər demək olar ki, informatikadan daha çox digər səhvlərin, bəzi hallarda hüququn predmetidir. İnformasiyanın yaranması və çevrilməsi prosesində bilmədən yol verilən səhvlərin qarşısını almaq üçün müvafiq işçilərin ixtisası artırılmalı, səmərəli həll üsulları işlənib hazırlanmalı, nəzarət üsulları və informasiyanın işlənməsində istifadə olunan texniki vasitələr təkmilləşdirilməlidir.

Ümumiyyətlə, informasiyanın düzgünlüyünə nəzarət həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki, səhv informasiya bütün hallarda idarəetmənin


____________________________________________________________ 23

müxtəlif səviyyələrində idarə olunan obyekt, baş verən iqtisadi proseslər haqqında səhv təsəvvürlərə, yalnış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə, bir çox hallarda isə cinayət xarakterli hərəkətlərə səbəb ola bilər.

İlkin iqtisadi informasiya istifadə olunma müddətində dəyişikliklərə məruz qalır və bu dəyişmə müxtəlif informasiya elementlərində müxtəlif templərə malik olur. Odur ki, informasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırmalar zamanı əlamətin əlavə olaraq dəqiqləşdirilməsi tələb olunur. Belə ki, informasiyanın sabitliyi anlayışı birmənalı qəbul edilmir. Sabitlik əlaməti kimi eyni informasiyanın iqtisadi məsələlərin həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, müəyyən dövr ərzində informasiyanın öz qiymətini dəyişməz saxlaması, informasiyanın saxlanması və s. başa düşülür.

Sabitlik əlamətinə görə iqtisadi informasiyanın qruplaşdırılması mühüm yer tutur. İnformasiyanın sabitliyini müxtəlif mənalarda başa düşmək olar: eyni informasiyanın məsələ həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, informasiyanın öz qiymətini müəyyən dövr ərzində saxlaması, məlumatların ümumiyyətlə saxlanması müddəti və s.

Sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit informasiya növlərini fərqləndirmək lazımdır.

Əgər müəyyən dövr ərzində mövcud sabit informasiiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına nisbətini hesablamaq, o zaman sabitlik əmsalının qiymətini müəyyən etmək olar. Dəyişən və şərti-sabit informasiyanın sərhədlərinin müəyyən edilməsi təmamilə şərtidir. Belə ki, indiyə qədər sabitlik əmsalı 0,85-dən yüksək olduqda informasiya şərti-sabit hesab olunur.

İqtisadi məsələlərin həlli zamanı ilk növbədə informasiyanın şərti-sabit hissəsi kompüterlərinin yaddaşına yerləşdirilir. İnformasiyanın işlənməsi prosesində şərti-sabit informasiya daxil olan dəyişkən informasiya ilə birgə işlənərək nəticə informasiyasının əldə olunmasını təmin edir.

İnformasiyanın sabitlik dərəcəsi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müxtəlifdir. Məsələn, sənaye müəssisələrində şərti-sabit informasiyanın xüsusi çəkisi daha yüksəkdir.

İnformasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırılması zamanı, onun saxlanma müddəti əsas götürülürsə, qısamüddətli və daimi saxlanan informasiya kimi növlər fərqləndirilməlidir.

İnformasiya idarəetmə obyektinə və ya idarəedici orqana münasibətinə görə xarici və daxili, giriş və çıxış informasiyasına ayrılır. İnformasiyanın xarici və daxili informasiyaya ayrılması onun yarandığı yerlə, giriş və çıxış informasiyasına ayrılması isə bir yerdən başqa yerə verilməsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Siqnalların formalarına görə informasiya rəqəm, hərf, qrafiki və digər simvollarla təqdim edilən növlərə ayrılır.


____________________________________________________________ 24


____________________________________________________________ 25

F Ə S İ L II

SİSTEM VƏ İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİ

SİSTEM. ALTSİSTEM. SİSTEMİN ƏSAS XARAKTERİSTİKALARI

Dünyada heç bir hadisə və ya proses səbəbsiz baş vermir, nizamsız, qeyri-qanuni fəaliyyət göstərmir. Dünya sistemdirsə, onu təşkil edən maddi proseslər də sistemdir. Buradan aydın olur ki, bir sistem özündən daha böyük sistemin ya altsistemidir, ya da elementidir. Bir sistemin element olmaq etibarilə kiçik sistemlər heç də bəsit deyillər. Onların da altsistemləri, elementləri vardır. Bütünlükdə kainatın hələlik ən xırda tərkib hissəsi, maddi əsası sayılan mikrohissəciklərin də mürəkkəb daxili quruluşu, altsistemləri və elementləri vardır.

Kibernetik nöqteyi nəzərdən sistem ayrı-ayrılıqda sərbəst olan, vahid bir məqsədə xidmət edən və eyni təbiətli elementlərin məcmuudur. Başqa sözlə sistem dedikdə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan element və hissələrin nizamlı düzülüşü nəzərdə tutulur.

Sistemin hər bir elementini müəyyən dəyişən kəmiyyətlə əlaqələndirmək olur ki, bunlara da sistemin koordinatları deyilir. Əgər həmin dəyişikləri ölçmək və konkret bir rəqəmlə ifadə etmək mümkün olarsa, onda uyğun sistemin vəziyyətini müəyyən etmək olar. Sistemin öyrənilməsində bütün elementlər deyil, ona xas olan elementlər tədqiq olunur. Həmin əsas elementlər isə qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Belə ki, hər hansı tədqiqatda əsas qəbul olunan element, başqa tədqiqatlarda yardımçı element ola bilər.

Xüsusi hallarda müəyyən dövr ərzində nəzərdə tutulmuş hissədə sistemin bütün elementləri ya özlərinin əvvəlki vəziyyətində qalır, ya da cüzi miqdarda dəyişir ki, bu da tədqiqatın nəticəsinə heç bir əsaslı təsir etmir və ona görə də sistemin tədqiqində nəzərə alınmır. Belə sistem statik sistem adlanır. Statik sistemdə elementlər nisbi kəmiyyətlərdir və onlar sistemin koordinatları hesab olunur.

Sistem fəaliyyət göstərdikdə onun elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə yaranır. Əgər bu əlaqə zamandan asılı olmazsa, onda sistemin elementləri arasındakı əlaqə statistik əlaqə adlanır. Əgər sistemin elementləri arasındakı əlaqə zamandan asılı olaraq dəyişirsə, onda belə əlaqə dinamik əlaqə adlanır. Bir halda ki, statik sistemlər zamana nəzərən öz vəziyyətini dəyişmir, deməli onlarda idarəetmə qanunları fəaliyyət göstərmir. Elə buna görə də kibernetika statik sistemləri öz tədqiqat obyektinə daxil etmir,


____________________________________________________________ 26

yalnız dinamik sistemlərdə gedən proseslərin idarə olunması prinsiplərini öyrənməklə məşqul olur.

Kibernetik tədqiqatlarda sistem olmadıqda idarəetmədən söhbət gedə bilməz. Ona görə də idarəetmə hər hansı mürəkkəb sistemin əsas xassəsi hesab olunur.

Sistemləri iki əlamətə: fəaliyyət şərtlərinə görə və mürəkkəblik dərəcəsinə görə təsnifləşdirmək olar:.

Fəaliyyət şərtlərinə görə sistemlər determinə olunmuş (müəyyən) sistemə və ehtimallı sistemə ayrılır.

Determinə olunmuş sistemlərdə onun elementləri və bu elementlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr qabaqcadan müəyyən olunmuş qaydada mövcud olur. Bu növ sistemlərin tədqiqatı zamanı heç bir qeyri-müəyyənlik olmur. Belə halda sistemin özünü necə aparacağı əvvəlcədən məlumdur.

Ehtimallı sistemlərdə elementlər və onlar arasındakı əlaqələrin dəyişməsi ehtimal xarakterlidir, yəni müxtəlif vəziyyətlərdə bu sistemlərin özlərini necə aparacağı barədə əvvəlcədən fikir söyləmək çətindir. Odur ki, bu növ sistemlər idarəetmə baxımından xüsusi maraq doğurur və praktikada bunlara daha çox təsadüf edilir.

Mürəkkəblik dərəcəsinə görə sistemlər sadə, mürəkkəb və çox mürəkkəb sistemlərə bölünür.

Sadə sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən az sayda elementlərdən ibarət olub, şaxələnməyən quruluşa malikdir. Bu cür sistemlər və onlardakı dəyişikliklər asanlıqla təsvir oluna bilər.

Mürəkkəb sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən çoxsaylı elementlərdən ibarət olub, şaxələnən quruluşa malikdir və daha mürəkkəb funksiyaları yerinə yetirir. Hər hansı bir elementin və ya əlaqənin dəyişilməsi sistemin bir çox elementlərinin dəyişilməsinə səbəb olur.

Çox mürəkkəb sistemlər elə sistemlərdir ki, onların vəziyyətini bu və ya başqa səbəblərə görə tam şərh etmək mümkün olmur. Buna ölkənin iqtisadiyyatını, fermerlərin fəaliyyətini və insan beynini misal göstərmək olar.

Sistemlər fasiləsiz (analoq sistem) və diskret (impuls) olur. Sistemin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində giriş siqnallarının təsiri fasiləsiz olarsa, onda belə sistemə fasiləsiz sistem deyilir. Giriş siqnallarının təsiri ara bir olarsa, onda belə sistemə diskret sistem deyilir.

Sistemin elementlərini öyrənən və onlar arasında əlaqəni formalaşdıran zaman, adətən sistemin “giriş” və “çıxışı” anlayışlarından istifadə edilir.

Sistemin girişi vasitəsilə xarici aləmdən (başqa elementlər vasitəsilə) sistemə təsir edilir və çıxışı vasitəsilə xarici aləmə (başqa elementlərə) təsir edilir. Sistemin elementində xarici təsiri xarakterizə edən kəmiyyət giriş dəyişənləri (vəziyyəti), və çıxışın vəziyyətini əks etdirən kəmiyyət isə çıxış kəmiyyəti adlanır. Məsələn, istehsal prosesini davam etdirmək üçün


____________________________________________________________ 27

müəssisə giriş vasitəsilə xarici aləmdən maddi ehtiyatlar - xammal, yanacaq, yarımfabrikatlar, avadanlıq və s. alır, çıxışı vasitəsilə isə istehsal etdiyi məhsulu özündən kənarlaşdırır (xarici aləmə təsir edir).

Qeyd etmək lazımdır ki, uzun müddət sistemin girişi (daxil olan xammalın, avadanlığın miqdarı, çeşidi, müddəti) və çıxışı (satılacaq malın haraya, hansı qaydada və nə zaman satılması və s.) dəqiq müəyyən edilmirdi. Kibernetika elminin nailiyyətləri əsasında bu məsələ artıq müəyyən edilmək üzrədir.

Verilmiş sistemdə girişlərin və çıxışların vəziyyətini müəyyən ədədlərlə ifadə etmək olar. Əgər sistem yalnız bir girişə və bir çıxışa malikdirsə, onda girişin vəziyyətini x-lə, çıxışın vəziyyətini y-ilə ifadə ediləcək.

Belə sistemin blok-sxemi aşağıdakı kimidir (şəkil 2.).

x y

Şəkil 2. Bir girişli və bir çıxışlı sistem

Giriş və çıxışın vəziyyətinin müəyyən edən ədədlər adətən həqiqi

ədədlər (skalyarlar) olur. Əgər bu vəziyyətlər keyfiyyət xarakteri daşıyırsa, daha doğrusu, onlar hər hansı əlamətin mövcudluğu, yaxud yoxluğu ilə müəyyən edilirsə, onda bu vəziyyətləri ifadə etmək üçün 0 və 1 rəqəmlərindən istifadə etmək kifayətdir (“0” həmin əlamətin yoxluğunu, “1” isə girişdə və çıxışda bu əlamətin mövcudluğunu göstərir).

Sistemin bir neçə girişi və bir neçə çıxışı ola bilər (şəkil 3.). x1 y1

x2 y2

Şəkil 3. Çox girişli və bir çıxışlı sıstem

Belə ki, hər bir girişin və hər bir çıxışın vəziyyəti bir ədədlə ifadə edilə

bilər. Belə halda bütün girişlər (m) və çıxışlar (n) aşağıdakı uyğun vektorlar vasitəsilə müəyyən edilə bilər:

x=(x1, x2,....,xm);

y=(y1,y2,....yn);

X3


____________________________________________________________ 28

Bu cür sistemlərin blok sxemini də bir girişli və bir çıxışlı sistemin blok–sxemi kimi göstərmək olar. Lakin burada x və y ayrıca rəqəmləri deyil, uyğun vektorları ifadə edəcəkdir.

İnsanlar müəyyən ictimai-istehsal və iqtisadi münasibətlərdə olurlar. Ona görə iqtisadi sistemlər məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir. İqtisadi sistemlərin fəaliyyət göstərməsində istehsal vasitələri üzərində mülkiyyət forması əsas rol oynayır. Bu, nəticə etibarilə iqtisadi sistemlərin quruluşunu, onların fəaliyyət göstərmə mexanizmini, məqsədini və inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir.

İqtisadi sistem özlüyündə maddi və qeyri maddi istehsal sahələrini əhatə edir. Burada ictimai-siyasi amillər xarici təsir amili hesab olunur və onun məqsədini müəyyənləşdirir. Məsələyə bu cür yanaşdıqda iqtisadiyyat, təbii ehtiyatları maddi nemətlərə çevirən (sonradan cəmiyyət tərəfindən istehlak olunan) mürəkkəb dinamik sistem kimi, öyrənilmə obyekti hesab olunur. Burada cəmiyyət bir tərəfdən ictimai-istehsalın nəticələrinə əsasən maddi nemətlərə tələb göstərən istehlakçıların məcmuu, digər tərəfdən istehsalçıların ittifaqı kimi özünü biruzə verir.

İctimai tələblə onun ödənilməsi imkanı arasındakı fərq iqtisadi sistemlərin inkişaf etdirilməsini tələb edən əsas hərəkətverici göstərici hesab olunur. Çünki, cəmiyyətin inkişafının əsas məqsədi istehlak komponentlərini fasiləsiz olaraq genişləndirmək, onların bolluğunu təmin etmək və hər bir komponentin istehsalı üçün canlı əməkdən, maddiləşmiş əməkdən və təbii ehtiyatlardan maksimum qənaətlə istifadə etməkdir.

Ona görə də iqtisadi sistemlərin komponentlərinin sayı fasiləsiz artır, ictimai istehsal keyfiyyət və kəmiyyət cəhətdən inkişaf etdirilir və ictimai əmək məhsuldarlığı durmadan artırılır.

İqtisadiyyata xas olan əsas əlamətlərindən biri onun müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən külli miqdar elementlərin birləşməsindən ibarət olan mürəkkəb dinamik sistem olmasıdır. Bununla yanaşı, iqtisadi sistemlərin texniki və bioloji böyük sistemlərdən fərqli olan bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:

1.Böyük iqtisadi sistemlər müəyyən bir məqsədə yönəldilir. Onun bütün altsistemləri, elementləri eyni məqsədə, ümumi sistem qarşısında qoyulan məqsədin yerinə yetirilməsinə xidmət edirlər.

2.İqtisadi sistemlərin mürəkkəbliyi bununla izah olunur ki, sistemin bir hissəsində (altsistemlərində) dəyişilmə zəruriliyi, digər hissələrin də dəyişilməsi zəruriliyini ortaya artır. Məsələn, süni lif və plasmas istehsalı texnologiyasının dəyişilməsi və inkişafı nəinki kimya sənaye sahələri quruluşunun dəyişilməsinə səbəb olmuş, hətta ictimai istehsalın və istehlakın quruluşuna böyük təsir göstərmişdir.

Sistemin mürəkkəbliyinin başqa əlaməti onun altsistemləri və altsistem daxilində olan elementlər arasında külli miqdar əks-əlaqənin


____________________________________________________________ 29

olmasıdır. İctimai istehsalda əks-əlaqəyə misal kapital qoyuluşu vasitəsilə yaradılan əlaqəni göstərmək olar.

3.İqtisadi sistemlərdə baş verən proseslərin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması. İctimai istehsalın ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində insan aparıcı rol oynamış və indi də oynayır. Müasir şəraitdə “insan-maşın” sistemlərinin yaradılmasında insanın rolu olduqca böyükdür.

4.İqtisadi sistemlərin fasiləsiz inkişaf etdirilməsi. Elmi-texniki tərəqqi, ictimai tələbin və əhalinin sayının artması, iqtisadi sistemlərin quruluşunun dəyişilməsini, onun hissələri və elementləri arasında olan əlaqənin daha da təkmilləşdirilməsini tələb edir. Ona görə də yeni istehsal müəssisələri və istehsal sahələri meydana gəlir, istehsalın texnologiyası və istehlakın quruluşu əsaslı surətdə dəyişilir, köhnə istehsal müəssisələri sıradan çıxır.

5.İqtisadi sistemin elementlərinin və istehsal üsulunun bir-birini qarşılıqlı əvəz etməsi. Qarşılıqlı əvəz etmə geniş mənada, istehsal prosesində həlledici amil olan canlı və maddiləşmiş əməyi və maddi ehtiyatlar məsrəfini əhatə edir. Ona görə də hər hansı məhsul, komponentlərin müəyyən nisbətində istehsal olunur.

İqtisadi sistemlərə təbiət və cəmiyyət tərəfindən təsir olunur. Həmin xarici təsirlər əsas etibarilə fasiləsiz deyil, təsadüfi xarakter daşıyır.

Beləliklə, bütün iqtisadi proseslərə təsadüfi amillər təsir edir, buna görə də həmin sistemlərin gələcək istiqaməti müəyyən qədər qeyri-müəyyən olur. Belə sistemlər, onların istiqamətini müəyyən qədər obyektiv təyin edən, ehtimal modeli vasitəsilə xarakterizə olunur.

İNFORMASİYA SİSTEMİ VƏ ONUN STRUKTURU.

İNFORMASİYA SİSTEMİ İQTİSADİ İNFORMASİYANIN

ƏSAS OBYEKTİ KİMİ

Müəyyən qrup obyektlərin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın formalaşması, yığılması, saxlanması, axtarışı, işlənməsi və ötürülməsi proseslərini yerinə yetirən sistemə informasiya sistemi deyilir.

İnformasiya sisteminin yaradılmasında məqsəd istifadəçiləri lazımi informasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir. İnformasiya sisteminə misal olaraq qeyd kitabçasını, müxtəlif məlumat-arayış kitabçalarını, kartotekalarda təşkil olunmuş biblioqrafik sistemləri və s. göstərmək olar.

İnformasiya sistemlərinin elementləri məzmunu və reallaşdırılması əlamətinə görə idarəetmə sistemləri iqtisadi, texniki, sosial, bioloji və s. sistemlərə ayrılırlar. İdarəetmə sistemlərində idarəetmə obyektləri ilə qarşılıqlı əlaqə yolu ilə idarəedici elementlərin reallaşdırılması həyata keçirilir. Bu sistemlər içərisində iqtisadi sistemlər daha geniş yer tutur.

İqtisadi sistemlər maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakını həyata keçirməklə, cəmiyyətin funksional altsistemidir. İqtisadi


____________________________________________________________ 30

informasiya sistemlərin fəaliyyəti zamanı insanlar müəyyən ictimai-istehsal və iqtisadi münasibətlərdə olurlar. Ona görə də iqtisadi informasiya sistemləri məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir.

İqtisadiyyatın idarə edilməsinin informasiya sistemi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir və bu xüsusiyyətlər idarəetmə obyektinin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

İqtisadi informasiya sistemi obyektlərin fəaliyyətini adekvat (olduğu kimi) şəkildə əks etdirmək və idarəetmə funksiyalarını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

İnformasiya sistemlərinin öyrənilməsi məqsədilə təhlil və sintez həyata keçirilir. Təhlil vasitəsilə iqtisadi informasiyanın xassələri, onun qiymətləndirilməsi, adekvat informasiya dilinin seçilməsi təmin olunur.

Sintez isə iqtisadi məsələlərin maşında həll edilməsi sistemlərinin qurulmasının, o cümlədən informasiya daşıyıcılarının, onun kodlaşdırılmasının və klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir.

İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi məsələlərin müasir kompüterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keçirilməlidir. Bu halda məsələlərin tərkibi və parametrləri, informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə onun quruluşunu aşkar edir.

Müasir kompüter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır. Avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən təşkil olunmuş mürəkkəb bir sistemdir. Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompüterlərdən başqa informasiyanın avtomatik ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir. Adi informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız bir məqsəd və müəyyən predmet sahəsi üçün deyil, müəyyən predmet sahəsi çərçivəsində istifadəçilərin müxtəlif məqsədlər üçün informasiyaya olan tələbatının ödənilməsinə xidmət edir.

Son dövrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin mütərəqqi avtomatlaşdırması və kompüter texnikası vasitələrinin yaradılması, həmçinin tətbiqi, konsepsiya sistemlərini strateji informasiya mənbələrinə çevirməklə, bütün sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur. Məhz bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir, müəssisə (firma) və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi, onların fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı, yeni məhsullar istehsalının və xidmət növlərinin mənimsənilməsi, əlverişli satış bazarlarının və layiqli partnyorların tapılmasını, məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s. təmin edir.


____________________________________________________________ 31

Avtomatlaşdırma vasitələri və yeni texnologiyaların tətbiqinə əsaslanan informasiya sistemləri iqtisadi informasiyanın işlənməsi və idarəetmə məsələlərinin həllini insan-kompüter sistemləri kimi qəbul edir. Belə informasiya sistemlərinin fəaliyyəti ilə bağlı daha dolğun təsəvvür əldə edilməsi üçün kompüterdə həll edilən problemlərin və gedən təşkilati proseslərin mahiyyətini olduğu kimi dərk etmək lazımdır. Belə sistemlərin fəaliyyəti nəticəsində düzgün idarəetmə qərarlarının hazırlanmasının təmin edilməsi üçün aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:

həll edilən idarəetmə məsələlərinin strukturlaşdırılması; müəssisə (firma) və təşkilatın qərarlar qəbul edilməsi lazım gələn

idarəetmə iyerarxiyasının səviyyəsi;

həll edilən idarəetmə məsələsinin hansı funksional sferaya aid olması;

tətbiq edilən informasiya texnologiyasının növü.

İNFORMASİYA SİSTEMİNİN APARAT VƏ PROQRAM HİSSƏSİ

Kompüter informasiya sistemində işin texnologiyası, kompüter sahəsindən kənarda fəaliyyət göstərən mütəxəssis tərəfindən də asanlıqla başa düşülür və özünün peşə fəaliyyəti proseslərinə nəzarət etmək, onları idarə etmək üçün uğurla ifadə olunur.

İqtisadi informasiya sistemlərinin tətbiq edildiyi sahədən asılı olmayaraq informasiyanın işlənməsinin bütün sistemləri praktiki surətdə elmi tərkib hissələr (komponentlər) yığımını özündə birləşdirir və bu komponentlər şərti olaraq təminat növləri adlandırılır.

Beləliklə istənilən informasiya sistemləri quruluşu (təminat altsistemlərin quruluşu) təminat altsistemlərin yığımı kimi təsəvvür edilir.

İqtisadi informasiya sistemlərini ümumi formada aşağıdakı kimi göstərmək olar (şəkil 4.).

Şəkil 4. İqtisadi informasiya sistemlərini ümumi görünüş forması

Texniki təminat məlumatların işlənmə sisteminin fəaliyyəti üçün tətbiq edilən texniki vasitələt kompleksindən ibarətdir. Bu kompleksin tərkibinə həm məlumatların işlənməsinin tipik əməliyyatlarını reallaşdıran vasitələr (informasiya toplayan, qeyd edən, ilkin işləyən, periferiya qurğuları,

Texniki təminat

Riyazi təminat

Proqram təminatı

Informasiya təminatı

Təşkilati təminat

Hüquqi təminat

İnformasiya

sistemi


____________________________________________________________ 32

müxtəlif təyinatlı təşkilat texnikası, telekommunikasiya və rabitə vasitələri və s.), həm də müxtəlif parametrlərə malik hesablama maşınları daxildir.

İnformasiya sisteminin riyazi təminatına konkret hesablama maşınınının riyazi təminatı ilə yanaşı, ayrı-ayrı məsələlərin riyazi təminatı, sənədlər və təminatlar daxildir. Ümumi sistemin riyazi təminatı isə istehsal-iqtisadi məsələlərin işçi proqramlarının tərtibi zamanı sistemin fəaliyyətini təmin edən vasitələrin və standart proqramların məcmuundan ibarətdir.

Proqram təminatı məlumatların avtomatlaşdırlmış işlənmə sisteminin yaradılması və istismarı üçün istifadə edilən proqram vasitələrinin məcmuundan ibarətdir. Proqram təminatının tərkibinə baza (ümum sistem) və tətbiqi (xüsusi) proqram məhsulları daxildir. Baza proqram vasitələri insan və kompüterin qarşılıqlı fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması, məlumatların işlənməsinin tipik proseduralarının təşkili, məlumatların işlənməsi sisteminin texniki vasitələrinin fəaliyyətinin nəzarət edilməsi və onların diaqnostikasına xidmət göstərir.

Tətbiqi proqram təminatı informasiya sisteminin funksional məsələlərinin həlli prosesinin avtomatlaşdırılması üçün istifadə edilən proqram məhsullarının məcmuundan ibarətdir. Onlar həm universal vasitələr kimi (mətn redaktorları, elektron cədvəlləri, məlumat bazalarının idarə edilməsi sistemləri), həm də müxtəlif təbiətli obyektlərin funksional altsistemləri məsələlərinin reallaşdırılmasının xüsusi vasitələri kimi işlənib hazırlana bilər.

İnformasiya təminatı informasiyanın yerləşdirilməsi, təşkili üsulları və vasitələri məcmuundan ibarət olmaqla unifikasiya edilmiş sənədlər sistemini, əlverişli sənəd dövriyyəsi və sənəd formalarını, təsnifat və kodlaşdırma sistemini və sistemin maşındaxili informasiya bazasının yaradılması üsullarını özündə birləşdirir. Qəbul edilən idarəetmə qərarlarının düzgünlüyü və keyfiyyəti xeyli dərəcədə işlənib hazırlanmış informasiya təminatının keyfiyyətindən asılıdır.

İnformasiya sisteminin təşkilati təminatı dedikdə, iqtisadi-riyazi metodların EHM və təşkil texnikasının geniş tətbiqi şəraitində bu sistemi, onun altsistemlərinin və elementlərinin layihələndirilməsi və tətbiqinə, onlar arasında quruluşca qarşılıqlı əlaqələrin yaradılması işlərinin bölüşdürülməsinə, optimal sistemin yaradılmasında və tətbiq edilməsində iştirak edən şəxslərin, kollektivlərin öz funksiyalarını vaxtında, keyfiyyətlə yerinə yetirməsinə və s. imkan verən metodların və proseslərin məcmuu nəzərdə tutulur. Təşkilati təminat altsisteminin əsas məsələlərindən biri onun layihələşdirmə mərhələlərinin və hər bir mərhələdə həll ediləcək məsələlərinin müəyyən edilməsidir.

Hüquqi təminat informasiya sisteminin yaradılması fəaliyyətini reqlamentləşdirən hüquqi-normativ aktların məcmuundan ibarətdir.

Hüquqi təminat sifarişçi ilə informasiya sistemini işləyib hazırlayan icraçı arasındakı qarşılıqlı müqavilə münasibətlərini müəyyən edən


____________________________________________________________ 33

normativ aktları, kənarlaşmaların hüquqi cəhətdən tənzimlənməsini özündə birləşdirir. Hüquqi təminatın əsasını təşkil edən bütün sənədləri aşağıdakı qruplara bölmək olar:

informasiya sisteminin yaradılması qaydasını əks etdirən sənədlər; sistemin bölmələrinin və işçilərin hüquqi statuslarını müəyyən edən

sənədlər sistemində informasiya proseslərini tənzimləyən sənədlər; informasiyadan istifadə, qarşılıqlı mübahisələrin həll edilməsi, kənar

sistemlərlə əlaqələri müəyyən edən sənədlər və s. İnformasiya sistemləri bir çox əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir.

İnformasiya sistemlərin yaradılması və təsnifatı zamanı elə problemlər ortaya çıxır ki, məsələlərin həllinin riyazi və alqoritmik şəkildə yazılması zərurəti yaranır. Belə məsələnin yazılışında riyazi dəqiqlik daha çox olanda məlumatların kompüterlə işlənməsi üçün daha yüksək səviyyədə imkanlar yaranır və bu prosesdə insanların iştirakı daha az olur. Belə hallarda məsələlərin həll edilməsinin avtomatlaşdırılması səviyyəsi artmış olur.

Bu cür məsələlər əsasən üç tipdə olurlar:

strukturlaşdırılmış; strukturlaşdırılmamış; qismən strukturlaşdırılmış məsələlər. Strukturlaşdırılmış məsələlərin bütün elementləri məlum olur və onlar

arasında əlaqə olur. Strukturlaşdırılmamış məsələlərin elementlərini müəyyən etmək mümkün olmur və elementlər arasında da əlaqə yaratmaq mümkün deyil.

İnformasiya sistemləri idarəetmə səviyyələri və funksional əlamətlər üzrə təsnif olunur. Bu təsnifatın növləri istehsalat sistemləri, marketinq sistemləri, maliyyə və uçot sistemləri kadrlar sistemləri (insan resursları) və firmaların spesifik fəaliyyətindən asılı olaraq köməkçi funksiyaları yerinə yetirən və s. tiplər ola bilər.

İnformasiya sistemləri də təsnif olunur. Bura əl, avtomatik və avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri daxildir.

MÜXTƏLİF ƏLAMƏTLƏR ÜZRƏ İNFORMASİYA

SİSTEMLƏRİNİN TƏSNİFATI

İqtisadi informasiya sistemləri texnoloji aspektdə idarəetmə prosesində yerinə yetirdiyi funksiyalara görə aşağıdakı kimi təsnif edilir:

informasiya-axtarış; informasiya–işlənmə; informasiya məsləhətçi; məlumatların ötürülməsi sistemləri; informasiya sorğu və s. İnformasiya-axtarış sistemləri məlumatların axtarışı və təzələnməsi

üzrə məntiqi əməliyyatların yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir.


____________________________________________________________ 34

İnformasiya–işlənmə sistemlərinə iqtisadi informasiyanın çevrilməsi məsələlərinin həllini təmin edən sistemlər daxildir.

İnformasiya-sorğu sistemlərinin vasitəsilə yalnız axtarış əməliyyatlarının reallaşdırılması deyil, həmçinin axtarış, nəticələrinin məntiqi işlənməsi, cavabların formalaşdırılması, sorğular üzrə verilməsi həyata keçirilir.

İnformasiya-məsləhətçi bir sistem kimi daha yüksək pillədə durur. Onların vasitəsilə standart proqramlar üzrə istehsal–maliyyə fəaliyyətinin təhlili, idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üzrə nəticələrin və tövsiyələrin formalaşdırılması təmin edilir.

İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN ƏSAS KOMPONENTLƏRİ VƏ

FƏALİYYƏT SXEMİ

İqtisadi informasiya sistemləri növlərinin müxtəlifliyindən və tətbiq edildikləri sahələrdən asılı olmayaraq özünün tərkibində aşağıdakı üç əsas komponentlər yığımını birləşdirir:

funksional komponentləri;

məlumatların işlənməsi sisteminin komponentləri; təşkilati komponentləri. Ümumiyyətıə iqtisadi informasiya sistemlərinə aşağıdakıları aid etmək

olar: funksional komponentləri;

funksional altsistemləri; funksional məsələləri; modellər və alqoritmləri; məlumatın təhlili (işlənmə) sisteminin komponentlərini; informasiya təminatını;

proqram təminatını; texniki təminatı; linqvistik təminatı; hüquqi təminatı; təşkilati komponentləri (işçi heyəti);

firmanın (müəssisənin) yeni təşkilati quruluşunu; işçi heyəti (ştatlar, vəzifələrə məlumatları və s.). Bununla yanaşı idarəetmə funksiyasının həyata keçirilməsi dedikdə,

müəyyən işgüzar nəticələrin əldə edilməsi məqsədilə bir və ya bir neçə işçi tərəfindən yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan xüsusi daimi vəzifə borclarıdır (öhdəlikləridir).

İnformasiya sisteminin funksional komponentləri firma (müəssisə) qarşısında qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün zaman və məkan baxımından bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə yerinə yetirilən idarəetmə işlərinin


____________________________________________________________ 35

tam yığımından (komplektindən), yəni idarəetmə funksiyaları sistemindən ibarətdir. Həqiqətən də hər hansı mürəkkəb idarəetmə funksiyası bir sıra daha kiçik məsələlərə bölünməklə nəticə etibarilə bilavasitə icraçılara çatdırılır. Bütövlükdə firma (müəssisə) qarşısında son məqsədlərə nə dərəcədə nail olunması məhz ayrı-ayrı işçilər tərəfindən bu və ya digər tapşırığın necə yerinə yetirilməsindən asılıdır.

Bütövlükdə idarəetmə prosesi həm müəssisə və ya onun quruluş bölməsinə xətti (məsələn inzibati) rəhbərlik şəklində, həm də funksional rəhbərlik (məsələn, maddi-texnik təminat, mühasibat uçotu, nəzarət, iqtisadi təhlil və s.) vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də informasiya sisteminin funksional əlamət üzrə quruluşu idarəetmə funksiyaları sistemini reallaşdıran funksional altsistemlər adlandırılan ayrı-ayrı hissələri özündə birləşdirir. Funksional əlamət altsisteminin təminatını, onun hansı fəaliyyət dairəsinə aid edilməsini, hansı əsas məqsədləri, vəzifələri və funksiyaları yerinə yetirməsini müəyyən edir.

Funksional altsistemlər xeyli dərəcədə informasiya sisteminin tətbiq sahəsindən asılıdır.

Obyektin xüsusiyyətindən asılı olaraq funksional altsistemlərinin sayı on addan çox ola bilər.

Bəzi funksional altsistemlər informasiya sistemlərinin tətbiq sahəsinin müxtəlifliyinə baxmayaraq eyni qaydada adlandırılsa da, onlar daxili məzmununa görə müxtəlif obyektlərdə bir-birindən xeyli fərqlənir (məsələn, mühasibat uçotu və hesabat funksional altsistemi bütün obyektlərdə mövcud olur). Hər bir funksional altsistemin spesifik xüsusiyyətləri altsistemin tərkibinə daxil olan funksional məsələlərdə özünü göstərir. Bununla yanaşı yeni informasiya texnologiyalarının meydana gəlməsi “məsələ” anlayışının daha geniş mənada baxılmasını, yəni ona bilavasitə istehsal prosesinin gedişinə idarəedici təsirlərin göstərilməsi, yaxud qərarların qəbul edilməsi üçün idarəedici heyətə zəruri informasiyanın verilməsini təmin edən iqtisadi informasiyanın işlənməsinin bitmiş kompleks kimi baxılmasını şərtləndirir.

Beləliklə, məsələyə məlumatların işlənməsi sisteminin elementi kimi deyil, bütövlükdə idarəetmə sisteminin bir elementi kimi baxılmalıdır. İdarəetmənin funksional altsistemlərinin tərkibinə daxil olan funksional məsələlərin seçilməsi bir qayda olaraq idarəetmənin aşağıdakı bazalarına uyğun şəkildə aparmalıdır:

planlaşdırma;

uçot, nəzarət və iqtisadi təhlil; tənzimləmə (icra). Planlaşdırma idarəetmənin elə bir funksiyasıdır ki, onun vasitəsilə

idarəetmə obyektinin gələcək fəaliyyətinin təşkil edilməsi üçün planların formalaşdırılması təmin edilir.


____________________________________________________________ 36

Uçot, nəzarət və iqtisadi təhlil funksiyaları müəyyən dövr üçün idarə olunan obyektin vəziyyəti haqqında zəruri məlumatların alınmasını, plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinin gedişi barədə faktiki məlumatların əldə edilməsini, kənarlaşmaların səbəblərinin müəyyən edilməsini, vəziyyətin təhlil edilərək qiymətləndirilməsini, istifadə edilməmiş ehtiyatların aşkara çıxarılmasını və yol verilmiş nöqsanlarının aradan qaldırılması istiqamətində təkliflər hazırlanmasını təmin edir.

Tənzimləmə (icra) funksiyasi isə obyektin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün idarəetmə qərarlarının hazırlanması və həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Funksional məsələlərin təhlili göstərir ki, mütərəqqi texniki vasitələrin və informasiya texnologiyalarının tətbiqi şəraitində onların praktiki surətdə reallaşdırılması müxtəlif variantlarla həyata keçirilə bilər, yəni eyni bir məsələnin həlli üçün müxtəlif iqtisadi-riyazi üsullardan, modellərdən, alqoritmlərdən və proqram texniki vasitələrdən istifadə edilir.

Məlumatların işlənməsi sisteminin əsas funksiyası onun aşağıdakı tipik əməliyyatlarının reallaşdırılmasından ibarətdir:

informasiyanın yığılması, qeyd edilməsi və informasiya daşıyıcılarına köçürülməsi;

informasiyanın saxlanma və işlənmə yerinə ötürülməsi; informasiyanın kompüterə daxil edilməsi, ona nəzarət və məlumat-ların kompüterin yaddaşında sistemli qaydada yerləşdirilməsi;

maşındaxili informasiya bazasının yaradılması və aparılması; idarəetmə obyektinin funksional altsistemləri məsələlərinin həlli üçün informasiyanın hesablama maşınında işlənməsi;

texnoloji proseslərin birbaşa idarə edilməsi üçün siqnallar vasitəsilə digər sistemlərlə əlaqələrin yaradılması;

lokal və qlobal hesablama şəbəkələrində hesablama prosesinin təşkili və idarə edilməsi. Məlumatların işləmə (təhlil) sisteminin başlıca təyinatı müəssisədə

qərarlar qəbul edən müxtəlif idarəetmə orqanları mütəxəssislərinə zəruri informasiya-hesablama xidmətləri göstərməsindən ibarətdir.

Məlumatların işlənməsinin tipik əməliyyatlarının müəyyən edilməsi, onların reallaşdırılması üçün xüsusi proqram-aparat komplekslərinin yaradılmasına imkan verir. Məlumatların işlənməsi sistemləri aşağıdakı üç əsas rejimlərdən birində fəaliyyət göstərə bilər:

paket; interaktiv; real vaxt miqyası. Paket rejimində tapşırıqlar paketi yerinə yetirdikdən sonra

məlumatların işlənməsi və nəticələrinin istifadəçilərə çatdırılması xarakterik hesab edilir. Paket rejimində işləyən sistemlərə misal olaraq statistik hesabatların işlənməsini, vergi orqanlarının, kassa-hesablaşma


____________________________________________________________ 37

mərkəzlərinin, bankların və s. sistemlərini göstərmək olar. Paket rejiminin başlıca qüsuru istifadəçinin informasiyasının işləməsindən ayrı düşməsi hesab edirlər ki, bu da idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinin operativliyini aşağı salır.

İnteraktiv (dialoq) iş rejimində istifadəçi ilə sistem arasında informasiya mübadiləsi bilavasitə həyata keçirilir. İstifadəçi sorğunun nəticəsini nəzərdən keçirdikdən sonra qəbul edilmiş qərarı gələcəkdə işləmək üçün sistemə daxil edir. Dialoq məsələlərinə əmək, material, maliyyə və s. resurslardan istifadə edilməsinin çoxvariantlı tipik dialoq məsələlərini aid etmək olar.

Real vaxt miqyası rejimində qlobal şəbəkələrdə məlumatların ötürülməsi və işlənməsi sürətlə gedən proseslərinin və fasiləsiz texnoloji proseslərin idarə edilməsi üçün istifadə olunur.

İnformasiya sisteminin təşkilati komponentlərinin müstəqil istiqamət kimi müəyyən edilməsi sistemin uğurla fəaliyyət göstərməsində insan milinin (işçi heyətinin) xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə şərtlənir. Yüksək dəyərə malik olan məlumatların işlənmə sisteminin tətbiqindən əvvəl obyektin təşkilati quruluşunun, quruluş bölmələrində yerinə yetirilən idarəetmə funksiyalarının təkmilləşdirilməsinə imkan verən, hər bir quruluş bölməsində ştat cədvəli və işçilərin say tərkibini müəyyən edən, məlumatların işlənmə sisteminin fəaliyyəti şəraitində idarəetmə heyətinin vəzifə təlimatlarının işlənib hazırlanmasında istifadə edilən üsul və vasitələrin məcmusu başa düşülür.

İnformasiya sistemlərinin tətbiqi obyektlərin təşkilati quruluşunun təkmilləşdirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Belə ki, quruluş bölmələri üzrə idarəetmə aparatı işçilərinin sayı hesablamalar yolundan başqa, elmi cəhətdən əsaslandırılmış qaydada müəyyən edilir.

Bu zaman aşağıdakı problemlərin həlli sayılır:

hər bir işçinin müvafiq olduğu quruluş bölməsinə düzgün ad verilməsi;

işçinin iş yükünün müəyyən edilməsi ilə yanaşı boşdayanma hallarına yol verilməməsi;

məlumatların işlənmə sisteminin fəaliyyəti şəraitində (xüsusilə qəza halları baş verən zaman) heyətin vəzifə təlimatlarının işlənib hazırlanması.

İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN İNKİŞAF MEYLLƏRİ

İnformasiya sistemləri özünün inkişafında bir sıra təkamül mərhələlərindən keçmiş və informasiya proseslərinin yerinə yetirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsinə görə əl əməyinə əsaslanan, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində informasiyanın çevrilməsi ilə


____________________________________________________________ 38

əlaqədar bütün əməliyyatlar insan tərəfindən əl üsulları ilə və ya primitiv texniki vasitələrdən istifadə etməklə yerinə yetirilir.

Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində idarəetmə funksiyaları (və ya məlumatların işlənməsi əməliyyatları) mütərəqqi hesablama, kommunikasiya təşkilat texnikası vasitələrinin köməyi ilə, habelə insanın da iştirakı ilə avtomatlaşdırılmış üsullarla yerinə yetirilir. Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində isə bütün idarəetmə funksiyaları və məlumatların işlənməsi prosesi insan iştirak etmədən texniki vasitələrin köməyi ilə avtomatik üsullarla həyata keçirilir.

İnformasiya sistemləri və texnologiyalarının təkamülü korporativ biznesin yeni modellərinin inkişafı ilə o dərəcədə bağlıdır ki, bu proseslər çox zaman bütöv bir vəhdət təşkil edir. Müəssisələrin və şirkətlərin informasiya sistemlərinin səviyyəsinin yüksəldilməsinə daim cəhd göstərməsi yeni daha mükəmməl aparat və vasitələrinin meydana gəlməsini stimullaşdırmaqla, mövcud informasiya sistemlərinin həvəs və marağını artırar. Bunun sayəsində sahibkarların bazar konyekturunda baş verən dəyişikliklərə daha tez reaksiya vermələri, minimal riskə getməklə maksimum mənfəət götürmələri mümkün olur. Uzun müddət, yəni keçən əsrin 80-cı illərin ortalarına qədər 30 ilə yaxın bir dövrdə məlumatların işlənməsinin üstünlük təşkil edən mərkəzləşdirilmiş modeli öz yerini sürətlə fərdi kompüterlərin lokal şəbəkələrinin bölgülü arxitekturasına verməsi ilə yanaşı, son dövrlərdə sistemin resurslarının mərkəzləşdirilməsi istiqamətində də xeyli irəliləyiş müşahidə olunur.

İndi özündən əvvəlki sistemlərin üstünlüklərini səmərəli şəkildə birləşdirən “müştəri-server” texnologiyasına xüsusi diqqət yetirilir.

İnformasiya sistemlərinin təkamülü tarixini bir neçə mərhələlərə ayırırlar:

birinci mərhələ 1960-1970-ci illəri əhatə etməklə mərkəzi EHM bazasında qurulmuş və “bir müəssisə-bir informasiyanı işləmə mərkəzi” prinsipi üzrə fəaliyyət göstərir;

ikinci mərhələ 1970-1980-cı illəri əhatə edir. Bu mərhələdə informasiya sisteminin qeyri-mərkəzləşdirilməsinə doğru ilk addımlar atılır, istifadəçilər mini kompüterlərdən, məlumat bazalarının yaradılması və idarə edilməsi sistemlərindən və tətbiqi proqram paketlərindən istifadə edirlər;

üçüncü mərhələ 1980-1990-cı illəri əhatə edir. Burada məlumatların bölgüsü şəbəkə işlənməsinə, kütləvi surətdə və geniş miqyasda fərdi kompüterlərdən istifadə edilməsinə keçirilir. Çoxsaylı iş yerləri vahid informasiya sistemində birləşir, hesablama şəbəkələri və məlumatların bölgülü işlənməsi mümkün olur. Serverlər bazarı kompüter sənayesinin daimi bölmələrindən birinə çevrilir, tədricən müştəri-arvar ierarxik modeli üstünlük təşkil edir.


____________________________________________________________ 39

İnformasiya sisteminin inkişafının dördüncü mərhələsi 1990-cı ildən sonrakı dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə informasiya sistemlərinin əsas fərqləndirici həcəti məlumatların işlənməsinin ierarxiya prinsip üzrə təşkili, informasiya sisteminin yuxarı səviyyəsində mərkəzləşdirilmiş işlənmə və resursların vahid prinsip üzrə idarə edilməsinin məlumatların aşağı səviyyədə bölgülü işlənməsi ilə əlaqələndirilməsindən ibarətdir.

Dördüncü mərhələ informasiya sistemləri aşağıdakı əsas xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir:

masaüstü kompüterlərin imkanlarından tam istifadə etmək; modul qurulması sistemi; informasiya sisteminin yuxarı ierarxiya səviyyəsində məlumatların işlənməsi və saxlanmanın mərkəzləşdirilməsi hesabına resursların qənaət sistemi. Güman edilir ki, gələcəkdə dördüncü mərhələ informasiya

sistemlərinin inkişaf yolu üç modeldən biri ilə (böyük, orta və kiçik) gedəcəkdir.


____________________________________________________________ 40

F Ə S İ L III

ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLARI VƏ ONLARIN

YARANMA TARİXİ

ĠQTĠSADĠ ĠNFORMATĠKANIN ĠNKĠġAF TARĠXĠ

İqtisadi məsələlərin həllində istifadə edilən ilk hesablayıcı alət fransalı mexanik Blez Paskal tərəfindən 1642-ci ildə yaradılmış, lakin cəmiyyətin buna hazır olmaması üzündən geniş tətbiq tapmamışdır.

Fransız mexaniki Blez Paskal və onun düzəltdiyi hesablama mexanizmi

XIX əsrin sonunda German Hollerit perforator, nəzarət və çeşidləyici

maşınlar sistemi yaratdı ki, bu da ilk dəfə 1887-ci ildə statistika məsələsinin həllinə tətbiq edildi. 1896-cı ildə Xollerit maşınları ABŞ-da əhalinin siyahıya alınmasında istifadə edildi və əmək məhsuldarlığını 4 dəfə artırdı. 1911-ci ildə Xollerit IBM (International Busines Machines) firmasını yaratdı.

Beləliklə, Hollerit maşınları (perforator, nəzarət, ceĢidləyici və tabulyator) praktiki olaraq iqtisadi informatika erasının başlanğıcını qoydu. Hollerit maşınları lokal informasiya proseslərini mexanikləşdirdi və Maşın-hesablama stansiyalarının maddi bazasını təşkil etdi.

50 ildən artıq istifadə edilən Hollerit maşınları tədricən öz yerini elektrik, sonra isə elektron maşınlarına verdi. İlk elektron maşın 20-ci əsrin 40-cı illərində Almaniyada FAU ballistik raketlərin uçuş trayektoriyasını hesablamaq zərurətindən yarandı. Bu maşınlar son dərəcə mürəkkəb və baha olduğundan, yalnız hərbi və elmi məqsədlər üçün tətbiq edildi.


____________________________________________________________ 41

G.Xollerit və onun təklifi ilə yaradılmış perfokart informasiya daşıyıcısı

ABŞ və Böyük Britaniyada keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq

elektron hesablama maşınları iqtisadi (ehtiyatların idarə edilməsi) məsələlərin həllinə cəlb edildi. Bu məqsədlə lazımi optimallaşdırma modeli tərtib edildi. Həmin model yalnız EHM vasitəsi ilə reallaşdırıla bilirdi. Bu zaman xüsusi proqram təminatı MRP (Material Requirement Planning) – material resurslarına tələbin planlaşdırılması sistemi, sonra MRP-2 (Manufakturing Resource Planning), 20-ci əsrin sonunda ERP (Enterprise Resource Planning) sistemi yarandı, ki bu da əslində müəssisə üzrə inteqrasiya edilmiş informasiya sistemi idi. Buna analoji olaraq keçən əsrin 70-ci illərində keçmiş SSRİ məkanında avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri (AİS) yaradıldı və heç bir cəhətdən özünü doğrultmadı. Fərdi kompüterlərin yaranması, müxtəlif qaydalarda fəaliyyət göstərən hesablayıcı vasitələrin və informasiya resurslarının vahid şəbəkədə birləşdirilməsi, İNTERNET (World Wide Web) adlanan beynəlxalq kompüter şəbəkəsi iqtisadi informatikanın inkişafında növbəti mərhələ oldu. İnternet-in meydana çıxması ilə kompüter sadəcə cəld hesablayıcı olmaqdan başqa dünyanın istənilən yerində yerləşən informasiyaya müraciət imkanı verən vasitəyə çevrildi ki, bu da biznesin instrumental təchizatında inqilabi dönüş demək idi.

İnternet kompüterin yeni imkanlarını üzə çıxararaq onu iqtisadçı, biznes, idarəedici və digər mütəxəssisin öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün gündəlik istifadə etdiyi vasitəyə çevirdi. Maliyyəçilərin, mühasiblərin, bank işçilərinin, menecerlərin əmək məhsuldarlığı görünməmiş dərəcədə artmaqla yanaşı, adi halda mümkün olmayan yeni imkanlar meydana çıxdı. Elektron biznes yarandı ki, bu da elektron ticarət və elektron bank kimi elementləri özündə birləşdirdi. Nətıcədə istehsalçı ilə istehlakçı elektron bazarında birbaşa görüşmək imkanı qazandı. Bu da qiymətlərdə öz əksini tapdı. Biznes şəffaflaşdı. Bütün alqı-satqı əməliyyatları qanuniləşdi, dövlət bundan öz qazancını götürdü.

İnternetlə birgə haqqında çoxdan danışılan “informasiya qiyaməti”


____________________________________________________________ 42

də reallaşdı. Bu qiyamətdən yeganə çıxış vasitəsi müasir informasiya sistemləridir. Çünki yalnız bunlar qərar qəbulu üçün lazım olan informasiyanı nəhəng informasiya okeanından cəld seçib istifadə etməyə imkan verir.

Beləlıklə, iqtisadi informatikanın əsas məqsədi iqtisadiyyatda, biznesdə və idarəetmədə qərarların hazırlanması və qəbulu üçün informasiya sistemlərinin uğurlu və səmərəli tətbiqinə imkan verən şərtləri müəyyən etməkdən ibarətdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, burada söhbət informasiya sistemlərinin texnoloji məhsuldarlığından deyil, məhz iqtisadi səmərəliliyindən gedir.

Bir sözlə, iqtisadi informatika iqtisadi vahidlərin informasiya sistemlərinin köməyi ilə idarə edilməsi problemlərini öyrənir.

VERĠLƏNLƏR, ĠNFORMASĠYA VƏ BĠLĠK. ÖLÇÜ VƏ TƏTBĠQ

İnformasiyanın tərifi necədir? “Ġnformasiya” təməl və prinsipial anlayış olmaqla, həm informasiya sistemlərində, həm də bütövlükdə müasir cəmiyyətdə baş verən proseslərin dərk edilməsi üçün açar anlayışdır. İnformasiya termini bütövlük baxımından, çətin təyin ediləndir.

Norbert Vinerə görə, informasiya - ətraf dünyanın duyğularımıza təsirinin məzmununu ifadə edir.

Rusiya Federasiyasının qanunvericiliyində göstərilir ki: informasiya –

təqdimat formasından asılı olmayaraq, şəxslər, əşyalar, faktlar, hadisələr və proseslər barədə məlumatlardır.

İqtisadiyyata tətbiq baxımından, informasiya anlayışı verilən, informasiya və bilik kimi üç növdə təzahür edir. Verilən və informasiya barədə yuxarıda bəhs edilmişdir. Bilik – bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır.

Verilənlər cədvəllərdə, qəzetlərdə, saytlarda və s. strukturlaşdırılmış və strukturlaşdırılmamış mövcud ola bilir.

İnformasiyanın meydana çıxması üçün ilk növbədə, məsələ qoyulmalıdır. Yalnız məsələ qoyulduqdan sonra onun həlli üçün lazım olan verilənlər yığılıb emal edildikdə qərar qəbuluna imkan verən informasiya yaranır. Bu mənada, informasiya qoyulmuş məsələ ilə bağlı verilənlərin təhlili nəticəsində meydana çıxır.

Qərar qəbulu üçün istifadə edilən informasiyanın təkrarlanması biliyi meydana gətirir. Bilik formal və qeyri-formal olur. Formal bilik standartlar, normativlər şəklində mövcud olur. Qeyri-formal bilik ekspert biliyidir.

İqtisadi məlumatların əsas hissəsi rəqəm, hərf, simvollar səklində saxlanır, emal edilir və ötürülür. Buna görə də iqtisadi informasiyanın təsviri və təhlilində semiotika terminlərindən də istifadə edilir.

Bu baxımdan, obyekt 3 aspektdə təhlil edilir:


____________________________________________________________ 43

sintaksis aspekt - işarə quruluşu; semantik aspekt - məzmunu;

praqmatik aspekt - faydalılığı. İnformasiya ilə bağlı olan ən mürəkkəb məsələ onun kəmiyyətcə

qiymətləndirilməsidir. İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-müəyyənliyin kəmiyyəti ilə müəyyən edilir. Qeyri-müəyyənlik istənilən təsərrüfat və idarəetmə qərarının ayrılmaz xassəsidir, çünki bu qərarlar həmişə müəyyən mümkün variantlar içərisindən seçilməli olur. Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşı olduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək mümkün deyildir.

K. Şennona görə, informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyri-müəyyənlik (entropiya) qədərdir.

İnformasiyanın miqdarının sintaksis ölçüsü verilənlərin həcmi ilə təyin edilir. Verilənin həcmi dedikdə, xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulur.

İnformasiyanın miqdarının semantik ölçüsü “ünvanın tezaurusu” ilə, daha doğrusu, informasiya qəbuledicisinin biliyi ilə təyin edilir, çünki tezaurus dedikdə, xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa düşülür. Məsələn, insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə, kompüterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə, işləməyə, təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular çoxluğudur. Lakin qərar qəbulu üçün tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir.

Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantik ölçünü ifadə edir. Başqa sözlə, semantik ölçü informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir.

Ünvanın tezaurusu zənginləşdikcə, informasiyanın semantik miqdarı azalır. Çünki kifayət qədər bilikli adama nəsə öyrətmək çətindir. Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək üçündür.

Beləliklə, informasiyanın sintaksis ölçüsü informasiyanın

texnologiyaya, semantik ölçüsü isə informasiyanın qəbulediciyə münasibətini təyin edir. Praqmatik ölçü informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək üçün istifadə edilir.


____________________________________________________________ 44

VERĠLƏNLƏRĠN, ĠNFORMASĠYANIN VƏ BĠLĠYĠN XASSƏLƏRĠ

Verlənlərin xassələri aşağıdakı kimidir:

prezentativlik (təqdimatlılıq) - hadisəni adekvat təsvir etmək; dəqiqlik. Dəqiqlik də öz növbəsində aşağıdakı kimi təsnif olunur:

formal dəqiqlik - təklik mərtəbədəki rəqəmin göstərilməsi; real dəqiqlik – təklik mərtəbədəki rəqəmin gerçəkliyinə təminat verilməsi;

maksimal və ya əldə edilmiş dəqiqlik – xüsusi yığım şəraitində əldə edilən dəqiqlik;

lazımi dəqiqlik – məsələnin tələbinə uyğun dəqiqlik. Gerçəklik – obyektin tələb olunan dəqiqliklə təsviridir. Cayqou

prinsipinə görə, “keyfiyyətsiz veriləndən faydalı informasiya alına bilməz”. Ölçmələrdəki xətalar gerçəkliyin səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Gerçəkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə, verilən etibarlı hesab edilir.

Beləliklə, yaxşı verilən dedikdə, təqdimatlı, dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə tutulur. Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır.

İnformasiyanın aşağıdakı xassələri vardır: aktuallıq – qərar qəbulu məqamına yararlı olmaq. Bu, verilənin reprezentativliyi hesabına baş tutur. Verilən köhnəldikcə, aktuallaşdırma və ya yeniləşdirmə həyata keçirilir.

məqamlılıq – informasiyanın qərar qəbulu məqamına alınması. Gecikən informasiya lazımsızdır. Vaxtından əvvəl alınmış informasiya isə qərar qəbulu məqamına aktuallığını itirə bilər. Veriləni informasiyaya çevirən emal prosesi adekvat və gerçəkdirsə,

onda alınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır. Biliyin xassələrinə bunları aid etmək olar. Bilik predmet və ya konkret,

konseptual və ya ümumiləşdirici və metabilik şəklində ola biləndir. Konkret bilik konkret oblasta aid informasiyadan yaranır. Konseptual bilik metodoloji xarakterli olur. Metabilik bilik haqqında bilikdir (məsələn, Mendeleyev elementlərin dövrü cədvəli). Şirkətin rəqabətdə üstünlüyünün əsas mənbəyi bilikdir.

ĠQTĠSADĠ ĠNFORMASĠYA-STRATEJĠ RESURS KĠMĠ. ĠNFORMASĠYA ĠQTĠSADĠYYATININ MEYDANA GƏLMƏSĠ

Müasir dövrdə hər cür informasiya vacibdir. İqtisadi informasiya əmək, torpaq və kapitalla yanaşı, təsərrüfat

fəaliyyətinin mühüm amilinə çevrilmişdir. İnformasiyanın iqtisadiyyatı barədə ilk tədqiqat əsəri 1961-ci ildə

meydana çıxmışdır. 1982-ci ildə Nobel mükafatı laureatı olmuş Corc Stiqler


____________________________________________________________ 45

həmin məqalədə bazar qiymətini təyin etmək üçün “informasiya” terminindən istifadə etmişdir.

1974-cü ildə E.Q.Yasin informasiya iqtisadiyyatı barədə müəyyən fikir söyləsə də, ümumi qəbul olunmuş tərifin olmadığını etiraf etmişdir. 1972-ci ildə Nobel Mükafatı almış Kennet Errou keçən əsrin 80-ci illərin əvvəlində göstərdi ki:

informasiyanın alınması və ötürülməsi müəyyən xərc tələb edir, buna görə də informasiya iqtisadi qiymətə malikdir; ayrı-ayrı fərdlər fərqli infomasiyaya malikdirlər. Deməli, müxtəlif informasiya mülkiyyətçiləri arasında bazar

münasibətləri yaranması mümkündür. Kennet Errou sübut etmişdir ki, azad informasiya bazarı resursların

səmərəli bölgüsünə imkan vermir, odur ki, informasiya bazarını idarə etmək, qərar qəbulunu isə “etik normalar”a uyğunlaşdırmaq lazımdır.

İnformasiyanın iqtisadi kateqoriya kimi formalaşmasında transaksiya xərcləri anlayışını elmə gətirən Nobel mükafatı laureatı Ronald Kouz mühüm rol oynamışdır. İş burasındadır ki, transaksiya xərcləri dedikdə, Kouz, əslində, transaksiyanın öz xərclərindən daha çox onun reallaşmasına yardım edən informasiyanın yığılması, saxlanması, iĢlənməsi, ötürülməsi və təqdim edilməsi xərclərini nəzərdə tutmuşdur.

Bu yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, iqtisadi fəaliyyət agentlərinin heç biri qəbul ediləcək qərar barədə tam informasiyaya malik olmurlar, onlar yalnız qəbul ediləcək qərarın hazırlanması prosesinin mahiyyətini təşkil edən informasiya mübadiləsi ilə məşğul olurlar.

Qərar qəbulundakı qeyri-müəyyənliyi (entropiyanı) azaltmağa xidmət edən informasiya mübadiləsi ilə bağlı xərclər transaksiya xərcləri adlanır.

Transaksiya xərcləri əvvəlcə böyük, sonra kiçik sürətlə artır. Çünki, qərar qəbulu yaxınlaşdıqca informasiya mübadıləsinin intensivliyi azalır. Resurs itkisi böyük olan halda transaksiya mürəkkəb sayılır və əksinə. Odur ki, mürəkkəb transaksiya boyük xərclə xarakterizə olunur.

Beləliklə, transaksiya terminləri ilə verdiyi tərifdə K. Siborra göstərir ki: “Qərarqəbuledici şirkətin informasiya sistemi – şirkətin bağladığı bütün kontraktların yaradılması, dəyişdirilməsi, idarə edilməsi və işçı vəziyyətdə saxlanmasını təmin edən informasiya prosesləri şəbəkəsidir”.

ĠQTĠSADĠ ĠNFORMASĠYA


____________________________________________________________ 46

İqtisadi informasiyanın təməlində transaksiya məlumatları durur. Transaksiya – təsərrüfat həyatının müəyyən faktıdır. Həmin faktı əks etdirən məlumatlar transaksiya məlumatları adlanır. Transaksiya məlumatlarının işlənməsi nəticəsində transaksiya informasiyası və analitik informasiya yaranır. Transaksiyaya misal olaraq hazır məhsulun alqı-satqısına dair müqavilə göstərilə bilər. Bu zaman həmin müqaviləni həyata keçirmək üçün lazım olan bütün məlumatlar, yəni, satıcı və alıcı rekvizitləri, satış üzrə müqavilə, marketinq məlumatları və s. transaksiya informasiyası kimi çıxış edir. Transaksiya informasiyasının əsas xüsusiyyəti ikili yazılışdır, yəni hər bir fakt iki dəfə qeyd edilir: bir təsərrüfat uçotunda (mənbə kimi), bir də əmlak və ya məhsulun istifadə istiqaməti (ünvan) kimi (məsələn, Baş mühasibat Kitabındakı yazılış xalis transaksiya informasiyasıdır).

Transaksiya məlumatlarının ümumiləşdirilməsi nəticəsində analitik informasiya meydana çıxır. Analitik informasiyanın ən kiçik vahidi göstəricidir. Göstərici əsas və əlamət rekvizitlərindən təşkil edilir. Əsas rekvizit sintaksis, əlamət rekvizit isə semantik aspekti ifadə edir. Göstərici əlamətlərini konkretləşdirən əlamətlər çoxluğuna identifikator deyilir.

İqtisadi informasiyanın mühüm xüsusiyyətlərindən biri də asimmetriyadır. Məsələn, müqavilə bağlayan tərəflər müqavilənin predmeti və şərtləri barədə heç bir zaman eyni informasiyaya malik olmurlar. Bu, obyektiv xassədir, çünki, müqavilə şərtlərini hər tərəf öz anladığı kimi yozur (məsələn, qiymətli kağız bazarında satıcı satışı, alıcı isə alışı faydalı hesab edərək alqı-satqı münasibətinə girir).

ĠQTĠSADĠYYAT BAXIMINDAN ĠNFORMASĠYA

İnformasiya cəmiyyətinə keçid müasir dünyanın inkişafında maddi amillərin rolunu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Ənənəvi cəmiyyətdə əsas yeri maddi nemətlərin istehsalı və bölgüsü, həmçinin bunlarla bağlı münasibətlər tuturdusa, informasiya cəmiyyətində informasiya prosesləri (informasiyanın yığılması (və ya toplanması), saxlanması, emalı və təqdim edilməsi) birinci sıraya çıxır. Həyat nemətlərinin quruluşunda maddi nemətlər öz yerini tədricən informasiya nemətlərinə verir.

Bu gün bazarda öz vəziyyətini qoruyub yaxşılaşdırmaq istəyən müəssisə, ilk növbədə, müəssisədaxili informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılması və xarici informasiya resurslarına çıxışa imkan verən səmərəli informasiya sistemi yaratmaq qayğısına qalmağa məcburdur. Hər bir şirkət təsərrüfat qərarı qəbul edərkən ətraf dünyada baş verənləri: rəqib və partnyorların işlərinin vəziyyətini, bazarda məhsul və maliyyənin durumunu hökmən nəzərə almalıdır. Maddi sxemlərə qənaət yalnız


____________________________________________________________ 47

informasiya sxemlərinin hesabına mümkündür. İndi yüksək texnologiyalar erası başlanmışdır, elm tutumlu istehsal böyük sürətlə artır. Bu isə yeni biliklərə malik işçilər tələb edir.

ĠNFORMASĠYA ĠQTĠSADĠ TƏHLĠLĠN PREDMETĠ KĠMĠ

İnformasiya maddi məhsuldan nə ilə fərqlənir? E.Z.Mayminas deyir ki, əsas fərq istehlak prosesində informasiyanın tükənməməsi, çoxsaylı istehlakçılar tərəfindən dəfələrlə istifadə edilməsidir. Maddi məhsuldan fərqli olaraq ötürmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir. İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir: dəyərini məhsula tədricən keçirə bilir, tədricən köhnəlir. Lakin heç bir maddi məhsul “əbədi” deyil, halbuki, “əbədi” olan informasiya mövcuddur. İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama, emal, ötürmə və təqdimetmə vasitələri) “Ġnformatika sənayesinin” əsas fondlarıdır.

E.Z.Mayminas iqtisadi nöqteyi-nəzərdən informasiyanın aşağıdakı əsas cəhətlərinin olduğunu qeyd edir:

informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakçının birmənalı fiksə edilməsi çətinliyi vardır. Belə ki, açıq mətbuatda çap edilən məlumatlar kimə çatır-çatmır, müəyyən etmək müşgül məsələdir. Hətta kommersiya kanalları ilə xüsusi abunəçilərə paylanan informasiyanın da ünvanına yetişib-yetişməməsi qeyri-müəyyəndir;

ümumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyri-mümkündür. Bu halda informasiyanın apriori (təcrübədən əvvəlki qiyməti) qiyməti onun istifadəyə qədərki qiymətidir. Halbuki informasiya bazarında da, digər bazarlarda olduğu kimi, dəyər mala verilən haqla ölçülür. Bununla belə, hal-hazırda güclü inkişaf edən oğurluq informasiya bazarına çıxarılan məhsul (proqram təminatı, kompüter oyunları, filmlər, müsiqi əsərləri və s.) rəsmi ticarət obyektlərindəki qiymətdən xeyli ucuz satılır; informasiyanın faydalılığının xüsusilə qeyri-müəyyən olması. Bu qeyri-müəyyənlik o halda meydana çıxır ki, “nəyisə elə-belə, hər ehtimala qarşı” alasan. Lazımi informasiya axtarışı zamanı o qədər maraqlı məlumatlara rast gəlinir və ehtiyat üçün köçürülüb saxlanılır ki, onların gələcəkdə nə dərəcədə lazım olub-olmayacağı aydın olmur. Buna baxmayaraq kompüter yaddaşı hələ aktual olmayan belə informasiya ilə yüklənmiş olur və bu da çox hallarda əsas işə maneçılık törədir; informasiyanın köhnəlmə mexanizmi maddi nemətin köhnəlməsinə bənzəmir. Qeyri-aktual və ya köhnə informasiya heç də həmişə faydasız və ya lazımsız olmur. Məsələn, yüz il əvvəlki meteoroloji məlumatlar bu gün də faydalı ola bılır;


____________________________________________________________ 48

informasiya-axtarış sistemləri şəklində fəaliyyət göstərən “filtr”lərin (“süzgəc”lərin) lazımi informasiyanın axtarılıb tapılmasında xüsusi rolu vardır. Bu, informasiya yayımının etika tərəfini əhatə edir.

ĠNFORMASĠYA KONSEPSĠYASININ DƏYĠġĠLMƏSĠ

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bu gün iqtisadi fəaliyyətdə informasiya əmək və kapitalla eyni sırada dayanır. Bununla əlaqədar olaraq, informasiyaya baxış bucağı dəyişmişdir.

ĠNFORMASĠYA TƏQDĠMATI - BÜROKRATĠK ƏNGƏL KĠMĠ

Uzun müddət yuxarı təşkilat qarşısında hesabat verilməsi müəssisə rəhbərliyini əsas işdən ayıran üzücü bir iş sayılmışdır. İnformasiyanın yığılması, saxlanması, işlənməsi və ötürülməsi mexanikləşdirilsə də, bu işlər əsas işə dəxli olmayan maneə kimi qavranılmışdır.

ĠNFORMASĠYA – ġĠRKƏTĠN ĠDARƏ EDĠLMƏSĠNĠ YAXġILAġDIRMAQ RESURSU KĠMĠ

20-ci əsrin 70-ci illərində EHM-in iqtisadiyyata tətbiqi hesabat tərtibini xeyli yüngülləşdirdi. İnformasiyanın maqnit yaddaşda saxlanması və printerlərin inkişafı rəhbərləri informasiya ilə barışdırdı. Nəticədə idarəedici informasiya sistemləri və ya avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri meydana çıxdı.

İnformasiyanın operativ qaydada təqdim edilməsi şirkətin fəaliyyətini köklü surətdə yaxşılaşdırdı. Rəhbərlər informasiyanın xeyrini hiss etməyə başladılar. Ehtiyatların idarə edilməsinin EHM-də optimal variantının alınması müəssisələrə böyük səmərə gətirdi. Bu cür məsələlərin sayı get-gedə artdı.

Beləliklə, bazar münasibətləri şəraitində informasiya ən vacib idarəetmə resursuna çevrildi.

ĠNFORMASĠYA – STRATEJĠ RESURS KĠMĠ

20-ci əsrin 90-cı illərində informasiya strateji resurs statusu aldı. Fərdi kompüterlərin geniş yayılması, lokal şəbəkələrin yaranması, sonra İnternet-in meydana çıxması informasiyanı məhsul istehsalı və göstərilən xidmətlərin təməl amilinə çevirdi.

Beləliklə, informasiya məhsuldarlığı artıran amil olmaqdan, yüksək səmərəlilik amilinə çevrildi. Məhsuldarlıq konsepsiyasında “Necə istehsal etmək?” sualı qoyulurdusa, səmərəlilik konsepsiyasında “Nə istehsal


____________________________________________________________ 49

etməli? Ġstehlakçı nə gözləyir?” sualı qoyulur. Alıcı haqqındakı informasiya rəqabət mübarızəsində həyati vacib

vasitəyə çevrilir. Yığılan informasiya şirkətin gələcəyini müəyyənləşdirdiyindən strateji

resursa çevrilir. Bu qoyuluşda giriş informasiya geniş, çıxış informasiya məhdud

xarakter daşıyır. Elektron biznesin əsas məzmunu alıcılar qazanmaq (və ya itirməmək)

uğrunda informasiya mübarizəsindən ibarətdir. Şirkətlərin məxsusi saytları alıcılara “burada və indi” alqı-satqı üçün real imkanlar təklif edir. Xüsusi informasiya sistemləri (məsələn, CRM) şirkət ilə müştəri arasında daimi fəaliyyət göstərən informasiya körpüsü yarada bilir.

ĠNFORMASĠYA PROSESLƏRĠ - ġĠRKƏTĠN BĠZNES PROSESLƏRĠNĠN AYRILMAZ TƏRKĠB HĠSSƏSĠ KĠMĠ

İnformasiya daha bürokratik əngəl deyil, əksinə, şirkətin əsas və köməkçi fəaliyyətinin bütün aspektlərinin üzvi tərkib hissəsidir. İndi informasiya proseslərinin maliyyələşdirilməsi xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Məsələn, illik dövriyyəsi 100 milyon dollar təşkil edən şirkətin informasiya sistemi 8 milyon dollar xərc tələb edir. Başqa sözlə, şirkətin informasiya təminatı onun illik dövriyyəsinin 8%-ni təşkil edir.

Beləliklə, informasiya konsepsiyası dəyişdikcə, informasiya sistemlərinin rolu dəyişir.

ĠNFORMASĠYA MÜASĠR CƏMĠYYƏTDƏ

Müasir cəmiyyət prinsipcə yeni mərhələyə qədəm qoymuşdur. Bu,

informasiya cəmiyyətidir. İndi istehsal edilən məhsulun maya dəyərində maddi xərclərə nisbətən informasiya xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə üstünlük təşkil edir.

Torpaq, əmək və kapital kimi ənənəvi istehsal amillərinə indi dördüncü amil – informasiya əlavə olunmuşdur. Əvvəllər lazımi informasiyanı lazım olan məqamda əldə etmək mümkün olmadığından, qərar qəbulunda informasiyanın rolu heçə enmişdi. İndi isə lazımi informasiyanı lazımi vaxtda dünyanın istənilən yerinə çatdırmaq imkanı vardır. Sürətli informasiya texnikası və səmərəli informasiya texnologiyası informasiya proseslərini kəskin şəkildə sürətləndirməklə yanaşı, həm də görünməmiş dərəcədə ucuzlaşdırmışdır. Hal-hazırda informasiya dövriyyə kapitalını əvəz etməkdədir.

Maliyyə axınları iqtisadiyyatın qan-damar sistemidirsə, informasiya axınları da əsəb sistemidir. Odur ki, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin


____________________________________________________________ 50

fəaliyyət ahəngdarlığı informasiya sisteminin mükəmməlliyindən asılıdır.

QLOBALLAġDIRMA

Dünya müharibələrinin arasının uzanması sənaye ölkələrinin

iqtisadiyyatının çiçəklənməsinə, dövlətlərarası ticarətin görünməmiş miqyas almasına, nəhəng transmilli şirkətlərin meydana çıxmasına gətirib çıxarmışdır. Bütün bunlar müxtəlif ölkə maraqlarının birləşməsinə, beynəlxalq ticarət mərkəzləri, bank assosiasiyaları, dövlətlər birliyi yaranmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə mövcud coğrafi sərhədlərin böyük hissəsi formal xarakter almışdır. Bütün bu proseslər qloballaşdırma adı almışdır. Qloballaşdırma milli maraqları arxa plana keçirmişdir. Buna görə də bu proses müəyyən müqavimətlə üzləşməkdədir. Qloballaşdırma informasiya təqdimatı (məsələn, mühasibat hesabatlarının tərtibi və maliyyə göstəricilərinin formalaşdırılması) sahəsində dünya standartları yaratmışdır. İndi bunsuz milli iqtisadiyyatın idarə edilməsi mümkün deyildir. Deməli, bütün ölkələr eyni metodoloji, metodiki və texnoloji təməl üzərinə keçməyə məcburdur. Bu məcburiyyətdən irəli gələn çətinlikləri aradan qaldırmaqda qabaqcıl ölkələr daha maraqlıdırlar.

YENĠ ĠQTĠSADĠYYAT

İnformasiya sistemləri dünya iqtisadiyyatının görkəmini dəyişmişdır. Ġnternet-iqtisadiyyat, yeni iqtisadiyyat, metakapitalizm kimi yeni terminlər meydana çıxmışdır.

Yeni iqtisadiyyat termini daha çox yeni informasiya texnologiyalarının hazırlanması, yayılması və tətbiqi sferalarını əhatə edir. Bu iqtisadiyyatın bəzi cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. İqtisadiyyatın bəzi sahələrində keyfiyyət və məhsuldarlıq artmış, qiymətlər isə aşağı düşmüşdür. Mur qanunu deyilən qanuna görə, hər 2 ildə kompüterin məhsuldarlığı 2 dəfə artdığı halda, qiyməti azca artır. Adi iqtisadiyyatda qiyməti azaldırlar ki, tələb artsın. Burada isə, tələb artsa da qiymət aşağı düsür, çünki burada yeniləşmə sürəti olduqca böyükdür. Mənəvi köhnəlməyə məruz qalan texnikanın qiyməti kəskin şəkildə aşağı düşsə də, məhsuldarlığı qaneedici olur. Bu səbəbdən yeni məhsulun qiyməti zəif artır.

2. Şirkətlərin dekapitallaşması baş verir, iri şirkətlər bir-biri ilə sıx əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərən kifayət qədər sərbəst, lakin baş şirkətin ticarət markasını daşıyan xırda konqlomeratlar çoxluğu şəklində fəaliyyət göstərir. Proqram məhsulları ofşor proqramlaşdırma deyilən metodla virtual şirkətlərdə hazırlanır, yəni, müxtəlif ölkə mütəxəssisləri heç bir yerə getmədən, öz iş yerlərində, öz evlərində proqram yazıb, virtual şirkətə


____________________________________________________________ 51

göndərməklə, müvafiq əmək haqqı alırlar. Rus və Hind mütəxəssisləri əsasən bu işlə məşğuldurlar.

3. İstehlakçı ilə birbaşa əlaqələrin inkişafı, onların fərdi sifarişlərə uyğun gördükləri işlərin artması ilə bağlıdır. İndi İnternet vasitəsilə istənilən məhsulu, istənilən dizaynı qiymət dəyişikliyi olmadan sifariş etmək mümkündür. Ənənəvi iqtisadiyyatda istehsalçı ilə istehlakçı bazar “gözəgörünməz əli ilə” bir-birinə bağlanırsa da, yeni iqtisadiyyatda nə sərbəst istehsalçı, nə də sərbəst istehlakçı var. Hamı bir-biri ilə həm məntiqi, həm də fiziki şəkildə birbaşa bağlıdir.

Beləliklə, yeni iqtisadiyyat bilik iqtisadiyyatıdır. Biliyi olmayana yeni dünyada yer olmayacaqdır.

ĠNFORMASĠYA SĠSTEMLƏRĠNĠN TEXNĠKĠ VƏ PROQRAM TƏMĠNATI

İnformasiya xidmətinin 3 tərkib hissəsi olan avadanlıq, proqram təminatı və təĢkil olunmanın hər üçü eyni dərəcədə vacibdir. Bunlardan hər hansı birinə üstünlük vermək doğru deyil. Odur ki, sözügedən aspektlərin eyni dərəcədə izahına ehtiyac vardır.

FƏRDĠ KOMPÜTERLƏRĠN TƏSNĠFATI VƏ ĠNKĠġAF YOLU

Texniki göstəricilərinə (yaddaşda saxlanılan informasiyanın tutumu,

yerinə yetirilə bilən əməliyyatların tərkibi və işləmə sürəti, həmçinin digər parametrləri nəzərə alınmaqla) görə müxtəlif fərdi kompüterlər əldə etmək mümkündür.

Bunları nəzərə alaraq fərdi kompüterlərin əsas səciyyəvi xüsusiyyətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

əmrlər sistemi;

yaddaşın tutumu; işləmə sürəti; satış qiyməti. Əmrlər sistemi fərdi kompüterlərdə həyata keçirilə bilən elementar

əmrlərin siyahısıdır. Bu siyahıya əsasən toplama, çıxma, vurma və bölmə əmrləri daxildir.

Yaddaşın tutumu fərdi kompüterin yaddaşında yerləşdəriləcək maksimum informasiyanın miqdarıdır.

İşləmə sürəti fərdi kompüterin daxilində yerləşən mikroprosessorun bir saniyə ərzində yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayıdır.

Fərdi kompüterin satış qiyməti isə söylənilənlər nəzərə alınmaqla digər amillərdən də çox asılıdır.

Ümumiyyətlə, fərdi kompüterləri (və ya elektron hesablama


____________________________________________________________ 52

maşınlarını) müxtəlif şəkildə təsnifləndirirlər. Bunlardan ən çox istifadə olunanları hesablama maşınlarının fəaliyyət (əməliyyat) prinsipinə və təyinatına görə, həmçinin ölçülərinə və funksional imkanlarına görə təsnifləndirilməsidir.

Fəaliyyət (əməliyyat) prinsiplərinə görə hesablama maşınlarının təsnifləndirilməsi aşağıdakı kimidir:

analoq hesablama maşınları;

rəqəm hesablama maşınları; hibrit hesablama maşınları. Analoq hesablama maşınları maşına kəsilməz şəkildə təqdim olunan

informasiyanı təhlil etmək üçün istifadə edilir. Rəqəm hesablama maşınlarına informasiya diskret şəkildə daxil olur.

Belə maşınların işləmə sürətlərinin az olmasına baxmayaraq, onlar iş prosesində yüksək dəqiqlik nümayış etdirirlər. Rəqəm hesablama maşınları bir saniyə ərzində bir neçə milyonlarla informasiyanı təhlil edirlər.

Hibrit hesablama maşınları əvvəlkilərdən fərqli olaraq həm kəsilməz, həm də diskret formada daxil olan informasiyanı təhlil edirlər. Bu tip maşınlardan ixtisaslaşdırılmış sahələrdə istifadə etmək əlverişlidir.

Hesablama maşınlarını təyinatına görə aşağıdakı kimi təsnifləndirirlər:

ümumi təyinatlı (universal) hesablama maşınları; problemyönlü hesablama maşınları; ixtisasyönlü hesablama maşınları. Elm və texnikanın müxtəlif sahələrində müxtəlif növ məsələləri həll

etmək üçün universal hesablama maşınlarından istifadə etmək daha əlverişlidir. Bu tıp hesablama maşınlarının əsas çatışmayan cəhəti satış qıymətlərinin həddindən artıq baha olmasıdır.

Problemyönlü hesablama maşınları müəyyən sinif məsələlərin, məsələn, idarəetmə məsələlərinin həllində geniş istifadə edilir.

Xüsusi təyinatlı məsələlərin həllinin reallaşdırılması üçün ixtisasyönlü hesablama maşınları əlverişlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, son 25†30 il ərzində bəşəriyyət hesablama texnikasının sürətli inkişafının şahidi olmuşdur. Bu inkişafın mərkəzində fərdi kompüterlərin yaradılması durur. Kompüterlər universal mikroelektron qurğu olub, fərdi istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur. Firmalar tərəfindən şəxsi istifadə üçün istehsal olunan fərdi kompüterlərin ölçüləri və çəkiləri ilə yanaşı satış qiymətləri də müxtəlifdir. Fərdi kompüterlərin hazırlanma texnologiyasının günü-gündən təkmilləşdirilməsi nəticəsində onlarda hesablama əməliyyatının aparılma sürəti milyon dəfələrlə artmış, ölçüləri ilə yanaşı enerji tələbatları isə dəfələrlə azalmışdır. Kompüterlərdə istifadə edilən element bazasının mütəmadi təkmilləşdirilməsi nəticəsində satış qiymətləri bir neçə min dollardan bir neçə yüz dollara qədər ucuzlaşmışdır.

Fərdi kompüterin qurğularını bir masa üzərinə yerləşdirmək mümkündür (odur ki, onlara çox vaxt masaüstü də deyirlər). Bu


____________________________________________________________ 53

kompüterlərdə müxtəlif əyləncəli və məntiq oyunları da oynamaq olar. Bu səbəbdəndir ki, ilk istehsal olunan fərdi kompüterlər əsasən əyləncəli oyunlar oynamaq üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Fərdi kompüterin tərkibinə informasiyanı insan üçün əlverişli şəkildə daxil etməyə və oxumağa imkan verən qurğular daxildir. Bu qurğuların köməyi ilə qrafik və ya mətn tipli informasiyanı emal etmək, rəngli təsvir almaq və s. həyata keçirmək olur.

Fərdi kompüterin yaradılmasında əsas diqqət onunla istifadəçi arasındakı əlaqənin sadəliyinə, həmçinin ondan istifadə edən şəxsin tələbatının maksimum dərəcədə ödənilməsinə yönəlmişdir. İstifadəçinin fərdi kompüterdən tam istifadə etməsi naminə kompüter güclü proqram təminatı ilə təmin edilmişdir ki, ondan istifadə edən şəxsin kənardan heç bir köməyə ehtiyacı qalmasın, istənilən məsələni kompüterdə müstəqil həll və təhlil etsin.

Fərdi kompüterin quruluşu elə təşkil edilmişdir ki, informasiya ona yalnız rəqəm formasında daxil olduqda onu emal edə bilir. Əgər kompüterə daxil olan informasiya başqa formadadırsa (məsələn, səs, təsvir və s.), onda kompüterin belə informasiyanı emal etməsi üçün mütləq informasiyanı rəqəm formasına çevirən çeviricilərdən istifadə edilməlidir.

Anoloji olaraq mətn tipli informasiyanı da fərdi kompüterdə emal etmək olar. Bunun üçün hər bir hərf müəyyən bir rəqəmə uyğun kodlaşdırılır və kompüterdə təhlil edildikdən sonra istifadəçi tərəfindən başa düşüləcək şəklə salınır. Kompüter texnikasında belə çevrilmə, yəni hərflər və rəqəmlər yığımı arasındakı uyğunluq simvolların kodlaşdırılması adlanır.

Kompüter texnikasında informasiyanın ən kiçik ölçü vahidi bit adlanır. Bir bit ikilik dərəcə olub, informasiyanın “0” və ya “1” ədədləri ilə təsviridir. Qaydaya əsasən kompüter əmrləri vahid bitlə yox, bitlər yığımı (8 bit = 1 bayt) olan baytlarla ifadə edilir. Bu yanaşmadan da kompüterə daxil olan informasiyanın miqdarı baytlarla ölçülür. Bayt ən kiçik informasiya vahidi olub, fərdi kompüterin yaddaşının tutumunu ölçmək üçün istifadə olunur. Bir bayt 8 ikilik mərtəbədən ibarətdir. Bayt vasitəsilə ixtiyari bir hərfin ikilik say sistemində kodu və ya onluq say sistemindəki ədədlərin iki rəqəmi yazılır. Bütün fərdi kompüterlərin yaddaşları ünvanlara bölünür, yəni nömrələnir. Belə ünvanlaşdırma baytların köməyi ilə həyata keçirilir. Müqayisə edilən iki fərdi kompüterdən hansının yaddaşında ünvan çoxdursa, həmin kompüterin yaddaşının həcmi böyük hesab edilir. Kompüterlərdə 4 baytdan ibarət olan yaddaş hissəsinə 1 söz və ya maşın sözü deyilir.

1 söz = 4x8 bit = 32 bit = 4 bayt

Bundan əlavə kompüter texnikasında yarım sözdən (2 baytdan) və ikiqat sözdən (8 baytdan) istifadə edilir. Yaddaşın 1 söz saxlayan hissəsinə


____________________________________________________________ 54

1 xana deyilir, yəni 1 xanada 4 bayt və ya 32 bit informasiya saxlanılır. Daha böyük yaddaşları ölçmək üçün Kilobayt (Kbayt), Meqabayt (Mbayt), Heqabayt (Hbayt), Teqabayt (Tbayt) və Peqabaytdan (Pbayt) istifadə olunur.

Beləliklə: 1 bayt = 8 bit =23 bit 1 Kbayt = 1024 bayt =210 bayt 1 Mbayt = 1024 Kbayt =210 Kbayt 1 Qbayt = 1024 Mbayt =210 Mbayt 1 Tbayt = 1024 Qbayt =210 Qbayt 1 Pbayt = 1024 Tbayt =210 Tbayt Maraqlı faktdır ki, əgər bir vərəqdəki işarələrin sayı təxminən 2500-ə

bərabərdirsə, onda 1 Mbayt-lıq informasiya 400 vərəq, 1 Hbayt-lıq informasiya 400 000 vərəq, 1 Tbayt informasiya isə 400 000 000 vərəq həcmində olacaqdır.

Kompüter bütün əməliyyatları rəqəmlər üzərində yerinə yetirir. Deməli, kompüterə daxil olan bütün ədədlər “0” və “1”-in köməyi ilə təsvir edilir. Başqa sözlə, kompüter ikilik say sistemində işləyən qurğudur, yəni kompüterə daxil və xaric edilən informasiya onluq say sistemində olmasına baxmayaraq (informasiyanın belə şəkildə təqdim olunması istifadəçi üçün həddindən artıq əlverişlidir), kompüter daxilində bütün əməliyyatlar ikilik say sistemində həyata keçirilir.

Kompüterlərlə bağlı olan ədəbiyyatlarda kompüterə daxil olan informasiyanın təhlil edilməsi üçün əksər vaxtlarda 8 –lik və 16 -lıq say sistemindən istifadə edilməsi barədə məlumatlar verilir. 16-lıq say sisteminin kompüterdə istifadə edilməsi, onun 2 -lik say sistemi ilə sadə əlaqəsinin olmasıdır: bir onaltılıq rəqəm dörd ikilik dərəcəyə uyğundur.

8 -lik say sistemində isə ədədlərin göstərilməsi üçün dörd ədəd “0” və ya “1”-dən deyil, üç ədəd “0” və ya “1”-dən istifadə edilir. Bu isə fərdi kompüterin yaddaşında daha çox informasiya saxlamağa imkan yaradır.

Onaltılıq say sistemində 0-dan 9-a qədər olan rəqəmlərdən başqa əlifbanın baş hərflərindən (A - ona, B - on birə, C - on ikiyə, D - on üçə, E - on dördə və F - on beşə uyğundur) də istifadə edilir.

Beləliklə, fərdi kompüter ona daxil olan informasiyanı müəyyən çevrilmələr apardıqdan sonra istifadəçiyə onun üçün əlverişli olan şəkildə təqdim edən qurğudur.

FƏRDĠ KOMPÜTER NƏDĠR?

Fərdi kompüterlərin yaranma tarixi 1974-75-ci illər hesab olunur. 1974-cü ildə iki amerikalı entuziast Stefan Qari Voznyak və Stivan Cobs fərdi kompüter yaratmış və onu APPLE adlandırmışlar (şəkil 1.).

Bir ildən sonra isə hazır lövhə və hissələrin toplantısı şəkilində ABŞ-da


____________________________________________________________ 55

(bu kompüterlər I nəsil kompüterləri sayılır) “ALTAIR-8800” adı altında fərdi kompüter satışa buraxılır (indi belə kompüterlər istehsal olunmur). Maraqlıdır ki, o dövr üçün aparıcı firmalar olan MITS, IMSAI, PTC və başqaları (bu firmalar fərdi kompüter istehsalında pioner rolunu oynamışlar) texnikanın tərəqqisi və firmalar arasındakı rəqabət nəticəsində ya aparıcı qüvvəsini indiki zamanda itirmiş, ya da tamamilə sıradan çıxmışlar. İlk kompüter qiymətdə ucuz olmasına baxmayaraq çox da etibarlı qurğular ilə təchiz olunmurdu. Onlar əsasən müəyyən peşə sahibləri üçün nəzərdə tutulur və heç bir proqram təminatına malik deyildilər. Lakin müxtəlif sahələrdə insanın əmək fəaliyyətinin artması, istifadə etdiyi məlumatların sayının gündən-günə sürətlə çoxalması, işlədiyi sahələrdə daxil olan informasiyanın avtomatik təhlilinə təlabatın artması və s. problemlərin həlli fərdi kompüterlərin müxtəlif sahələrə tətbiq edilməsinə və onların kütləvi istehsalına gətirib çıxarır.

Birinci nəsil kompüterlərin element bazasının elektron lampası olmasına baxmayaraq onların əməli (operativ) yaddaşının maksimal tutumu 104 yuva, maksimal işləmə sürəti isə 104 əməliyyat/saniyə idi. Kompüter üçün proqram maşın dilində tərtib edilirdi. İstifadəçi hesablama maşını ilə əlaqəni perfokart vasitəsilə həyata keçiridi.

Apple 1 və Apple-2 fərdi kompüterləri

İkinci nəsil fərdi kompüterlər hazır sistem şəklində keçən əsrin 70-ci

illərinin axırlarında istehsal olunmuşdur. Belə fərdi kompüterlər əvvəlkilərə nəzərən azacıq da olsa etibarlı olmaları ilə yanaşı (sadə də olsa) proqram təminatına da malik idilər. Bu nəsil kompüterlərin element bazasını tranzistorlar təşkil edirdi. Onlarda istifadə edilən yaddaş qurğuları isə ferrit nüvələrdə yığılırdı. Belə kompüterlərin operativ yaddaşının maksimal tutumu 105 yuva, maksimal işləmə sürəti isə 106 əməliyyat/saniyəyə bərabər idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1960-cı illərin əvvəllərində R.Noys kiçik lövhə


____________________________________________________________ 56

üzərində yerləşmiş tranzistorların və onların əlaqə xətlərinin birləşməsini əldə edir. Elektron sxemi inteqral sxem və ya çip adlandırmaq qəbul edilir.

Keçən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində fərdi kompüterlərin üçüncü nəsli yaranır. Bu nəsil fərdi kompüterlərin texniki xarakteristikalarının təkmilləşdirilməsi onların işgüzar aləmdə geniş istifadə olunmasına səbəb olur. Artıq bu işlə kompüter sənayesində “nəhəng” sayılan IBM, DEC, Hewlett-Packard firmaları ciddi məşğul olur. 1981-ci ildə IBM firması özünün uğurlu sayılan IBM PC modelinin istehsalına başlayır. Həmin vaxtdan başlayaraq fərdi kompüter istehsalı möhkəm əsaslar üzərində istiqamətlənir və özünün fərdi kompüter bazarının yaradılmasına təkan verir.

Üçüncü nəsil kompüterlərin əməli yaddaşının maksimal tutumt 106 yuva, maksimal işləmə sürəti isə 107 əməliyyat/saniyədir. Bu tip kompüterlərdə yüksək səviyyəli alqoritmik dillərdn istifadə olunur. Kompüterlərə mətn xarakterli informasiyanı daxil etmək üçün klaviaturadan, informasiyanın vizual formada xaric edilməsindən ötrü isə videoterminaldan istifadə edilir.

Kompüter texnologiyasının sonrakı inkişafı böyük inteqral sxemlərin (BİS) istehsalı ilə sıx bağlıdır. İnteqral sxemlərin ölçülərinin kiçildilməsi nəticəsində kompüterlərdə yaddaş tutumunun artması ilə yanaşı işləmə sürətinin də artırılması əldə edilir.

Keçən əsrin 80-ci illərinin ortalarında fərdi kompüterlərin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin təkmilləşdirilməsi yeni nəsil fərdi kompüter - super mikroelektron kompüterlərin yaranmasına səbəb olur. Belə fərdi kompüterlərin digərlərindən əsas fərqli cəhəti onlarda 32-mərtəbəli prosessorların (Motorola 68020, Intel 80386, Texac Instruments 32032 və başqaları) istifadə olunması idi.

Mikroprossorlardan və BİS-lərdən istifadə edərək düzəldilmiş kompüterləri dördüncü nəslə aid etmək qəbul olunmuşdur. Belə texnologiyanın kompüterə tətbiqi nəticəsində yaddaşın tutumu maksimum qiymətə - 108 bayta (o dövr nəzərdə tutulur), maksimal işləmə sürəti isə 109 əməliyyat/saniyəyə çatdırılmışdır.

Həmin ərəfədə kompüter istehsalı ilə məşğul olan aparıcı firmalar kompüterlərdən səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə çoxməsələli proqramlaşdırma dilləri yaradır və kompüterdə ondan geniş istifadə etməyə başlayırlar.

Kompüterlərin imkanlarını daha da artırmaq məqsədi ilə onlara yardımçı qurğuların – Maus və multimedia ləvazımatlarının tətbiqi həyata keçirilir.

Beləliklə, öndə göstərilən texniki qurğuların kompüterlərə tətbiqi yeni kompüter nəslinin – fərdi kompüterlərin yaranmasına və istehsalına təkan verir.

Sonrakı illərdə kompüter istehsalçıları fərdi kompüterlərdə çox böyük


____________________________________________________________ 57

inteqral sxemlər üzərində yığılmış prosessorlardan və operativ yaddaş qurğularından istifadə edərək yeni nəsil fərdi kompüterlər – beşinci nəsil fərdi kompüterlərin istehsalına başlayırlar. Belə kompüterlərdə əməli yaddaşın tutumu 1010 bayta, prosessorun maksimal işləmə sürəti isə 1012 əməliyyat/saniyəyə çatdırılır.

Bu dövrdə fərdi kompüter istehsalında aparıcı rolu Radio Shack, Commodore və Apple firmaları oynayırdı. Bu firmalar tərəfindən o dövr üçün buraxılmış məşhur TRS-80, Apple II və PET modelləri müasir tələbata cavab verə bilmir, mənəvi cəhətdən qocalmış sayılırdı.

Çox vaxt fərdi kompüterlərin nəsillərə bölünməsini onların daxilində istifadə olunan mikroprosessorların dəyişməsi ilə (8-mərtəbəli mikroprosessorlarla təmin olunanları I nəslə, 16-mərtəbəli mikroprosessorlarla təmin olanları II nəslə, 32-mərtəbəli mikroprosessorlarla təmin olanları isə III nəslə aid edirlər və s.) əlaqələndirirlər. Bəzi ədəbiyyatlarda isə müəlliflər belə təsnifatın şərti olduğunu qeyd edirlər. Məsələ ondan ibarətdir ki, 16-mərtəbəli mikroprosessorun «məcburi» imkanlarından maksimum istifadə edilməsi həmin mikroprosessorun müxtəlif variantlarının yenidən işlənib təkmilləşdirilməsinə səbəb oldu. Məsələn, 20-mərtəbəli ünvan şini olan Intel 80186 tipli mikroprosessorun IBM PC XT markalı fərdi kompüterində istifadə edilməsi, operativ yaddaşın yuxarı həddini 1 Mbayta, 24-mərtəbəli ünvan şini olan 16-mərtəbəli Intel 80286 tipli mikroprosessorun IBM PC AT markalı fərdi kompüterlərində istifadə edilməsi isə əməli yaddaşın 16 Mbayta bərabər olmasına gətirib çıxarmışdır (IBM PC AT fərdi kompüterinin orta məhsuldarlığı 3-4 milyon əməliyyat/saniyədir).

Qeyd etmək lazımdır ki, IBM PC AT modeli öz imkanlarına görə 16-mərtəbəli mikroprosessorla buraxılan digər modelləri hiss ediləcək dərəcədə arxada qoyur. Odur ki, tam qətiyyətlə demək olar ki, 80-ci illərdə IBM firması fərdi kompüterlərin buraxılışı sahəsində digər firmalar arasında lider rolunu oynayır, firmanın istehsalı olan IBM PC AT kompüteri isə digər firmalar üçün standart model kimi götürülə bilər.

Beləliklə, 16-mərtəbəli mikroprosessorun üstün cəhətlərinə görə onu ayrıca sinif kimi fərqləndirib, müstəqil nəslə aid etmək olar. Çünki bu tip mikroprosessorlar peşəkar fərdi kompüterlər əsrinin təməlini qoyublar.

IBM firmasının hazırladığı fərdi kompüterlərin inkişaf etməsinə təkan verən amillərdən biri onların açıq arxitekturaya əsaslanaraq istehsal olunmalarıdır. Əgər IBM PC markalı kompüterlər də o dövrdə istifadə edilən kompüterlər kimi istehsal olunsaydı, sözsüz ki, iki-üç il ərzində mənəvi cəhətdən qocalar və tamam unudulardı. Diqqətəlayiq haldır ki, IBM PC kompüterlərində istifadə edilən ayrı-ayrı hissələrin təkmilləşdirilməsi imkanının olması və köhnə hissələrin yeni qurğularla əvəz olunması kompüterlərin geniş yayılmasına səbəb oldu. Firma kompüterləri hazırlayarkən onlarda istənilən hissənin və ya qurğunun başqası ilə əvəz


____________________________________________________________ 58

olunma imkanının təmin olunmasına var qüvvəsi ilə çalışırdı. Kompüterdə istifadə edilən istənilən hissə və ya qurğunun hazırlanma texnologiyası firma tərəfindən gizli saxlanılmır, texnologiyanın bütün sənədləri istənilən şəxsə və ya firmaya təqdim edilirdi. IBM firmasının işini belə formada təşkil etməsi kompüter texnikasında açıq arxitektura prinsipi adlanır.

IBM PC tipli kompüterlərin elektron quruluşu elə düzəldilmişdir ki, sistem və ya ana lövhə (ana kart) adlanan elektron lövhəsinin üzərində ancaq informasiyanı təhlil edəcək elektron qurğularının blokları quraşdırılır. Kompüterin digər qurğularını (monitor, printer və s.) idarə edən sxemlər isə ayrıca lövhələr (kontrollerlər) şəklində düzəldilir. Elektron sxemlərin qidalanması ümumi sistem blokundan həyata keçirilir. IBM PC markalı kompüterlərin açıq arxitektura əsasında düzəldilməsi istənilən blokların və lövhələrin uzlaşmasına, həmçinin birinin digəri ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, firma bu prinsipə riayət etdiyinə görə onun iş üsulu digər firmaların iş üsulundan təmamilə fərqlənir, aparıcı mövqeyini daima əlində saxlaya bilir.

Firmanın öz məhsullarını açıq şəkildə istifadəyə verməsi, onun məhsuldarlığına şöhrət qazandırmaqla yanaşı, digər firmalar tərəfindən də yeni-yeni kompüter qurğularının hazırlanmasına səbəb oldu. Beləliklə, həm IBM firması, həm də bu işlə məşğul olan digər firmalar bir-iki il ərzində IBM PC-yə aid yüzlərlə müxtəlif qurğular və komplektləşdirici elementlər hazırlayırlar. Firmaların işlərini belə mütəşəkkil təşkil etməsi nəticəsində IBM PC markalı kompüterlər dünya bazarlarında qiymətləndirildi və şöhrət qazandı.

IBM PC kompüterlərinin açıq arxitekturaya malik olmasından istifadəçi çox faydalandı və bunlara nail oldu:

Komplektləşdirici hissələrin sayının çoxalması kompüterin qiymətinin aşağı düşməsinə səbəb oldu; Kompüterin imkanları genişləndi və onların müasirləşdirilməsi istehsalçılar tərəfindən həyata keçirilə bildi; Kompüterlərin keyfiyyətli hazırlanması və açıq arxitekturaya malik olması nəticəsində istifadəçi çoxlu sayda istehsal olunan kompüterlərdən özünə məxsus olanını seçmək imkanını əldə etdi. İlk zamanlar IBM firmasının açıq arxitektura əsasında işləməsi firma

üçün çox əlverişli idi, çünki köhnə kompüterlər üçün hazırlanmış bütün proqramlar və qurğular istehsal olunan təzə kompüterlərdə heç bir dəyişikliyə məruz qalmadan istifadə edilirdi. Bu, firma üçün yüksək ticarət nailiyyəti idi. Firma 1983-cü ildə sərt disk ilə işləyən IBM PC XT kompüterlərinin istehsalına başlayır. 1985-ci ildə isə IBM PC XT-dən üç-dörd dəfə sürətlə işləyən, Intel 80286 mikroprosessoru bazasına əsaslanan IBM PC AT tipli yeni kompüterlərin istehsalı firma tərəfindən həyata keçirilir. Bu ərəfədə digər firmalar da IBM PC kompüterinin hissələri əsasında onunla uzlaşan kompüterlərin istehsalına başlayırlar. Firmanın öz


____________________________________________________________ 59

işlərini bu şəkildə qurması nəticəsində istehsal olunan kompüterlərin qiymətləri ucuzlaşır, alıcıların sayı isə həddindən çox artır.

IBM PC kompüterləri üçün həlledici an 1986-cı ildə baş verir. IBM firması ilə razılığa gəlmədən iki firma (Compag və ALR) yeni, daha sürətli 32-mərtəbəli Intel 80386 prosessoru üzərində qurulmuş kompüter istehsalına başlayır. Bu andan etibarən IBM firması kompüter bazarlarında liderliyi əldən verir.

1989-cu ildə Intel 80486 mikroprosessoru yaradıldı. Mikroprosessor böyük hesablama gücünə və genişləndirilmiş əmrlər yığımına, həmçinin onunla bir lövhə üzərində yerləşən sürüşən nöqtəli əmrləri yerinə yetirən riyazi soprosessora da malik idi. 486 mikroprosessorunun istehsalına kimi riyazi soprosessor ayrıca mikrosxem halında buraxılırdı. 80486 mikroprosessorunun göstərilən texnologiya əsasında hazırlanması onun üzərində qurulan, qrafik rejimdə işləyən interfeysi olan fərdi kompüterlərin geniş yayılmasına səbəb oldu. Belə kompüterlərdə Windows 3.0, sonralar isə 3.1 və 3.11 versiyaları geniş istifadə olundu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Windows-un 3-cü versiyalarında istifadə olunan, mausun köməyi ilə idarə olunan, qrafik rejimdə işləyən interfeys hələ 1984-cü ildə Macintosh firması tərəfindən buraxılmışdı.

1989-cu ildə gözlənilməz hadisə baş verir. 80486 mikroprosessorunun istehsalından sonra onun sxemində ciddi səhvlərin buraxıldığı aşkarlanır.

Bu dövrdə prosessor istehsalı ilə məşğul olan Intel firması, həmçinin MS DOS əməliyyat sistemi və MS Windows əməliyyat sistemi (sonralar Windows 95 əməliyyat sistemi) istehsal edən Microsoft firması qabaqcıllığı əldə edir. Həmin dövrdə IBM PС kompüteri ilə 100% uzlaşan, MS Windows mühitində işləyən Intel firmasının 80486 mikroprosessoru üzərində qurulmuş kompüter işıq üzü görür.

1993-cü ildə Intel firması özünün Pentium mikroprosessorunun istehsalına başlayır. Mikroprosessorun 486-ya nəzərən məhsuldarlığı yüksək idi. 1995-ci ildə firma Pentium Pro mikroprosessorunu buraxır. Həmin ildə MS DOS əməliyyat sistemini tamamilə əvəz edə biləcək Windows 95 əməliyyat sistemi yaradılır.

Keçən əsrin 90-cı illərinin axırlarında iri korporasiyalar və kompüterdən şəxsi məqsədlər üçün istifadə edənlər İnternet şəbəkəsinin xidmətlərindən geniş istifadə etməyə başlayırlar.

1997-ci ildə Intel firması genişləndirilmiş ММХ mikroprosessorunu (Multi Media eXtension) və ММХ-in əmrlərindən istifadə etməklə Pentium və Pentium Pro mikroprosessorlarının təkmilləşdirilmiş variantını hazırlayır.

Bu ərəfədə AMD firması Intel-i iki həftə qabaqlayaraq özünün yeni К6 modelini (Pentium II-yə oxşar olan) satış bazarına çıxarır.

1998-ci ildə Intel firması Pentium II mikroprosessorunun məhdudlaşdırılmış variantını (Celeron) istehsal edir. Bu dövrdə Microsoft firması Windows 98 əməliyyat sistemini istifadəyə buraxır.


____________________________________________________________ 60

Müasir dövrdə rəqabətə girən firmalar arasında IBM PC kompüterlərinin istehsalı davam edilir. Əsas aparıcı rolu IBM firması oynamasa da, digər firmalar arasında iri istehsalçı kimi öz inhisarçılığını əldən verməməyə çalışır. Intel 80386 SX, Intel 80486 və Pentium mikroprosessorları üzərində qurulmuş kompüterlər artıq IBM firması tərəfindən yox, digər firmalar tərəfindən istehsal olunurdu.

Son zamanlar kompüterlərin inkişaf etməsinə IBM firması ilə yanaşı, Intel firmasının hazırladığı, kompüterin «beyni» sayılan mikroprosessordan istifadə etməklə kompüterlər istehsal edən digər firmalar da təsir edir.

Buradan belə aydın olur ki, IBM PC markalı kompüterlərin heç də IBM firması tərəfindən istehsal olunduğunu qəbul etmək düzgün deyil.

İndiki zamanda inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində iqtisadiyyatın tərəqqisi kompüterlərin və proqram təminatının inkişafı ilə sıx əlaqədardır. Hər il dünyada milyonlarla kompüter istehsal olunur və satılır. Təkcə ABŞ-da və Yaponiyada ayrı-ayrılıqda 100 milyonlarla istehsal olunan kompüterlərin satışından (göstərici keçən əsrin 90-cı illərinin axırlarına təsadüf edir), həmçinin kompüterlərə texniki qulluqdan və proqram təminatından onlarla milyard dollar gəlir əldə edilir və bu göstərici artmaqda davam edir.

Belə artım kompüterlərin ucuz qiymətə satılması ilə yanaşı aşağıdakı faktorlarla da bağlıdır:

Kompüterlərdən istifadənin sadəliyi; Dialoq rejiminin istifadəçi üçün əlverişli olması; Kompüter istifadəçisinin məhdudiyyətə məruz qalmaması;

İnformasiyanın yüksək sürətlə təhlil olunma imkanlarının olması; Kompüter təmirinin sadəliyi; Kompüterin yüksək etibarlığa malik olması; Kompüterin müxtəlif periferiya qurğuları və ayrı-ayrı proqram təminatı ilə işləmə imkanının olması;

İnsan fəaliyyətini əhatə edən bütün sahələrə aid proqram təminatının olması və sairə. Ümumiyyətlə, kompüterlərin müxtəlif sahələrdə müvəffəqiyyətlə

istifadə olunması haqqında ədəbiyyatlarda çoxlu sayda məlumatlar vardır. Amma elə məsələlərin həlli vardır ki, burada fərdi kompüterlərdən yox, güclü elektron hesablama maşınlarından istifadə edilməsi daha məsləhətdir.

Fərdi kompüterlərin müxtəlif tipləri müxtəlif sahələrdə öz parametrlərini təkmilləşdirməklə istifadə edilirlər. Onlardan birgə istifadə edilməsi nəticəsində lokal şəbəkələr yaradılır, istənilən informasiya lazımi səviyyədə təhlil edilir. Lakin təhlil ediləcək informasiyanın həcmi və sürəti artdıqca fərdi kompüterlərdən istifadə olunması əlverişli sayılmır.

Fərdi kompüterin yaddaşında bir neçə onlarla Tbayt (hətta yüzlərlə) informasiya saxlamaqla, həmin informasiyanı saniyənin milyonda birində


____________________________________________________________ 61

təhlil (emal) etmək mümkündür. Amma əksər hallarda göstərilənlərdən artıq informasiyanı yadda saxlamaqla yanaşı qısa müddətdə təhlil etmək də tələb edilir. Belə sahələrə bank işlərini, videofilmlərin çəkilməsini, avia- və dəmiryolu biletlərinin satışını, ehtiyat sistemlərin yaradılmasını və s. aid etmək olar. Bunun üçün xüsusiləşmiş kompüterlərdən istifadə edilir.

Fərdi kompüterlərin istehsalının günü-gündən artması dünya bazarlarında istehsalçı firmaların rəqabətə girməsinə səbəb olur. Vaxtı ilə aparıcı olan firma (və ya şirkət) müəyyən müddətdən sonra aparıcı qüvvəsini itirir, ya da rəqabətə tab gətirməyərək sıradan çıxır. Məsələn, 70-ci illərin axırlarında 8 bitli mikroprosessor bazası əsasında yaradılmış populyar Apple II kompüteri ilə liderliyi əldə saxlayan Apple firması 80-ci illərin əvvəllərində IBM firmasının istehsalı olan IBM PC XT/AT modelinə nəzərən arxa plana çəkilməyə məcbur oldu. Müəyyən müddətdən sonra Apple firması müəyyən parametrlərinə görə fərqlənən Macintosh, Macintosh Plus və Macintosh II modellərinin istehsalını nəzərə çarpacaq dərəcədə artırsa da, bu artım firmaya heç bir üstünlük vermədi, kompüter bazarlarında vəziyyət dəyişmədi. Digər firmalar (məsələn, Commodore və Atari) istehsal etdikləri kompüterlərlə bazara çıxmalarına baxmayaraq, aparılan rəqabətdə aparıcı kimi çıxış edə bilmədilər.

Bunun bir neçə səbəbi var idi: Firmaların istehsal etdikləri kompüterlərin satış bazarına çıxışının bir neçə ay gecikməsi;

Firmaların öz işlərini xüsusi proqram təminatı tələb edən nadir sxemlər bazasında qurması;

Hazırlanmış sxemlərdən digər firmaların istehsal edəcəyi modellərdə istifadə etməsinə maneçiliyin yaradılması;

İstehsal olunan modellərin qapalı arxitekturaya malik olması üzündən, onların səciyyəvi xüsusiyyətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılması imkanının firmaların əlindən alınması. Qeyd olunanlardan aydın görünür ki, IBM firması əvvəlcə qeyd

etdiyimiz kimi açıq arxitekturaya imkan yaratmış, texniki məsələlərin həllində üçüncü tərəfin gücündən tam istifadə etmiş, öz inhisarçılığını (monopolistliyini) digər firmalara sübut etmiş, firmanın istehsal etdiyi müxtəlif modifikasiyalı kompüterlərin dünyanın istənilən ölkəsində müxtəlif sahələrdə istifadə edilməsinə şərait yaratmış və nəticədə liderliyini həmişə əlində saxlaya bilməsə də daima bu məqsəd uğrunda mübarizə aparmışdır.

IBM PC FƏRDĠ KOMPÜTERĠN ARXĠTEKTURASI

IBM PC, həmçinin digər fərdi kompüterlərin aparat quruluşunun əsası Con fon Neymanın prinsipinə əsaslanır. Prinsipə əsasən fərdi kompüterlər riyazi-məntiqi qurğudan (RMQ), idarəetmə qurğusundan və idarəetmə qurğusuna daxil olan mərkəzi prosessordan, yaddaş və giriş-çıxı


____________________________________________________________ 62

qurğularından ibarət olmalıdır. Kompüterin əsas lövhəsi ana kart və ya sistem lövhəsi adlanır.

Lövhədə hesablama əməliyyatını yerinə yetirən, müxtəlif texniki elementlərdən ibarət olan bloklar, xarici qurğularla (kontrollerlər və ya adapterlər) idarə olunan elektron sxemlər, həmçinin müxtəlif yuvalar (slotlar) yerlşir.

IBM PC fərdi komyuterlərinin arxitekturasının əsasını kompüterin digər komponentləri və prossessor arasında şin əlaqə prinsipi təşkil edir. İstifadə edilən şinlərin növlərinin müasirləşdirilərək dəyişdirilməsinə baxmayaraq kompüterin daxilində qoşulma prinsipi bu günə kimi dəyişməz qalmışdır.

Kompüterin quruluşu aşağıda verilən kimidir (şəkil 2.). Mərkəzi prosessor (CPU) kompüter sisteminin nüvəsini təşkil edir.

Digər komponentlər ilə əlaqə birbaşa prosessorun xarici şinləri vasitəsilə yerinə yetirilir. Prosessorun daxilində riyazi-məntiqi qurğu, idarəetmə qurğusu və yaddaş reqistri arasında əlaqə yaradan şinlər yerləşir. Prosessorun xarici şinləri idarəetmə əmrlərindən, verilənlərin və bu verilənlərin haradan götürülərək hara ötürülməsini müəyyən edən ünvanlardan ibarətdir. Bu baxımdan da ümumi şini verilənlər şininə, ünvan şininə və idarəetmə (əmrlər) şininə ayırırlar. Hər bir xətt bir bit verilən, ünvan və ya idarəetmə əmri ötürə bilər. Şində olan xətlərin sayı şinin mərtəbəliyi adlanır. Parametr kompüterin ümumi məhsuldarlığından asılı olmaqla yanaşı xətdən eyni zamanda ötürülən maksimal bitlərin sayını da müəyyən edir.


____________________________________________________________ 63

Fərdi kompüterin blok-sxemi

Beləliklə, şinlərin mərtəbəliyi artdıqca, ötürülən informasiyanın miqdarı da çoxalır və bunun da nəticəsində kompüterin məhsuldarlığı artır.

Kompüterin məhsuldarlığına təsir edən ikinci parametr xətdən ötürülən informasiyanın sürətidir və bu parametr xəttin takt tezliyi ilə müəyyən olunur. Xəttin takt tezliyi kompüterin əsas xarakteristikası hesab olunsada, kompüterin məhsuldarlığını təmamilə müəyyən etmir. Kompüterin ümumi məhsuldarlığını müəyyən edəcək əsas parametr mərkəzi prosessorun mərtəbəliyi və takt tezliyidir, çünki kompüterdə bütün parametrləri prosessor təhlil edir. Takt tezliyi əməliyyatların yerinə yetirilmə tezliyini, mərtəbəlik isə bir əməliyyat zamanı təhlil olunan verilənlərin sayını müəyyən edir.

Fərdi kompüter işləyən zaman verilənlər əməli yaddaşda saxlansalarda, əsas məsələ onların əməli (operativ) yaddaşa yazılması və oxunmasıdır. Parametr yaddaşa müraciət vaxtını müəyyənləşdirir. Əgər iş prosesi zamanı mərkəzi prosessor (CPU) verilənləri və proqramları xarici yaddaş qurğularından və yığıcılarından götürmək istəyirsə, bu zaman kompüterin ümumi cəldliyinə (tezliyinə) kompüterin ümumi tezliyi ilə yanaşı kompüter qurğuları tərəfindən həyata keçirilən verilənlərin dəyişmə sürəti də təsir göstərəcəkdir. Kompüterin məhsuldarlığına videokontroller və videokart da böyük təsir göstərir. Bu baxımdan müasir kompüter oyunlarında kompüterə böyük həcmdə daxil olan informasiyanı təhlil etmək üçün video gücləndiriciyə malik sürətlə işləyən videokartdan və akseleratordan istifadə edilir. Fərdi kompüterlərin lazımı səviyyədə işləməsinə təsir edən qurğulardan biri də BIOS (giriş-çıxış baza sistemi) qurğusu və kompüterin elementləri arasında əlaqələri müəyyənləşdirən sistem proqramları toplumudur. BIOS daimi yaddaşın mikrosxeminə yazılır və orada saxlanılır. Müasir kompüterlərdə bu məqsəd üçün flash texnologiyası əsasında qurulmuş mikrosxemlərdən istifadə edilir. Bu tip mikrosxemlər istifadəçiyə dəfələrlə təkrarlanan proqramları mikrosxemə yazmağa imkan verir.

Kompüterin daxilində yerləşən digər mikrosxem (mikrosxem digərlərindən az enerji tələb etməsi ilə fərqlənir) kompüter texnikasında çip adlanır və CMOS texnologiya ilə hazırlanır. Çip kompüterin konfiqurasiyasını və real vaxtı müəyyən etmək üçün istifadə olunan saatı göstərmək üçün istifadə edilir. Kompüter şəbəkədən ayrıldıqda belə CMOS öz işini davam etdirmək üçün ana lövhədən (kartdan) qidalanmasını davam etdirir. Əsası Neyman tərəfindən irəli sürülmüş prinsip bu günə kimi kompüter istehsalında qorunub saxlanmaqdadır. Digər tərəfdən kompüterin texniki bazasının günü-gündən sürətlə inkişaf etməsi nəticəsində kompüterin element bazası müasirləşir, ana kart (lövhə) üzərində daha çox sayda texniki elementlərin yerləşdirilməsi imkanı artır.


____________________________________________________________ 64

Bununda nəticəsində inteqrasiya olunan ana kart üzərində video və audi kartların, şəbəkə adapterlərinin, həmçinin kompüter sisteminin digər elementlərinin yerləşdirilməsinə imkan artır.

PROSESSORLARIN ƏSAS XARAKTERĠSTĠKALARI

Prosessor və ya mərkəzi prosessor anakartın “ürəyi” sayılır. Prosessor fərdi kompüter şəbəkəyə qoşulduğu zaman ərzində ana kartın bütün elementləri ilə qarşılıqlı informasiya əlaqəsindədir.

IBM PC uzlaşan kompüterləri üçün prosessorlar istehsal edən Intel şirkəti 1968- ci ilin iyun ayında təsis edilmişdir (ilk adı “NM Electronics” olan şirkətin adı sonralar onun təsisçiləri Robert Noys və Qordon Mur tərəfindən dəyişdirilərək “Intel - İnteqral Elektronika” adlandırılmışdır). Intel firmasının əsas rəqibi AMD firması sayılır və son illər ərzində prosessorların satış bazarında Intel firmasını hiss olunacaq dərəcədə arxa plana çəkilməyə məcbur etmişdir. Prosessorlar istehsalı ilə digər firmalar: Cyrix, Centaur, IDT, Rise və başqaları da məşğul olur.

Prosessorlar tiplərinə görə bölünür. Prosessorun nişanlanması 80 rəqəmi ilə başlayır. Sonra iki və ya üç rəqəmdən istifadə olunur. Rəqəmlərdən sonra gələn hərflər və ya rəqəmlər prosessorun takt tezliyini əks etdirir. Prosessorun tipindən əvvəl onu hazırlayan firmanın adı əks olunur. Məsələn, i80486DX-50 nişanlanması prosessorun Intel firması tərəfindən hazırlandığını və 80486 tipinə malik olduğunu, 50 rəqəmi isə prosessorun 50 Mhers takt tezliyində işləməsini göstərir. AMD firmasının istehsalı olan prosessorlar AMD kimi, Cyrix firmasına aid olan prosessorlar isə CX kimi nişanlanır. Fərdi kompüteri işə salan zaman bu hərflər monitorun ekranında prosessorun tipindən əvvəl görünür.

İstehsal olunan prosessorun kristalında aşağıdakı elementlər yerləşir:

Prosessor - əsas hesablama qurğusu olub verilənlər üzərində riyazı və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirir. Prosessor milyonlarla (hətta milyardlarla) məntiqi elementdən – tranzistorlardan ibarətdir; Soprosessor – “sürüşən vergüllü” (və ya nöqtəli) rəqəmlər üzərində əməliyyatlar yerinə yetirən xüsusi blokdur. Əsasən dəqiq və mürəkkəb hesablamalarda, həmçinin bəzi qrafik proqramlarla iş zamanı istifadə edilir;

Birinci səviyyəli keş-yaddaş – hesablama zamanı istifadə ediləcək aralıq nəticələri yadda saxlamaq üçün istifadə olunan yüksək sürətli yaddaşdır; İkinci səviyyəli keş-yaddaş. Bütün bu qurğular ölçüsü 6 sm2-dan çox olmayan kristal sahədə

yerləşir. Mikroprosessorun elementlərinə baxış keçirmək üçün yüksək səviyyəli mikroskopdan istifadə etmək lazımdır.


____________________________________________________________ 65

CPU-ların məhsuldarlığı aşağıdakı parametrlərdən asılıdır:

İnteqrasiya dərəcəsi; Emal olunacaq verilənlərin mərtəbəliyi; Takt tezliyi; CPU-nun ünvanlandığı yaddaş;

Keş-yaddaşın tutumu. Bu parametrlərlə yanaşı CPU-lar hazırlanma texnologiyasına,

qidalanma gərginliyinə, formfaktorlara və s. görə bir-birindən fərqlənir. Texniki xarakteristikalarına və inkişaf ənənələrinə görə prosessorları

yeddi nəslə ayrılırlar. CPU mikrosxeminin (çiplərin) inteqrasiya dərəcəsi onun daxilində nə

qədər tranzistorun yerləşdiyini göstərir. Məsələn, birinci nəsil çiplərin (8086/8088) daxilində 0.029 milyon tranzistor yerləşdirilirdisə, müasir prosessorlarda 28 milyondan çox tranzistor yerləşdirilir. Mütəxəssislərin fikrincə gələcəkdə (məsələn, 2011-2012 ci illərdə) yeni texnologiyaların bu sahəyə tətbiqi prosessorların daxilində 1 milyarddan çox tranzistor yerləşdirməyə imkan verəcək. Emal olunacaq verilənlərin mərtəbəliyi prosessorun eyni zamanda (16, 32 və ya 64) neçə bit informasiya sayını emal edə biləcəyini göstərir.

Fərdi kompüterin takt tezliyi müxtəlif komponentlərin işləməsini sinxronlaşdıran takt generatorunun (System Clock) işləmə tezliyini əks etdirir. Takt generatorunun tezliyi meqaherslərlə ölçülür.

Qeyd etmək lazımdır ki, ilk fərdi kompüterlər 8 MHz tezliklə işləyən bir takt generatoruna malik idi və generator prosessorun, yaddaşın, giriş/çıxış şininin işləməsini sinxronlaşdırırdı. Müasir fərdi kompüterlər bir neçə takt generatoruna malikdir və generator adları öndə çəkilən elementlərin işləməsini müxtəlif tezlikdə sinxronlaşdırır. Fərdi kompüter sisteminin tezliyi sistem şininin tezliyi ilə müəyyən edilir.

Məsələn, 266 MHz tezlikdə işləyən Pentium II CPU fərdi kompüterin sistem komponentlərinin takt tezliyi aşağıdakılardır:

66 MHz – sistem şini üçün; 133 MHz – ikinci səviyyəli keş-yaddaş üçün; 33 MHz – PCI şini üçün; 8.3 MHz – ISA şini üçün. Beləliklə, bütün sistemin məhsuldarlığı ümumilikdə sistem şininin takt

tezliyindən birbaşa asılıdır. CPU-nun ünvanlana bildiyi yaddaş tutumu fərdi kompüterin operativ

(əməli) yaddaşının tutumu ilə müəyyən olunur, yəni RAM-a yerləşən verilənlərin sayı nə qədər olmalıdır ki, onları CPU emal edə bilsin. Məsələn, birinci nəsil fərdi kompüterlərdə istifadə olunan yaddaşın tutumu 1 Mb-yə bərabər olduğu halda, altıncı və yeddinci nəsil prosessorlarda bu kəmiyyət 64 Gb-yə bərabərdir.


____________________________________________________________ 66


____________________________________________________________ 67

F Ə S İ L III

İNFORMASİYA EMALININ TEXNİKİ

VASİTƏLƏRİ.

KOMPÜTER VƏ ONUN YARADILMASININ

TEXNİKİ ƏSASLARI

Hesablamanın keçdiyi inkişaf yolu əsasən 3 dövrü əhatə edir:

Barmaq üsulu ilə hesablama dövrü; Mexaniki üsulla hesablama dövrü; Elektron qurğuların köməyi ilə hesablama dövrü. Barmaq üsulu ilə hesablama dövründə əl və ayaq barmaqlarından

istifadə edilirdi. Sonradan ən geniş yayılmış hesablama aləti Abak yaradıldı. Mexaniki üsulla hesablama dövründə hesab əməllərinin yerinə

yetirilməsi üçün mexaniki və elektromexaniki qurğulardan istifadə olunmuşdur. İlk dəfə olaraq məşhur fransız alimi Blez Paskal cəmləyici maşın hazırlamışdır (1642-ci il). 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır. XIX əsrdən başlayaraq arifmometrlərdən geniş istifadə olunmağa başlandı.

XIX əsrin birinci yarısında, təxminən 1830-cu ildə ingilis riyaziyyatçısı Çarlz Bebbic 40 il zəhmət çəkərək proqramla işləyən, yəni insanın iştirakı olmadan hesablama aparan hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərdi. Maşına programın perfokartlardan daxil edilməsi, verilənlərin və nəticələrin isə yaddaşda saxlanması nəzərdə tutulurdu. Lakin o zamanlar texnikanın səviyyəsi bu cür mürəkkəb maşını yaratmağa imkan vermədi. Ç. Bebbicin fikirləri sonradan universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoydu.

Lakin sonralar, 1943-cü ildə Bebbecin ideyası əsasında ABŞ-da IBM çirkətinoin müəssisələrinin birində “Mark-1” adlı hesablama maşını yaradılır. . Bu, proqramla işləyən ilk elektromexaniki hesablayıcı maşın idi.

Yaddaşı olan və programla idarə olunan universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları 1930-cu ildə A.Türinq (İngiltərə) və E.Post (ABŞ) tərəfindən inkişaf etdirildi.

Kompüterin yaranma tarixi proqramla idarə olunan ilk universal kompüterin yaradıldığı vaxtdan (1945-ci il) başlanır. Rəgəm hesablama maşınlarının yaradılmasının əsas prinsipləri Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Bu nəzəri əsasların praktiki reallaşdırılması isə ilk dəfə olaraq 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lampalı elementlərdə qurulan ENIAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirildi. O vaxtdan başlayaraq kompüterlər yüksək sürətlə inkişaf etməyə başladı.


____________________________________________________________ 68

Kompüterlərin yarandığı vaxtdan indiyə qədər keçdiyi inkişaf tarixini müəyyən xüsusiyyətlərlə səciyyələnən mərhələlərə (nəsillərə) bölmək olar.

I nəsil (1945-1959-cu illər). İlk yaradılan hesablama naşınları elektron lampaları və kondensatorlar bazasında yaradılmışdır. Bu maşınların sürəti məhdud idi və onlarda texniki nasazlıqlar tez-tez baş verirdi.

II nəsil (1960-1969) maşınların element bazası kimi yarımkeçirici elemetlərdən (tranzistorlardan) istifadə olunmuşdur. Bu nəsil kompüterlər saniyədə yüz minədək elementar əməliyyat apara bilirdi.

III nəsil (1970-1985). Komputerlərin yaradılması üçün zəmin yeni element bazasının – mikroelektronikanın və inteqral sxemlərin yaranması oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi və iş etibarlığı daha da artdı. Qurğuların paralel işləməsi prinsipi daha da təkmilləşdirildi. Bu nəsil kompüterlərin əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri hesablama prosesinin təşkilində aparat vasitələrindən birgə istifadə olunmasıdır.

IV nəsil 1985-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS, ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir. Bu cür inteqral sxemlərdə bir yarımkeçici kristalda bir neçə yüz milyona (hətta bir neçə onlarla milyarda) qədər texniki element (sxem) yerləşdirmək mümkündür. Bu nəsil hesablama maşınların arasında mikro- və mini- kompüterlər xüsusi yer tutur. Mikrokompüterlərin ən geniş yayılmış növü fərdi kompüterlərdir. Fərdi kompüterlər IV nəsil kompüterlərin ayrıca sinfini təşkil edir. Fərdi kompüterlərin yaradılması, geniş istehsalı və tətbiqi kompüter texnikasında inqilabi nailiyyət hesab olunur.

Kompüterin qabarit ölçüləri xeyli kiçilir (10-100 dəfələrlə), iş etibarlığı isə çoxalır. Əvvəlki nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda, IV nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş statik və dinamik yaddaş inteqral sxemlərində qurulur və nəticədə əməli yaddaşin işləmə sürəti və tutumu xeyli artırmış olur.

Fərdi kompüterlərin yaradılması, geniş istehsalı və tətbiqi kompüter texnikasında inqilabi nailiyyət hesab oluna bilər. Bunun bir neçə səbəbi var:

fərdi kompüter ölçülərinə görə xeyli kiçik (masaüstü) və qiymətcə çox ucuzdur;

texniki göstəricilərinə və imkanlarına görə III nəsil orta və kiçik kompüterlərdən geri qalmır;

köhnə kompüterlərlə əsasən bu sahənin mütəxəssisləri (proqramçılar, elektron mühəndisləri, operatorlar) işləyə bildiyi halda, fərdi kompüterlərdən kütləvi alət kimi (məsələn, televizor, maqnitofon və s.) hamı istifadə edə bilir;

fərdi kompüter çox etibarlıdır və onunla ünsiyyət dialoq formasında aparıldığından, çox rahatdır.


____________________________________________________________ 69

Hazırda dünyada bir neçə yüz milyonlarla fərdi kompüter elmdə, istehsalatda, tədrisdə və məişətdə tətbiq olunur. Fərdi kompüterlər və onların proqram təminatı ildən-ilə təkmilləşir, yaxşılaşır və müxtəlif sahələrə tətbiqi daha da genişlənir.

V və sonrakı nəsil – indinin və gələcəyin kompüterləri – yeni elektron texnologiyası ilə daha miniatür elementlərdən istifadə etməklə hazırlanır. Bu nəsil kompüterlər daha yüksək məhsuldarlığa və iş etibarlığına malik olmaqla yanaşı, keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə çavab verməlidirlər:

biliklər bazaları ilə işləməyi təmin etməyi və onun əsasında süni intellekt sistemlərinin təşkilinə imkan yaratmaq; kompüterin tətbiqini daha da asanlaşdırmaq üçün istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsilə ünsiyyəti təmin etmək; proqramların sintezinin avtomatlaşdırılması vasitəsilə proqram vasitələrinin yaradılması prosesini sadələşdirmək. Hazırda həm ənənəvi Neyman arxitekturası ilə, həm də perspektiv

arxitektura ilə yeni nəsil kompüterlərin yaradılması sahəsində intensiv işlər aparılır. Bu arxitekturaların əsasını bir tərəfdən hesablama əməliyyatlarının paralel aparılması (matris və hüceyrəli proseslər, neyron şəbəkələri və s.), digər tərəfdən isə hesablama proseslərinin verilənlərlə idarə olunması təşkil edir.

Yeni arxitektura əsasında inteqral sxemlərin istehsal texnologiyasının təkmilləşdirilməsi və optik prinsiplərlə qurulan optoelektron element bazasının yaradılması sahəsində də intensiv işlər aparılır. Kompüterin ölçüləri ildən-ilə kiçilir. Artıq bir "çip"də (kristalda) qurulan fərdi kompüter də yaradılıb. Kompüterlərin yeni arxitekturasının yaradılması sahəsində böyük diqqət neyrokompüterlər layihəsinə yönəldilmişdir. Neyrokompüter real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkəsi (formal neyronlarda strukturlar) anlayışına əsaslanır. Bio – və ya opto – elementlərdən istifadə olunmaqla uyğun olaraq bioloji və ya optik neyrokompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur.

Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, XXI əsrdə neyrokompüterlər intellektual imkanlarına görə ənənəvi kompüterləri xeyli ötəcəklər. Mikroelektronikanın son nailiyyətləri və biotexnologiya əsasında element bazasının yaradılması biokompüterlərin reallaşdırılmasını mümkün edir.

Fərdi kompüterlər elmi-texniki, iqtisadi-statistika, informasiya-məntiq və idərəetmə məsələlərini həll etməyə, istənilən həcmdə verilənlər bazaları yaratmağa, istənilən sənədləri və mətnləri hazırlamağa və redaktə etməyə, kargüzarlıq işini aparmağa, qrafiki informasiyanı təhlil etməyə və s. imkan verir. Göstərilən funksiyaların yerinə yetirilməsi çoxlu sayda universal və xüsusi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri vasitəsilə təmin olunur. Fərdi kompüterlər əsasında müxtəlif peşələr üzrə (mühəndis, konstruktor, texnoloq, inzibatçı, həkim, müəllim, jurnalist və s.) işçilər üçün


____________________________________________________________ 70

avtomatlaşdırılmış iş yerləri (AIY) yaradılır. Mikro və fərdi kompüterlərin istehsalı və tətbiq dairəsi durmadan

genişlənir. Hazırda dünya bazarında geniş yayılmış mikro və fərdi kompüterlərin əsas istehsalçıları IBM, DEC, Hewlett Packard, Apple, Compac (ABŞ), Comparex, Siemens (Almaniya), ICL (Ingiltərə) və s. firmalarıdır.

KOMPÜTERİN ARXİTEKTURASI VƏ ÜMUMİ

PRİNSİPLƏRİ.

CON FON NEYMAN PRİNSİPLƏRİ

İnsan fəaliyyətinin bir çox sahələrində məsələlərin həlli zamanı çox

böyük sürət tələb olunur. Bir prosessorlu kompüterlərdə belə sürətlə iş müəyyən çətinliklərlə əlaqədardır. Eyni zamanda, onu da qeyd etmək lazımdır ki, kompüterlərin texniki bazasını təşkil edən fiziki elementlər öz cəldişləmə imkanlarının yüksək həddinə çatmaqdadır. Bu xüsusilə qurğular arasında əlaqə yaradan elementlərə aiddir.

Kompüterlərin və hesablama sistemlərinin element bazası və quruluşunun təkmilləşdirilməsi hesabına məhsuldarlığın artırılması texniki və iqtisadi cəhətdən daha çox maniələrlə qarşılaşır. Bu problemin aradan qaldırılması üçün aparılan tədqiqatlar informasiyanın paralel təhlili alqoritmlərinin hazırlanmasının və çoxprosessorlu sistemlərin yaradılmasının əlverişli olmasını sübüt etmişdir.

Əvvəllər kompüterlərin aparat və proqram vasitələri biri-birindən asılı olmadan, ayrı-ayrılıqda yaradılırdı. Üçüncü nəsildən başlayaraq kompüterin aparat və proqram vasitələri vahid bir sistem kimi layihələndirilməyə başlandı. Bu zaman əsas diqqət bu vasitələrin qarşılıqlı əlaqəsinə yönəldilirdi. Bununla da prinsip baxımından yeni olan “kompüterin arxitekturası” anlayışı yarandı.

Kompüterin arxitekturası dedikdə aparat-proqram vasitələrinin ümumi prinsipləri və müəyyən sinif məsələlərin həlli üçün onların funksional imkanlarını təyin edən xarakteristikaları başa düşülür. Kompüterin xarakteristikası aparat və proqram vasitələri kompleksinin qurulması ilə bağlı bir çox amilləri nəzərə alan məsələləri əhatə edir. Bu amillərdən əsasları kompüterin qiyməti, tətbiq sahəsi, funksional imkanları, istismarın asanlığı hesab olunur. Arxitekturanın əsas tərkib hissəsi isə aparat vasitələridir.

Kompüterin arxitekturası və strukturu anlayışlarını biri-birindən fərqləndirmək lazımdır. Kompüterin strukturu müəyyən səviyyədə onun konkret tərkibini (qurğular, bloklar, qovşaqlar və s.) və onlar arasındakı əlaqələri təyin edir. Arxitektura isə kompüterin tərkib hissələrinin hansı qaydalarla qarşılıqlı əlaqələndirilməsini təyin edir. Başqa sözlə, arxitektura kompüterin layihələndirilməsinin, qurulmasının və proqram təminatının


____________________________________________________________ 71

ümumi problemlərini əks etdirir. Keçmiş və indiki kompüterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi

Con fon Neymanın keçən əsrin 40-cı illərində təklif etdiyi prinsiplər əsas götürülür. Demək olar ki, indiki kompüterlər hələ ki, Neyman arxitekturası ilə qurulur. Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

Kompüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni kompüterin işləməsi üçün proqram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir;

Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş birölçülü və xəttidir. Həmin yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır;

Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər;

Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir.

Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan tələblərin böyük hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir. Kompüterin aparat vasitələri ilə proqram vasitələri arasında qarşılıqlı əlaqələrin yeni səviyyədə təşkili göstərilən arxitekturaya uyğundur.

Neyman arxitekturasına əsaslanan hər bir kompüter iki hissədən: mərkəzi və periferiya (xarici) qurğusundan ibarətdir. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir. Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir. Əski nəsil kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir.

Kompüterin ümumiləşdirilmiş məntiqi strukturu şəkildə göstərilən kimidir.


____________________________________________________________ 72

. Neymanın hesablama maşınının sxemi

Prosessor kompüterin əsas qurğusu olub, daxili yaddaş qurğusunda

saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompüterin ümumi işini idarə edir. Kompüterin işləmə sürəti əsasən prosessorun işləmə sürətilə təyin edilir.

Daxili (və ya əsas) yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub, icra olunan proqramların və təhlil olunan verilənlərin saxlanması üçündür. Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa müraciət) sürəti yüksək, tutumu isə nisbətən kiçik olur. Daxili yaddaş da öz növbəsində iki hissədən ibarət olur: əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY). Əməli yaddaş daxili yaddaş qurğusunun əsasını təşkil edir, informasiyanın qəbul edilməsi, saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur. O, adətən enerjidən asılı olur, yəni kompüter şəbəkədən ayrıldıqda oradakı informasiya itir. Tutumu əməli yaddaşa nisbətən xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və ötürülməsi üçün istifadə olunur.

Kompüterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) böyük həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq üçün istifadə olunur. Xarici yaddaşla informasiya mübadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır. Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində, lentində, kartında, optik diskdə) qurulur.

Daxiletmə-xaricetmə qurğuları informasiyanın kompüterə daxil və xaric edilməsi, həmçinin istifadəçi ilə kompüter arasında ünsiyyətin təmini üçün istifadə olunur. Müasir kompüterlərdə bu qurğulara klaviatura, maus, printer, manitor, qrafikçəkən qurğu (plotter), skaner və s. aiddir.

İdarə pultu hesablama prosesinin gedişi zamanı proqramçı və ya operator tərəfindən sistem əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçün istifadə edilir.


____________________________________________________________ 73

Sistem interfeysi kompüterin qurğularının qarşılıqlı əlaqəsini və onlar arasında informasiya mübadiləsini təmin edir. Orta, böyük və super kompüterlərdə sistem interfeysi özünün daxiletmə-xaricetmə prosessorlarına malik olan mürəkkəb qurğulardan ibarət olur.

1949-cu ildə müasir kompüterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu (şəkil 3.). Bu, elektron lampaları üzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi.

Kompüter – ixtiyarı alqoritmin icrası üçün nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur.

20-ci əsrin 80-ci illərinədək EHM adlanan nəhəng hesablayıcı maşınlar sonra müasir kompüterlərlə əvəzləndi.

İxtiyari informasiya kompüterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir. Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır. Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur. Kompüter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir.

Hesablayıcı maşınlar yarandığı gündən təkmilləşdirilir. Onların təkamülü nəsil adlanır və nəsillər element bazasına görə bir-birindən fərqlənirlər:

1-ci nəsil (1947) elektron lampaları (şəkil 4.); 2-ci nəsil (1950-ci illərin sonu) yarımkeçirici tranzistorlar;

3-cü nəsil (1964) inteqral mikrosxemlər; 4-cü nəsil (1970-ci illərin sonu) böyük inteqral sxemlər üzərində qurulmuşdur. 1981-ci ildə fərdi kompüter yaradıldı (şəkil 5.). 20-ci əsrin 90-cı

illərindən ifrat böyük inteqral sxemlərə əsaslanan 5-ci nəsil maşınların yaradılması üzərində iş aparılır. Bu nəsil maşınlar neyron şəbəkələrinə əsaslanan çoxprosessorlu hesablayıcı sistemlərdir.

KOMPÜTER TEXNOLOGĠYALARININ TƏKAMÜLÜ

20-ci əsrin ortalarınadək kompüter yalnız mürəkkəb elmi və mühəndis

hesablamaları üçün istifadə edilirdi. Keçən əsrin 50-ci illərində kompüter ilk dəfə müxtəlif kommersiya məsələlərinin həllinə, 1960-cı illərdə isə kompüter idarəetmə işlərinə tətbiq edildi. 1968-1972-ci illərdə verilənlər bazası, terminallar, şəbəkələr və maqnit diskləri meydana çıxdı ki, bu da prinsipcə yeni kompüter texnologiyasının əsasını təşkil etdi.

80-ci illərdə informasiya texnologiyaları keyfiyyətcə dərin dəyişikliyə uğradı. Əvvəllər əsas fikir informasiyanın cəld işlənməsinə yönəldilirsə,


____________________________________________________________ 74

sonralar peşəkar olmayan istifadəçi marağı ön plana çəkildi. 1990-cı illərin əvvəlində telekommunikasiya sistemlərinin biznesdə

istifadəsi aktuallaşdı. Fərdi kompüterlər müəssisədə idarə (ofis) maşınlarına çevrildi.

ĠNFORMASĠYANIN KODLAġDIRILMASI VƏ KOMPÜTER YADDAġINDA TƏSVĠRĠ

İnformasiya kompüter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır, yəni, rəqəm olmayan informasiya (mətn, şəkil və s.) da rəqəmə çevrilir. Buna kodlaĢdırma deyilir.

Müasir fərdi kompüterlərdə yaddaşın həcmi yüzlərlə Teqabayt təşkil edir.

Kompüterdə ədədi, mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir. Mətni verilənlər dedikdə, simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur. Simvollar nömrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir. Hər simvol 1 bayt yer tutur.

Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127-dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir. Milli əlifbalar 128†255 arasında nömrələnir. Mətni düzgün oxumaq üçün mətn drayverlərindən istifadə edilir.

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır. 0-yalan, 1- gerçək. Məntiqi verilən 1 bit yer tutur. Şəkil və səs kimi mürəkkəb obyektlər də 2-lik rəqəmlərə çevrilib saxlanır.

PROQRAMIN KOMPÜTERDƏ ĠCRASI PROSESĠ

Kompüterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir. İnformasiya kompüterin yaddaş qurğusunda saxlanır, mərkəzi prosessorda emal edilir. Kompüterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır. Kompüterin yaddaşı 3 bölmədən ibarətdir:

ünvanlaşdirilan yaddaş; prosessor registrləri; kompüter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-çıxış yuvaları. Kompüter portları informasiya ötürülməsi qaydasına görə, ardıcıl və

paralel olur. Modem ardıcıl porta, printer paralel porta qoşulur. Ünvanlaşdirilan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir. Hər yuva 1 bayt saxlayır. Operativ yaddaşdakı baytlar nömrələnmiş olur. Baytın nömrəsi onun ünvanıdır.

Mərkəzi prosessor kompüterin əsas qurğusudur. Mərkəzi prosessor həm bütün hesablamaları icra edir, həm də kompüterin bütün hissələrinin işini idarə edir.

Prosessor registrləri kompüter yaddaşının ən cəld hissəsidir. Çoxsaylı


____________________________________________________________ 75

registrlər müxtəlif funksiyalar icra edir. Kompüterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir. Hər bir

elementar əməliyyat müəyyən maşın əmrinin nəticəsidir. Maşın əmrlərinin bütövlükdə bir neçə yüz variantı vardır. Hər maşın əmrinin icrası üçün prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur. Maşın əmrləri əməl tipləri üzrə təsnifləşdirilir. Əməl tipləri üzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır:

informasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keçırır;

informasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keçırır;

informasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə ötürür və s. Prosessor əməllərin bir çoxunu paralel icra edir. Bunun üçün impuls

taktları generatoru vardır. Bu, əməli kvantlarla icra edir. Həm verilən, həm də proqram ünvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır.

Kompüter əmr deşifratorunun köməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırir. Maşın əmrlərinin bitkin çoxluğu maşın dilini yaradır. Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir:

əmrin seçilməsi; icrası;

növbəti əmrin ünvanının hesablanması. Bunun üçün prosessorda 2 registr – ünvan və əmr registri vardır.

Ünvan registri əmr baytının nömrəsini, əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir.

ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLARININ TƏSNİFATI

Elektron hesablama maşınlarının imkanlarını araşdırmaq üçün onları

müəyyən əlamətlərinə görə qruplara ayırırlar. Hesablama maşınlarının təsnifatı onların məhsuldarlığı və qabarit ölçüləri ilə sıx bağlıdır. Hesablama maşınları aşağıdakı kimi təsnif edilir:

Yüksək məhsuldarlığa malik EHM-lər və sistemlər (super EHM-lər);

Böyük EHM-lər (ümumi təyinatlı universal EHM-lər); Kiçik və ya mini-EHM-lər; MikroEHM-lər. Super elektron hesablama maĢınları hesablama maşınlarının

yarandığı dövr ərzində ən güclü hesablama sistemləri sayılır. İndiki zamanda onlara ABŞ-da istehsal edilən güclü hesablama maşınlarından sayılan “Gray” və “IBM SP2” aid etmək olar. Məsələn, 16 prosessorlu “Gray-3” modeli yüksək sürətli hesablama maşını sayılır və o, saniyədə 10 milyarddan çox əməliyyatı yerinə yetirir. Və yaxud, CS-6400 modelində prosessorların sayı 64-ə çatdırılmışdır. Bu baxımdan da onlarda saniyə ərzində milyardlarla əməliyyatı həyata keçirmək mümkündür.


____________________________________________________________ 76

2000-ci ildə dünyada ən güclü kompüter ASCI White kompüteri sayılırdı. Kompüterdə IBM şirkəti tərəfindən istehsal olunan yüksək parametrli 8 192 ədəd prosessordan istifadə edilmişdi. SuperEHM xüsusi temperatur rejimində işləyirdi (temperatur rejimini əldə etmək üçün maye azodan istifadə edilirdi). Belə kompüterlərin məhsuldarlığını digər kompüterlərin məhsuldarlığı ilə müqayisə etmək qeyri-mümkündür.

Böyük EHM-lər (ümumi təyinatlı universal Elektron Hesablama Maşınları) tarixi baxımdan ilk yaradılan hesablama maşınları sayılır. Onların element bazası adi elektron lampasından müasir yüksək sürətli inteqrasiyaya malik elmentlərə kimi inkişaf etmişdir. Böyük EHM-lərin əsas təyinatı mürəkkəb elmi-texniki hesablamaların yerinə yetirilməsi, riyazi modelləşməyə aid məsələlərin həll edilməsi, iri həcmli idarəetmə sistemlərinin avtomatlaşdırılmasında yararlı olan mərkəzi hesablama maşını kimi istifadə edilməsi və s. hesab olunur. Belə hesablama maşınlarına nümunə son zamanlara kimi ABŞ-da istehsal olunan, 370 ailəsinə məxsus olan IBM firmasının istehsal etdiyi maşınları, həmçinin keçmiş sovetlər məkanında IBM firmasının maşınlarının anoloqu sayılan Vahid Sistem EHM-larını (VS EHM) göstərmək mümkündür. Böyük hesablama maşınları keçən əsrin 70-ci illərinin ortalarına kimi ən çox istifadə edilən maşınlar sayılırdı. Hal-hazırda böyük hesablama maşınlarından müxtəlif sahələrdə yenə də istifadə olunur və onların istehsalı davam etdirilir.

Mini EHM-lər kiçik ölçüyə və qiymətlərinin aşağı olmaları ilə (böyük hesablama maşınları və superEHM-lərə nəzərən), həmçinin universallığı baxımından elektron hesablama maşınları içərisində ən çox inkişaf etmiş hesablama maşını hesab oluna bilər. Belə tip hesablama maşınlarının yaranması keçən əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. Onlardan texnoloji proseslərin idarə edilməsində, avtomatlaşdırılmış layihə sistemlərinin və əyilgən istehsal sistemlərinin yaradılmasında geniş istifadə olunmuşdur. Mini elektron hesablama maşınlarının bəzi xarakteristikalarının önəmli olması baxımından onları böyük hesablama maşınları ilə müqayisə etmək mümkündür. Bu tip hesablama maşınlarına nümunə kimi DEC firmasının istehsalı olan VAX-11 və CM-1700 markalı maşınları göstərmək olar.

Mikro EHM-lərin yaradılması bir-başa prosessorların yaradılması və istehsalı ilə bağlıdır. Mikroprosessorların istehsalı ilə hesablama maşınlarının nəınki mərkəzi orqanları, hətta hesablama maşınlarında istifadə olunan, kiçik ölçüyə malik periferiya qurğularının yaradılması həyata keçirildi. MikroEHM-lər iqtisadiyyatın bütün sahələrində, sanaye və müdafiə sənayesinin əksər sahələrində özlərinə tətbiq sahələri tapdılar. Buna əsas səbəb onların kiçik ölçülü və yüksək məhsuldarlığa malik olmaları, həmçinin yüksək etibarlığı və qiymətlərinin ücüz olmaları idi.

Hesablama texnikasının müxtəlif sahələrində müxtəlif tip mikroEHM-lərdən istifadə edilir. Bunlara aşağısdakılar aiddir:

bir sıra terminallar ilə təmin olunan çoxistifadəyə yararlı mikroEHM-


____________________________________________________________ 77

lər;

idarə olunacaq obyektin bir hissəsi sayılan, texnoloji avadanlıqları və ya avtomobillərin altsistemlərini idarə edən yardımçı mikroEHM-ləri;

avtomatlaşdırılmış layihələrdə qrafiki işləri, həmçinin nəşriyyat sistemlərində müxtəlif işləri yerinə yetirən, özündə kifayət qədər güclü və bahalı mikroEHM-ləri cəmləşdirən işçi stansiyaları. Qlobal hesablama şəbəkələrində host-maşın vəzifəsini həyata keçirən kompüteri bəzən işçi stansiyalar da adlandırırlar. Fərdi EHM-lər hesablama texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan

fərdi şəxslərin müxtəlif tip məsələləri həll etməsi üçün nəzərdə tutulmuş və fərdi istifadəçi üçün istifadəyə yararlı olan hesablama texnikasıdır. Müxtəlif peşəkar fəaliyyətin (məsələn, mühəndis, inzibati, istehsal, ədəbiyyat, maliyyə və s.) həyata keçirilməsi üçün fərdi elektron hesablama maşınlarından istifadə etmək çox əlverişlidir. Fərdi kompüterlərdən istifadə etməklə müxtəlif peşə sahibləri üçün (məsələn, dizaynerlər, konstruktorlar, texnoloqlar, menecerlər və s.) avtomatlaşdırılmış işçi yerləri hazırlamaq mümkündür.

Portativ kompüterlər (Notebook – yazı kitabçası) yaddaşının tutumu baxımından fərdi kompüterlərdən azacıq kiçik olsalar da nəql (daşınmaq) üçün çox əlverişlidir. Notebook kiçik çemodan (keys) formasında hazırlanır və kitab kimi açılıb-bağlana bilir. Notebook-un korpusunda maye kristalda hazırlanmış monitor və sistem bloku yerləşir. Adətən notebook-un daxilində istifadəçinin işlərini həyata keçirmək üçün lazım olan minimum qurğular quraşdırılmışdır. Qurğuların əksəriyyəti (məsələn, sərt disk, modem, disk sürücüsü) ancaq zərurilik yarandıqda qoşulur (onların qoşuıması üçün notebook-un yan tərəflərində xüsusi istifadəyə yararlı yuvalar mövcuddur).

Elektron sekreterlər məhdud əhatə dairəsinə malik olan məsələlərin həll edilməsində istifadə olunan intellektual elektron yazı kitabçasıdır. Bu məsələlərə xüsusi qələmdən istifadə etməklə ekranda (monitorda) mətnin yığılmasını, çoxda mürəkkəb olmayan cədvəllərin hazırlanmasını, elektron məktubların (poçtun) göndərilməsini aid etmək olar.

Elektron sekreterlərin bəzi modelləri miniatür klaviatura və rəngli displey ilə təmin edilir.

Fərdi kompüterlərin aparat vasitələrinin inkişaf edilməsi və tənzimlənməsi məqsədi ilə, həmçinin onların Windows 98 və Windiws NT 5.0 (həmçinin yeni versiyalarla) əməliyyat sistemləri ilə uzlaşması üçün Microsoft, Intel, Compaq şirkətləri 1997-ci ildən başlayaraq bu tip kompüterlər üçün xüsusi təsnifat hazırlamışlar.

Şirkətlərin hazırladıqları PC97, PC98, PC99, PC99A, PC2001 və s. təsnifatlar hər il yeniləşir və onların qarşısında aşağıdakı məqsədlər qoyulur:


____________________________________________________________ 78

aparat və proqram vasitələrinin keyfiyyətini yüksəltməklə istifadəçinin müxtəlif xarakterli sorğularına cavab vermək;

Windows əməliyyat sistemi örtüyü altında işləyən aparat vasitələrinin və drayverlərinin istehsalını təşkil etmək, onların yüksək keyfiyyətli, ucuz, məhsuldar olmalarına nail olmaq;

yeni konstruktor və texnoloji məsələlərin həll olunaraq həyata keçirilməsini təmin etməklə yeni modellərin yaradılmasına nail olmaq. Təsnifata daxil olanlar fərdi kompüterin arxitekturası və qurğularının

seçilməsi ilə yanaşı onlara olan tələbatı da təmin edir. Təsnifatın verilənlərinə uyğun olaraq IBM PC kompüterləri aşağıdakı kimi təsnif edilir:

Consumer PC – müxtəlif xarakterli əyləncə və oyunlar üçün istifadəyə yararlı məişət fərdi kompüteri. Onlardan kiçik ofislərdə, həmçinin məişət ofislərində (Smail Office/Home Office – SOHO) istifadə edilir;

Office PC – Consumer PC kompüterlərindən lokal dövrələrdə işləməsi və qiymətləri ilə fərqlənən korporativ istifadəyə yararlı fərdi kompüterlər;

Workstation – həcmcə böyük sayılan işlərin həyata keçirilməsində (məsələn, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərində, modelləşmədə, bank proqramlarında, mürəkkəb nəşriyyat sistemlərində və digərlərində) istifadə edilən işçi stansiyalar;

Mobile PC – mobil fərdi kompüterlər; Entertdinment – səs ilə müşahidə olunan 2D/3D qrafik oyunları üçün nəzərdə tutulmuş multimediya fərdi kompüterlər, İnternet-də iş, fərdi əlaqənin təmin edilməsi (elektron poçt, videotelefon əlaqəsi), interaktiv televerlişlər və s. Bunlarla yanaşı multimediya fərdi kompüterləri məişət kinoteatrında səs sisteminin əldə edilməsində istifadə oluna bilər. Onlardan istifadə etməklə DVD filmlərin baxışını və bir sıra oyunlarıın yerinə yetirilməsini həyata keçirmək mümkündür. Fərdi kompüterin kateqoriyasına nəzər saldıqda görmək olur ki,

seçilən hər bir fərdi kompüter özünəməxsus seçilmiş xarakteristikaya malikdir.


____________________________________________________________ 79

F Ə S İ L IV

FƏRDİ KOMPÜTERİN STRUKTURU

FƏRDİ KOMPÜTERLƏRİN TƏSNİFATI

Mikrokompüterlərin təyinedici xüsusiyyəti onların bir və ya bir neçə

mikroprosessor əsasında qurulmasıdır. Mikroprosessorun yaradılması nəinki kompüterin mərkəzi hissəsini kiçilməsinə səbəb oldu, həm də kiçik ölçülü xarıcı qurğuların yaradılması tələbini qarşiya qoydu. Ölçülərinin kiçik olmasına, kifayət qədər məhsuldarlığına, yüksək iş etibarlığına və ucuzluğuna görə mikrokompüterlər elm və sənayenin bütün sahələrində, tədrisdə və məişətdə geniş tətbiq olunur.

Mikroprosessorların və mikrokompüterlərin meydana gəlməsi informasiyanın ilkin təhlili ilə əlaqədər olan mürəkkəb prosedurların yaradılmasına imkan verdi.

Mikroprosessorların və mikrokompüterlərin inkişafındakı nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və kompüter texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərin həllinə yönəldilmiş fərdi kompüterlərin yaradılmasına gətirib çıxartdı. Fərdi kompüterlərin bütün avadanlığı bir masa üstündə yerləşir. Bir neçə yüz milyon sayda istehsal olunan fərdi kompüterlər elektron hesablayıcı maşınları texnikası vasitələrindən istifadə formasında əsaslı dəyişikliklərə yol açmış və buna görə də onların tətbiq sahələri xeyli genişlənmişdir. Onlardan müxtəlif peşə faliyyətində (mühəndis, inzibati, istehsalat, iqtisadiyyat, maliyyə, bank, nəşriyyat və s.), həmçinin tədrisdə və məişətdə geniş istifadə olunur. Yaradılan fərdi kompüterlər ümumilikdə kompüterlərin tərkib hissəsi kimi fəaliyyət göstərir.

Dünyada istehsal olunan kompüterlərin böyük hissəsini fərdi kompüterlər təşkil edir. Fərdi kompüterlərin belə geniş yayılması ilk növbədə mikroelektron texnikasının inkişafındakı müvəffəqiyyətlərlə əlaqədardır. Məlum olduğu kimi kompöüterlərin əsas qurğusu olan prosessor avtomatik hesablama prosesini və onun idarə olunmasını təmin edir.

Fərdi kompüterlərin yaranma tarixi 1974-cü il hesab olunur. Həmin il amerikalı mütəxəsisslər Stiv Cobs və Stefan Voznyak “Apple” adlanan ilk fərdi kompüteri yaratmışdır. Bir il sonra isə onlar “Apple Computer” firmasının əsasını qoymuş və bununla da fərdi kompüterlərin kütləvi istehsalına başlanılmışdır.

Fərdi kompüterlər (FK) bir sıra əlamətlər üzrə təsnifləndirilir. Nəsillərə görə fərdi kompüter aşağıdakı kimi təsnifləndirilir.


____________________________________________________________ 80

1-ci nəsil FK – 8 bitli mikroprosessorlu; 2-ci nəsil FK – 16 mərtəbəli mikroprosessorlu;

3-cü nəsil FK – 32 mərtəbəli mikroprosessorlu; 4-cü nəsil FK – 64 mərtəbəli mikroprosessorlu. Fərdi kompüterləri tətbiq sahəsinə görə 3 sinfə bölmək olar:

İxtisaslaşdırılmış fərdi kompüterlər, Məişətdə istifadə olunan fərdi kompüterlər; Tədrisdə istifadə olunan fərdi kompüterlər. ĠxtisaslaĢdırılmıĢ fərdi kompüterlər elmi, texniki və iqtisadi

məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu sinfə aid fərdi kompüterlər ümumi bazarın əsas hissəsini təşkil edir. Bu tip fərdi kompüterlər digərlərinə nisbətən daha böyük hesablama imkanlarına, yaddaşa malik olub, digər kompüterlər və ölçü cihazları ilə əlaqələrin yaradımasını təmin edəcək qurğularla təchiz olunurlar. İxtisaslaşdırılmış fərdi kompüterlərin əsasında ixtisasçiların avtomatlaşdırılmış iş yerləri (AİY) yaradılır. Belə avtomatlaşdırılmış iş yerləri mühəndisin, həkimin, idarə işçisinin və s. iş fəaliyyətində ona yaxından kömək edir. İxtisaslaşdırılmış fərdi kompüterlər təkcə hesablama xarakterli məsələləri deyil, informasiyanın təhlili ilə bağlı məsələlərin həllində və ixtisasçıya məsləhət vermə kimi funksiyaları da yerinə yetirə bilirlər. Bu məqsədlə son illərdə avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri və onların daha inkişaf etmiş forması olan ekspert sistemlərindən geniş istifadə olunur.

MəiĢətdə istifadə olunan fərdi kompüterləri əsasən ev şəraitində istifadə etmək nəzərdə tutur. Onların əsas vəzifəsi sadə hesablamaların aparılması, qeyd dəftərçəsi funksiyasının yerinə yetirilməsi, şəxsi kartotekanın təşkili, müxtəlif fənnlərin öyrənilməsi üçün köməkçi, telefon kanalları vasitəsilə ictimai informasiya fondlarına müraciət və s. işlərin həyata keçirilməsidir. Bu tip kompüterlər əyləncə vasitəsi kimi müxtəlif oyunların təşkilatçısı kimi də geniş istifadə olunur.

Fərdi kompüterlərin bəzi növləri tədris prosesində istifadə üçün nəzərdə tutulur. Onlar əsasən hesablama texnikası və proqramlaşdırma üzrə tədris sinfi kompleksi kimi istehsal olunur. Bu komplekslər lokal hesablama şəbəkəsı kimi qurulur. Burada müəllim tələbələr üçün ayrıca fərdi kompüter rolunu yerinə yetirir. Müəllinin kompüteri ilə tələbələrin kompüterləri arasında qarşılıqlı informasiya mübadiləsi tədris prosesinin səmərəli təşkilinə imkan verir.

Mikroprosessorların və mikro-kompüterlərin inkişafında nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və kompüter texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərin həllinə yönəldilmiş fərdi kompüterlərin yaradılmasına gətirib çıxartdı.

XX əsrin 70-ci illəri fərdi kompüterlərin yaradılması ilə əlamətdardır. Fərdi kompüterlər universal mikroelektron hesablama maşını

(mikrokompüterlər) olub şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ölçüləri


____________________________________________________________ 81

və çəkiləri müxtəlifdir. Fərdi kompüterlər yaradılan zaman əsas diqqət kompüterlə insan arasındakı əlaqəni sadəliyinə və eyni zamanda kompüterdən istifadə edən şəxsin tələbatının maksimum dərəcədə ödənilməsinin təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Fərdi kompüterdən istifadə maksimum dərəcədə sadələşdirilmiş, onun üçün ayrıca otaq ayırmaq, otağa çoxlu kondisioner qoymaq, müxtəlif ixtisaslı xidmətçiləri (elektronçular, proqramçılar, mühəndislər, operatorlar və s.) saxlamaq lazım deyildir.

Fərdi kompüterlər hesablama texnikasının müasir şəraitin tələblərinə uyğunlaşdırılmasının məntiqi nəticəsidir.

Fərdi kompüterlər elmi-texniki statistika, informasiya-məntiq və idarəetmə məsələlərini həll etməyə, istənilən həcmdə məlumatlar bazalarını yaratmağa, istənilən sənədləri və mətnləri hazırlamağa və redaktə etməyə, kargüzarlıq işini aparmağa, qrafik informasiyanı işləməyə və s. imkan verir. Bununla yanaşı fərdi kompüterlər bir sıra mühüm keyfiyyətlərə də malikdir. Bir sıra hallarda fərdi kompüterlər böyük kompüterlərdən nəinki geri qalır, hətta onları qabaqlayır. Belə zəruri keyfiyyətlərə - yüksək məhsuldarlığı, etibarlıği, ilkin informasiya mənbəyi ilə etibarlı əlaqənin təmin olunmasını, böyük həcmdə informasıyanı təhlil etmək və saxlamaq imkanlarını və s. aid etmək olar.

Dünyada istehsal olunan kompüterlərin böyük hissəsini fərdi kompüterlər təşkil edir. Fərdi kompüterlərin belə geniş yayılmasını ilk növbədə mikroelektron texnikasının inkişafındakı müvəffəqiyyətlərlə əlaqələndirmək mümkündür.

FƏRDİ KOMPÜTERİN ELEMENT BAZASI

SĠSTEM BLOKU

Kompüterin məhsuldarlığını və imkanlarını sistem blokun xarakteristikası müəyyən edir. Blokun daxilində kompüterin əsas qovşaqları olan ana kart (ana lövhə), qida mənbəyi, yığıcılar (və ya disk sürücüləri), genişləndirmə plataları və digər texniki qurğular yerləşir.

Sistem blokun əsas elementi sayılan ana lövhəyə praktiki olaraq kompüterin əsas elementləri qoşulur və ana lövhə vasitəsilə onlar arasında əlaqə yaranır. Ana lövhənin əsas xarakteristikasını onda yerləşən genişlənmə slotları və slotların növləri müəyyən edir. Genişlənmə slotları dedikdə genişlənmə slotları və ya genişlənmə platası (lövhəsi) adlanan kontroller və ya adapterlər nəzərdə tutulur. Belə slotlara kompüterin daxilində yerləşən əlavə qurğular qoşulur. Əlavə qurğulara videokartı, audiokartı, modemi və digər qurğuları göstərmək olar.

Məlumdur ki, sistem blokun gövdəsinə çoxlu sayda elementlər dəsti


____________________________________________________________ 82

qoşulur və bu elementlər dəsti iş prosesində özlərindən müəyyən temperatura malik istiliyi ətrafa yayırlar. Buna görə də sistem blokunun daxilində normal iş şəraiti yaratmaq üçün istehsal olunan müasir kompüterlər sərinkeş və soyuducular (kulerlər) ilə təmin edilirlər. Bəzi fərdi kompüterlərdə sistem blok daxilinə quraşdırılmış, yüksək temperatura malik istilik mənbəyi yaradan videokartları və vinçesterləri soyutmaq üçün korpusda əlavə sərinkeşlərdən də istifadə edilir.

Dizayner və konstruksiya baxımından müxtəlif variantlarda istehsal olunan sisten blokları mövcuddur. Kompüter istifadəçiləri əsasən desktop, slimline, minitowver və bigtower sistem bloku növlərindən istifadə edirlər.

Desktop və slimline növlü sistem bloklarında sistem platası vertikal, tower növlü sistem bloklarında isə üfqi şəkildə quraşdırılır (şəkil 6.).

Tower növlü korpuslardan adətən “tamamlanmıĢ” variantlarda istifadə olunur (şəkil 7.).

Bu prinsiplə hazırlanmış korpuslar masaüstü korpuslara nəzərən az yer tutur. Korpusun daxilində ana kartdan başqa qida mənbəyi və əlavə qurğuların yerləşdirilməsi üçün yerlər də nəzərdə tutulmuşdur. Korpusun ölçüsü onun daxilində yerləşdiriləcək qurğuların sayından asılıdır. Sistem blokun korpusu metal və plastik materialdan hazırlanır və önündə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən düymələr dəsti, korpusun arxa tərəfində isə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən yuvalar yerləşir.

Desktop və slimline növlü sistem blokunun xarici görünüşü

Minitower, miditower və bigtower növlü sistem bloklarını xarici görünüşü

Düymələrin və yuvaların sayı və yerinə yetirdiyi funksiyalar istehsal olunan kompüterin modelindən çox asılıdır. Korpusun əsas düyməsi Power – kompüteri gərginliyə qoşmaq üçün, Reset düyməsi isə kompüterin


____________________________________________________________ 83

proqramdan asılılığı yaranan zaman istifadə olunur (şəkil 8.). Sistem blokun arxa tərəfində yerləşən yuvalar periferiya qurğularının

qoşulması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Korpusun daxilində yerləşdirilmiş dinamik səs ücaldanı iş prosesi zamanı yaranmış nasazlıq haqqında səs siqnalı verir. Verilmiş siqnalın ardıcıllığından və uzunluğundan asılı olaraq istifadəçi kompüterin hansı hissəsində çatışmazlığın baş verdiyini müəyyən edə bilir.

Kompüterin səmərəli və məhsuldar iş prosesini təmin etmək üçün sistem blokun daxilində, həmçinin xaricində yerləşdirilən detellar və texniki elementlər çox dəqiq və diqqətlə yerinə yerləşdirilməlidir (oturulmalıdır).

Nəzərə almaq lazımdır ki, korpus kompüterin əsas elementi sayılmasada estetik baxımdan kompüterin normal işləməsində tutarlı səviyyədə rol oynayır.

Ana lövhənin, yığıcıların, disk sürücülərinin, sərinkeşlərin, həmçinin qida blokunun necə yerləşdirilməsindən asılı olaraq fərdi kompüterin daha da estetik baxımdan gözəl görünməsi üçün zövqə uyğun gələn korpus seçilmədir. Adətən korpus istehsalçı firma tərəfindən qida bloku ilə birlikdə istehsal edilir. Qida bloku elə seçilir ki, o, kompüterin etibarlı işləməsini təmin edə bilsin. Qida blokunun gücü kompüterdə istifadə olunan qurğuların gücündən çox asılıdır.

Bütün bunlarla yanaşı korpus xaricində olan düymələr və yuvalar da korpus üzərində elə yerləşdirilməlidir ki, onlar dizayn baxımı ilə yanaşı istifadəçinin onlardan daha səmərəli istifadə etməsinə əlverişli sərait yarada bilsin.

GÜC MƏNBƏYĠ

Kompüterin güc mənbəyi onun ən vacib və ən çox problemlər yaradan hissələrindən biridir və sistem blokunun arxa/üst hissəsinə bərkidilən kiçik bir metal qutudur (şəkil 9.). Həddindən çox qızma, gurultulu səslə işləmə və xoşagəlməz səslər güc mənbəyinin yaxşı vəziyyətdə olmadığını göstərir. Elektrik cərəyanının tez-tez kəsilməsi, çox aşağı və çox yüksək göstəriciləri güc mənbəyində meydana gələn problemlərin başlıca səbəblərindən biridir. Güc mənbəyində bu tip problemlər meydana çıxanda onun dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.

Güc mənbəyi müəyyən çıxış gücündə istehsal edilir. Əski

kompüterlərdə istifadə edilən güc mənbələri 75 W çıxış gücünə malik idi. Hazırda bu qiymət 920 W-a qədər yüksəldilmişdir. Fərdi kompüterlər üçün istifadə edilən güc mənbələri əsasən 230 W və ya 250 W çıxış gücünə malikdirlər.

Güc mənbəyi mövcud 220 V AC (dəyişən cərəyanı) şəbəkə gərginliyini, 3.3 V, 5.0 V və 12.0 V qiymətlərində DC (sabit cərəyana) gərginliyinə çevirir. Əldə edilən güc sistem qurğularına paylanır. Əsasən


____________________________________________________________ 84

anakart, digər kartlar və elastik disk sürücüləri 3.3 V†5.0 V, disk mühərriki və soyutma pərləri (fan) 12.0 V ilə işləyir. Bundan başqa sistemin bütün enerji tələbatı güc mənbəyindən təmin edilir.

Güc mənbəyi üzərində olan pərin rolu da çox böyükdür. Güc mənbəyini soyudaraq daxili istiliyin sabit qalmasını güc mənbəyi üzərində yerləşən pər təmin edir və pər güc mənbəyinin xaricə açıq olan arxa tərəfində yerləşdirilir.

ANA KARTIN (LÖVHƏNĠN) HĠSSƏLƏRĠ

Fərdi kompüterin əsas funksional komponentərindən biri sistem və ya ana lövhədir (kartdır). Fərdi kompüterin etibarlı və fasiləsiz işləməsi ana kartın keyfiyyətli texniki elementlərdən yığılmasından çox asılıdır. Ana kart (lövhə) sistem blokun korpusunda yerləşir. Onun üzərində elektron qurğular ilə yanaşı yuvalarda yerləşir ki, onlarında köməyilə xarici qurğuların, qida mənbəyinin, lövhələrin, həmçinin digər əlavə qurğuların normal iş rejimi təmin olunur (şəkil 10.).

Ana lövhənin üzərində riyazı-məntiqi əməliyyatları həyata keçirəcək elektron qurğular yerləşir. Bunlarla yanaşı lövhənin üzərində olan yuvalar ana lövhə ilə digər əlavə qurğuların, qida mənbəyinin, xarici qurğuların, lövhələrin iş prosesinə qoşulmasına yardımçıdır. Ana lövhə üzərində texniki elementlər (məsələn, tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, inteqral sxemlər və s.) arasındakı elektron əlaqəsi lövhə üzərinə kimyəvi üsulla çəkilmiş mis naqillər vasitəsilə yerinə yetirilir.

Ana kart

Ümumiyyətlə, kompüterin işləməsini təmin edəcək bütün texniki elementlərin ana lövhə üzərində tam yerləşməsi variantlarından da geniş istifadə olunur. Belə ana lövhələr All In One adlanır. Əksər hallarda isə istifadə olunan kompüterlərdə ana kart üzərində ancaq əsas elementlər


____________________________________________________________ 85

yerləşdirilir. Periferiya qurğuları isə əlaqə yaradacaq elementlər ilə (lövhələr və ya genişlənmə kartı) genişlənmə slotlarına quraşdırılır. Genişlənmə slotlarından başqa ana lövhənin üzərində qida mənbəyinin qoşulması üçün yuva, yaddaş modulunun qoşulmasından ötrü yuvalar, IDE interfeysinə malik yığıcının qoşulması üçün 80 kontaktlı yuvalar, SATA interfeysinə malik 7 kontaktlı yuvalar və digər yardımçı elementlər vardır.

İstifadə olunan fərdi kompüterlərin müasirləşdirilməsi ana lövhə tərəfindən dəstəklənən yaddaş modulunun növündən birbaşa asılıdır.

Ana kart üzərində SATA interfeysinin olması kompüterin məhsuldarlığını artırmağa imkan verir. Bu məqsəd üçün verilənlərin mübadiləsindən ötrü yüksək sürətli yığıcılardan istifadə olunmalıdır.

Ana lövhənin əsas elementi mərkəzi prosessor (CPU) sayılır və xüsusi yuva (socket) vasitəsilə lövhəyə birləşdirilir. Mərkəzi prosessorun qidalanması qida mənbəyi tərəfindən həyata keçirilir. Qida mənbəyindən alınan gərginlik çevirici və gərginlik transformatorundan keçərək prosessoru lazım olan gərginlik ilə təmin edir. Çeviricidən istifadə etməklə prosessoru müxtəlif qiymətə malik gərginliklər ilə qidalandırmaq olur. Mərkəzi prosessorun bu üsul ilə qidalanması kompüter texnikasında gərginliyin azaldılması texnologiyası (VRT – Voltage Reduction Technology) adlanır.

Anakartda yerləşən flash yaddaşın mikrosxemi BIOS-un (giriş/çıxış baza sistemi) işləməsindən ötrü lazım olan sistem proqram təminatını yaddaşda saxlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Real vaxtı göstərən saat üçün istifadə olunan yaddaş – RTC CMOS RAM (Real Time Clock CMOS RAM) CMOS texnologiyası əsasında hazırlanır və real vaxtın göstərilməsi üçün istifadə edilən saatdakı informasiyanı, həmçinin sistemin konfiqurasiyası haqqında məlumatı özündə saxlayır. Yaddaş enerjidən asılı olmayan mikrosxem üzərində qurulmuşdur. Adətən ana lövhənin kənarlarında xarici qurğuların bir-biri ilə əlaqə yaratmaları üçün yuvalar yerləşdirilir. Maus və klaviatura ana lövhəyə PC/2 standart yuvası vasitəsi ilə qoşulur. Printerin kompüterə qoşulması üçün 25 kontaklı paralel port yuvasından istifadə edilir. Az sürətli modemlər, proqrammatorlar və digər qurğular ana lövhəyə COM portları (və ya ardıcıl portlar) vasitəsi ilə qoşulurlar. Kompüterə çoxlu sayda müxtəlif periferiya qurğularının qoşulmasından ötrü USB interfeys yuvalarından istifadə edilir. Audio və video qurğularının kompüterə qoşulması üçün ana lövhədə onlardan ötrü xüsusi hazırlanmış audio və video yuvalarından istifadə olunur (şəkil 11.).

Daxili qurğuların qoşulması üçün ana lövhə üzərində genişlənmə slotları və yuvaları yerləşir (şəkil 12.).

Ana lövhəni onun üzərində quraşdırılmış prosessorların (və ya soketin) növlərinə görə fərqləndirirlər. Prosessorun yuvaları – soketlər kompüterlərin yeni növləri yarandıqca təkmilləşir və dəyişir.

Ana lövhənin digər önəmli xarakteristikası onun hansı baza əsasında


____________________________________________________________ 86

istehsal olunmasıdır. Çipset (və ya ana lövhə üzərindəki mikroprosessorlar yığımı) lokal şinin məhsuldarlığı ilə yanaşı ana lövhəyə qoşulmuş digər qurğularla prosessor arasındakı mübadiləni də müəyyən edir. Müasir kompüterlərdə belə interfeyslərə PCT və PCT EXpress şinlərini nümunə göstərmək olar. Ana lövhəyə quraşdırılmış şəbəkə kartları və giriş/çıxış portlarının kontrollerləri xüsusi qurğuların və şəbəkə qoşulmalarının imkanlarını, SATA kontrollerləri və ATA (IDE ATA) normal kontrollerləri isə qoşulan disk sürücülərinin tiplərini müəyyən edir.

Xarici qurğuların ana lövhəyə qoşulmasında geniş imkanları USB və FireWire interfeysləri yaradır. Onların köməyi ilə bir neçə qurğu kompüterin bir portuna birləşdirilə bilir.

Ana lövhə (ana kart) fərdi kompüterin əsas lövhəsi sayılır və fərdi kompüterin qurulmasında rolu həddindən artıq böyükdür. Bu baxımdan da onun düzgün seçilməsinə çox ciddi yanaşılmalıdır. Ana lövhənin düzgün seçilməsi kompüterin sonrakı mərhələlərdə necə istismar olunmasında həlledici rol oynayır. Ana lövhə müasir hazırlanmalıdır ki, sonrakı mərhələlərdə onun modernləşdirilməsinə geniş imkanlar yaransın. Fərdi kompüterin məhsuldarlığı, stabil işləməsi, onun mütəmadi olaraq yenilənmə imkanı, həmçinin kompüterə daha güclü mikroprosesosrun yerləşdirilməsi, bütün bunların həyata keçməsi bir-başa ana lövhədən və onun düzgün seçilməsindən asılıdır.

Bəzən ikinci variantdan da istifadə edilməsi məsləhət görülür (və ya lazım bilinir).

Mütəmadi olaraq yeni çipsetlərin və formatların yaranması, sistem lövhəsinə əlavə qurğuların yerləşdirilməsi bu tip texniki elementlərin işarələnməsi istehsalçı tərəfindən yerinə yetirilir. Bəzi istehsalçılar bu məqsəd üçün ümumiyyətlə işarələrdən istifadə etmirlər. Bəzi firmalar isə istehsal olunan modellərin bir-birindən seçilməsi üçün hazırlanmış detalların işarələnməsinə üstünlük verirlər.

Əksər istehsalçılar bazarlarda satılan ana lövhənin işarələnməsində istehsalçı firmanın adı ilə yanaşı lövhənin hansı firma tərəfindən hazırlanmasını, istifadə olunan çirsetin adını, lövhə tərəfindən dəstəklənən operativ yaddaş modulunun tipini, sistem şininin tipini və s. göstərən işarələrdən istifadə edirlər. Bunlarla yanaşı bəzi istehsalçı firmalar lövhədə olan genişlənmə slotlarının tipini və sayını, sərt diskin interfeysinin tipini, lövhədə yerləşdirilmiş audio- və videokartların mövcudluğunu göstərməklə ana lövhənin işarələnməsini də həyata keçirirlər.

Kompüterlərin stabil və məhsuldar işləməsini təmin etmək üçün ancaq tanınmış şirkətlərin istehsal etdikləri lövhələrindən bəhrələnmək məsləhətdir. Sözsüz, ki, tanınmış firmalar öz markalarını dünya bazarlarında saxlamaq xatirinə ancaq keyfiyyətli məhsul istehsal edirlər. Bəzi istifadəçilər qiymətcə uçuz olan lövhələrə üstünlük verirlər. Bu isə kompüterin normal işləməsinə təminat vermir.


____________________________________________________________ 87

ANAKARTIN GĠRĠġ/ÇIXIġ PORTLARI

Anakartların üzərində, eyni zamanda çap qurğusu, maus, klaviatura kimi periferiya qurğularının birləşmələri üçün əlaqələndiricilər (portlar) olur (şəkil 13.). Xarici əlaqələndiricilər quruluş etibarı ilə bir-birindən fərqləndiyi üçün, onların səhv yerə qoşulma ehtimalı çox azdır.

Anakartın giriş/çıxış portları

SOPROSESSORLAR

Bir çox hallarda kompüterdə çoxlu sayda riyazi hesablamaların (mühəndis hesablamaları, üçölçülü təsvirlərin təhlili və s.) aparılması lazım gəlir ki, kompüterin daxilində yerləşən mikroprosessor belə yüklənməni təmin edə bilmir. Odur ki, kompüterdə belə yüklənməni təmin etmək məqsədi ilə riyazi soprosessordan istifadə edirlər. Soprosessor, yerinə yetirilən mürəkkəb əməliyyatlarda əsas mikroprosessora yardımçıdır (şəkil 14.).

Intel firmasının müasir texnologiya ilə hazırladığı mikroprosessorlar

(80486 DX, Pentium, Pentium Pro və s.), həmçinin onların analoqu olan digər firmaların istehsalı olan mikroprosessorların əksəriyyəti mürəkkəb riyazi hesablamaları özləri yerinə yetirdiyi üçün indiki zamanda iş prosesində hesablamalar aparılan zaman soprosessorun köməyinə ehtiyac duyulmur.

YADDAġLAR

Prosessor və giriş-çıxış qurğuları kimi yaddaş da kompüterin əsas təşkiledicilərindən biridir. Fərdi kompüterin yaddaş sistemi operativ yaddaşdan, sabit yaddaş və xarici qurgular üzərində qurulmuş yaddaşdan ibarətdir. Xüsusi tip operativ yaddaşda kompüterin konfiqurasiysı haqqında məlumatlar, daimi yaddaşın təkrar yazılış aparıla bilən hissəsində kompüterin BIOS-u saxlanır.

Operativ yaddaş kompüterdə əsas sistem yaddaşdır. Operativ yaddaş cari məlumatların, yerinə yetirilən proqramların, həmçinin əməliyyat sisteminin ayrı-ayrı modullarının saxlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yerinə yetirilmə prosesində proqramların əksəriyyəti özünə lazim olan məlumatların saxlanması üçün operativ yaddaşın müəyyən hissəsini tutur. Kompüterin məhsuldarlığı kompüterə quraşdırılmış operativ yaddaşın həcmindən və sürətindən bilavasitə asılıdir. Operativ yaddaşın şərh


____________________________________________________________ 88

edilməsi üçün OYQ (operativ yaddaş qurğusu) abbreviaturasından istifadə edilir. Yaddaşın oyuğuna müraciət ediləndə seçilmiş hər bir oyuğa yazılış aparmaq və hər bir oyuqdan məzmunu oxumaq mümkün olduğuna görə operativ yaddaş həm də RAM (Random Access Memori) adlanır. Operativ yaddaşa xas olan əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, cərəyanla qidalandırma kəsiləndən sonra yaddaşın oyuğunda olan məzmun (informasiya) silinir.

Kompüterdə istifadə edilən yaddaşın digər tipi daimi yaddaşdır. Daimi yaddaş kompüterin iş prosesində dəyişməyən informasiyanın saxlanması üçün istıfadə edilir. Yaddaşın bu tipi DYQ (daimi yaddaş qurğusu) və ya ROM (Read Only Memory) adlanır. Daimi yaddaşda saxlanan informasiyalar təkcə oxuna və saxlana bilər. Daimı yaddaşın əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, daimi yaddaşda saxlanan informasiya qidalandırma kəsiləndən sonra da olduğu kimi saxlanır. DYQ-da avadanlıqları yoxlayan proqramlar, əməliyyat sisteminin yüklənməsini instializasiya edən proqram, kompüterin qurğularına xidmətlə əlaqədar baza funksiyaları yerinə yetirən funksiyalar saxlanır.

Fərdi kompüterdə istifadə edilən xarici yaddaş maqnit, optik və digər mikrosxem yaddaş (əsasən flash tipli) daşıyicıların tiplərindən istifadə edilməklə reallaşdırıla bilər.

OPERATĠV YADDAġ

Kompüterdə istifadə edilən operativ yaddaşın böyük hissəsi birbaşa müraciətə imkan verən dinamik DRAM (Dynamic Random Access Memory) yaddaşdır. Belə yaddaşda hər bir bit, yaddaş oyuğu hesab edilən kondensatorda yükün mövcud olub-olmaması ilə müəyyən edilir. Oyuqlarda siqnalların zəruri informasiya səviyyələrinin himayə edilməsi üçün onların məzmunu xüsusi regenerasiya sxeminin köməyi ilə periodik təzələnir. Mikrosxem daxilindəki oyuqlar bir və ya bir neçə baytı saxlamaq üçün birləşdirilir. Oyuqlara müraciət etmək üçün idarəetmə şinindən və ünvan şinindən istifadə edilir. Bir neçə bayta eyni zamanda müraciət edilə bilər. Münasib olması üçün OYQ yaddaş banklarına bölünür. Yaddaş banklarında istifadə edilən mikrosxemlərin həcmi və mərtəbəliyi sistem platanın konstruksiyasından asılıdır. OYQ-nun mikrosxemləri aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə edilir:

Həcm - mikrosxemin tutumunu (yaddaşın oyuqlarının sayını) xarakterizə edir və meqabaytla ifadə edilir;

Struktura - yaddaş oyuqlarının təşkilini və mikposxemin mərtəbəliyini müəyyən edir;

Yaddaşın oyuğuna müraciət müddəti - tələb olunan məlumatların OYQ oyuğundan verilənlər şininə hansı müddətdə ötürülə bilməsini muəyyən edir və yaddaş mikrosxeminin iş sürətini xarakterizə edir.

Yaddaşa müraciət müddəti kompüterin istehsal texnologiyasından və


____________________________________________________________ 89

istifadə edilən takt tezliyindən asılıdır. Mərkəzi prosessorla (MP) məlumat mübadıləsini həyata keçirmək üçün bir sıra dinamik operativ yaddaş tipləri yaradılmışdır. Bunlardan biri sinxron dinamik yaddaş texnologiyasıdır – SDRAM (Synchronous DRAM). Sinxronlaşdırma SDRAM mikrosxemlərinə əməliyyatları xarici siqnalların gecikməsindən asılı olmadan yerinə yetirməyə imkan verir. Çipə idarəetmə mexanizminin tətbiq edilməsi və sxemin sadələşdirilməsi yaddaşa müraciətlə bağlı əlavə vaxt sərfini ixtisar etməyə imkan verir.

Hazırda sinxron yaddaşın daha yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik olan modifikasiyaları istehsal edilir. DDSDRAM (Double Date Rate SDRAM) ikiqat takt tezliyi ilə işləyir və bununla OQY şininin buraxılış qabiliyyətini ikiqat genişləndirməyə imkan yaradır.

Müasir kompüterlərdə sistem OYQ-da ayrıca yaddaş çiplərindən deyil, onların əsasında hazırlanan yaddaş modullarından istifadə edilir. Modullar kişik tekstolit çap platalarından və onlara quraşdırılmış yaddaş mikrosxemlərindən ibarət olur. Modullar ana kartda xüsusi slotlara quraşdırılır. Onlar şin vasitəsi ilə mərkəzi prosessorla və digər qurğularla birləşdirilir. Kompüterlərin inkaşafı prosesində müxtəlif yaddaş tipi modullarından istifadə edilmişdir: SIMM, DIMM və RIMM.

Mövcud yaddaş həcminin artırılması sistemin məhsuldarlığının artırılması ilə əlaqədar ən sadə və ən səmərəli üsuldur. Müasir əməliyyat sistemləri operativ yaddaşa yüksək tələbat irəli sürür. Kompüterin operativ yaddaşının təkmilləşdirilməsi ya sistem platadakı boş yuvalara əlavə DIMM modullar əlavə etməklə, ya da quraşdırılmış yaddaş modullarını daha böyük həcmli modullarla əvəz etməklə həyata keçirilə bilər. Fərdi kompüterə OYQ modulu əlavə etməzdən əvvəl ana kartın hansı yaddaş tipləri modullarını himayə etdiyini müəyyənləşdirmək zəruridir.

CMOS RAM YADDAġ

IBM PC sistemində yaddaşın digər növləri də mühüm rol oynayır. Kompüteri işə salan kimi əsas qurğuların testlə yoxlanması başa çatandan sonra mərkəzi prosessor əməliyyat sistemin yüklənməsini həyata keçirir və CMOS RAM tipli yaddaşın mikrosxemində saxlanan məlumatlar əsasında sistemin konfiqurasiyasını müəyyən edir. CMOS RAM mikrosxemində kompüterin konfiqurasiyası haqqında məlumatlardan başqa həm də real vaxt saatı reallaşdırılmışdır. Məhz buna görə də onu real vaxt saatı və sistemin konfiqurasiyasını müəyyən edən yaddaş – RTC CMOS RAM (Real Time Clock CMOS RAM) adlandırırlar. RAM göstərir ki, bu operativ yaddaşdır, lakin, dinamik deyil, statik tipə aid olan yaddaşdır. Bu tipə aid olan yaddaşda məzmunun daim regenerasiya edilməsi tələb edilmir.

Bu tip yaddaşın xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, kompüteri cərəyandan ayırandan sonra da onun məzmunu pozulmamalı və ya zədələnməməlidir. CMOS RAM mikrosxemi akkumulyatordan da


____________________________________________________________ 90

qidalandıgına görə həmişə işə qoşulmuş vəziyyətdə olur. Yaddaşın yaradılmasından ötrü qənaətcil statik oyuqlardan istifadə edildiyinə görə belə yaddaşa az enerji də kifayət edir. İnformasiya itkisinə yol verilməməsi üçün kompüter cərəyana qoşulanda akkumulyator ozü cərəyanla yüklənir.

Konfiqurasiyanı müəyyən edən və saatı göstərən yaddaşın məzmununu kompüterin ilkin yüklənməsi prosesində çağrıla bilən SETUP programının köməyi ilə dəyişdirmək olar.

Yaddaşlar sadəcə kompüterlərlə deyil, gündəlik həyatımızda istifadə etdiyimiz bir çox cihazlarla birlikdə (telefon, radio, TV və s.) hər gün qarşımıza çıxır. Bütün bu cihazlar müxtəlif tipli yaddaşları müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edirlər.

Kompüterin sağlam şəkildə işləməsi üçün ən əhəmiyyətli hissələrindən biri də yaddaşdır.

Yaddaşlar əsasən informasiyanın elektron saxlanması qurğularıdır. Kompüterlərdə istifadə edilən yaddaşlar mikroprosessorun istədiyi məlumatı və əmrləri maksimum sürətlə ona çatdırır və məlumatları müvəqqəti və ya daimi olaraq saxlayırlar. Mikroprosessorlar hər tip informasiya və əmri yaddaşdan alır.

İş prosesi zamanı istifadəçi sərt maqnit disklərinə (Hard Disk-ə), həmçinin əyilgən disklərə çoxlu sayda faylları tez-tez yazmalı olur. Maqnit disklərinə yazılmış fayllar bir-birindən uzaqda yerləşən klasterlərə yazılıb saxlanılır. Nəticədə faylların disklərə yazılma ardıcıllığı pozulur və faylların axtarılıb tapılmasına sərf olunan vaxt çoxalmış olur.

QEYD: Sərt disklərin maqnit strukturu əyilgən disklərin maqnit strukturundan müəyyən qədər fərqlənir. Sərt diskin minimal ünvanlı elementi klaster adlanır və özündə diskin müəyyən sayda sektorlarını cəmləyir. Klasterin ölçüsü istifadə edilən FAT cədvəlinin tipindən və sərt diskin tutumundan asılıdır.

Fayllara müraciət zamanı daimi yaddaş qurğusunda quraşdırılmış

maqnit başlıq faylın tapılması üçün bir cığırdan (və ya bir sektordan) digərinə tez-tez keçməli olur. Son nəticədə maqnit başlıq vaxtından əvvəl xarab olaraq sıradan çıxır. Odur ki, istər sərt maqnit diskini, istərsə də əyilgən diski vaxtaşırı defraqmentləşdirmək lazımdır. Əməliyyat zamanı müxtəlif sektor və cığırlara yazılmış fayllar müəyyən ardıcıllıqla düzülürlər.

Beləliklə, öndə göstərilən hər iki catışmazlıq tamamilə aradan qaldırılır.

Fərdi kompüterlərdə informasiyanın yazılması, oxunması və saxlanılması üçün lazer disklərindən və flash yaddaşlardan istifadə olunur.

İnformasiya lazer disklərinə müxtəlif əks olunma xüsusiyyətinə malik, bir-birinin ardınca növbələnən sahələrə lazer şüasının köməyilə yazılır.


____________________________________________________________ 91

Lazer disklərindən informasiya oxunarkən, lazer şüası diskin üzərinə düşür və əks olunur. Diskin üzəri müxtəlif əksetmə əmsalına malik olduğu üçün düşən şüa oxunma prosesində intensivliyini tez-tez dəyişir, intensivlik yüksək olan sahələr məntiqi “1”-ə, az olan səhələr isə məntiqi “0”-a uyğun gəlir.

Beləliklə, informasiya diskdən məntiqi “1” və “0”-ların köməyilə oxunaraq çevrilir (ikilik say sisteminə uyğun), fərdi kompüterin daxilindəki xüsusi texniki elementlərin köməyilə təhlil edilərək istifadəçiyə yararlı vəziyyətdə çatdırılır.

Lazer disklərindən informasiyanın oxunması optik prinsipə əsaslanır. Lazer CD-ROM (Compact Disk-kompakt disk) və DVD-ROM (Digital

Video Disk-rəqəmli videodisk) disklərində olan informasiya disklərə zavodda hazırlanan momentdə yazılır. Belə disklərə ikinci dəfə informasiya yazmaq mümkün deyil (diskin adındakı – ROM – Read Only Memory – ancaq oxumaq üçün – buna sübutdur). Belə disklər gümüşü rəngdə olub ştamp yolu ilə hazırlanır.

CD-ROM disklərinin tutumu 650 Mbayt-a qədər olur. İndiki zamanda onlarda informasiyanın oxunma sürəti 7.8 Mbayt/saniyədir. DVD-ROM disklərində qısa dalğalı lazer şuasından istifadə edildiyi üçün onlara böyük həcmdə informasiya sıxışdırmaq (17 Hbayt-a qədər) mümkündür. Belə disklərin hər iki üzünə informasiya yazmaq olar.

Əvvəllər istehsal olunan DVD disklərinin I nəslində informasiyanın oxunma sürəti 1.3 Mbayt/saniyəyə bərabər idisə, indi bu kəmiyyət artırılaraq 21 Mbayt/saniyəyə çatdırılmışdır.

Hal-hazırda lazer disklərinin müxtəlif növlərindən istifadə olunur:

CD-R və DVD-R (R – recordable – yazılan). Belə disklərə infodmasiya bir dəfə yazılır və onlar adətən qızılı rəngdə olur;

CD-RW və DVD–RW (RW - Re Writable – təkrar yazıla bilən). Belə disklərə informasiya dəfələrlə yazıla bilir və onlar platin rəngdə olur.

CD-ROM

1980-cı ildə Philips və Sony şirkətləri yeni standart lazer disklərinin – CD-DA (Compact Dısk Dıgıtal Audio) istehsalına başlayır. 12 santimetr ölçüsündə olan disk informasiyanın yazılmasını və səsin emal olunmasını yerinə yetirirdi. İlk istehsal olunan disklərə informasiyanı bir dəfə yazmaq mümkün idi və bu məqsəd üçün xüsusi avadanlığın olması tələb edilirdi.

Kompakt disk yarımkorbonat əsasdan, əksetdirici və müdafiə edici qatdan ibarət idi. Diskdə müdafiə qatı kimi toz şəkilində olan alminiumdan istifadə edilir. Müdafiə qatı yarımkorbonatdan (baha qiymətli disklərdə) və ya polimer lakdan (qiyməti ücüz olan dsklərdə) hazıilanırdı. Müdafiə qatı üzərində firmanı (və ya şirkəti) təcəssüm etdirən yazılar və təsvirlər əks olunur.


____________________________________________________________ 92

Maqnit disklərdən fərqli olaraq belə disklərdə cığırlar konsentrik çevrələrdən ibarətdir və informasiyanın diskə yazılması xarici diametrdən başlayaraq mərkəzə doğru spiralvari formada həyata keçirilir. İnformasiya lazer şüasından istifadə edilməklə disk üzərinə yazılır.

Sabit sürətlə fırlanan maqnit disk sürücülərindən fərqli olaraq kompakt disklərdə fırlanma dəyişən bucaq sürətilə yerinə yetirilir. Bu da istifadəçiyə informasiyanın bərabər xətti sürətlə oxunmasına imkan yaradır.

Disklərdə standart fırlanma sürəti kimi verilənlərin 156 Kbit/saniyə axınını təmin edən sürət götürülür. Disklərin təkmilləşdirilməsi nəticəsində (texnologiyanın müasirləşdirilməsi və yazma texnologiyasının təkmilləşdirilməsi) onların fırlanma sürəti bir neçə dəfələrlə artırılmışdır (məsələn, 7800 Kbit/saniyə).

CD-ROM disk sürücüləri kompüterə 40 naqilli kabelin köməyilə IDE interfeysi vasitəsilə qoşulur.

CD-ROM yığıcıları öz kiçik ölçülərinə, böyük tutumlarına və uzunmüddətli istifadə edilmələrinə görə böyük müvəffəqiyyətlə kompüterlərdə xarici yaddaş qurğuları kimi istifadə edilir.

CD-RW

Optik yığıcıların inkişafının növbəti mərhələsi CD-RW disk sürücülərinin yaradılması oldu. Öndəkilərdən fərqli olaraq belə yığıcılara dəfələrlə informasiyanın yazılmasını həyata keçirmək mümkündür. Belə disklər daha mürəkkəb quruluşa malikdir. Diskin üzərinə xüsusi, tez əridilən maddədən hazırlanmış qat çəkilir. Bu baxımdan da onlar qızmaya və üzərinə birbaşa düşən günəş şüalarına qarşı daha həssasdırlar.

İnformasiya disklərə mərkəzdən xarici diametrə doğru spiralvari cığırlar vasitəsilə yazılır.

Texnologiyadan asılı olaraq disk üzərindəki cığır bəzən kəsilməz, bəzən də fraqmentlərlə olur. Diskə informasiyanın yazılma seansı sessiya, disk isə multisessiyalı adlanır. Bəzi disklər bir, bəziləri isə bir neçə sessiyalı olular.

DVD

1995-ci ildə Hıtachı, JVC, Matsushita, Philips, Pioneer, Sony, Toshiba və bir neçə öz yerini dünya satış bazarında tutmuş şirkətlər birliyi yeni bir standartın hazırlanması razılığına gəlirlər. İlkin olaraq standartı DVD (Digital Video Disk) adlandırırlar. Diskin belə adlandırılmasına baxmayaraq ona müxtəlif xarakterli informasiyanı: video, musiqi, müxtəlif xarakterli informasiyanı və verilənləri yazmaq mümkün idi. Videoyazıların yazılması üçün istifadə edilən DVD Video standartından sonra yeni standartlar: verilənlərin yazılması üçün DVD-ROM və audioyazılar üçün istifadə edilən DVD-Audio yaradılır.


____________________________________________________________ 93

DVD-Video disklərinə videoproqramların yazılması üçün istifadə edilir. DVD-Audio diskləri isə yüksək keyfiyyətli səs proqramlarının, mətnlərinin və hərəkət etməyən təsvirlərin yazılması üçün əlverişlidir.

DVD-ROM disklərinə adətən kompüter proqramları, müxtəlif oyun proqramları, mətnlər, qrafik və digər informasiyalar, həmçinin səs və ya video xarakterli informasiyalar yazıla bilər. Bu baxımdan DVD-ROM diskləri CD-ROM disklərindən ancaq böyük tutumlarına görə fərqlənirlər. DVD-nin strukturu CD-R və CD-RW-lərin struktur quruluşuna çox oxşardır. Diskin üzərində açılan dairəvi kanallar xüsusi hazırlanmış maddə ilə doldurulur. Kanallar arasındakı çıxıntılar əksetdirici qat ilə örtülür. İnformasiyanın diskə yazılması üçün lazer şüasi xüsusi hazırlanmış maddəni qızdıraraq onun strukturunu və əksetdirmə qabiliyyətini dəyişdirir.

Disklərin hazırlanma texnologiyaları və fiziki parametrləri bir-birindən müəyyən qədər fərqlənir.

DVD texnologiyası üçün qısa dalğalı (650 və ya 635 nanometr) lazer şüasından, həmçinin optik sistemdən istifadə edilir. Bu da diskin informasiya həcminin artmasına, pitlərin (yazma vahidləri) həndəsi ölçüsünün azalmasına səbəb olur. DVD-nin CD disklərindən əsas fərqi ona yazılacaq informasiyanın həcmidir. Əgər CD-nin tutumu 700 Mbayta bərabərdirsə, onda DVD diskinə 4.7-dən 13.0 (hətta 17.0 Hbayt) informasiya yazmaq olar. İnformasiyanın belə tutumda yazılmasına səbəb qısa dalğalı lazer şüasından və ikiqat sıxlığa malik yazı üsulundan istifadə edilməsidir. Diskin plastmas müdafiə qatına qoyulan tələbin dəyişməsi nəticəsində diskə yazılan informasiyanın sıxlığının artırılması və lazer şüasının qısaldılması ilə nəticələndi (DVD disklərində müdafiə qatının qalınlığı 0.6 mm təşkil etdiyi halda CD disklərində 1.2 mm-ə bərabərdir).

DVD-format rəqəmli yazma texnologiyasının yaranma tarixində ən uğurlu media-məhsul hesab edilə bilər. İndiki zamanda dünyanın üç ən iri şirkəti DVD-formatlarının istehsalını artırmaqla yanaşı onların təkmilləşdirilməsində də uğurlu addımlar atırlar.

Hal-hazırda yazı formatlarının aşağıdakı variantlarından istifadə olunur: DVD-R(A), DVD-R(G), DVD-RAM, DVD-RW, DVD+RW, DVD+R.

Diskə yeni informasiyanın yazılma imkanlarına görə diskləri üç tipə bölürlər:

Ancaq oxumaq üçün; Bir dəfəli yazı üçün; Yenidən yazıla bilən. Ancaq oxumaq üçün istifadə edilən disklər ştamplama yolu ilə zavod

şəraitində istehsal olunur. Onlara yüksək keyfiyyətlə informasiya yazmaq mümkündür.

Bir dəfəli yazmaq üçün istifadə olunan disklərdə yazma üsulu CD-R disklərində yerinə yetirilən yazma üsuluna uyğun olaraq həyata keçirilir. Orqanik rənglənmiş qatda lazer şüası vasitəsilə pitlər “yandırılır”. Diskə


____________________________________________________________ 94

informasiyanın yazılması prosesində lazer şüası diski 200†300C temperatura qədər qızdırır.

DVD-R disklərində mövqeyin dəqiqliyini əldə etmək üçün cığırların dalğavari novcuq üsulundan istifadə olunur. Verilənlər ancaq zavod şəraitində xüsusi texnologiya ilə diskin üzərinə həkk edilmiş novcuqlara yazılır. Novcuqların meyletmə tezliyi informasiya diskdən oxunan zaman prosesin sinxronlaşdırılmasına köməklik edir. Novcuqlar (DVD-RAM nəzərən) disk üzərində çox sıx yerləşmələrinə baxmayaraq, verilənlər diskdə novcuqlara yazılır, novcuqlararası boşluq (meydança) isə istifadəsiz qalır.

DVD-formatları arasında ən kiçik format DVD+R formatıdır. DVD+R formatı DVD+RW formatının texnologiyasına əsaslanır və

informasiyanın bir dəfəlik yazılması üçün istifadə olunur. Bu formatda da orqanik rənglənmə texnoligiyasından istifadə olunur.

TƏKRAR YAZILAN DĠSKLƏR

DVD-RAM (Read Access Memory – ixtiyari müraciətli yaddaş) 1998-ci ilin ortalarında, diskin əsas yaradıcısı sayılan Philips şirkəti tərəfindən yaradılmışdır. Diskin digər yığıcılardan əsas fərqi katricin olması, əsasəndə diskin özünün katricin daxilində yerləşməsidir. Sonrakı illərdə firma katricsiz disklər istehsalına başlayır.

DVD-RAM diskləri standart yığıcılar ilə uzlaşır. İstehsalçı firma istifadəçiyə diskə 100 000 dəfə informasiyanın yenidən yazılmasına təminat verir.

Diskin xüsusiyyəti istehsal vaxtı onun üzərində xüsusi sektor başlıqlarının yaradılmasıdır. DVD-RAM diskləri digərlərinə nəzərən müəyyən üstünlüklərə də malikdir. Onlar yaranmış qüsurlara qarşı çox asanlıqla mübarizə apara bilirlər. Diskdə katricin olması baxımından xarici təsirlədən yaxşı qorunur, yığıcıya müraciət sürəti çox yüksəkdir.

DVD-RW (ReWritable – yenidən və ya təkrar yazıla bilən) diski daha müasir texnologiyaya əsaslanaraq hazırlanmışdır. Diskin əsasını DVD-R texnologiyası təşkil edir. İlk dəfə belə format DVD Forum –da, 1998-ci ilin martında təklif edilmişdir. Formatın əsas istehsalçısı Pioner firmasıdır. DVD-RW diskləri istifadəçiyə onun üzərinə 1000 dəfə civarında informasiya yazmağa imkan verir. Diskə informasiyanın yazılma üsulu DVD-R diskində istifadə olunan üsuldan fərqlənir (DVD-RAM-da olduğu kimi faza keçidi texnologiyasına əsaslanır).

DVD+RW formatı DVD+RW Allance formatını dəstəkləyir. Format istifadəçiyə informasiyanın diskə yenidən yazılmasına 1000 dəfədən az olmayaraq yazılma imkanını verir. Bu texnologiyada da informasıyanın yazılması faza keçidinə əsaslanır.

DVD-RW-dən fərqli olaraq DVD+RW disklərində istifadəçi iş prosesində diskə informasiyanın yazılma prosesini dayandırdıqda və


____________________________________________________________ 95

yenidən başladıqda (bərpa etdikdə) diskdə sahə itkisi baş vermir. Belə texnologiya istifadəçiyə (“itkisizliklə bağlı” texnologiya) diskdə 32 Kbayt tutumunda olan informasiyanı diskin istənilən hissəsinə (blokuna) köçürməyə imkan verir.

KEġ YADDAġLARI

Mərkəzi prosessor kristalında yerləşən keş-yaddaş prosessorun iş sürəti ilə dinamik yaddaş kimi aşağı sürətli qurğuların sürətini uzlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur (şəkil 15.). Məlumatlara sorğu veriləndən sonra məlumatlar aşağı sürətə malik dinamik yaddaş mikrosxemlərindən daxil olana və məlumatların şinlə ötürülməsi ilə əlaqədar gecikmələrə görə prosessorun işində boşdayanmalar olur. Bu vəziyyətdən çıxmaq üçün əsas yaddaş kimi kifayət qədər sürətli statik yaddaşdan istifadə edilməsi təklif edilə bilər. Lakin bu halda kompüterin qiyməti xeyli artmış olacaq. Vəziyyətdən çıxmaq üçün sanki operativ yaddaşla prosessor arasında yerləşən və kiçik statik yaddaş massivlərindən ibarət olan keş-yaddaşdan istifadə edilir. Keş yaddaşda operativ yaddaşın daha tez-tez istifadə edilən hissələrinin surəti saxlanır. Prosessor yaddaşa müraciət edəndə əvvəlcə məlumatları keş-yaddaşda axtarır və çox hallarda da zəruri olan məlumatlar oradan tapılır. Nəticə etibarilə yaddaşa müraciət müddəti azalır. Bu prosesi keşləmə prinsipi də adlandırırlar. Kompüterin yüksək sürətli qurğularının yaradılması üçün keşləmə prinsipindən çox istifadə edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bütün istehsalçı firmalar kompüterin yaddaşını sürətlə işləyən keş-yaddaş kimi hazırlasaydılar, onda bu texnoloji cəhətdən çox baha başa gələrdi. Odur ki, iqtisadi cəhətdən kiçik tutuma malik yaddaş sahəsinin sürətinin artırılması əlverişli sayılır.

Keş yaddaşı

Nəzərə almaq lazımdır ki, keş-yaddaşına verilənləri axtarmaq üçün edilən müraciət vaxtı əməli yaddaşa edilən müraciət vaxtından bir neçə dəfə azdır.


____________________________________________________________ 96

Kompüterlərdə keş-yaddaşının iki növündən istifadə edilir: daxili və xarici.

L1 keş yaddaşı – mikroprosessor üzərində yerləşir. Tez-tez istifadə olunan əmr və funksiyaların saxlandığı yaddaşdır. Ən sürətli keş yaddaşı L1-dir. Əsasən 64 Kb-ə qədər həcmə malikdir;

L2 keş yaddaşı – köməkçi keş yaddaşıdır. Anakart, ya da mikroprosessor üzərində ola bilər. Əsas funksiyası tez-tez istifadə olunan əmr və funksiyaları özündə saxlayaraq, eyni əmrlər təkrar mikroprosessordan gələndə, əməliyyatı daha sürətli reallaşdıraraq məhsuldarlığın artmasını təmin etməkdir. Hazırda istifadə olunan kompüterlərdə L2 keş yaddaşının həcmi əsasən 128 Kb ilə 1024 Kb arasında dəyişir. L2 keş yaddaşı üçün bir çox müxtəlif SRAM texnologiyaları inkişaf etdirilir və müraciət sürəti getdikcə artırılaraq müraciət vaxtının azalması təmin edilir;

L3 keş yaddaşı – çox istifadə olunmur. Həm mikroprosessor, həm də anakart üzərində L2 keş yaddaşı olarsa, anakart üzərindəki L2 keş yaddaşı, L3 kimi müəyyən edilir. Funksiyası L2 ilə eynidir. Əsasən 512 Kb həcmində istifadə edilir.

DAĠMĠ YADDAġ

BIOS giriş/çıxış baza sisteminin proqram təminatını yaddaşda saxlamaq üçün kompüterdə daimi yaddaşdan istifadə edilir. Bura giriş/çıxış proqramlar toplusu daxildir ki, onunda köməyi ilə əməliyyat sistemi və tətbiqi proqramlar həm kompüterin qurğularını, həm də xarici qurğuları idarə edir.

Bu proqramlardan başqa BIOS-un tərkibinə kompüterin əsas qurğularının ümumi sazlığını (işə yararlı olmasını) yoxlayan test proqramı – POST (Power ONSelf Test) daxildir. Test proqramı kompüter hər dəfə işə düşəndə onun ümumi şəkildə işə yararlı olmasını yoxlayır (testdən keçirir). Test proqramı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirildikdən sonra BIOS-un tərkibində olan ilkin yükləmə proqramı da yerinə yetirilir. İlkin yükləmə proqramı uyğun diskdə olan əməliyyat sisteminin yüklənməsini həyata keçirir. Əməliyyat sisteminin yüklənməsini yerinə yetirən yığıcı kompüterin RTC CMOS RAM yaddaşında saxlanılır.

Növbəti mərhələdə kompüterin periferiya qurğularına xidmət göstərən proqramlar da (drayverlər) BIOS-da saxlanılır.

BIOS proqramlarını saxlamaq üçün kompüterdə enerjidən asılı olmayan yaddaşdan istifadə edilir. Belə yaddaş kimi daxili yaddaş qurğusundan istifadə etmək olar.

Kompüteri modelləşdirən zaman BIOS-un təkmilləşdirilməsində onun mikrosxeminin tərkibində olanların dəyişdirilməsi tələbi (problemi) ortaya çıxır ki, bunun da həll edilməsi üçün daxilində olan informasiyanın dəfələrlə yazılması imkanı olan yaddaş qurğusundan istifadə etmək əlverişlidir.


____________________________________________________________ 97

İndiki zamanda kompüterlərdə bu tip yaddaş kimi flash-yaddaşdan istifadə etmək məsləhətdir. Flash-yaddaş inteqral sxem olub 100 000 dəfə informasiyanın yazılıb pozulmasına imkan verir. Flash-yaddaşın mikrosxemi 512 Mb və daha çox tutuma malikdir. Yaddaşın belə ölçüyə malik olması onda BIOS proqramının saxlanmasına tam imkan verir.


____________________________________________________________ 98


____________________________________________________________ 99

F Ə S İ L VI

PERİFERİYA QURĞULARI

Kompüterə informasiyanın daxil edilməsi üçün istifadə edilən periferiya qurğularına klaviaturanı, mausu və yerinə yetirilən proqramların əks edilməsi və multimediya əlavələrinin əks edilməsini həyata keçirən videomonitoru göstərmək olar. Lazım olan informasiyanın çap olunması üçün əlverişli qurğu printer hesab olunur. Kompüterə mətn və qrafik məlumatların daxil olma imkanını artırmaq üçün skanerlərdən istifadə məsləhətdir.

Son zamanlar istehsalçı firmalar “hamısı birində” çoxfunksiyalı qurğuların hazırlanmasına diqqət yetirirlər. Bura skaner, sürətçəkən aparat, faks və s. daxildir. İstifadəçi belə qurğulardan istifadə etməklə istənilən ofis işlərini yerinə yetirə bilər. Onların istifadəsi sadə və əlverişlidir. Qoşulma prinsipindən və quruluşundan asılı olaraq istifadəçi rəngli və ya monoxrom printerlərdən istifadə edə bilər. Qurğular böyük ölçüyə malik olsalar da, onların istifadəçiyə verdikləri imkanlar az deyil.

Periferiya qurğuları kompüterə ana karta (ana lövhəyə) quraşdırılmış giriş/çıxış portu və yaxud genişləndirmə slotuna quraşdırılmış kontrollerlər vasitəsilə qoşulur.

MANĠPULYATORLAR.

KLAVĠATURA

Fərdi kompüter ilə istifadəçi arasında əlaqə yaradan qurğu klaviaturadır. Klaviatura bəzi hallarda kompüter ilə bir lövhə üzərində, əksər hallarda isə müstəqil qurğu kimi fəaliyyət göstərir. Klaviaturanın istənilən düyməsi mexaniki və ya membran tipli miniatür çeviricidən ibarətdir. Çeviricinin vəziyyətinə nəzarəti klaviaturanın daxilində yerləşdirilmiş mikroprosessor yerinə yetirir. Mikroprosessorun vəzifəsi klaviatura üzərində olan istənilən düymənin basılmasına uyğun məlumatı kompüterə göndərməkdir. Kompüterə göndərilən informasiya, öncədən qeyd edildiyi kimi, kompüterin daxilində olan əmrlər sisteminin köməyi ilə təhlil edilir.

Klaviaturanın iş prinsipi şəkildə göstərilən kimidir (şəkil 16.). Klavituranın əsas elementi onun üzərində yerləşən düymələrdir

(klavişlərdir - simgələrdir). Klavişin sıxılması ilə yaranan siqnal klaviaturanın kontrolleri tərəfindən qeyd olunur və sken-kod formasında ana karta ötürülür. Sken-kod bir bayta bərabər rəqəmdir və onun 7 biti klavişlərin hər birinə verilmiş identifikasiya nömrəsini təmsil edir. Fərdi kompüterin ana lövhəsi üzərində də klaviaturanın ona birləşməsi üçün xüsusi kontroller yerləşir.


____________________________________________________________ 100

Klaviaturanın iş prinsipini əks etdirən sxem

Sken-kod klaviaturanın kontrollerinə daxil olan kimi aparat kəsilmələri instalizasiya olunur və prosessor öz işini dayandıraraq sken-kodu təhlil etməyə başlayır. Sken-kod ASCII adlanan kodun simvoluna transformasiya edilir. Bu zaman təhlil olunan siqnalın proseduru əvvəlcə klavişlərin və çeviricilərin təyin edilməsini müəyyənləşdirir, sonra isə daxil olan kodun düzgünlüyünü (məsələn, “a” və ya “A” simvolu) yoxlayır. Sonrakı mərhələdə daxil olunan kod klaviaturanın bufer yaddaşına yerləşdirilir. Klaviaturanın bufer yaddaşı daxil olan 15 simvolu yadda saxlaya bilən yaddaş sahəsidir. Sistemin yüklənməsi prosesi zamanı klaviaturanın kontrolleri özünənəzarət funksiyasını həyata keçirir. Özünənəzarət prosesi klaviatura üzərindəki üç ədəd indikatorun yanıb-sönməsi ilə əks olunur.

Konstruktiv baxımdan istifadə olunan klaviaturaları plastmas oxlu, mikroçeviricili, çiqqıltılı və sensorlu klaviaturalara bölürlər.

Plastmas oxlu klaviatiralarda istifadə olunan hər bir klaviş altında vertikal şəkildə yerləşmiş, ucu ştempel formasında olan, rezin və metalın qarışığından hazırlanmış oxdan ibarətdir. Rezin ştempelin altındakı kontakt sahəsindəki plastmas klaviatura korpusunun panelenə tərpənməz quraşdırılır. Klavişi sıxan zaman klaviş, onun altında yerləşən kontakt sahəsinə toxunur, nəticədə elektrik dövrəsi qapanır və yaranan elektrik siqnalı klaviaturanın kontrolleri tərəfindən qəbul olunur.

Belə klaviaturaların çatışmazlığı klavişləri sıxan zaman yaranan titrəməyə qarşı qurğunun həssas olmasıdır.

A

Klaviaturanın

kontrollerı

Videobufer

Universal

periferiya

interfeysinin

mikrosxemi

Proqramın

kodu

Ekrana çıxışın

kəsilməsi

Klaviaturanın

kəsilməsi

(ROM-BIOS-a

yazılmış)

Klaviaturanın

buferi

(RAM)

ASCII və ya

kenişləndirilmiş kod

CKEN-kod


____________________________________________________________ 101

Çıqqıltılı klaviatura elə formada düzəldilmişdir ki, istifadəçi klavişi bərk sıxdıqda, onun mexaniki müqaviməti də uyğun olaraq artır. Yaranmış müqaviməti aşmaqdan ötrü müəyyən güc tətbiq olunur ki, bununda nəticəsində klavişin yüngül şəkildə sıxılması həyata keçmiş olur. Klavişin sıxılması və buraxılması zamanı çıqqıltı səsi əmələ gəlir. Klaviaturanın belə adlanmasına əsas səbəbdə budur.

İstifadəçi belə klaviaturalardan istifadə etməklə informasiyanı kompüterə daxil edərkən klavişləri sıxır. Bununda nəticəsində informasiyanın daxiledilmə sürəti müəyyən qədər artmış olur.

Mikroceviricili klaviaturalar çıqqıltılı klaviatiuralar ilə eyni xarakteristikaya malikdirlər. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, mikroceviricilər, həmçinin klaviaturada istifadə olunan germetik kontaktlar (qerkonlar) yüksək möhkəmliyə və uzun müddətli istifadəyə malikdirlər.

Germetik kontaktlı klaviaturalarda yaylı kontakdan ibarət olan klavişlərin çeviriciləri ferromaqnit materialdan hazırlanır və xüsusi hazırlanmış germetik şüşə balonun içərisində yerləşdirilir. Yaylı kontaktların ayrılması (və ya bir-birinə toxunması) şüşə balonun xaricində yaranan elektromaqnit sahəsinin təsirindən baş verir.

Sensorlu klaviaturaların iş prinsipi həssas elementə tətbiq edilmiş potensiallar fərqinin gücləndirilməsinə əsaslanır. Elementlərin sayı klavişlərin sayına uyğundur. Klaviaturada həssas element kimi cərəyan kecirə bilən, bir-birindən çox da böyük olmayan ara ilə ayrılan kontakt sahəsi istifadə olunur. İstifadəçi barmağı ilə klavişi sıxdıqda kontakt sahəsində yaranan statistik potensial xüsusi sxem vasitəsilə güclənir. Sxemin çıxışında mexaniki klaviaturadakı klavişi sıxan zaman yaranan siqnala oxşar siqnar formalaşır.

Sensor klavişlərdə mexaniki elementlər olmadığı üçün onların istifadəsi uzun ömürlüdür, çünki belə klaviaturalarda klavişi sıxan zaman yaranan informasiya ancaq elektronikanın köməyi ilə formalaşır.

Klaviaturanın drayveri kompüterə yazılmış əməliyyat sisteminin bir hissəsi olub istifadəçinin klaviatura üzərində sıxdığı klavişə uyğun informasiyanın ekranda əks olunmasına qulluq edir.

Klaviaturanın drayveri adətən KEYB.COM adlandırılır. DOS əməliyyat sistemi fərdi kompüterə qurulduqdan sonra drayver sistemin direktoriyasında yerləşir.

Fərdi kompüterə MS Windows əməliyyat sistemini yüklədikdən sonra klavişin drayveri standart AUTOEXEC.BAT faylına avtomatik yazılır.

İlk fərdi kompüterlər istifadəyə buraxılan zamandan 1995-ci ilə kimi klaviaturaların xarici görünüşləri demək olar ki, dəyişməz qalmışdı. 1995-ci ildə Windows 95 əməliyyat sisteminin istehsala buraxılması ilə əlaqədar olaraq 101 klavişli klaviaturalar yeniləri ilə, 104/105 klavişli klaviaturalar ilə əvəz olundu. Klaviaturaya yeni klavişlərin əlavə olunması istifadəçiyə yeni əməliyyat sisteminin bəzi imkanlarını həyata keçirməyə imkan verdi.


____________________________________________________________ 102

Hal-hazırda istifadə edilən müasir klaviaturalar (MS Windows əməliyyat sisteminin versiyaları ilə işləmək üçün) klaviaturanın aşağı hissəsində yerləşən üç xüsusi klavişlə təhciz olunmuşlar. Klavişlər klaviaturanın aşağı hissəsində yerləşən [Ctrl] və [Alt] klavişləri ilə yan-yanadırlar.

Klaviatura üzərində həyata keçirilmiş dəyişikliklər istifadəçinin istifadə etdiyi erqonomik göstəricilər (göstəricilər əsasən tibb sahəsində isləyənlərə aiddir) ilə bağlıdır. Aparılmış tibbi müşahidələr göstərmişdir ki, klaviaturadan uzun müddət istifadə edənlərin əksəriyyətinin biləklərində peşəkarlıqla bağlı xəstəliklər əmələ gəlir. Bununla mübarizə aparmaq üçün klaviatira istehsal edən firmalar müxtəlif formalara malik klaviaturaların istehsalına başladılar.

İstehsal edilən klaviaturaların ən əlverişlisi sisitem blokuna qoşulmaqdan ötrü birləşdirici naqilə ehtiyacı olmayan, infraqırmızı şüa ilə işləyən klaviaturalardır.

Klaviatura satış bazarlarında daha çox populyarlıq qazanmış Microsoft, Cherry və BTC firmalarının istehsal etdiyi klaviaturalardır.

Şəkildə müasir kompüterlərdə istifadə edilən klaviaturalar göstərilmişdir (şəkil 17.). Adətən, klaviatura üzərində müxtəlif sayda düymələr yerləşdirilir. Məsələn, IBM PC XT markalı köhnə tipli kompüterlərdə 84/86 düyməli klaviaturadan (müasir dövrdə belə klaviaturadan istifadə edilmir), IBM PC AT markalı müasir tipli kompterlərdə isə 102 və ya 104 düyməli klaviaturadan istifadə edilir.

Son illərdə işgüzar adamların köməkçisinə çevrilən kompakt kompüterlərdə istifadə edilən klaviatura mümkün qədər yığcam ölçüdə hazırlanır.

Ümumiyyətlə, klaviaturanın müxtəlif modifikasiyalarının hazırlanmasına baxmayaraq, onlar üzərində yerləşdirilən düymələrin funksiyaları demək olar ki, dəyişməz qalır. Düymələrin funksiyalarını dəyişməsi ancaq və ancaq kompüterin istifadə olunma sahəsinin və kompüterin daxilində olan proqramlar dəstinin dəyişməsi ilə baş verə bilər.

Klaviatura üzərində olan düymələr müəyyən qruplar üzrə cəmləşdirilir. Hər bir qrupun, həmçinin hər bir düymənin yerinə yetirdiyi funksiya vardır.

Ümumiyyətlə, klaviaturanın düymələrini 4 qrupa bölmək olar. Birinci qrupa daxil olan düymələr klaviaturanın mərkəzində yerləşir. Onlar hərf, rəqəm və bəzi başqa simvolları kompüterə daxil etmək üçündür. Burada [Ctrl] düyməsindən istifadə etməklə rus və latın əlifbasının hərflərini kompüterə daxil etmək olur.

[Shift] düyməsini sıxıb saxlamaqla rus və ya latın əlifbasının baş hərflərini, həmçinin klaviaturanın birinci qrupuna daxil olan yuxarı reqistr simvollarını kompüterə daxil etmək mümkündür. Əgər istifadəçi müəyyən müddət ərzində yalnız böyük hərflərlə işləyəcəksə, bu zaman [Caps Lock] düyməsinin sıxılması kifayətdir. Vəziyyətdən çıxmaq üçün [Caps Lock]


____________________________________________________________ 103

düyməsini yenidən sıxmaq lazımdır. Bu əməliyyat yerinə yetirildikdə istifadəçi yenidən kompüterdə əlifbanın kiçik hərfləri ilə işləyə bilər.

Bəzi tip klaviaturaların üzərində [Caps Lock] rejimini qeyd edən işıqlı indikator da quraşdırılır (bəzi modellərdə [Caps Lock] düyməsindən latın əlifbasından rus əlifbasına keçid düyməsi kimi istifadə edilir. [Caps Lock] baş hərflərin qeyd olunması deməkdir).

İkinci qrup düymələr funksional düymələr adlanır və onlar klaviaturanın yuxarı hissəsində yerləşdirilmişdir. Üzərində [F1]†[F12] həkk olunmuş düymələrin təyinatı xüsusi proqramlarla müəyyən edilir. İstifadəçinin istifadə etdiyi proqramlardan və əməliyyat sistemlərindən asılı olaraq [F1]†[F12] funksional düymələrinin hansı funksiyaları yerinə yetirmələrini təyin etmək mümkündür. Bir çox hallarda istifadə edilən sistem proqramlarından asılı olaraq funksional düymələr [Ctrl], [Alt] və [Shift] düymələri ilə birgə sıxılaraq öz funksiyalarını dəyişirlər.

Üçüncü qrup düymələr kursorun hərəkətini istiqamətləndirmək və ədədi simvollarla işləmək üçündür. Bu qrup düymələr əsasən iki məqsəd üçün istifadə edilir. Birinci hal rəqəmlərin blokirovka rejimi adlanır ([Num Lock] rejimi) və 9 rəqəmdən əlavə dörd hesab əməlinin işarələri kompüterə daxil edilir, yəni hesabi ifadələrin kompüterə tezliklə daxil edilməsinə imkan yaranır. İkinci halda blokirovka rejimi aradan götürüldüyü üçün düymələr qrupundan kursoru idarə etmək üçün istifadə edilir, yəni düymələri basmaqla həm kursoru idarə edən düymələrin, həm də [Insert] və [Delete] düymələrinin yerinə yetirdiyi funksiyalar təkrar edilir.

Rəqəmlərin blokirovka rejiminin qoşulub və ya açılmasını uyğun olaraq [Num Lock] düyməsinin sıxılıb-sıxılmaması ilə əldə etmək mümkündür.

Klaviaturanın üzərində yerləşən , ,, , [Home], [End], [PgUp]

və [PgDn] düymələri kursorun hərəkətini idarə edən düymələr adlanır. Adları çəkilən düymələrdən birini sıxmaqla kursoru istənilən istiqamətdə hərəkət etdirməklə yanaşı, monitorun ekranındakı məlumatı “vərəqləmək” mümkündür. İstifadə məqsədindən asılı olaraq düymələr (həmçinin onların [Ctrl], [Alt] və [Shift] düymələri ilə kombinasiyaları) bəzən digər funksiyaları da yerinə yetirə bilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, 102 sayda düymələri olan klaviaturada kursorun hərəkətini idarə edən düymələrlə bir blok üzərində [Insert] və [Delete] düymələri də yerləşdirilmişdir.

İstifadəçi kompüterdə istənilən mətni “redaktə etmək” rejimində işləyirsə, adları çəkilən düymələrdən istifadə etməklə, öndə qeyd edildiyi kimi, monitorun ekranındakı mətni vərəqləyə bilər. Bu məqsəd üçün istifadəçi [PgUp] (Page Up) – “səhifəni yuxarı” və [PgDn] (Page Dоwn) – “səhifəni aĢağı” istiqamətləndirici düymələrdən istifadə edə bilər. Əgər kursoru sətrin əvvəlinə və ya sonuna gətirmək tələb edilirsə, o zaman


____________________________________________________________ 104

istifadəçi uyğun olaraq [Home] və ya [End] düymələrini basa bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, istifadəçi Windows rejimində işləyərkən digər

düymələrin kombinasiyasından istifadə etməklə (kursorun tutduğu vəziyyətdən asılı olaraq) yığılmış mətndə qeyd edilmiş fraqmentin pozulmasını ([Shift]+[Del]), daxil edilməsini ([Shift]+[Ins]) və surətinin çıxarılmasını ([Ctrl]+[Ins]) əldə edə bilər.

Sadalanan düymələrdən başqa klaviaturanın üzərində digər funksiyaları yerinə yetirən xüsusi təyinatlı düymələr də yerləşdirilmişdir:

[Backspace] (bir addım geri) düyməsi kursorun solunda yerləşən simvolu pozur;

[Esc] düyməsi istənilən fəaliyyətin təxirə salınmasını və ya rejimdən imtinanı həyata keçirir;

[Tab] (tabulyasiya) düyməsi mətnin növbəti tabulyasiya mövqeyinə keçməyini təmin edir;

[PrtSc] (Print Screen - ekranın çapı) düyməsi ekranın surətinin çapını və fayla köçürülməsini yerinə yetirir.

Klaviatura üzərində xüsusi düymələr ([Ctrl] - Control, [Alt] - alternativ, [Shift] - sürüşmə) yerləşdirilmişdir ki, bu düymələr digər düymələrlə birgə sıxıldıqda müəyyən funksiyaları yerinə yetirirlər. Bəzi hallarda iş prosesi zamanı istifadəçi üç düymənin (məsələn, [Ctrl]+[Shift]+[F1] və sairə) kombinasiyasından da istifadə edir.

Klaviatura informasiyanın kompüterə daxil olunması üçün istifadə edilən tarixi bir qurğu olub indiki zamanda da kompüterin ayrılmaz bir hissəsidir. Klaviaturadan istifadə etməklə verilənlər və lazım olan əmrlər kompüterə daxil edilir və kompüterin işləməsinə rəhbərlik edilir.

MAUS, TAÇPAD, TREKBOL, PLANġET VƏ COYSTĠK

Kompüterlərə informasiyanın operativ daxil edlməsi üçün müxtəlif tir manipulyatorlardan – Mausdan, trekboldan, işıqlı qələmdən, sensor paneldən (tacpaddan), diqitayzerdən (planşetdən), coystikdən istifadə edilir. Belə qurğular kompüterə adətən kompüterin ardıcıl portları vasitəsilə birləşirlər. Manipulyatorlar onlar üçün hazırlanmış, masa üstünə qoyulan xüsusi planşet üzərində hərəkət edir və bu hərəkət uyğun olaraq naqil vasitəsi ilə monitora ötürülür və hərəkətə uyğun olaraq kursor monitorun ekranında sinxron hərəkət edir.

Manipulyatorun maus adını alması onun ziyanvericiyə oxşaması ilə bağlıdır. İlk dəfə mausun kompüterlə birgə istifadəsi 1963-cü ilə təsadüf edir. Stendford Tədqiqat İnstitutunun əməkdaşı Duqlas Engelbart mexaniki hərəkət edən çeviricinin (datçikin) hərəkətini kabel vasitəsilə kompüterə ötürülməsi ideyasını irəli sürür və bir il sonra materialı kövrək ağacdan olan mausun konstruksiyasını hazırlayır (şəkil 18.).

Manipulyatorların fərdi kompüterlərlə əlaqəsi qurğunun xüsusi drayveri vasitəsilə həyata keçirilir. Belə drayverlər nə BIOS sisteminə, nə


____________________________________________________________ 105

də ki DOS sisteminə daxil deyil. İnformasiyanın kompüterə ötürülməsi bəzi manipulyatorlarda 1200 bit/saniyə, bəzilərində isə 2400 bit/saniyə təşkil edir.

Duqlas Engelbart və onun hazırladığı mexaniki hərəkət edən çevirici

Bəzən naqilsiz manipulyatorlardan da istifadə edilir. Maus qurğusu qrafik rejimdə işləyən monitorun ekranında kursoru

istənilən istiqamətdə hərəkət etdirən, üzərində iki, üç düymə və ya diyircəyi olan qurğudur. Maus qurğusu quruluşuna görə mexaniki, optomexaniki və optiki olur. Ümumiyyətlə, kursoru klaviaturanın köməyi ilə də hərəkət etdirmək mümkündür. Klaviatura kursoru üfqi və şaquli istiqamətdə hərəkət etdirir. Mausla isə istənilən əyrini sürətlə çəkmək olur. Maus kompüterin yan tərəfində yerləşən xüsusi lövhənin (buna Mausun xalçası da deyirlər) üzəri ilə hərəkət edir. Hərəkət nəticəsində alınmış siqnal qurğunun elektron blokuna, oradan da xüsusi birləşdirici naqillər vasitəsilə kompüterə ötürülür və nəticədə ekranda hərəkətə uyğun təsvir alınır. Mausun üzərində yerləşdərilmiş idarəetmə düymələri vasitəsilə nəinki kursoru hərəkət etdirmək, həmçinin redaktor rejimində də işləmək mümkündür.

Maus çox da böyük ölçüdə olmayan qutuya bənzəyir (o, istifadəçinin ovucunun içərisinə də yerləşə bilir). Mausla kompüterin əlaqəsi xüsusi kabel vasitəsilə (xüsusi blok – adapter) həyata keçirilir. Mausun hərəkəti displeyin ekranındakı kursorun hərəkətinə uyğundur. Mausun üst tərəfində idarəedici düymələr yerləşir (adətən onların sayı 3-ə bərabər olur). Düymələr istifadəçiyə hərəkətin başlanğıcını və sonunu müəyyən etməyə, ekrana açılmış proqramın menyu panelindəki əmrləri seçməyə və s. imkan verir.

Kursorun ekranda hərəkəti kompüterə yazılmış proqram vasitəsilə həyata keçir. Universal interfeyslərdə istifadəçi mausu hərəkət etdirməklə monitorun ekranında kursorun hərəkətinə nail olur. Bəzi hallarda isə əmrlərin kompüterə daxil olması üçün proqramın interfeysinin elementlərindən istifadə edilir, yəni mausun hərəkəti təhlil edilir və hərəkət ekrana ötürülür. İstifadə edilən üsul kompüter texnikasında “Mouse gestures” adlanır.


____________________________________________________________ 106

Maus ilə bir yerdə istehsal olunan ilk kompüter Apple firmasında hazırlanan Macintosh adlı kompüterdir. Manipulyatorun hərəkətini manipulyatora ötürməkdən ötrü oN-Line System (NLS) əməliyyat sistemindən istifadə edilir. Manipulyator bir-birinə perpendikulyar olan təkərcikdən ibarət idi. Qurğuda çoxlu sayda çatışmazlıqların əmələ gəlməsi nəticəsində o (Amerikanın kosmik aqentliyi NASA tərəfindən dəstəklənməsinə baxmayaraq), satış bazarında özünə lazımı yer tuta bilmir(şəkil 19.).

Sonrakı illərdə Xerox Alto firması daha kompakt, əlverişli, üzərində üç

idarəedici düyməsi olan manipulyatorların istehsalına başlayır (şəkil 20.). Bəzi manipulyatorlar əlavə olaraq saat, kalkulyator və telefonla da

təhciz olunurlar. Qrafik interfeysə malik ilk fərdi kompüter 1984-cü ildə Apple

Macintosh firması tərəfindən istehsal olunur. Fərdi kompüterdə istifadə edilən manipulyator əvvəlki sələflərindən müəyyən üstünlüklərə malik olmaqla yanaşı onun üzərində bir düymədən istifadə olunurdu. İstifadə edilən diyircək rezin qatla örtülmüşdü. Bu da mausun xalça üzərində hərəkəti zamanı onun sərbəst hərəkət etməsinə imkan yaradırdı.

İlk optik manipulyator 1980-cı illərin əvvəlində maus System Corporation kompaniyası tərəfindən istehsal olunur. Qurğunun daxilində işıqburaxma qabiliyyəti olan işıq diodlarından, əks olunan işığı qəbul edən qəbuledicidən istifadə edilir (şəkil 21.). Maus, üzərinə xüsusi materialdan hazırlanmış, nazik naqillər çəkilmiş xalça üzərində hərəkət edirdi. Belə mauslar baha qiymətə satılır, istifadəsi də mürəkkəb idi. Mausun bəzən xalça üzərində oriyentasiyasının düzgün seçilməməsi, həmçinin istifadə olunan xalçanın tez-tez çirklənməsi onun səmərəli istifadəsinə maneçilik edirdi.

Son zamanlar istifadəçilər göstərilən çatışmazlıqlar hiss olunacaq

dərəcədə aradan qaldırılmış manipulyatorlardan istifadə edirlər (şəkil 22.). Belə qurğuları optik CMOS fotosensorlar texnologiyası ilə məşğul olan Agilent Technogies kompaniası və həmin texnologiyadan bəhrələnən Microsoft kompaniyası hazırlayır. Kompaniya ilk manipulyatoru 1999-cu ildə istehsal edir və onu İntelliMouse adlandırır. Maus istənilən səth üzərində hərəkət etmək qabiliyyətinə malik idi (işıqlanan və güzgü əksə malik sahələr istisna olmaqla). İstifadə edilən səth işıq diodları ilə işıqlandırılırdı. Dəqiqliyi artırmaq məqsədi ilə qurğu iki sensor ilə təmin edilmişdi.

2004-cü ildə Logitach kompaniyası MX1000 markalı optik

manipulyatorların istehsalına başlayır (şəkil 23.). Qurğuda işıq diodları


____________________________________________________________ 107

əvəzinə az gücə malik lazerdən istifadə olunur. Qurğu az enerji istifadə edir, yüksək həssaslığa malikdir, şüşə və güzgü səthi olan xalçalardan istifadə etməyə imkan verir.

Maus kompüterə “quyruq” adlanan naqil vasitəsilə birləşir. Müasir

mausların əksəriyyətində “quyruq”dan istifadə olunmur (şəkil 24.). Belə manipulyatorlar iki hissədən – manipulyatordan və qəbuledici qurğudan ibarətdir. Qəbuledici qurğu kompüterin portlarından birinə qoşulur, nəqil əvəzinə isə hava kanalından istifadə edilir.

İlk naqilsiz manipulyatorda infraqırmızı şüalardan (interfeysdən) istifadə edilirdi. Bu da manipulyator ilə “baza” arasında əlaqənin pozulması nəticəsində istifadə zamanı müəyyən problemlərin yaranmasına səbəb olurdu. Bu baxımdan da müasir manipulyatorlarda naqil əvəzinə radio kanaldan istifadə edilir (qiyməti yüksək olan qurğularda Bluetooth texnologiyasından istifadə olunur). Manipulyatorların yarandığı zamandan indiki dövrə kimi onların xarici görünüşündə ciddi dəyişikliklər həyata keçirilmişdir. Dizaynerlər onların xarici görünüşünə qeyri-adi forma vermişlər. Bu tip manipulyatora nümunə kimi Evoluent Vertical Mouse manipulyatorunu göstərmək mümkündür. Manipulyatorda idarəedici düymələr üstdə deyil, qurğunun yan tərəfində yerləşdirilmişdir (şəkil 25.).

Bəzi dizaynerlər isə iş zamanı istifadəçinin ovucunun tərləməsinin

qarşısını almaqdan ötrü mausu sərinkeşlə təmin etmişlər (şəkil 26.). Səmərəli işləmək üçün kompüterin maus qurğusu ilə təmin edilməsi

məsləhətdir. Ümumiyyətlə, kompüterə aid olan sənədlərdə və ya kitablarda mausu olmayan kompüterdə işləməyin mümkünlüyü haqqında çox yazırlar. Əslində isə mausun olmaması istifadəçinin işini o qədər çətinləşdirir ki, bu barədə əlavə söhbət açmağa belə ehtiyac duyulmur.

Mausun üstünlüyü aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Mausun göstəricisi (Mouse pointer - kursor) ox şəklində xüsusi

nişan olub mausun hərəkət etməsindən asılı olaraq ekranda müvafiq hərəkət etmiş olur;

2. Mausun düyməsini sıxmaq (click). Bunu istifadəçi həyata keçirərkən mausun oxunu lazım olan obyektin üzərində qoymalı və onun sol düyməsini bir dəfə sıxmalıdır. Bu zaman seçilmiş obyektə uyğun iş həyata keçirilir;

3. Mausun düyməsini iki dəfə sıxmaq (double click), yəni istifadəçinin bu işi yerinə yetirməsi onun işini daha da yüngülləşdirir;

4. Mausun yerini dəyişmək (drag). Onu lazım olan obyektin üstünə qoyub sol düyməni sıxıb saxlamaq və istənilən istiqamətdə hərəkət etdirməklə ekranda obyektin yeni mövqedə olmasını əldə etmək olur;

5. Əgər altında adı yazılmış proqramdan istifadə etmək lazımdırsa,


____________________________________________________________ 108

sadəcə olaraq mausun sol düyməsi iki dəfə sıxılır və proqram əldə edilmiş olur;

6. Mausun köməyi ilə ekranda göstərilən istənilən proqramı ekran boyu hərəkət etdirməklə yanaşı, onu pozmaq, yenidən bərpa etmək, surətini çıxarmaq və s. işləri asanlıqla həyata keçirmək olur;

7. İstənilən proqramın (məsələn, Windows-da) özünə aid pəncərəsi vardır. Pəncərələrdə xüsusi menyular və alətlər paneli olur. Hər pəncərənin başlığı ekranda onun yuxarı hissəsində yazılır. Mausdan istifadə etməklə bir pəncərədən digərinə çox asanlıqla keçmək olur.

Fərdi kompüterlə işləyərkən klaviaturaya alternativ olan xüsusi manipulyatorlardan da istifadə edirlər.

Son zamanlar portativ kompüterlərdə manipulyatorların yerinə düzbucaqlı formada olan, taçpad adlanan (TouchPad ingils sözündən götürülüb) sensor lövhədən istifadə edilir (şəkil 27.). Lövhə həddindən artıq həssasdır və istifadəçi barmağını onun üzərində hərəkət etdirməklə kursoru istənilən istiqamətdə sürüyə bilər.

Taçpad əsasən noutbuklarda istifadə edilir. Digər manipulyatorlarda olduğu kimi taçpad qurğusunda da

“göstərici” istifadəçinin qurğunun səthində baqmağını hərəkət etdirməsi ilə yerini dəyişir.

Taçpadlar müxtəlif ölçüdə hazırlanır. Adətən onların səthlərinin ölçüsü 50 cm2-dan artıq olmur. Əksər hallarda taçpadlar düzbucaqlı formada, bəzən isə dairə şəkilində hazırlanırlar. Taçpadlardan əvvəl noutbuklarda trekpoint və trekbollardan istifadə edilirdi. Digər firmalardan fərqli olaraq Apple şirkəti ənənəyə sadiq qalaraq qurğunu “trekpad” adlandırır.

1988-ci ildə Amerika firmaların birində işləyən Corc Herfaqde (George

E. Gerpheide) ilk dəfə sensor lövhə - taçpadı ixtira edir. Həmin ildə də Apple firması alimin layihəsinə lisenziya alır və 1994-cü ildən başlayaraq firmanın istehsal etdiyi PowerBook adlı noutbuklarda qurğudan istifadə etməyə başlayırlar. O zamanlardan başlayaraq taçpad kursorun hərəkətini idarə edən qurğu kimi noutbuklarda geniş istifadə olunur.

Taçpadin iş prinsipi insan barmağının lövhə üzərində həssaslığının dəyişməsinə və ya barmaq ilə lövhə arasında tutumun dəyişməsinə əsaslanır. Taçpadın üzərində üfqi və şaquli ox üzrə tutumun dəyişməsi dəqiq olaraq barmağın vəziyyəti ilə müəyyənləşir.

Qeyd etmək lazımdır ki, taçpadın işləməsi tutumun dəyişməsinə

əsaslandığı üçün lövhə üzərində barmaq deyil, digər əşyadan istifadə olunduqda (məsələn, keçiricilik xassəsi olmayam karandaş) nəticə əldə


____________________________________________________________ 109

olunmayacaq, taçpad işləməyəcək. Bu baxımdan da qurğu ilə işləməkdən ötrü mütləq keçiricilik xassəsi olan əşyadan istifadə olunmalıdır.

Taçpadlar buraxma qabiliyyəti kifayət qədər aşağı olan qurğu sayılır. Buna görə də onlardan qrafik proqramlarla işlədikdə istifadə etmək məsləhət deyil (şəkil 28.).

Taçpadların üstün cəhələri aşağıdakılardır:

Mausdan fərqli olaraq hamar səth tələb etmirlər; Mausdan və qarafik planşetdən fərqli olaraq hərəkət üçün böyük

səth tələb etmirlər;

Mausdan fərqli olaraq onun vəziyyəti klaviaturaya nisbətdə fiksasiya edilir;

Kursorun ekranın bütün sahəsi üzərində hərəkəti insan barmağının azacıq yerini dəyişməsi ilə həyata keçir;

Onunla işləmək çox asandır; Mausun sol düyməsinin yerinə yetirdiyi funksiyanı, məsələn, sol

düyməni bir dəfə tıklama-lövhəyə azacıq toxunmaqla, sol düyməni iki dəfə tıklama isə lövhəyə iki dəfə toxunmaqla yerinə yetirmək olur;

Barmağın lövhədən ayrılmadan yer dəyişməsi obyektin yerinin dəyişməsinə və ya seçilməsinə səbəb olur;

Taçpadın müxtəlif yerləri obyektin üfqi və ya şaquli istiqamətdə fırladılmasını həyata keçirir.

Taçpadın noutbukdan ayrılması üçün (yəni işləməməsi üçün) [Fn+F1] düymələrinin birgə sıxılması kifayətdir.

Hal-hazırda taçpadın əsas istehsalçıları Synaptics, Alps Electric Corporation və Cirque Corporation firmalarıdır.

Təcrübə göstərir ki, əksər istifadəçilər taçpadla işləməyə alışmadıqları üçün, mausa üstünlük verirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir noutbuklar taçpadla təmin olunur. Buna görə də istifadəçi onunla işləməyə alışmalı, qurğudan tam bəhrələnməlidir.

Bəzən iş prosesində istifadəçi taçpaddan istifadə edə bilmir – taçpad işləmir. Bu əsasən aşağıdakı səbəblərdən mümkündür:

1. Taçpad işə qoşulmayıb. Bunun üçün [Fn+F5†F12] düymələr kombinasiyasından istifadə edin. Nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif noutbuklarda düymələr kombinasiyası müxtəlif ola bilər;

2. Taçpad işləmir, çünki onu işə qoşacaq proqram kompüterə yüklənməyib;

3. Taçpad işləmir, buna səbəb USB portunun xarab olmasıdır; 4. Taçpadın işləməməsinə səbəb onun müxaniki zədə almasıdır. Trekbol – üst tərəfinə diyircək quraşdırılmış, çox da böyük ölçüdə

olmayan qutudan ibarətdir (şəkil 29.). İstifadəçinin diyircəyi fırlatması nəticəsində kursor uyğun olaraq ekranda yerini dəyişir. Mausdan fərqli


____________________________________________________________ 110

olaraq trekbol geniş hərəkət sahəsi tələb etmir. Trekbol (trackball ingiliscə yerdəyişmə deməkdir) yerdəyişməyə

uyğun informasiyanın kompüterə daxil olunmasını həyata keçirən qurğudur. İş prinsipinə və yerinə yetirdiyi funksiyaya görə trekbol mausa çox oxşardır. Və yaxud, trekbol funksiya baxımından diyircəyi olan, çevrilmiş mexaniki mausdur. Trekbolda diyircək qurğunun üst və ya yan tərəfində yerləşir və ondan istifadə edən istifadəçi qurğunun gövdəsini hərəkət etdirməklə diyircəyi ovucu və ya baqmağı ilə fırlada bilir.

Xarici görkəminin fərqli olmasına baxmayaraq konstruktiv baxımdan trekbol maus oxşardır. Qurğuda diyircəyin hərəkət etməsi nəticəsində onun daxilindəki iki cüt val da (yastıq) hərəkət edir. Hərəkət (yerdəyişmə) optik ötürücülər vasitəsilə kompüterə ötürülür.

Hal-hazırda müxtəlif trekbol medellərindən istifadə edilir. Modellərin əsas fərqi diyircəyin hərəkət etdirilməsindədir. Bəzi modellərdə diyircək baş baqmağın, bəzi modellərdə isə göstərici barmağın (bəzən də orta və ya çeçələ barmağın) köməyilə hərəkət etdirilir.

İstehsal olunan əksər modellərdə diyircəyin diametri 3†6 santimetrə bərabər olur (diametri 1 santimetrə bərabər olan diyircəklərdən də istifadə edilir).

Hal-hazırda istifadə edilən modellərdə diyircək və düymə ilə yanaşı fırlanan çarxlardan da istifadə olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, trekboldan istifadə edən istifadəçi iş zamanı demək olar ki, biləyini hərəkət etdirmir. Bu çox əlverişlidir. Məsələn, məşhur trekbol istehsalçısı olan ITAC Systems Inc firmasının araşdırmaları nəticəsində məlum olmuşdur ki, 4 saat fasiləsiz mausdan istifadə edən istifadəçi iş qabiliyyətini 60% itirdiyi halda trekboldan istifadə edərkən yorğunluq hiss etmir.

Son zamanlar məişət kompüterlərində trekboldan təsadüfü hallarda istifadə olunur.

Qurğunun əsas istifadəsi hərbi və sənaye sahələridir. Diqitayzer (planşet) – hazır təsviri (məsələn, çertyojlar, cizgilər,

xəritələr və s.) rəqəm formasına çevirməklə yanaşı şəkillərin bilavasitə əlin köməyilə kompüterə daxil edilməsi üçün istifadə edilən qurğudur. Diqitayzer masa üstündə yerləşmiş müstəvi lövhədən – planşetdən və onun üzərində hərəkət edən xüsusi qələmdən ibarətdir (şəkil 30.). Qələmin planşet üzərində hərəkəti nöqtənin mövqeyinə uyğundur. Qələmin planşetin üzərində hərəkəti zamanı bir-birinə yaxın olan nöqtələrin koordinatları müəyyən olunur və xüsusi kabel vasitəsilə kompüterə ötürülür. Ötürülmüş siqnal uyğun ölçü vahidlərinə çevrilməklə nöqtənin koordinatlarını ekranda göstərir.

Planşet qələmin onun üzərində sıxılmasına çox həsasdır. İlk hazırlanan qurğularda qələmin plaşetin üzərinə sıxılması nəticəsində


____________________________________________________________ 111

qığılcım əmələ gəlirdi. Yaranan qığılcımdan əmələ gələn səsi yaxında quraşdırılmış mikrafon qəbul edir və yaranmış səs siqnalını kompüterə ötürürdü. Sistem mürəkkəb olmaqla yanaşı həddindən artıq baha qiymətə satılırdı. Qurğunun digər çatışmazlığı ətrafda yaranmış digər səs-küy mənbələrinin onun işləməsinə maneçilik etməsi idi. Bununda nəticəsində planşet üzərundə hərəkət edən qələmin vəziyyətini istifadəçi müəyyən edə bilmirdi.

Qrafik planşetə (graphics tablet və ya graphics pad, drawing tablet, digitizing tablet, digitizer – diqitayzer və ya diditayzer) 1888-ci ildə Elişey Qreem (Elisha Gray) tərəfindən patent alınmışdır. Planşetin yaradıcısı qurğunu “Teleavtoqraf” adlandırmışdır.

İlk qrafik planşet 1964-cü ildə istehsal olunur və planşetə “Qrafakon”

adı verilir. Planşet zəif maqnit impulsları əmələ gətirən nazik naqillərdən ibarət idi. Planşet üzərində hərəkət edən qələm yaranmış impulsları tutur və kompüterə ötürürdü.

KoalaPed adlanan, istifadəyə yararlı ilk planşet satış bazarına çıxarılır. İş prinsipinə görə planşet Apple II kompüterləri üçün nəzərdə tutulsada, ondan digər firmaların istehsalı olan kompüterlərdə də istifadə etmək mümkün idi. Bir müdətdən sonra digər firmalarda planşet istehsalına başlayırlar.

Müasir planşetlərdə qurğunun əsas işçi sahəsi nazik naqillərdən hörülmüş tordur. Torun naqilləri arasındakı məsafə 3†6 mm təşkil edir. Tor üzərində qələmin hərəkəti və tuttuğu mövqe barədə informasiya kompüterə ötürülür.

İş prinsipinə və hazırlanma texnologiyasına görə müxtəlif növ planşetlər mövcuddur.

Elektrostatik planşetlərdə qələmin tor üzərində hərəkəti zamanı elektrik potensialının lokal dəyişməsi baş verir. Eletromaqnit planşetlərdə isə qələmin planşet üzərində hərəkəti zamanı elekromaqnit dalğalar yaranır. Yaranmış dalğaları planşetin üzərindəki xüsusi hazırlanmış tor tutaraq kompüterə ötürür.

Beləliklə, qələmin hərəkəti onun tutduğu mövqeyə uyğun olaraq kompüterə ötürülür.

Wacom firması elektromaqnit rezonans prinsipinə əsaslanan və rezonans nəticəsində işləyən planşetlər istehsal edir. Planşetin üzərinə hörülmüş torda yaranan elektromaqnit rezonansı qələmə ötürülür, qələm də öz növbəsində aldığı siqnalı əks etdirərək kompüterə ötürmüş olur. Belə qurğularda istifadəçidən edilən əsas tələb onun qələmi planşetin üzərinə bərk sıxmamasıdır.

Bundan əlavə planşetin normal işləməsinə maneçilik edən digər faktorlarda vardır. Buna misal olaraq kompüterin monitorunun özü


____________________________________________________________ 112

ətrafında yaratdığı elektromaqnit dalğasını göstərmək olar. Yaranmış dalğa planşetin işləməsinə əngəl törədən əsas faktorlardan biridir.

Qrafik planşetlərin kommersiya baxımından daha da məşhurlaşması keçən əsrin 70-ci illərin ortalarına, 80-cı illərin axırlarına təsadüf edir. O ərəfədə Summagraphics Corp şirkəti satış bazarına ID (Intelligent Digitizer) və BitPad planşetlərini çıxarır.

Satış bazarında planşetlərə olan tələbatın artmasını proqnoz edən digər aparıcı firmalarda istifadəçilər üçün bir-birindən xarakteristikalarına görə fərqlənən müxtəlif model planşetlər istehsal edirlər.

Bəzi sahələrdə qələmin planşet üzərinə sıxılmasından əmələ gələn pyezoelektrik effektə əsaslanaraq işləyən planşetdən istifadə olunur. Üzərində keçiricilik xüsusiyyətinə malik olan naqillərdən (pyezoelektrik lövhələrdən) hörülmüş torda yaranan gərginlik fərqi qələmin mövqeyini müəyyən etməklə yanaşı onun dayandığı nöqtənin koordinatlarını da təyin etməyə imkan verir. Bununda nəticəsində belə planşetlərdə xüsusi texnologiyaya əsaslanaraq hazırlanmış qələmlərdən istifadə edilmir.

Müasir planşetlərdə qələmin planşetin lövhəsi üzərindəki koordinatından başqa qələmin işçi sahəyə təzyiqi, əyilməsi, istiqaməti və sıxılma qüvvəsi də müəyyən olunur.

Coystik

Coystik adi qələmdir və onun şaquli vəziyyətdən meyl etməsi monitorun ekranında kursorun hərəkət etməsinə səbəb olur (şəkil 31.). Coystikdən əksər hallarda kompüter oyunlarında geniş istifadə olunur.

Coystiklərin bəzi modellərinə təzyiq vericiləri (datçiklər) quraşdırılır. İstifadəçinin qələmi səth üzərinə güclü sıxması displeyin ekranında kursorun cəld hərəkətinə səbəb olur.

Müasir coystiklər analoq koordinat sisteminə əsaslanaraq işləyən qurğulardır. Coystik +5.0 volt gərginliklə qidalanan iki reostat vericidən ibarətdir. Coystikin əl tutanı iki dəyişən rezistorla əlaqəlidır. Əl tutan


____________________________________________________________ 113

vəziyyətini dəyişdikdə rezistorlar da müqvimətini dəyişirlər. Rezistorun biri X oxu üzrə yerdəyişməni, digəri isə Y oxu üzrə yerdəyişməni müəyyələşdirir. Nəticədə coystikin adapteri əmələ gəlmiş dəyişməni rəqəm koduna çevirir və həmin kodu kompüterə ötürür.

MODEMLƏR

Müasir dövrdə qlobal problemlərin həll edilməsində istifadəçilər İnternet şəbəkələrindən istifadə etməyə böyük üstünlük verirlər. Belə dövrələrin köməyi ilə istifadəçi elektron poçtu ilə işləyə bilir, lokal şəbəkələrə daxil olur, faks vasitəsilə istənilən məlumatı ya göndərir, ya da lazımi səviyyədə əldə etmiş olur. Sadalanan işləri həyata keçirmək üçün kompüterə əlavə qurğu kimi mütləq modem və ya faks-modem (informasiya dəyişməsini təsvirlər formasında yerinə yetirən elektron qurğu) qurğusu istifadəçinin ixtiyarında olmalıdır.

Hal-hazırda adi modemlər istehsal olunmur, «modem» dedikdə, sadəcə olaraq faks-modem nəzərdə tutulur.

Modem - kompüter və telefon xətləri arasında rəqəmli elektrik siqnallarını analoq siqnallarına və ya əksinə avtomatik çevirən qurğudur. Bu çevrilmə onunla əlaqədardır ki, kompüter rəqəmli siqnallar ilə işlədiyi halda, telefon xətləri ancaq analoq siqnalları vasitəsilə işləyir. Texnikada rəqəmli siqnalların analoq siqnallarına çevrilməsinə modulyasiya, əks prosesə isə demodulyasiya deyilir.

Modem əlaqə dövrələrində (xəttində) sonuncu qurğu funksiyasını icra edir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, xəttə ötürüləcək və qəbul edilcək informasiyanın formalaşması əməliyyatını lazım olduqda fərdi kompüter də həyata keçirə bilər.

Modulyator/demodulyator kəlmələri də, modemlərin işlərindən bəhrələnərək istifadə edilmişdir. Bəzi modemlər sadəcə məlumat ötürmə, bəziləri faks mübadiləsi aparmaq imkanına malikdir. Xüsusən səs xüsusiyyəti olan faks/modemlər səs ötürülməsində də istifadə edilir.

Modemlərdə istifadə edilən analoq siqnalları üç parametrlə: amplituda, tezlik və faza ilə səciyyələndirilir.

Müasir modemlərdə hər üç xüsusiyyətdən istifadə edilir. Modem iş prosesində kompüterdən üç bitə uyğun informasiya qəbul edir ki, birinci bit ilə amplitudaya, ikinci bit ilə tezliyə, üçüncü bit ilə isə fazaya uyğun analoq siqnalı xəttə göndərir. Göndərilmiş siqnallar modem-qəbuledici tərəfindən qəbul edilərək istifadəçiyə lazım olan şəkildə çatdırılır.

1980-cı illərin əvvələrində modemlərdə informasiyanın ötürülmə sürəti bodlarla ölçülürdü. Sonrakı illərdə informasiyanın ötürülməsi zamanı onun sıxılması və kodlaşdırılması üsulları işlənib hazırlandı. Nəticədə hər bir modulyasiya olunan analoq siqnalın kanal vasitəsilə özü ilə bir bitdən çox siqnalı aparması əldə edildi.

Beləliklə, həyata keçirilmiş üsul nəticəsində informasiyanın bod ilə


____________________________________________________________ 114

ötürülməsinə nəzərən bit ilə ötürülməsində daha çox informasiyanın kanal vasitəsilə ötürülməsi əldə olundu. Bu baxımdan da informasiyanın ötürülməsində əvvəlcə onun bitlərlə ötürülməsinə, sonra isə bodlarla ötürülməsinə nəzər yetirmək lazımdır.

Məsələn, 28 800 bod informasiya ötürə bilən modem, həqiqətdə 115 200 bit/saniyə informasiya ötürmək qabiliyyətinə malikdir.

Modemlər bir-biri ilə, həmçinin kompüter ilə informasiya siqnallarını və idarəetmə əmrlərini kanal vasitəsilə mübadilə edirlər. Odur ki, idarəetmə əmrlərinin siyahısı, onların dəyişmə ardıcıllığı, sıxılma üsulları və səhvlərin korreksiyası (düzəldilməsi) istifadə ediləcək modem üçün əvvəlcədən hazırlanmış protokollarda və standartlarda öz əksini tapır. Bu da müxtəlif xarakteristikaya malik modemlər hazırlayan firmalara modemlər arasında uyğunluq yaratmağa geniş imkanlar verir.

Müasir modemlərdə informasiyanın sıxılma standartı V.92, informasiyanın ötürülmə sürəti 57 600 bit/saniyə (bəzi modemlərdə bu parametr 76 800 bit/saniyəyə bərabərdir) götürülür.

Modemin buraxma qabiliyyəti rabitə kanalı ilə ötürülə bilən yararlı informasiyanın müəyyən bir hissəsi kimi götürülür. Qeyd etmək lazımdır ki, modemin buraxma qabiliyyəti, həmçinin informasiyanı ötürmə qabiliyyəti eyni parametr deyil. İnformasiyanın sıxılması nəticəsində kanalın buraxma qabiliyyətini artırmaq olar.

İnformasiyanın ötürülməsi zamanı kanalda əmələ gəlmiş artıq elementləri və fasiləni (pauzanı) aradn götürməklə informasiyanı sıxmaq mümkün olur. Bu da öz növbəsində informasiyanın ötürülmə vaxtını azaldır (minimuma endirir).

Son illərdə istehsal olunan modemlərdə verilənlərin sıxılmasının müasir protokolundan istifadə etməklə informasiyanın ötürmə kanalı vasitəsilə ötürülməsinin vaxtını yarı ba yarı qısaltmaq mümkün olmuşdür.

Əgər iki modem arasında əlaqə yaratmaq lazımdırsa, hər iki modemin düzgün işləməsi üçün modemlərin səciyyəvi xüsusiyyətləri eyni olmalıdır. Əks halda, informasiya dəyişməsi modemlər arasında baş verməyəcəkdir.

Telefon xətlərinin keyfiyyətsiz olması və ötürülən siqnalların maneələrə rast gəlməsi modemin iş xüsusiyyətinə, yəni siqnalların keyfiyyətli və sürətli ötürülməsinə xələl gətirir.

Kompüterə qoşulan modem göstərilən iki iş rejimindən birində ola bilər: verilənlərin ötürülməsi və əmrlər rejimi. Birinci rejimdə kompüterin modemə ötürdüyü siqnal analoq siqnalına çevrilərək telefon xətti ilə ötürülür. İkinci rejimdə isə kompüter tərəfindən xüsusi əmrlərin verilməsinə baxmayaraq, modem özü müstəqil işləyir, yəni simvollar ardıcıllığını əmrə çevirir. Modemə gərginlik verilən zaman o, əmrlər rejimində işləyir.

Modem işə başladıqdan sonra aşağıdakı halları nəzərə alacaq verilənlərin ötürülməsi baş verir:


____________________________________________________________ 115

Digər modemlər ilə əlaqənin qurulmasına göstərilən cəhd; Modemin daxilində özünü test edən əməliyyatın yerinə yetirilməsi.

Modemin verilənlərin ötürülməsi rejimindən əmr rejiminə keçməsi zamanı aşağıdakı hallar baş verir:

Uzaqlaşdırılmış modem ilə əlaqənin yaradılmasına göstərilən cəhd baş tutmur;

Verilənlərin ötürülməsi zamanı informasiya daşıyıcıları itir;

Kompüterdən modemə xüsusi Escape-ardıcıllığı daxil olur. Əgər verilənlərin ötürülməsi bir istiqamətdə həyata keçirilərsə, belə iş

rejimi yarımdupleks (half duplex), əksinə, əgər verilənlərin ötürülməsi hər iki istiqamətdə yerinə yetirilərsə, belə iş rejimi tam dupleks (full duplex) adlanır.

Modem ilə əlaqə telefon xətti ilə yaradılır. Əgər əlaqə baş tutarsa, bu zaman telefonlar arasında siqnal mübadiləsi həyata keçir.

Modemlər kompüterlər arasında (həmçinin periferiya qurğuları) əlaqə yaratmaqdan ötrü geniş istifadə edilir. Əlaqə dövrələri kimi telefon xətlərindən (telefon modemi) və ya kabel modemindən (kabel modemi) istifadə olunur. Bir neçə il əvvəl modemlərdən telefonlarda da istifadə olunurdu.

İcra funksiyasına görə modemlər aşağıdakı kimi bölünür:

Xarici – RJ-45 şəbəkə kartına COM və ya LPT [1], USB portu və ya standart yuvadan istifadə etməklə qoşulur. Adatən ayrıca qida mənbəyinə malik olur (bəzən USB-şinindən qidalanan USB-modemindən də istifadə olunur);

Daxili - əlavə olaraq qurğunn daxilinə yerləşdirilir (ISA, PCI, PCI-E, PCMCIA, AMR, CNR slotları);

Tikmə - qoşulduğu qurğunun bir hissəsinə çevrilir (məsələn, noutbook və ya dok-stansiya).

İş prinsipinə görə aşağıdakı kimi təsnif olunur: Aparatlı – siqnalların çevrilməsi üçün lazım olan bütün əməliyyatlar,

fiziki dəyişmə protokolları modemə quraşdırılmış hesablayıcı (məsələn, DSP-dən və ya kontrollerdən istifadə etməklə) vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Bununla yanaşı aparat modemində modemin işini idarə edəcək mikroproqram yazılmış Daimi yaddaş qurğusuda istirak edir;

Proqramlı (soft-modem, Host based soft-modem) – siqnalların kodlanması üçün bütün əməliyyatlar, əmələ gəlmiş səhvin yoxlanması və protokolların idarə edilməsi proqramın köməyi ilə reallaşdırılır və fərdi kompüterin mərkəzi prosessoru tərəfindən həyata keçirilir. Modemin daxilində ancaq giriş analoq dövrələri (rəqəm-analoq və analoq-rəqəm çeviriciləri) və çeviricilər, həmçinin interfeysin kontrollerləri (məsələn, USB) yerləşir;

Yarımproqramlı (Controller based soft-modem) – bu tip


____________________________________________________________ 116

modemlərdə modemin yerinə yetirdiyi funksiyanın bir hissəsini ona qoşulmuş kompüter həyata keçirir.

Birləşmə üsuluna görə aşağıdakı kimi təsnif edilirlər: Kommutasiya olunan, telefon xətlərində istifadə edilən modemlər –

modemlərin ən çox yayılmış tipləridir;

ISDN – rəqəmsal kommutasiya olunan telefon xətlərində istifadə olunur;

DSL – adi telefon xəttindən istifadə etməklə seçilmiş (kommutasiya olunmayan) xətlərin təşkil edilməsi üçün istifadə edilir. Kommutasiya olunan modemlərdən başqa tezlik diapozonundan istifadə etməsi ilə fərqlənir. Digər fərqləndici cəhət isə onda ibarətdir ki, modemin köməyilə verilən siqnal ancaq avtomat telefon stansiyasına (ATS) qədər ötürülə bilir. Adətən istifadəçi eyni zamanda verilənlərin mübadiləsini telefon xətti ilə adi qaydada istifadə edə bilər.

Kabel – verilənlərin mübadiləsini həyata keçirmək üçün xüsusi kabeldən istifadə olunur (məsələn, DOCSIS protokolundan istifadə etməklə kabel vasitəsi ilə kollektiv televerlişlərin həyata keçirilməsi);

Radio – məxsusi tezlik və diapozondan istifadə etməklə radiodiapozonda işləyir;

Sotovıy – sot əlaqə protokolu (GPRS, EDGE və s.) ilə işləyir. Əksər hallarda USB-brelok görkəmində istifadə olunur. Belə modemlər kimi tez-tez terminal mobil əlaqədən də istifadə olunur.

Sputnik modemləri;

PLC – informasiyanın məişət elektrik şəbəkələrində naqil vasitəsi ilə ötürülməsi üçün istifadə edilir.

Hazırki zamanda ən çox geniş yayılmış aşağıdakı modemlərdir: Daxili proqramlı modemlər; Xarici aparat modemləri; Noutbukların daxilinə quraşdırılmış modemlər. Modemlərin daxilində müəyyən funksiyaları yerinə yetirən elementlər

fəaliyyət göstərir. Bunlara aşaıdakılar aiddir:

Giriş-çıxış portu – telefon xətti və modem arasında verilənlər mübadiləsini bir istiqamətdə, modem ilə kompüter arasındakı mübadiləni isə əks istiqamətdə həyata keçirmək üçün istifadə edilən sxemlər toplumudur. Analoq telefon xətti ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün adətən transformatordan istifadə edilir;

Siqnal prosessoru (Digital Signal Prosessor - DSP) – adətən giriş siqnalını modulyasıya edir. Bununla yanaşı verilənlərin ötürülməsi protokoluna uyğun olaraq sıfır səviyyəsində olan giriş siqnalını da demodulyasıya edir. Siqnal prosessoru digər funksiyaları da yerinə


____________________________________________________________ 117

yetirə bilər;

Kontroller – kompüter ilə informasiya mübadiləsini idarə edir; Yaddaş mikrosxemləri. Qrupa daxil olan yaddaş mikrosxemlərinə aşağıdakılar aiddır: ROM – enerjidən asılı olmayan yaddaşdır. Yaddaşda modemi idarə

edən mikroproqram – tikmə proqramlar dəsti (əmrlər toplumu, modemin idarə edilməsi üçün tələb olunan verilənlər, kommunikasiya protokolları və interfeys) saxlanır. Modemlərin satışı zamanı onlarla yanaşı tikmə proqramlarının yeniləşməsi üçün lazım olan xüsusi prosedurun yerinə yetirilməsinə rəhbərlikdə istifadəçiyə verilir. Bəzən isə tikmə proqramların yeniləşməsi üçün lazım olan mikroproqram yazılmış Flash-yaddaşdan (EEPROM) istifadə edilir. Flash-yaddaş istifadəçiyə modemdəki mikroproqramı asanlıqla yeniləməyə, istehsalçının buraxdığı səhvləri aradan qaldırmağa və qurğunun imkanlarını artırmağa imkan verir. Bəzi modem modellərində Flash-yaddaşdan istifadə etməklə daxil olan səs və faksimile (bir əlyazmanın, imzanın və ya sənədin eyni ilə çıxarılmış surəti, kleşesi) məlumatlarının yazılışını yerinə yetirmək olur;

NVRAM – enerjidan asılı, elektriki, yenidən proqramlaşan yaddaşdır və onun daxilində modemin (modemin profilinin) sazlanması üçün proqram vardır;

RAM – modemin operativ yaddaşıdır. Xəttə ötürülən və xətdən qəbul olunan verilənlərin buferləşməsi üçün istifadə olunur. Bu məqsəd üçün adətən sıxma alqoritmlərindən istifadə edilir.

İstifadəçi iş prosesində başqa modemlərdən də bəhrələnə bilər. Faks-modem. Qoşulduğu kompüterə digər faks-modemə faksimile

təsvirlərin ötürülməsini və qəbul edilməsini həyata keçirməyə imkan verir.

Səs modemi. Telefon xəttindən alınmış siqnalın rəqəmlərlə ifadə olunmasını və xəttə olan istənilən səsin əks olunmasını yerinə yetirir. Əksər səs modemlərinə mikrofonda qoşulur;

Akustik modem. İstifadəçilər müxtəlif firmalar tərəfindən istehsal olunan modemlərdən

istifadə edirlər. Nümunə kimi Hayes Microcomputer Product kompaniyasının istehsalı olan hayes-uzlaşan modemini göstərmək olar.

Modemlər bir-birindən rəqəm siqnalının modulyasıya olunma üsuluna görə fərqlənir. Ümumiyyətlə, üç modulyasıya üsulundan istifadə edilir:

FSK (Frequency Shift Keying); PSK (Phase Shift Keying); OAM (Quadrature Amplitude Modulation). FSK üsulu tezlik modulyasiyasının müxtəlifliyinə, PSK üsulu isə faza

modulyasiyasının müxtəlifliyinə əsaslanır. OAM üsulunda eyni zamanda


____________________________________________________________ 118

siqnalın faza və amplitudu dəyişir ki, bu da (ondəki iki üsulu nəzərə almaqla) çoxlu sayda informasiyanın kanal vasitəsilə ötürülməsinə imkan yaradır.

Son zamanlar modemlərdə ən çox istifadə olunan modulyasiya şəbəkə kodlaşdırma modulyasıyasıdır (TCQAM – Trellis Coded QAM). Siqnalların modulyasiya və ya demodulyasiya olunmasından başqa modemlər göndərilən informasiyanın sıxılması və genişləndirilməsi, həmçinin səhvlərin axtarılması və düzəldilməsini də (əlaqə xətti vasitəsilə siqnalları göndərən zaman) yerinə yetirir.

Modemlər istifadə olunan fərdi kompüterlərin tiplərindən asılı olaraq daxili (elektron lövhə şəkilində kompüterin daxilində yerləşdirilir) və xarici (fərdi kompüterə ayrıca qurğu kimi qoşulur) olurlar (şəkil 32.).

Aparat baxımından modemlər genişləndirmə slotina taxılan ayrıca plata şəkilində (daxili modemlər) və ya özünəməxsus qida mənbəyi olan qutu şəkilində (xarici modemlər) düzəldilir. Xarici modemlər kompüterin ardıcıl asinxron portuna qoşulur (şəkil 33.).

Qeyd etmək lazımdır ki, modem telefon xəttinə bilavasitə, ya mikrofonun, ya da ki, dinamikin köməyilə qoşulur. Belə qoşulma üsulu informasiyanın qəbulunun və ya ötürülməsinin aşağı sürətlə olması səbəbindən, həmçinin informasiyanın verilməsinin aşağı keyfiyyətinə görə istifadəçilər tərəfindən istifadə edilmir.

Modem əsasən aşağıdakı komponentlərdən (hissələrdən) ibarətdir:

Modemin işini idarə edən xüsusiləşdirilmiş mokroprsessordan; Əməli (operativ) yaddaşdan; Buferə yazılmış modem reqistrlarının qiymətlərini və giriş/çıxış

informasiyasını saxlayan əməli (operativ) yaddaş qurğusundan;

Daimi yaddaşdan; Əlaqənin yaradılmasına səs nəzarətini yerinə yetirən dinamikdən; Transformatordan; Rezistorlardan;

Kondensatorlardan və müxtəlif yuvalardan. Kompüterdə istifadə edilən daxili modemlərdə bir neçə DIP

açarlarından və əlaqə naqillərindən istifadə olunur. Modemlərin istehsalı müxtəlif firmalar (və ya şirkətlər) tərəfindən

müxtəlif illərə təsadüf edir. 1964-cü ildə AT&:T telefon kompaniyası iki tip modem (Bell 103 və

Bell 212A) istehsal edir. Modemin informasiyanı ötürmə sürəti 300 və 1200 bit/saniyə idi. Bell 103 modemində FSK modulyasiyasından, Bell 212A modemində isə differensial tezlik modulyasiyasından (DFSK) istifadə olunurdu. İstehsalçı firmalar standart modemlərlə yanaşı qeyri-standart modemlərin istehsalına başlayırlar. Belə modemlər informasiyanın böyük sürətlə ötürülməsi üçün özünəməxsus olan protokoldan (proprietry) istifadə edir.


____________________________________________________________ 119

1994-cü ilin yayında ötürmə sürəti 8.8 Kbit/saniyə olan modemlərin istehsalına başlanılır. Yaradılmış yeni standartda informasiyanın kanal vasitəsilə ötürülməsində yeni korreksiya üsullarından, kodlaşdırmadan və siqnalın səviyyəsinin idarə edilməsindən istifadə olunurdu. Sonrakı illərdə modulyasiya üsuluna əsaslanaraq saniyədə 2400 bod sürəti ilə modulyasiya edə bilən modemlər istehsal olunur.

1977-ci ildə Vard Kristensen modem üçün yeni protokol – XMODEM protokolunu işləyib hazırlayır. Əvvəlki sələfləri kimi bu protokol da yarımdupleks üsuluna əsaslanaraq işləyirdi. Protokolun özünəməxsus üstün və çatışmayan cəhətləri olduğu üçün sonrakı illərdə yeni protokol – ZMODEM protokolu yaradılır. ZMODEM protokolunda verilənlərin yüksək sürətlə ötürülməsi üçün pəncərədən istifadə olunurdu. Modem də öz növbəsində verilənləri paket şəkilində pəncərədən istifadəçiyə ötürürdü.

Qeyd etmək lazımdır ki, modemlərdən istifadə edərək mətn materialları ilə yanaşı qrafik materialları da istifadəçiyə ötürmək lazım gəlir. Bu məqsəd üçün telefaks adlanan sistemdən istifadə olunur.

Telefaks istifadəçiyə cizgiləri, sxemləri, fotoqrafiya materiallarını, təsvirləri və s. əks tərəfə çatdırmaq üçün rəqəm siqnalı analoq siqnala və ya əksinə formalaşdırır. Telefaks skaner, modem və printerdən ibarətdir.

Kompüterlərdə daxili və xarici modemlərdən istifadə edilir. Daxili modemlər ana karta genişlənmə slotu vasitəsilə quraşdırılır. Xarici modemlər isə ayrıca qurğu olub kompüterə birləşdirici kabel vasitəsilə qoşulur. Uzun illər xarici modemin kompüterə qoşulması üçün COM portlarının birindən istifadə edilirdi. Modem fərdi kompüterə qoşulmaq üçün eyni anda bir neçə interfeysdən (məsələn, LAN və USB interfeysindən) istifadə edə bilər.

Xarici modemin qoşulma sxemi şəkildə göstərilən kimidir (şəkil 34.).

Xaric modemin qoşulma sxemi

Ötürülən siqnal ötürülmə mühitindən asılı olduğu üçün onları müxtəlif tiplərə bölürlər. Telefon şəbəkəsinə qoşulmaq üçün faks-modemdən və ADSL-modemdən istifadə olunur (şəkil 35.).


____________________________________________________________ 120

Xarici faks-modem

GSM şəbəkəsinə qoşulmaq üçün GPRS-modemdəm, kabel televerilişlərinə qoşulmaq üçün isə kabel modemdəm istifadə olunur.

İndiki zamanda istifadəçilər əsasən faks-modemlərə və ADSL-lərə üstünlük verirlər.

QEYD: Faks-modemin tarixi olaraq belə adlandırılması onunla bağlıdır ki, onların istifadəyə buraxıldıqdan sonra telefon xətti ilə digər kompüterə (və ya faks-aparata) skanerə olunmuş informasiyanın ötürülməsi imkanı yarandı.

Modemlər iki standart fiziki interfeysə: RG-11 telefon xətli interfeysə

(dördkontaktlı telefon yuvasına) və kompüterlə olan interfeysə malikdir.

GPRS-MODEMLƏRĠ

Yer kürəsinin istənilən nöqtəsində GPRS modemindən istifadə etməklə (əgər həmin nöqtədə rəqəmsal əlaqə varsa) istifadəçi özünə mobil ofis yarada bilər (şəkil 36.). GPRS-modemindən istifadə etmək üçün kompüterə modem-kart daxil edib onu uyğun proqram təminatı ilə təmin etmək lazımdır. Bununla yanaşı GPRS-modem istifadəçiyə mobil telefonun bütün funksiyalarından istifadə etməyə imkan verir.

GPRS-modemləri müxtəlif quruluşlarda mövcuddur. Məsələn, USB-portu vasitəsilə qoşulan qurğu PCMCIA standartına uyğun hazırlanır (belə qoşulma noutbuklar üçün çox əlverişlidir).

KABEL MODEMLƏRĠ

Kompüterin informasiya şəbəkəsinə (kabel televiziya şəbəkəsinin mövcudluğu şəraitində rəqəm siqnallarının ötürülməsi üçün istifadə edilən mühit nəzərdə tutulur) qoşulması üçün kabel modemdən istifadə olunur (şəkil 37.).

Kabel modemin qoşulması adi bölücü vasitəsilə həyata keçirilir. Bölücü televizor və kabel arasında siqnalı bölür. Bölücünün çıxışlarından birinə televizor, digərinə isə kabel modemi qoşulur.

ADSL-MODEMLƏRĠ

ADSL – (Asymmetric Digital Subscriber Line – Asimmetrik rəqəmli


____________________________________________________________ 121

abonent xətti) modemlərindən hesablama texnikasında geniş istifadə olunur. Standartın ümumi adı xDSL adlanır. Standart verilənlərin yüksək sürətlə ötürülməsi qrupuna daxildir. Burada x – istifadə edilən kanalın sürətini xarakterizə edir. Qrupun hazırlanmış digər texnologiyaları ADSL-dən hiss ediləcək qədər sürətlidir. Bu, modemdə xüsusi kabeldən istifadə ilə bağlıdır.

ADSL-modemin yaradılması keçən əsrin 90-cı illərinə təsadüf edir. ADSL-modem abonent xətti kimi rəqəmli informasiyanın ötürürlməsi üçün istifadə olunan adi telefon xəttindən istifadə etməyə imkan verir, çünki ADSL texnologiyadan istifadə edərkən abonent xəttində yüksək tezlikli modulyasiya olunmuş verilənlərin yüksək sürətlə ötürülməsi rəqəm siqnalları şəkilində baş verir.

ADSL texnologiyası movcud telefon xəttinin kommunikasiya imkanlarını genişləndirir. ADSL modemdən istifadə ADSL-in spesifikasiyasından və istifadə edilən telefon xəttinin uzunluğundan asılıdır.

Verilənlərin ötürülmə sürətinə telefon xəttinin keyfiyyəti, istifadə edilən mis məftilin en kəsiyi (nə qədər çox olarsa, bir o qədər yaxşıdır), kabel ötürmələrinin mövcudluğu və ara məsafə təsir edir.

Beləliklə, telefon xəttinin keyfiyyətini artırmaqla ADSL-modemin də informasiyanı ötürmə sürətini artırmaq olar.

ADSL 2+ modeminin spesifikasiyası 2, 3 və 4 telefon xəttindən eyni zamanda istifadə etməklə verilənlərin qəbul olunma surətini 20, 30 və 40 Mbayt/saniyəyə qədər artırmağa imkan verir.

Qida blokunda transformatorun işləməsi nəticəsində əmələ gələn təsir sahəsini azaltmaq üçün sistem blokunun daxilində yerləşdirilən modemi qida mənbəyindən mümkün qədər uzaqda yerləşdirmək lazımdır.

Modemi sistem blokunun daxilində yerləşdirdikdən sonra istifadəçi onun tələblərini ödəyən proqranmları kompüterə yükləməklə modemin də parametrlərini tənzimləməlıdir.

Modemlərlə işləyərkən modemə uyğun proqramın seçilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Müasir modemlər Plug-and-Play rejimini dəstəkləyir və fiziki qurğu kimi fərdi kompüter işə qoşulan zaman müəyyən edilir. Drayverlər sazlandıqdan sonra modemdən istifadə etmək olar.

ADSL mövcud telefon xətləri üçün istifadə edilən mis xətlər üzərindən yüksək sürətlə məlumat, səs və surət əlaqəsini eyni anda təmin edə bilən modem texnologiyasıdır (şəkil 38.).

ADSL modemləri yüksək sürətli müraciəti təmin etdiyindən dünyada İnternet istifadəçiləri tərəfindən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir. ADSL-də telefon xətti uzərində tutumu daha məhsuldar istifadə etmək məqsədilə rəqəmli kodlama texnologiyası istifadə edilir. Asimmetrik quruluşda olması səbəbi ilə İnternet və ya oxşar məlumat mənbələridə tək istiqamətdə məlumat ötürülməsi üçün ən əlverişli üsuldur.


____________________________________________________________ 122

56K MODEMLƏR

56K modemlər indiki zamanda analoq telefon xətlərilə birlikdə istifadə edilən ən yeni modem tipidir (şəkil 39.). 56K modemləri ilə heç bir zaman 56 Kbps sürətində işlətmək mümkün deyil. Xətdəki gurultu başda olmaqla bir çox əngəllər modemin 40 Kbps və daha aşağı sürətlə işləməsinə səbəb olur.

56K modemlərdə də modemlə birlikdə istifadə edilən protokolun İnternet xidmətçiləri ilə uyğun olması vacibdir. İlk istehsal olunan 56K modemlərdə ISS ilə modem protokolu arasındakı uyğunsuzluq istifadəçiləri bir çox problemlərlə qarşılaşdırdı.

V.90 standartının beynəlxalq modem standartı olaraq istifadəyə başlanması ilə birlikdə, uyğunsuzluğun əsas səbəbi olan K56flex və X2 standartları yerlərini tamamilə V.90 standartına vermişdir. 1998-ci ilin fevral ayında ITU (The International Telecommunication Union – Beynəlxalq Telekommunikasiya Birliyi) tərəfindən inkişaf etdirilən V.90 standartı dünyanın hər yerində geniş olaraq istifadə edilən bir standarta çevrildi. Buna görə də yeni bir modem alarkən V.90 standartı dəstəklənməli və ya V.90 standartına yüksəldilə bilən bir modem alınmalıdır.

V.92 standartı da ITU tərəfindən inkişaf etdirilən yeni analoq modemlər standartlarından biridir. Modemdə məlumat yükləmə və alma işlərində daha yüksək sürət imkanı təmin edilmiş, onunla əlaqə anındakı gecikmə zamanı məhdudlaşdırılmışdır. Bununla yanaşı modemdə 33.6K olan maksimum məlumat göndərmə sürəti 48K-ya qədər yüksəldilmişdir.

Göndərmə sürətinin sadəcə olaraq yüksəldilməsi, İnternet üzərindəki sürətdə fərq ediləcək dərəcədə bir dəyişikliyə imkan verməz. V.92 standartlarındakı yüksək məlumat göndərmə məhsuldarlığı ilə ardıcıl olaraq fayl mübadiləsi (və ya ICQ kimi fasiləsiz məlumat mübadiləsi) aparan proqramlarda olan fərq istifadəçilər tərəfindən asanlıqla başa düşülür.

İş prosesində V.92 standartı ilə çağırış gözləməsi (call waiting) imkanı təmin edilir. Çağırış gözləməsi, modem İnternetə qoşulu olanda gələn axınların səslə istifadəçiyə xəbər verilməsidir.


____________________________________________________________ 123


____________________________________________________________ 124


____________________________________________________________ 125

F Ə S İ L VI

SAY SİSTEMLƏRİ

SAY SİSTEMLƏRİ VƏ ƏDƏDLƏRİN TƏSVİR FORMALARI

Keçmiş dövrlərdən ədədləri işarə etmək və onlar üzərində

əməliyyatlar aparmaq üçün müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə olunmuşdur. Say, miqdar bildirmək və təsvir etmək üçün istifadə olunan işarələr və üsullar toplusu say sistemi əmələ gətirir. Əsasən iki cür, mövqeli və mövqesiz say sistemindən istifadə edilir.

Mövqesiz say sistemində rəqəmin qiyməti onun qrafik təsviri ilə müəyyən edilir və onun mövqeyindən (və ya durduğu yerdən) asılı deyil. Belə say sistemlərinə rum rəqəmlərinə əsaslanan say sistemini misal göstərmək olar. Bu say sistemində bir neçə simvol var. Bütün ədədlər həmin simvolların köməyi ilə yazılır.

Simvollar bunlardır: I-bir, V-beş, X-on, L-əlli, C-yüz, D-beş yüz, M-min. Ədədləri təsvir etmək üçün simvolların qiymətlərinin azalma ardıcılığı

ilə soldan sağa düzürlər. Hər hansı simvolun solunda kiçik qiymətli simvol yazıla bilər. Bu halda kiçik qiymətli simvol mənfi işarəli hesab olunur.

Nümunə: CLXX = 100 +50 + 10 + 10= 170 CXL = 100 + (-10) + 50 = 140 Məsələn XV və XVI ədədlərində V simvolu müvafiq olaraq sağdan

birinci və ikinci yerdə durur. Lakin hər iki ədəddə V-in qiyməti 5-ə bərabərdir. Eləcə X simvolu sağdan həm ikinci, həm də üçüncü yerdə, yəni bir ədədi – 10 ədədini ifadə edir. Başqa sözlə mövqesiz say sistemlərində təkliklər, onluqlar və s. kimi mərtəbə anlayışları yoxdur.

İndi isə bizə yaxşı tanış olan onluq say sisteminə müraciət edək. İki ədəd götürək: 40 və 14. Bu ədədlərin hər ikisində 4 rəqəmi var. Lakin bu rəqəmlərin qiymətləri fərqlidir. Birinci ədədin 4 rəqəmi qırx ədədinə, ikincidə isə dördə bərabərdir. Bunun səbəbi verilmiş ədədlərdə 4-ün müxtəlif mövqelərdə (soldan sağa uyğun olaraq 1-ci və 2-ci) yazılmasıdır.

Bu tip say sistemləri mövqeli sistemlər adlanır. Mövqeli say sistemində rəqəm ədədin tərkibində durduğu yerdən asılı olaraq müəyyən qiymətə malik olur.

Hal-hazırda 10-luq, 2-lik, 8-lik və 16-lıq mövqeli say sistemləri geniş istifadə edilir. Hər bir say sisteminin öz əlifbası və əsası vardır.

Ədədlərin yazılışı üçün istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir.

Say sisteminin əsası onun əlifbasındakı rəqəmlərin sayıdır. Məsələn, 2-lik say sisteminin əlifbası 0 və 1-dən ibarətdir, 8-lik say sisteminin əsası


____________________________________________________________ 126

isə 0,1,2,3,4,5,6,7-dən, 16-lıq say sisteminin əsası isə 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A(10), B(11), C(12), D(13), E(14), F(15)-dən ibarətdir.

SAY SĠSTEMLƏRĠ

SAY SĠSTEMLƏRĠ

ĠġARƏLƏR

İkilik 2 0,1

Səkkizlik 8 0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7

Onluq 10 0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7,8,9

Onaltılıq 16 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F

Əsası q olan mövqeli say sistemindəki istənilən x ədədini aşağıdakı

düstur ilə ifadə etmək olar: m

m

n

n

n

nq qxqxqxqxqxqxx

....... 1

1

0

1

1

2

2

1

1

)( (1)

Burada: x(q) – q əsaslı say sistemində verilən ədəd, q – say sisteminin əsası, xi – ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi < q), n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı, m – kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır. Məsələn: 1234,56=1·103 + 2·102 +3·101 +4·100 +5·10-1 +6·10-2 Say sisteminin əsası mötərizə içərisində indeks kimi göstərilir. x(q)

ədədi adi halda belə yazılır.

mnnq xxxxxxx ...,.... 1121)(

Vergül işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və mövqelərin (mərtəbələrin) çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir.

İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24) say sistemlərindən istifadə olunur (cədvələ nəzər sal). Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir. İndiyə qədər mövcud olan, o cümlədən, müasir kompüterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri üçün 2-lik say sistemindən istifadə olunur.

İkilik say sisteminin əsası q=2-dir. Bu say sistemində istənilən ədəd 0 və 1 rəqəmlərindən ibarət olur.

İkilik say sistemində istənilən ədədi aşağıdakı düstur vasitəsilə belə ifadə etmək olar:

m

m

n

n

n

n xxxxxxx

2....222....22 1

1

0

1

1

2

2

1

1

)2( (2)

Ədədin ikilik təsviri onluq təsvirə nisbətən 3,3 dəfə çox mərtəbə tələb edir. Buna baxmayaraq aşağıdakı səbəblərə görə kompüter texnikasında 2-lik say sisteminə üstünlük verilir:


____________________________________________________________ 127

1. İkilik say sisteminin rəqəmlərini (0 və 1) ifadə etmək üçün 2 dayanıqlı vəziyyəti olan elementlərdən (triggerlərdən) istifadə olunur ki, onlar da quruluşca sadədir, texniki baxımdan ucuz başa gəlir və iş etibarlığı yüksəkdir;

2. İkilik ədədlər üzərində hesab əməllərinin aparılması digər say sistemlərinə nisbətən sadədir, kompüterdə asan həyata keçirilir;

3. İkilik say sistemi məntiqi kəmiyyətlərin ifadə edilməsi üçün çox əlverişli olduğundan, məntiqi əməllərin və funksiyaların yerinə yetirilməsi asanlaşır.

10-luq say sistemində ədəd 10-luq mərtəbələrdən ibarətdir. Mərtəbə sağdan sola artır: 555=500+50+5. Bunu belə də yazmaq olar:

012

10 105105105555 Göründüyü kimi, mövqeli sistemdə ədədi say

sisteminin əsası vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır:

21012

10 10510510510510555,555

Beləliklə, ümumi hal üçün: m

m

n

nA

10...1010...10 1

0

0

1

1

10 alınır.

Göründüyü kimi, adi yazılış:

1101110...,...

mnnaaA

(məsələn, 555) kimidir.

882,673A 8-lik say sistemindədir və 1012

8 82838786 A

kimi açılır.

1616 ,8 FAA 16-lıq say sistemindədir. Burada A=10, F=15

olduğundan, 101

16 16151610168 A alınır.

ƏDƏDLƏRİN BİR SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏRİNƏ

ÇEVRİLMƏSİ Kompüter ikilik say sistemində işləyir, istifadəçilər üçün isə onluq və

ya onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi lazım gəlir.

q əsaslı say sistemindəki X ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi

(X(q) X(p)) üçün əvəz etmə və say sisteminin əsasına bölmə-vurma

qaydalarından istifadə olunur. Əvəz etmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab

əməllərinin yeni say sistemində aparılmasını nəzərdə tutur. Ona görə də həmin qaydadan əsas etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say sisteminə çevrilməsində istifadə olunur.

Misal. İkilik say sistemindəki x(2)=11011,1 ədədinin onluq say


____________________________________________________________ 128

sisteminə çevrilməsi: 11011,1 =1∙24+1∙23+0∙22+1∙21+1∙20+1∙2-1=27,5

10

2101

275,22121202111,10

Misal. Onaltılıq say sistemindəki x(16)=A1,8 ədədinin onluq say

sisteminə çevrilməsi: A1,816=10∙161+1∙160+8∙16-1=161,510

10

001

16415161516916119 F

Misal. Səkkizlik say sistemindəki x(8)=127,13 ədədinin onluq say

sisteminə çevrilməsi:

x(10)= 1∙82+2∙81+7∙80 +1∙8-1+3∙8-2

10

101

8 625,558587865,67

ƏDƏDLƏRİN ONLUQ SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏR SAY

SİSTEMİNƏ ÇEVRİLMƏSİ

Bölmə-vurma qaydası hesab əməllərinin çevrilən ədədin aid olduğu q

say sistemində aparılmasını nəzərdə tutduğundan, həmin qaydadan onluq ədədlərin digər say sisteminə çevrilməsi üçün istifadə olunması əlverişlidir. Tam ədədlərin və düzgün kəsrlərin çevrilmə qaydaları müxtəlifdir. Tam ədədlərin çevrilməsi üçün bölmə qaydasından, düzgün kəsrlərin çevrilməsi üçün isə vurma qaydasından istifadə olunur. Tam və kəsr hissələrdən iba-rət olan ədədlər üçün isə hər iki qayda tətbiq olunur (tam hissə üçün bölmə, kəsr hissə üçün vurma qaydası).

Bölmə qaydası q say sistemindəki ədədin ardıcıl olaraq p əsasına bölünməsi ilə aparılır. Bölmə q say sistemində aparılır. Bölmə o vaxta qədər davam edir ki, növbəti qismət p-dən kiçik olsun. Sonuncu qisməti və alınmış qalıqları onların alınma ardıcıllığının əksinə soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir.

Vurma qaydası q say sistemindəki kəsr ədədini p say sisteminə çevirmək üçün istifadə olunur. Bunun üçün verilmiş kəsr və alınan hasillərin kəsr hissələri ardıcıl olaraq p əsasına vurulur. p əsası q say sistemində ifadə olunur və vurma q say sistemində aparılır. Vurmadan alınan tam ədədləri onların alınma ardıcıllığı ilə soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir. Vurma əməliyyatı lazımi dəqiqlik (kəsr hissədə tələb olunan mərtəbələrin sayı) alınana qədər davam etdirilir, yəni alınan cavab çox vaxt təxmini olur. Odur ki, əks çevirmə zamanı alınan ədəd verilmiş ədədə uyğun gəlməyə bilər.

Misal. Onluq say sistemində verilmiş x(10)=25,25 ədədini 2-2 dəqiqliklə, yəni kəsr hissədə 2 rəqəmə qədər 2-lik say sisteminə çevirmək


____________________________________________________________ 129

tələb olunur. Bunun üçün tam hissəni bölmə qaydası ilə, kəsr hissəni isə vurma qaydası ilə çevirib, alınan cavabları bir yerdə yazırıq:

Misal. 5,5625(10) = ? (2)

Misal. 241,65625(10) = ? (8)

2

1

4

5

0

2

2

2

1

Cavab: 5,562510=0,10012

0 5625

* 2

1 1250

* 2

0 2500

* 2

0 5000

* 2

1 0000

0 65625

* 8

1 25000

* 8

2 00000

1

240

241

6

24

30

8

8

3

Cavab: 24110=3618

0

26

26

1

12

13

2

2

0

6

6

2

1

2

3

2

1

0 25

* 2

0 50

* 2

1 00000

Cavab:

26,2510=11010,012


____________________________________________________________ 130

Misal. 123,5625(10) = ? (8)

Misal. 3627(10) = ? (16)

Cavab: 362710=E2B16

10-luq say sistemindəki düzgün kəsrləri 2-lik say sisteminə keçirmək

üçün ardıcıl vurmadan istifadə edilir, yəni 10-luqdakı düzgün kəsr ardıcıl olaraq 2-yə vurulur, aşan mərtəbələr (tam hissələr) sıra ilə düzülür.

Ədədlərin 2-lik say sistemindən 8-lik və 16-lıq say sistemlərinə və ya əksinə çevrilməsi sadə qaydalarla aparılır, çünki 8-lik və 16-lıq say sistemlərinin əsasları 2-lik say sisteminin əsasının uyğun olaraq 3-cü və 4-cü dərəcəsi ilə təyin olunur, yəni 8=23 və 16=24. Bu o deməkdir ki, 16-lıq say sistemindəki ədədi 2-lik say sisteminə çevirmək üçün 16-lıq ədədin hər bir rəqəmini dördrəqəmli 2-lik kodla əvəz etmək kifayətdir.

İkilik say sistemindən 8-liyə və 16-lığa, eləcə də əksinə keçmək olar. Burada səkkizlik say sistemi rəqəmlərinin hər biri üç ikilik rəqəmlə ifadə olunur. Bu aşağıdakı cədvəldə əks olunmuşdur.

0 - 000 2 - 010 4 – 100 6 - 110

1 - 001 3 - 011 5 - 101 7 - 111

Onaltılıq say sistemlərində rəqəmlərinin hər biri dörd ikilik rəqəm ilə

ifadə olunur. Bu aşağıdakı cədvəldə əks olunmuşdur.

0-0000 4-0100 8-1000 C-1100

11

3616

3627

2

224

226

16

16

14

3

120

123

7

8

15

8

8

1

0 5625

* 8

4 5000

* 8

4 00000

Cavab: 123,562510=173,448


____________________________________________________________ 131

1-0001 5-0101 9-1001 D-1101 2-0010 6-0110 A-1010 E-1110 3-0011 7-0111 B-1011 F-1111

Tutaq ki, ikilikdə təsvir edilmiş tam ədədi çevirmək lazımdır. Bunun

üçün həmin ədədi sağdan başlayaraq üç-üç qruplaşdırırıq. Sonra ədədin önündə qrupun çatışmayan rəqəmlərinin yerinə 0 yazırıq. Daha sonra isə hər bir qrupda alınmış ikilik ədədi 8-likdə təsvir edirik.

Öndə yazılanları misalla izah edək.

Məsələn, 10 110 110 111 011 ← ikilik ədəd

010 110 110 111 011 ← səkkizlik ədəd

2 6 6 7 3 Eyni ilə, 8-likdən 2-liyə keçmək mümkündür. Məsələn, 2 7 4 6 səkkizlik ədəd 010 111 100 110 ikilik ədəd Eyni yolla ikilik sistemindən 16-lığa və ya əksinə keçmək olar. Fərq

yalnız ondadır ki, onaltılığa keçərkən ikilik ədədləri sağdan sola dörd-dörd qruplaşdırmaq lazımdır.

Misal. Onaltılıq say sistemindəki X(16)=F2 ədədini ikilik say sistemində

ifadə etməli. F2(16)=1111 0010(2) İkilik ədədin onaltılıq say sisteminə çevrilməsi üçün həmin ədəd

tetradalara ayrılır və hər bir tetrada onaltılıq rəqəmi ilə əvəz olunur. Tetradalara ayırma tam hissədə vergüldən solda, kəsr hissədə isə vergüldən sağda aparılır.

Misal. İkilik say sistemindəki X(2)=1010101001 ədədini 16-lıq say

sistemində ifadə etməli. 10| 1010| 1001(2)=2A9(16) Qeyd edək ki, tetradalara ayırma zamanı çatışmayan rəqəmlər (tam

hissədə soldan, kəsr hissədə sağdan) sıfırlarla doldurulur.


____________________________________________________________ 132


____________________________________________________________ 133

F Ə S İ L VIII

ALQORİTM NƏZƏRİYYƏSİ

ALQORİTMLƏŞMƏNİN ƏSASLARI VƏ

PROQRAMLAŞDIRMA.

MƏSƏLƏLƏRİNİN KOMPÜTERDƏ HƏLLİ MƏRHƏLƏLƏRİ

İnsanın zehni fəaliyyətinin, o cümlədən hesablama işlərinin

formallaşdırılması problemi qədim zamanlardan alimləri məşğul etmişdir. Əsas məsələ hesablama prosesini elə elementar əməllərə bölməkdən ibarətdir ki, hər bir əməl mütləq şəkildə formal təyin edilmiş olsun və hər əməldən sonra hansı əməlin icra ediləcəyi birmənalı bəlli olsun. Bu əməllər ardıcıllığına məsələnin həll alqoritmi deyilir. Məsələnin alqoritminin qurulmasına məsələnin alqoritmləşdirilməsi deyilir (mövzu barədə ətraflı məlumat dərsliyin sonrakı fəsillərindən birində ətraflı veriləcəkdir).

Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır. Alqoritm sözü IX əsrdə yaşamış özbək riyaziyyatçısı əbu Abdulla Məhəmməd ibn Musa əl-Xörəzmin adı ilə bağlıdır. Alqoritmi alqoritm icraçısı (operator) reallaşdırır.

Alqoritmin əsas xüsusiyyəti qoyulmuş məqsədə çatmaqdır. Maşın

üçün yazılmış alqoritm proqram adlanır. Kompüter proqramla işləyir. Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli mümkün deyil.

İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir.

Müasir dövrdə kompüterlərin saniyədə milyardlarla əməliyyatlar aparmasına baxmayaraq məsələlərin kompüterdə həlli prosesi hələ də mürəkkəb bir proses olaraq yenə də qalmadadır. Bu prosesdə istifadəçi kompüterlə dialoq rejimində işləyir, yəni kompüterlərin tərkibində səsi və qrafikanı emal edən qurğuların olmasına baxmayaraq istifadəçi məsələnin şərtini oxumaq və ya qrafiki şəkildə göstərməklə qarşıya çıxan bütün məsələlərin həllini tamamilə kompüterin köməyi ilə həll edə bilmir.

Kompüterdə məsələlərin həlli aşağıdakı mərhələlər ardıcıllığı ilə aparılır:

Məsələnin qoyuluşu; Həll alqoritminin seçilməsi və alqoritmin blok-sxem təsviri; Alqoritmin hər hansı bir alqoritmik dildə (Paskal, Beysik və s.)

təsviri (ilkin modulun yaradılması);

İlkin modulun translyasiyası (maşın dilinə çevrilməsi), redaktə edilməsi və yükləyici modula çevrilməsi;


____________________________________________________________ 134

Yükləyici modulun kompüterdə icrası, nəticələrin alınması və təhlili. Müəyyən tip məsələlərin həllində bu mərhələlərdən bəziləri yerinə

yetirilməyə də bilər (məsələn, sistem proqram təminatının yaradılmasında məsələnin riyazi təsviri bir çox hallarda tələb olunmur).

Göstərilən mərhələlər biri-biri ilə əlaqəlidir. Məsələn, nəticələrin təhlili proqramda və hətta məsələnin qoyuluşunda müəyyən dəyişikliklərin aparılmasına səbəb ola bilər. Bu cür dəyişikliklərin sayını azaltmaq üçün hər mərhələdə sonrakı mərhələlərin tələblərinin mümkün qədər nəzərə alınması lazımdır. Bəzi hallarda müxtəlif mərhələlər arasındakı əlaqələr o qədər sıx olur ki, (məsələnin qoyuluşu ilə həll üsulunun seçilməsi, alqoritmin və proqramın yaradılması mərhələləri və s.) onları biri-birindən ayırmaq çətin olur.

Məsələnin qoyuluĢu. Məsələ həllinin tam və dəqiq ifadə olunması həllin sonrakı mərhələlərinin kompüterdə icrası üçün müvəffəqiyyətli zəmin yaradır. Bu mərhələdə aşağıdakıları yerinə yetirmək lazımdır:

Məsələ həllində iştirak edəcək verilənlərin, massivlərin siyahısı tutulmalı, kəmiyyətlərin ölçüsü, tip və dəqiqliyi təyin olumalıdır;

Məsələ həllində iştirak edəcək dəyişilənlərin dəyişmə sərhədləri, təqribi olaraq başlanğıc və son şərtləri təyin edilməlidir;

Çııxışa ötürüləcək dəyişənlərin tipi və ölçüsü təyin edilməlidir. Bu mərhələdə müəyyən sinif məsələlər üçün onların formalaşdırılması

da aparılır, yəni tədqiq edilən prosesin baxılan halda əlverişli olan formal dildə, formatda riyazi modeli qurulur, ədədi hesablama üsulu seçilir və ya yaradılır. Bu və ya digər həll üsulunun seçilməsi məsələlərin həllinə qoyulan tələblərdən asılıdır.

Həll alqoritminin yaradılması. Bu mərhələdə seçilən həll üsuluna uyğun məsələnin həll alqoritmi tətbiq edilir. Məsələnin həlli ayrı-ayrı müstəqil bloklara bölünür və həmin blokların yerinə yetirilmə ardıcıllığı təyin edilir. Nəticədə alqoritmin blok-sxemi qurulur.

ProqramlaĢdırma dilinin seçilməsi və ilkin proqramın yaradılması. Hazırda proqramlaşdırma üçün müxtəlif dillər mövcuddur. Həll olunan məsələnin xarakterinə, tətbiq olunan kompüter üçün mövcud olan translyatorlara, proqramçının hazırlıq səviyyəsinə görə proqramlaşdırma dili seçilir. Sonra isə məsələnin həll alqoritmi əsasında seçilən dildə proqram yazılır. Ona ilkin modul da deyilir.

lkin proqramın maĢın dilinə çevrilməsi və sazlanması. Bildiyimiz kimi, kompüter yalnız "öz" dilində ifadə olunan proqramı icra edir. Kompüterin "öz" dili əvvəlcədən təyin edilmiş əmrlərdən ibarətdir. Kompüter dilində proqram isə alqoritmə uyğun olaraq yazılmış əmrlər ardıcıllığıdır. Bu mərhələdə proqramlaşdırma dilində yazılmış ilkin proqram kompüter dilinə çevrilir. Bu translyator (interpretator və ya kompilyator) adlanan proqram vasitəsilə yerinə yetirilir. Alqoritmik dillərin translyatorları maşın proqramlarının alınması prosesini avtomatlaşdırır.


____________________________________________________________ 135

İlkin proqramda buraxılmış morfoloji və sintaksis səhvlər aşkar edilib, proqramçıya çatdırılır. Səhvlər aradan qaldırıldıqdan sonra tərcümə prosesi davam etdirilir və kompüter dilində proqram alınır. Bu proqrama mütləq və ya işçi proqram deyilir.

Sonra işçi proqramın düzgün işləməsini yoxlamaq məqsədilə yoxlama misalında o sınaqdan keçirilir. Proqramdakı məntiqi səhvlərin aşkarlanıb, aradan qaldırılması prosesinə proqramın sazlanması deyilir.

ĠĢçi proqramın icrası, nəticələrin alınması və təhlili. Proqram sazlandıqdan sonra ondan tətbiqi məsələnin həlli üçün istifadə etmək olar. Bu zaman proqram müxtəlif ilkin verilənlər üçün bir neçə dəfə icra olunur. Alınmış nəticələr mütəxəssis və ya məsələni qoyan istifadəçi tərəfindən təhlil olunur. Əgər təhlil prosesində nəticələr istifadəçini təmin etmirsə o, yeni tələblərini qoya bilər və ya əvvəlki tələblərdə dəyişiklik edə bilər. Bu halda yeni tələblərin xarakterindən asılı olaraq məsələnin qoyuluşunda, alqoritmdə və ya proqramda müəyyən dəyişikliklər edilir.

ALQORİTM VƏ ONUN TƏSVİR ÜSULLARI

Alqoritm riyaziyyatın mühüm anlayışlarından biri olub, hələ kompüter

yaranmamışdan əvvəl mövcud idi. Bu anlayış riyaziyyatda eyni tip məsələlərin həllində ümumi üsulların axtarılması ilə əlaqədar olaraq meydana çıxmışdır. Onluq ədədlər üzərində hesab əməllərinin aparılması qaydaları (alqoritmləri) ilk dəfə IX əsrdə Özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd ibn Musa Əl-Xarəzm tərəfindən verilmişdir. Alqoritm termini də məhz bu riyaziyyatçının yaşadığı şəhərin adından yaranmışdır.

Alqoritm – latınca qayda-qanun deməkdir. Riyazi mənada məsələnin həlli ardıcıllığına alqoritm deyilir.

Ümumiyyətlə, alqoritm verilmiş məsələnin həlli üçün lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini göstərən formal yazılışdır.

Alqoritm həll olunan məsələnin xarakteri ilə bağlı olduğu üçün onun yaradılmasında ümumi qaydalar yoxdur. Lakin hər bir alqoritm tərtib edilərkən onun müəyyən tələblərə cavab verməsi nəzərə alınmalıdır. Bu tələblərə alqoritmin xassələri deyilir.

Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır: 1. Alqoritm diskret olmalıdır, yəni onun təsvir etdiyi proses ayrı-ayrı

elementar addımlar ardıcıllığına bölünməli və bu bölgü elə olmalıdır ki, alqoritmin yazılışı bir-birindən dəqiq ayrılmış şəkildə olsun.

2. Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə bölmək deməkdir. Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər. Bu alqoritmin müəyyənlik xassəsini təşkil edir.


____________________________________________________________ 136

3. Alqoritmin kütləvilik xassəsi iki tələbi nəzərdə tutur: a) müəyyən məsələnin həlli üçün qurulmuş alqoritm həmin tipdən

olan bütün məsələlərin həlli üçün yararlı olmalıdır; b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki, ondan hamı istifadə edə bilsin. 4. Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı

sonlu ədəd olmalıdır ki, onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib çıxara bilsin. Bu alqoritmin nəticəvilik (sonluluq) xassəsi adlanır.

Alqoritmdəki hesab əməlləri arasındakı məntiqi əlaqələr kompüterin qəbul edə biləcəyi şəkildə verilməlidir.

Alqoritmi təsvir etmək – onu ayrı-ayrı mərhələlərə bölüb, hər mərhələdə nə etmək lazım olduğunu müəyyən etmək və bu mərhələlərin yerinə yetirilməsi ardıcıllığını göstərmək deməkdir.

Alqoritmlərin istənilən istifadəçiyə aydın olması üçün onları təsvir etməyin ümumi qəbul edilmiş qaydaları yaradılmışdır. Bunlardan geniş yayılanlara aşağıdakıları aid etmək olar:

təbii dildə (sözlərlə təsvir); qrafik formada (blok – sxem təsviri); alqoritmik dildə təsvir. Keçmiş dövrlərdən indiyə kimi alqoritmləri təsvir etmək üçün adi

danışıq dilinin vasitələri istifadə olunur. Misal. ax2 + bx +c =0 tam kvadrat tənliyinin həll alqoritmini sözlə

təsvir etməli. 1. Alqoritmin başlanğıcı; 2. a, b, və c əmsalları maşına daxil etməli;

3. D= b2 – 4 a c diskriminantı hesablamalı; 4. Diskriminantın müsbət olmasını yoxlamalı; D >0 olarsa, 9-cu addıma keçməli: Əks halda 5-ci addıma keçməli. 5. D=0 şərtini yoxlamalı: D=0 olarsa, 7-ci addıma keçməli. Əks halda

(D<0) 6-cı addıma keçməli. 6. Çap etməli: “Tənliyin kökü yoxdur”, sonra 11-ci addıma keçməli.

7. Hesablamalı: а

вx

2

8. X-in qiymətini çap edib, 11-ci addıma keçməli;

9. Hesablamalı: ,2/)(1 aDвx aDвx 2/)(2

10. X1 və X2 – nin qiymətlərini çap etməli. 11. Son. Alqoritmin təsvirinin çox münasib və əyani vasitəsi onun blok-sxemlər

vasitəsilə göstərilməsidir. Bu halda bütün hesablama prosesi ayrı-ayrı mərhələlərə bölünür. Hər bir mərhələdə yerinə yetiriləcək funksiyadan asılı olaraq həmin mərhələlər kağız üzərində şərti qrafik işarələrlə (simvollarla) təsvir olunur.


____________________________________________________________ 137

Məsələlərin kompüterlərdə həlli və xüsusi mürəkkəb alqoritmlərin təsviri zamanı blok-sxemlərdən istifadə edilməsinə daha geniş yer verilir, çünki alqoritmlərin təsviri zamanı adətən alqoritmin hər bir addımına (mərhələsinə) bir blok uyğundur. Lakin bir blokda bir neçə eyni tipli mərhələ və ya əksinə, bir mərhələ bir neçə blokda təsvir oluna bilər. Bloklar standart işarələrdən istifadə olunmaqla təşkil olunur və biri-biri ilə şaquli, yaxud üfqi xətlərlə birləşdirilir. Lazım gələrsə, blokları nömrələmək olar.

Qəbul edilmiş şərti simvolların siyahısı, adları, formaları, onların təsvir etdiyi funksiyalar aşağıda göstərilmişdir.


____________________________________________________________ 138

başlanğic və ya son blok

hesablama bloku

giriş əməliyyatları bloku

çap bloku

dövri proses bloku

məntiqi şərt bloku

əvvəldən hazırlanmış alqoritmlərdən və

ya proqramlardan istifadə olunma bloku (alt proqram) bloku

Blok-sxemlərdə hesablama və məntiq blokları üstünlük təşkil edir.

Birinci tip bloklarda hesablama proseduraları yerinə yetirilir, ikinci tip bloklarda isə müəyyən məntiqi şərtlər yoxlanılır. Hesablama proseduralarını müxtəlif formada göstərmək olar. Əgər hesablama kiçik düsturla ifadə olunursa, onu blok daxilində yazırlar. Əgər düstur böyükdürsə, onda prosedura blokda şərti simvol (ədəd və ya söz) ilə göstərilir və blok-sxemin altından isə onun mənası izah edilir.

İstənilən məsələnin “başlanğıc və “son” blok arasında təsvir edilir. Hesablama blokları (düzbucaqlılar da deyilir) və məntiqi şərti bloklar

(keçid bloku da adlanır və ya romblar da deyilir) blok-sxemdə əsas bloklardan, istifadə edilmə məqsədlərinə və aralarındakı əlaqə və formalarına görə biri-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər. Sadə

hə

yox


____________________________________________________________ 139

hesab əməllərindən ibarət olan hesablama prosesində əməllər biri-birinin ardınca yerinə yetirilir və blok-sxemlər düzbucaqlı şəklində təsvir olunur.

Müəyyən bir məntiqi ifadənin doğru olub-olmadığından asılı olaraq alqoritmin davamı istiqamətinin seçilməsi romb bloku vasitəsilə təsvir olunur. Romb bloku bir girişli və bir neçə çıxışlı ola bilər. Bu blok daxilində yazılmış məntiq ifadəsinin doğru olub-olmadığından asılı olaraq hesablama prosesi iki və daha çox qollara ayrıla bilər. Başqa sözlə şərt bloku ondan sonra hesablama prosesinin hansı istiqamətdə gedəcəyini aydınlaşdırır.

Maşında həll etmək üçün tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır.

Alqoritmin proqramlaĢdırma dili (proqram) vasitəsilə təsviri adi təsvirdən onunla fərqlənir ki, burada maşının yerinə yetirəcəyi hər bir kiçik əməliyyat müəyyən əmrlərlə verilməlidir, yəni proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsvir çox dəqiq olmalıdır, çünki kompüter ancaq ona verilmiş proqramdakı əmrləri yerinə yetirir. Çox vaxt proqramı yazmazdan əvvəl məsələnin həll alqoritmi blok-sxem şəklində (əyani olmaq üçün) təsvir edilir, sonra isə uyğun proqram yazılır. Blok-sxemdən proqrama keçərək hər bir blok bir neçə əmr vasitəsilə dəqiq təsvir olunur. Ona görə də alqoritmin proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsviri zamanı əmrlərin sayı blok-sxemdəki blokların sayından çox olur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alqoritmin proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsviri əvvəlki təsvirdən çətindir. Əvvəlki təsvir vasitələrində səhvlər görünmür və bilinmir, amma proqramlaşdırmada həmin səhvlər tez nəzərə çarpır və proqramçı tərəfindən vaxtında düzəldilir.

İnformasiyanın işlənməsinin müxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq müxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır:

xətti alqoritmlər;

budaqlanan alqoritmlər; dövri alqoritmlər; Xətti alqoritmlər çox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə

ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir. Belə alqoritmlərdə budaqlanma və dövri mərhələlər, başqa sözlə məntiq mərhələsi olmur.

Ümumi halda xətti alqoritm aşağıdakı kimi təsvir edilir.


____________________________________________________________ 140

Budaqlanan alqoritmlərin tərkibində bir və ya bir neçə məntiq

mərhələsi olur. Bu mərhələdə müəyyən (məsələn, hesablama nəticəsində alınan) kəmiyyətlərin hər hansı bir şərti ödəyib-ödəmədiyi yoxlanılır və ona uyğun olaraq sonrakı gedişin istiqaməti seçilir, yəni nəzərdə tutulan şərt ödənilirsə, bir istiqamətə, ödənilmirsə başqa istiqamətə doğru hərəkət edilir. Beləliklə, alqoritmdə budaqlanma baş verir.

Budaqlanan alqoritmin blok-sxemini ümumi şəkildəki kimi göstərmək olar.

a, b, c

P = (a + b + c) /2

S= ))()(( cPbPaPP

S


____________________________________________________________ 141

Tam kvadrat tənliyini həlli zamanı diskriminantın müsbət olmasının

yoxlanılması mərhələsi alqoritmdə budaqlanma yaradır. Bunu aşağıdakı misalda göstərmək olar.

Misal: 02 cbxax tam kvadrat tənliyin həll alqoritminin blok-sxem

şəklində təsvir etməli. 1-ci mərhələdə heç bir əməliyyat yerinə yetirilmir. 2-ci mərhələdə a,

b, c əmsalları maşına daxil edilir. 3-cü mərhələdə diskriminant hesablanır. 4-cü və 5-ci mərhələlərdə diskriminantın müsbət, sifir və ya mənfi olması şərti yoxlanılır və uyğun olaraq budaqlanma gedir. D>0 olduqda 9-cu addıma, D=0 olduqda 7-ci addıma, D<0 olduqda isə 6-cı addım yerinə yetirilir. Sonra hər budaqda alınan nəticələr çap edilir və nəhayət alqoritm sona çatır.

yox

x, y, z

x > y

M = y

M > z

M =z

hə

M = x

hə

yox

yox


____________________________________________________________ 142

Ümumiyyətlə budaqlanan alqoritmlər sadə və mürəkkəb

budaqlanmaya ayrılır. Sadə budaqlanmaya misal olaraq iki ədədin maksimumunun

(x=max (A1B)) tapılması alqoritminə baxaq. Bu alqoritmin blok-sxemi şəkildəki kimidir.


____________________________________________________________ 143

Bir neçə budaqlanmaya malik olan alqoritminin blok-sxemi mürəkkəb

olur (şəkil). Məsələn:

7x , əgər x≤19

2

1

x , əgər x>19

Başlanğıc

A və B-nin daxil edilməsi

R≥0

Х=В

Son

Hə

R=A-B

Х=А

X-in çap edilməsi

Y(x)=


____________________________________________________________ 144

Dəfələrlə təkrar olunan dövri prosesi təsvir edən alqoritm dövri

alqoritm adlanır. Dövri prosesi təşkil edən operatorlar ardıcıllığı dövr adlanır. Dövrlər sadə və mürəkkəb ola bilər. Sadə dövrü alqoritmin bir dövrü olur.

Əgər hər hansı bir alqoritmdə bir neçə daxili dövr iştirak idarəsi, onda belə dövrlərə mürəkkəb dövr deyilir. Mürəkkəb dövrləri əmələ gətirən sadə dövrlər heç vaxt kəsilə bilməz.

Dövrü alqoritmlər hesabi dövri, indeksli dəyişənlərdən istifadə ilə olan dövri, inteqrasiya dövri, təkrar (çox qat) dövrlərdən və s. ibarətdir.

Dövrü alqoritmləri aşağıdakı qruplara bölmək olar:

Arqumentin qiymətləri təsadüfi dəyişən alqoritmlər; Arqumentin qiymətini verilən parçada verilən qanunauyğunluqla

dəyişən alqoritmlər;

Dövrlərin sayı əvvəlcədən məlum olan alqoritmlər; Dövrlərin sayı əvvəlcədən məlum olmayan alqoritmlər (iterasiyalı

alqoritmlər).

Başlanğıc

х≤7

х≤19

У=1/х2

Nəticəni çap

etməli

Son

y=7-x

y=7-x

hə

hə yox

yox


____________________________________________________________ 145

F Ə S İ L VIII

FƏRDİ KOMPÜTERİN PROQRAM

TƏMİNATI

PROQRAM TƏMİNATININ TƏSNİFATI. SİSTEM PROQRAM

TƏMİNATI

Fərdi kompüterlər proqramla idarə olunan hesablayıcı maşındır. Hər

hansı bir məsələni kompüterdə həll etmək üçün onun həll alqoritmi əsasında qurulmuş proqram olmalıdır. Kompüterin fəaliyyəti onun yaddaşına yazılmış proqramla təmin edilir. Proqram təkcə konkret məsələnin həlli üçün deyil, istifadəçi ilə kompüter arasında əlverişli formada ünsiyyət yaratmaq, informasiyanın işlənməsi prosesini idarə etmək, məsələlərin həllində proqramçıya kömək etmək, proqramçının səhvlərini aşkar edib ona çatdırmaq və s. üçün istifadə edilir. Bu və ya digər funksiyaları yerinə yetirmək məqsədilə kompüter uyğun proqramlar kompleksi ilə təmin olunmalıdır.

Həmin proqramlar kompleksinə kompüterin proqram təminatı sistemi deyilir. Müasir kompüterlər yalnız texniki göstəricilərlə deyil, proqram təminatının zənginliyi ilə də qiymətləndirilirlər.

Beləliklə, proqram təminatı kompüterlə istifadəçilərin məsələlərinin həllini təşkil edən proqramlar toplusudur. Proqram təminatı kompüterin vacib tərkib hissələrindən biridir və onun müəyyən hissəsi texniki aparatla birlikdə alıcılara çatdırılır.

Müasir həyatda yeni informasiya texnologiyasının sürətlə inkişafı və onun tətbiq sferasının geniş vüsət alması proqram təminatının intensiv inkişafına səbəb oldu. Bununla əlaqədar qeyd etmək olar ki, son illərdə dünya miqyasında proqram təminatının inkişaf etdirilməsi üçün 140 milyard dollara yaxın vəsait sərf olunmuşdur. Bu vəsait hesabına proqram təminatının inkişaf meyli hər il mütəmadi olaraq (ildə 20%) artır.

Ümumiyyətlə, proqram təminatı dedikdə hesablama texnikası vasitələrinin tətbiqi ilə məlumatların işlənməsi sisteminin yaradılması və işlənməsi üçün proqramların və sənəd vasitələrin məcmusu nəzərdə tutulur.

Proqram təminatının yerinə yetirilməsi funksiyasından asılı olaraq onu iki qrupa bölmək olar: Sistem proqram təminatı (SPT) və Tətbiqi proqram təminatı (TPT).

Sistem proqram təminatı kompüterdə informasiyanın işlənməsi prosesini təşkil edir. Mahiyyətinə görə o proqram idarəetmə qurğusudur, bəzən onu kompüterin bir hissəsi hesab edirlər.


____________________________________________________________ 146

Tətbiqi proqram təminatı tətbiqi məsələləri həll etmək üçün lazım olan proqramlar yığımından ibarətdir. Bu cür proqramların seçilməsi həll ediləcək məsələlərin xarakterindən asılıdır (məsələn, iqtisadi, texniki və s.).

Sistem proqram təminatı kompüterdə informasiyanın işlənməsi prosesinin təşkili ilə yanaşı, tətbiqi proqramlar üçün normal mühiti təmin edir.

Sistem proqram təminatına aşağıdakıları aid etmək olar (şəkil):

Sistem proqram təminatı

Əməliyyat sistemləri (ƏS) – informasiyanın işlənməsinin idarə

olunması ilə yanaşı aparat vasitələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. ƏS-nin əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə/xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması, istifadəçi tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir. ƏS lazım olan proqramı kompüterin yaddaşına yükləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir.

Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə üç qrupa bölünür:

Birməsələli (bir istifadəçi üçün);

Çoxməsələli (çox istifadəçi üçün); Şəbəkə. Birməsələli əməliyyat sistemləri müəyyən anda konkret bir məsələ

ilə bir istifadəsinin işi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu tip əməliyyat

SİSTEM PROQRAM TƏMİNATI

Birməsələli

ƏS

Əməliyyat

sistemləri

Çoxməsələli

ƏS

Şəbəkə

ƏS

Test proqramları

Texniki xidmət

proqramları

Xüsusi nəzarətçi

Örtüklər

Servis

proqramlar

Utilitlər

Antivirus

vasitələri

Kompilyatorlar

Proqramlaşdırma

sistemləri

İnterpretatorlar

Assemblerlər


____________________________________________________________ 147

sistemlərinə nümumə kimi Microsoft firması tərəfindən yaradılan MS-DOS əməliyyat sistemini göstərmək olar.

Çoxməsələli əməliyyat sistemləri kompüterdə mültiproqram rejimdə vaxt bölgüsü ilə kollektiv istifadəni təmin edir. Bu tip əməliyyat sistemlərinə UNIX, OS/2, Windows 95/98/2003 və s. misal göstərmək olar.

ġəbəkə əməliyyat sistemləri lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədar yaranmışdır və şəbəkənin bütün resurslarına istifadəçi müraciətini təmin edir. Bu əməliyyat sistemlərinə Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, IBM LAM, UNIX, Solaris və s. misal göstərmək olar.

Servis proqramlar adi kompüterlə işləyən zaman ona əlavə xidmətlər göstərir və əməliyyat sisteminin imkanlarını genişləndirir.

Servis proqramları yerinə yetirilərkən əsas funksiyalar aşağıdakılardır: İstifadəçi interfeysinin təkmilləşdirilməsi; Məlumatların (verilənlərin) mühafizəsi;

Məlumatların bərpası; Xarici yaddaşla əməli yaddaş arasındakı informasiya mübadiləsinin

sürətləndirilməsi;

Arxivləşdirmə və ya sənədi arxivdən açmaq; Kompüter virusları ilə mübarizə. Servis proqramlarının təşkilinə, reallaşdırma üsullarına və yerinə

yetirdikləri funksiyalara görə aşağıdakı qruplara bölünür:

Örtük proqramları; Utilitlər; Antivirus proqramları. Örtük proqramlar əməliyyat sistemləri üzərində quraşdırılaraq,

istifadəçiyə keyfiyyətcə yeni interfeysi təqdim edir və istifadəçini əməliyyat sistemlərinin əmr və əməliyyatlarını dərindən bilməsindən azad edir.

MS-DOS mühitində olan əksər örtüklərin funksiyası fayl və kataloqlarla işə əsaslanır. Bu örtük proqram fayllarının sürətli axtarışını, mətn fayllarının yaradılmasını, baxışını və redaktəsini, diskdə yerləşən fayllar haqqında məlumatların verilməsini, disk sahəsi və əməli yaddaş qurğuları (ƏYQ) haqqında məlumatların verilməsini təmin edir.

İstifadə olunan bütün örtük proqramları müəyyən dərəcədə istifadəçi səhvlərindən mühafizəni təmin etməklə, faylların təsadüfi korlanma ehtimalını da azaldır.

MS-DOS mühitindəki örtük proqramlardan ən çox yayılanı və istifadə olunanı NORTON COMMANDER proqramıdır.

Utilitlər disk və fayl sisteminə xidmətə əsaslanaraq, istifadəçilərə əlavə imkanlar yaradırlar.

Utilitlər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

Disklərə xidmət etmək (formalaşdırma və s.);


____________________________________________________________ 148

İnformasiya mühafizəsinin təmini, nasazlıq hallarında bərpanın mümkünlüyü və s.;

Fayl və kataloqlara xidmət etmək; Arxivlərin yaradılması və yeniləşdirilməsi; Kompüter resursları, disk sahəsi, proqramların əməli yaddaş

qurğularında paylanması haqqında informasiyanın verilməsi; Müxtəlif rejim və formatlarda olan mətn və digər faylların çapı;

Kompüteri viruslardan mühafizə. Antivirus proqram vasitələri məlumatların (verilənlərin)

neytrallaşdırılmasını və kompüterin diaqnostikasını təmin edir. Viruslar çoxalaraq proqramlara özbaşına qoşulur, lazımsız və ziyanlı müxtəlif əməliyyatları həyata keçirir.

Kompüter viruslarının geniş yayılması viruslarla mübarizə istifadəçilərə bir çox çətinliklər yaradır. Buna görə də virusların yayılma xüsusiyyətlərinin və əmələgəlmə xarakterinin istifadəçi tərəfindən öyrənilməsi ona viruslarla mübarizədə antivirus proqramlarından effektiv istifadəyə imkan verir.

Virus digər proqramlara özbaşına qoşula bilən, öz surətini fayllara, sistem sahəsinə, şəbəkələrə və s. yayan və kompüterin normal işini pozan xüsusi proqramdır. Yaranmış virus proqramlarının surəti təkrar olaraq kompüterin daxilində yenidən yayıla bilir.

Kompüter virusları təxminən 1980-ci illərin əvvəllərində yaranmışdır. «Kompüter virusu» termini 1984-cü ildə ABŞ-da keçirilən informasiya təhlükəsizliyi üzrə 7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən işlədilmişdi. Kompüter viruslarının ümumi qəbul edilmiş tərifi yoxdur.

Kompüter virusunun aşağıdakı tərifindən istifadə edilir: Kompüter virusu elə proqramdır ki, özünü təxminən bioloji virus kimi aparır, çoxalır, maskalanır və ziyanlı təsirlər göstərir (əməliyyatlar yerinə yetirir).

Virusları aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif etmək olar:

Fayl virusları (com, exe, bat, doc virusları), yükləmə virusları, makro viruslar;

Yaşayış mühitini yoluxdurma üsuluna görə: rezident və qeyri-rezident;

Əməliyyat sisteminə görə: MS-DOS virusları, Windows virusları, *NIX virusları və s.;

Destruktiv imkanlarına görə: ziyansız, təhlükəsiz, təhlükəli, çox təhlükəli;

Virus alqoritminin xüsusiyyətlərinə görə: «tələbə» virusları, kompanyon-viruslar, «soxulcanlar» (worm), «stels»-viruslar («görünməz» viruslar), «polimorf»-viruslar (özüşifrələnən viruslar), şəbəkə virusları və s.

Virusların yaradılması. Hər gün 10†15 yeni növ virus yaradılır. Virusların sayı həndəsi silsilə üzrə artır. Bunu statistika və real həyat təcrübəsi təsdiq edir. 1990-cı ildə təxminən 500 virus, 1992-ci ildə - 3000,


____________________________________________________________ 149

1994-cü ildə - 5000, 1996 – 9000, 1999 – 30000, 2001 – 50000, 2010-cu ildə 202000-dən çox virus məlum idi.

Kompüter viruslarının sayının artması ilk növbədə onunla bağlıdır ki, proqramlaşdırmanı bir qədər öyrəndikdən sonra istənilən şəxs virus yarada bilər. Bu işdə ona leqal və qeyri-leqal ədəbiyyat, virusların yaradılması üçün xüsusi proqram təminatı kömək edə bilər. Hətta müxtəlif mutasiya generatorları da mövcuddur ki, birinci kurs tələbəsinin yaratdığı sadə virusdan onun köməyi ilə mürəkkəb virus yaradılsın.

Virusların yayılması. Şəbəkə və kommunikasiya texnologiyalarında hər bir yenilik virusların yaradılması və yayılması üçün yeni imkanlar, yollar açır. Yaxın vaxtlara kimi viruslar disketlər və digər daşıyıcılar vasitəsi ilə yayılırdı. İnternet virusların yayılması üçün geniş imkanlar və magistral yollar açdı. Kompüter virusları İnternetdə bioloji virusların real dünyada yayılmasından daha sürətlə yayılır. 2003-cü ildə Slammer "soxulcanı" 10 dəqiqə ərzində 75 min fərdi kompüteri yoluxdurmuşdu.

1999-cu ildə ilk dəfə dünya miqyasında virus epidemiyası yaranmışdı. Melissa virusu on minlərlə kompüteri yoluxdurmuş və 80 milyon dollar ziyan vurmuşdu. Bu insidentdən sonra dünyada antivirus proqramlara böyük tələb yarandı. 2000-ci ilin mayında Melissanın rekordunu bir neçə saat ərzində milyonlarla kompüteri yoluxdurmuş I Love You! virusu təzələdi.

Fərdi kompüterlərdə praktik olaraq virusa yoluxmayan fayl növü tapmaq mümkün deyil. Hal-hazırda mobil telefonları və proqram təminatından istifadə edən digər qurğuları da yoluxduran viruslar sürətlə yayılır.

Virus müəllifləri təkcə texnoloji zəifliklərdən deyil, "psixoloji" zəifliklərdən də istifadə edirlər.

Məlumatları (verilənlərin) məhv olmaqdan qorumaq, kompüter viruslarını tapmaq və silmək üçün nəzərdə tutulan proqramlar antivirus proqramı adlanır. Antivirus proqramlarının aşağıdakı tipləri mövcuddur:

Süzgəc; Detektorlar;

Doktorlar və ya faqi; Müfəttişlər; İmmunizatorlar və ya vaksinlər. Süzgəc rezident proqram olmaqla, təhlükəli əməliyyatlara nəzarət

edir (məsələn icra olunan proqram fayllarını dəyişir). Detektorlar əməli yaddaşda və xarici qurğularda virusların axtarışını

təmin edir. Doktor antivirus proqramları virusların aşkar edilməsinə və

zərərsizləşdirilməsinə şərait yaradır. Viruslarla mübarizə proqramlarının bir neçə növündən - skanerlərdən

(başqa adı: faqlar, polifaqlar) istifadə olunur. Antivirus skanerlərin iş


____________________________________________________________ 150

prinsipi faylların və sistem yaddaşının yoxlanmasına və onlarda məlum və ya yeni (skanerə məlum olmayan) virusların axtarışına əsaslanır. Məlum virusların axtarışı üçün «maska»lardan istifadə edilir. Virusun maskası konkret virus üçün spesifik olan müəyyən sabit kodlar ardıcıllığıdır. Bir çox skanerlərdə həmçinin «evristik skanlama» alqoritmlərindən istifadə edilir, yəni yoxlanan obyektdə komandalar ardıcıllığı analiz edilir, müəyyən statistika toplanır və hər bir yoxlanan obyekt üçün qərar qəbul edilir («ola bilsin yoluxub» və ya «yoluxmayıb»).

MüfəttiĢ adlanan proqram kataloqların, proqramların, faylların və sistem sahələrinin məzmununu yadda saxlamaqla, dövri olaraq, cari vəziyyətlə ilkin vəziyyəti müqayisə edir. Disk müfəttişlərinin (CRC-skanerlərin) iş prinsipi diskdə olan fayllar və sistem sektorları üçün CRC - cəmlərin (nəzarət cəmlərinin) hesablanmasına əsaslanıb.

Ġmmunizator özü rezident proqram olmaqla, bir çox virusları vaksinləşdirmə yolu ilə yoluxmanın qarşısını alır. İmmunizatorların iki növü var: yoluxma barədə məlumat verən immunizatorlar və hər-hansı növ virusla yoluxmanın qarşısını alan immunizatorlar. Birincilər adətən faylların sonuna yazılır və hər dəfə fayl işlədikdə onun dəyişməsini yoxlayır. Bu immunizatorların əsas nöqsanı stels-virusla yoluxma barədə məlumat verməyə qabil olmamamsıdır. Buna görə bu immunizatorlar hazırda praktikada istifadə edilmir. İkinci növ immunizator sistemi hər hansı müəyyən növ virusla yoluxmaqdan mühafizə edir. Diskdə fayllar elə modifikasiya edilir ki, virus onları artıq yoluxmuş fayl kimi qəbul edir. Rezident virusdan mühafizə üçün kompüterin yaddaşına virusu imitasiya edən proqram yüklənir. Virus işə düşdükdə onunla rastlaşır və hesab edir ki, sistem artıq yoluxub.

ProqramlaĢdarıma sistemləri proqramlaşdırma dillərində işləməyi təmin edirlər. Bura proqramlaşdırma dilləri, həmin dillərdə proqramları kompüter dilinə çevirən translyatorlar (çevirici proqramlar), sazlayıcı proqramlar və s. daxildir.

Kompüter dili kompüterin «başa düşüldüyü» kodlarda ifadə olunmuş əmrlərdən təşkil olunur. Bu halda proqram müəyyən əmrlər ardıcıllığından ibarət olur. Bu əmrlər kifayət qədər sadə olub, məlumatlar üzərində müəyyən əməliyyatları (+, -, : və s.) yerinə yetirirlər.

Kompüter dilləri kompüterin tipindən asılı olaraq müxtəlif olduqlarına görə istifadəçilər üçün öyrənilməsi çətin və işlədilməsi çox zəhmət tələb etdiyindən, əlverişli deyillər. Ona görə də təbii dilə yaxın formalaşdırılmış dillərdən istifadə olunur. Bu cür dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir.

ProqramlaĢdırma dillərində yazılmış proqram (ona ilkin proqram deyilir) sonradan kompüter dilinə çevrilir, sazlanır və icra olunur. Kompüter dilindəki proqrama iĢçi və ya mütləq proqram deyilir. İlkin proqramı işçi proqrama çevirmək üçün translyator adlanan xüsusi proqramlardan istifadə olunur.


____________________________________________________________ 151

Translyatorlar iki yerə bölünür: Ġnterpretator ilkin proqramın cümlələrini bir-bir təhlil edib,

kompüter dilinə çevirir və icra edir. Növbəti operatorun işlənməsindən sonra o digər operatora keçir. Sonuncu operatorun işləməsindən sonra interpretasiya prosesi və proqramın icrası başa çatır. İnterpretasiya üsulu ilə proqramın kompüter dilinə çevrilməsi və icrası ləng gedir.

Kompilyator interpretatordan fərqli olaraq, ilkin proqramı bütövlükdə maşın dilinə çevirir. Proqramda morfoloji və sintaksis səhvlər olarsa, onları aşkar edib, istifadəçiyə xəbər verir. Səhvlər düzəldildikdən sonra kompilyasiya yenidən təkrar oluna bilər, ya da saxlanmaq üçün xarici yaddaşa köçürülə bilər.

Beləliklə, proqramın sazlanması zamanı interpretatordan istifadə etmək, sazlanmış proqramı isə kompilyator vasitəsilə işləmək məqsədəuyğundur.

İstifadə olunan dilin strukturuna, formallaşdırma səviyyəsinə və vəzifəsinə uyğun olaraq proqramlaşdırma sistemlərini aşağıdakı siniflərə bölmək olar:

maşınyonlü sistemlər; proseduryönlü sistemlər;

problemyönlü sistemlər; köməkçi sistemlər. MaĢınyönlü sistemlərdə proqramlaşdırmanın dili müəyyən

kompüterlə və ya kompüter ailəsi ilə əlaqəli olur. Proseduryönlü sistemlərdə istifadə olunan proqramlaşdırma dilləri

maşınyönlü dillərdən fərqli olaraq, konkret tip kompüterlə əlaqəli olmayıb, istənilən alqoritmlərin (proseduraların) proqramlaşdırmasını və bu proqramların istənilən tip kompüterdə icrasını təmin edirlər.

Bu dillərin üç adı mövcuddur:

alqoritmik dillər; prosedura dilləri; direktiv dillər. Ümumən onlara yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri də deyilir. Yüksək səviyyəli proqramlaĢdırma dilləri universal xarakter

daşıyıb, istənilən sahəyə aid məsələlərin kodlaşdırılmasını təmin edirlər. Lakin proqramlaşdırma təcrübəsində çox vaxt proseduryönlü dil tətbiq sahəsinin xarakterinə uyğun yaradılır.

Bu baxımdan proseduryönlü dilləri şərti olaraq dörd qrupa ayırmaq olar:

elmi-texniki məsələlərin proqramlaşdırılması üçün istifadə olunan dillər: Alqol, Fortran, Basic, Pascal, və s. dilləri;

iqtisadi məsələlərin proqramlaşdırılması üçün istifadə olunan dillər: Kobol, PL-1;

texnoloji proseslərin idarəetmə alqoritmlərinin və modelləşdirmə


____________________________________________________________ 152

məsələlərinin proqramlaşdırılması üçün dillər: ART, Simula, Simskript;

informasiya-məntiq məsələlərinin həlli üçün dillər: LISP, KOMIL, FPL, KRL.

Problemyönlü sistemlərdə həll olunan məsələnin alqoritmini qürmağa ehtiyac olmur. Bu sistemlər dar çərçivədə eyni tipli məsələlərin həllinə yönəldilir. Problemyönlü dillərə misal olaraq mühəndis məsələlərinin həlli üçün yaradılan xüsusi dilləri (ART, ADART, SYMAP, CAP, APROKS) göstərmək olar.

Köməkçi sistemlər məlumatların işlənməsi zamanı bir sıra köməkçi funkisyaları yerinə yetirmk üçün əvvəlcədən hazırlanmış proqramlar toplusundan ibarət olur.

Assembler – assembler dilindəki proqramı kompüter dilinə çevirən proqramdır. Assembler işçi proqramı bir gedişlə və ya çox gedişlə maşın dilinə çevirə bilər. Daha səmərəli işçi proqram çoxgedişli assemblerlərdən istifadə etməklə alınır.

Texniki xidmət proqramları kompüterin düzgün işləməsinə nəzarət etməklə yanaşı nasazlıqları da aşkar etmək üçün istifadə olunur. Kompüterin işinə nəzarət etmək üçün müxtəlif üsullar mövcüddür. Bu üsullardan bəziləri kompüterin aparat vasitələri ilə, bəziləri aparat-proqram vasitələri ilə, bəziləri isə proqram vasitələri ilə həyata keçirilir. Proqrama nəzarət test proqramları və xüsusi nəzarət proqramları vasitəsilə həyata keçilirir. Testlə yoxlama kompüterin və onun ayrı-ayrı bloklarının işini yoxlayan test-proqramlar vasitəsilə yerinə yetirilir.

Test proqramları adətən kompüterin daimi yaddaş qurğusnda saxlanılır və kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda avtomatik olaraq işə düşür.

Xüsusi nəzarət proqramları kompüterdə məsələlərin həlli üçün tətbiq olunan proqramların icrası zamanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş vəziyyətlərin, asılılıqların və məhdudiyyətlərin ödənilib-ödənilməməsini yoxlayır. Bütün hallarda nasazlıqların xarakteri, mənbəyi və bəzən də səbəbi haqqında ekrana və ya çapa məlumat xaric edilir (ötürülür).

TƏTBİQİ PROQRAM TƏMİNATI VƏ İNKİŞAF MEYLLƏRİ

İqtisadi informasiyanın işlənmə texnologiyalarının tətbiqi proqram

təminatının başlıca təyinatı istifadəçinin konkret məsələlərinin işlənib hazırlanmasını və yerinə yetirilməsini həyata keçirməkdən ibarətdir. Tətbiqi proqram təminatının təsnifat sxemi aşağıdakı kimidir.


____________________________________________________________ 153

TƏTBİQİ PROQRAM TƏMİNATININ TƏSNİFAT

SXEMİ

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəçi tərəfindən həll edilən

məsələnin avtomatlaşdırılması üçün çox güclü alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın işlənməsində kompüterin bu və ya digər funksiya və proseduralarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir. Hal-hazırda öz funksional imkanlarına və reallaşdırma üsullarına görə fərqlənən çox geniş spektrli tətbiqi proqram paketləri mövcuddur.

Tətbiqi proqram paketləri müəyyən olunmuş sinif məsələlərin həlli üçün təyin olunmuş kompleks proqramdır.

Bir-birindən fərqli tətbiqi proqram paketləri mövcuddur:

ümumi təyinatlı (universal); üsulyönlü; problemyönlü; qlobal kompüter şəbəkələri; hesablama prosesinin təşkili. Ümumi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri istifadəçinin

funksional məsələləri və informasiya sistemlərini hazırlaması, həmçinin istismarının avtomatlaşdırılması üçün təyin olunan universal proqram məhsuludur. Bu tip tətbiqi proqram paketlərinə aşağıdakılar daxildir:

TƏTBİQİ PROQRAM PAKETİ

Ümumi təyinatlı

(universal)

Redaktorlar

Elektron

cədvəllər

VBİS-lər

İnteqrallaşdı-

rılmış paketlər

JASE -

texnologiyası

Ekspert sistemləri və

süni intellekt

Üsulyönlü

Riyazi

proqramlaşdırma

Şəbəkəli

planlaşdırma və

idarəetmə

Kütləvi xidmət

məsələləri

Riyazi statistika

Problem-

yönlü

Sənaye

sahəsi

Qeyri

sənaye

sahəsi

Xüsusi

sahələr

Qlobal kompüter

şəbəkə

Hesablama prosesinin

təşkili


____________________________________________________________ 154

mətn və qrafiki redaktorlar; elektron cədvəllər;

məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri; inteqrallaşdırılmış paketlər; Case – texnologiyası. ekspert və süni intellekt sistemləri. Redaktorlar. Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və rəsmlərin yaradılması

və dəyişdirilməsi üçün təyin olunan tətbiqi proqram paketləri redaktorlar adlanır. Redaktorlar öz funksional imkanlarına görə mətn, qrafiki və nəşriyyat sistemlərinə bölünür.

Mətn redaktorları. Mətn informasiyanın işlənməsi üçün təyin olunur və əsasən aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

mətnin fayla yazılması; simvol, sətir və mətn hissəsinin yerləşdirilməsi, silinməsi, əvəz

olunması;

orfoqrafiyanın yoxlanılması; mətnlərin müxtəlif şriftlərlə tərtibi; mətnlərin lazımi formaya salınması; başlıqların hazırlanması, mətnlərin səhifələrə bölünməsi; söz və ifadələrin axtarışı və əvəz olunması;

sadə şəkillərin mətnlərə daxil edilməsi; mətnlərin çapı. Qrafiki redaktorlar qrafiki sənədlərin (diaqram, şəkil, cizgi və

cədvəllərin) təhlili üçün istifadə olunur. Qrafik redaktorlar fiqur və şriftlərin ölçülərini idarə etməyə, fiqur və hərflərin yerdəyişməsinə və ixtiyari təsvirin yaradılmasına imkan verir.

Fərdi kompüterlərdə çox istifadə olunan qrafiki redaktorlar Paint, Boieng Graf, FanVision, CorelDraw, Adobe Photoshop, Adobe Illustrator və sairədir.

NəĢriyyat sistemləri mətn və qrafiki redaktorların imkanlarını özündə birləşdirir. Bu sistemlər sənədlərin nəşrə hazırlığını (çoxaldılmasını) avtomatlaşdırır.

Cədvəlin işlənməsi üçün təyin olunan tətbiqi proqram paketləri elektron cədvəllər adlanır. Elektron cədvəldə məlumatlar sətir və sütunun kəsişməsindəki xanalarda saxlanılır. Xanalarda ədəd, simvol verilənləri və düsturlar saxlanıla bilər. Düsturlar digər xanaların məzmunundan asılı qiymətlərlə bir xanada verilir. Xanaların məzmununun dəyişməsi ilə bundan asılı olan xanadakı qiymət dəyişir.

Geniş istifadə olunan elektron cədvəllərə Microsoft Excel, Lotus 1-2-3 və s. aid etmək mümkündür.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri (MBIS). İnformasiya təminatının maşındaxili təşkili və idarəedilməsi üçün xüsusi


____________________________________________________________ 155

tətbiqi proqram paketlərindən - məlumatlar bazasının idarəetmə sistemlərindən istifadə olunur.

Məlumatlar bazası diskdə saxlanılan, biri-biri ilə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş idarə olunan fayllar məcmusudur.

Məlumatlar bazasının idarə olunması dedikdə məlumatların bazaya daxil edilməsi, onların təshihi və sorğulara görə məlumatların axtarışı əməliyyatları başa düşülür. Məlumatların təşkili üsullarından asılı olaraq, aşağıdakı məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri mövcuddur:

iyerarxik modelli MBIS; şəbəkə modelli MBIS; relyasiya modelli MBIS. Relyasiya modeli daha əlverişli və səmərəli olduğundan son illərdə

yaradılmış məlumatlar bazasının idarəetmə sistemlərində bu modeldən istifadə olunur.

ĠnteqrallaĢdırılmıĢ paketlər müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən proqram komponentlərini özündə birləşdirir. Müasir inteqrallaşdırılmış tətbiqi proqram paketlərinə mətn redaktoru, elektron cədvəl, qrafiki redaktor, məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri və kommunikasiyalı modullar daxildir. İnteqrallaşdırılmış paketlərə əlavə modullar kimi, faylların eksportu və importu, kalkulyator, təqvim, proqramlaşdırma sistemləri də daxil edilir. Komponentlər arası informasiya əlaqəsi müxtəlif məlumatların təsviri formatlarının unifikasiyası ilə təmin olunur. Müxtəlif komponentlərin vahid sistemdə inteqrasiyası istifadəçiyə interfeysdə xeyli üstünlük verir. Bu cür paketlərə misal olaraq FrameWork, Startnave, Microsoft Office göstərmək olar.

Case texnologiyası mürəkkəb informasiya sistemlərinin yaradılmasında tətbiq olunur. Case – texnologiyası altında informasiya sistemlərinin hazırlanmasının avtomatlaşdırılması vasitələri başa düşülür. Bura tətbiq sahəsinin analizi, məlumatlar bazasının layihələndirmə, proqramlaşdırma və informasiya sistemlərinin istismarı daxildir.

Case texnologiyasının instrumental vasitələri informasiya texnologiyasının bütün sahələrində tətbiq olunur. Texnologiya istifadəçiyə informasiya sistemlərinin layihələşdirilməsini onların proqramlaşdırılması və sazlanmasından ayırmağa imkan verir. Sistemi hazırlayanlar yalnız yüksək səviyyəli layihə ilə məşğul olur. Bu isə layihələndirmə mərhələsində səhvlər buraxmamağa imkan verir və mükəmməl proqram məhsulları alınır. Bu texnologiya informasiya sisteminin işlənməsinin bütün mərhələlərində dəyişir.

Hal-hazırda Case texnologiyası informatikanın ən çox dinamiki inkişaf edən sahəsidir. Case texnologiyasına B PVIN, CDEZ Tods, Clear Case, Composer və s. aid etmək olar.


____________________________________________________________ 156

Müasir Case texnologiyası banklar, maliyyə şirkətləri (korporasiyaları) və ən iri firmalar üçün informasiya sistemlərinin yaradılmasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Ekspert sistemləri. İqtisadi və sosial sahədə məntiqə və mütəxəssis təcrübəsinə əsasən evristik tip məsələlərin həlli prosesində informasiyanın təhlili üçün istifadə edilən vasitələrə tələbat daima artır. Burada əsas ideya məsələnin necə həll olunmasını təyin edən ciddi formalaşdırılmış alqoritmlərdən, tədqiq sahəsinin mütəxəssisləri tərəfindən biliklər bazasında toplanan qaydaları göstərməklə məntiqi proqramlaşdırmaya keçidlə bağlıdır. Bu tip məsələlərin həlli üçün ekspert sistemlərindən (ES) istifadə olunur. Ekspert sisteminin əsasını biliklər bazası təşkil edir. Ekspert sistemləri aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur:

obyektin vəziyyətinin inteqrasiyası; obyektin vəziyyətinin diaqnostikası; obyektdə vəziyyətin proqnozu; məqsədli planlaşdırma; obyektin işini idarə etmək. Üsulyönlü tətbiqi proqram paketləri riyazi-iqtisadi məsələlərin

müəyyən üsullarla həllini reallaşdırır. Bura aşağıdakı tətbiqi proqram paketləri aiddir:

riyazi proqramlaşdırma (xətti, dinamik, statik və s. ); şəbəkə planlaşdırma və idarəetmə; riyazi statistika. Bunlara misal olaraq müasir fərdi kompüterlərdə reallaşdırılan Math

Cad, Mat Lab, Derive, TK Solver və s paketlərini göstərmək olar. Tətbiqi proqram paketlərinin çox geniş sinfi problemyönlüdür. Praktiki

olaraq, elə tədqiq sahəsi yoxdur ki, burada heç olmasa bir tətbiqi proqram paketləri olmasın. Problemyönlü tətbiqi proqram paketləri elə proqram məhsuluna deyilir ki, burada konkret bir sahənin hər hansı bir məsələsinin həlli nəzərdə tutulur.

Problemyönlü tətbiqi proqram paketləri sənaye, qeyri-sənaye və xüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir.

Sənaye sahələri üçün problemyönlü tətbiqi proqram paketləri aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər.

Birincisi, bu sistemlər yalnız istehsalı mükəmməl üsullarla planlaşdırmaq deyil, həmçinin iş planının yerinə yetirilməsinə nəzarət, texnoloji kartanın tərtibi, maliyyə və əmək ehtiyatlarının idarə olunmasına, bir sıra «qeyri-istehsal» funksiyalarını – servis xidməti, hazır məhsulun və marketinqin paylanmasına nəzarət funksiyalarını da yerinə yetirirlər.

İkincisi, onlar kliyent-server arxitekturası, çoxməsələli, çoxistifadəçi əməliyyat sistemləri və relyasiya verilənlər bazası əsasında yaradılır, qrafiki istifadəçi interfeysinə malik olur və Case - texnologiyasından geniş istifadə olunur.


____________________________________________________________ 157

Üçüncüsü, müasir sistemlər müxtəlif tip istehsalı nəzərə almalıdırlar. Qeyri-istehsal sahələri üçün problemyönlü tətbiqi proqram

paketləri material istehsalı ilə bağlı olmayan firmaların (bank, birja, ticarət və s.) fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulub. Bu sistemlərdə əsas tələbat, istehsal sahələri üçün tətbiqi proqram paketlərdə olduğu kimi çoxsəviyyəli inteqrallaşdırılmış sistemin yaradılmasıdır.

Qeyri-istehsal sahələri üçün tətbiqi proqram paketlərinə bank, maliyyə və hüquq sahələrin avtomatlaşdırılması paketlərini aid etmək olar.

Ayrı-ayrı tətbiq sahələri üçün tətbiqi proqram paketləri mühasibat uçotu, maliyyə menecmenti, hüquq sistemi və s. üçün nəzərdə tutulur.

Müasir mühasibat uçotunun əksəriyyəti Windows əməliyyat sistemi mühitində işləyir və lokal şəbəkələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. IC və Microsoft firmasının məhsullarından təşkil olunmuş «Offis» mühasibat uçotu tətbiqi proqram paketləri yalnız mühasibat funksiyalarının avtomatlaşdırılması üçün deyil, həmçinin firmanın bütün işinin «elektron offis» şəklində təşkilinə də imkan verir.

Maliyyə menecmentinin tətbiqi proqram paketləri firmanın fəaliyyətinin analizinin və planlaşdırılmasının maliyyəsi ilə əlaqədar olaraq yaranıb.

Hüquq sisteminin tətbiqi proqram paketləri böyük həcmli qanunlarla səmərəli işləmək üçün nəzərdə tutulub. Bütün iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə hüquq sisteminə dair proqram paketləri var.

Qlobal Ģəbəkələrin tətbiqi proqram paketlərinin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə paylanmış ümumi şəbəkə resurslarına, məlumatlar bazasına müraciət, məlumatların ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Elektron poçtu, telekonfrans, elektron elanlar lövhəsinin təşkili, həmçinin müxtəlif qlobal şəbəkələrə informasiyanın gizli ötürülməsini təmin etmək üçün standart tətbiqi proqram paketlərindən istifadə olunur.

Qlobal İnternet şəbəkəsinin standart tətbiqi proqram paketlərinə aşağıdakıları misal göstərmək olar:

naviqasiya və müraciət vasitəsi – Netscape Navigator, Microsoft Internet Explorer;

elektron poçtu (e-mail), məsələn Eudora, MS Outlook. Bank fəaliyyətində məlumatların tətbiqi proqram paketləri geniş

yayılıb. Bunlara SWIFT, Sprint, Reuters-i misal göstərmək olar. Tətbiqi proqram təminatının inkişafının əsas meylləri mütərəqqi

informasiya texnologiyalarının yaradılması və yeni informasiya sistemlərinə keçilməsi ilə bağlıdır. Bu yeni sistemlər iyerarxiya quruluşuna malik olmaqla, işin ağırlıq mərkəzinin istifadəçilərin lokal şəbəkələrindən lokal serverlər şəbəkəsinə keçilməsinə əsaslanır. Burada sistemin miqyasının artması və onun funksional vəzifələr dairəsinin genişlənməsi ilə yanaşı,


____________________________________________________________ 158

informasiya sisteminin istismar resurslarının ixtisar edilməsi tələbləri də əsas götürülür.

Hazırda tətbiqi proqram paketlərinin inkişaf konsepsiyası aşağıdakı əsas prinsiplərə əməl olunmasını nəzərdə tutur:

hər bir məhdudiyyət qoyulmadan müxtəlif axitektura qərarlarının inteqrasiyası;

sistemin təşkilinin məhsuldarlıq, çeviklik və dinamiklik baxımından keyfiyyətcə yeni səviyyəsinə nail olunması;

sistemin maksimum qənaətliliyinin təmin edilməsi.


____________________________________________________________ 159

F Ə S İ L VIII

İNFORMASIYA TƏHLÜKƏSIZLIYININ ƏSASLARI

ĠNFORMASIYA TƏHLÜKƏSIZLIYI VƏ ONUN TƏRKIB

HISSƏLƏRI Yeni informasiya texnologiyalarının inkişafı və kütləvi sürətdə

kompüterləşdirməyə keçirilməsi informasiya sistemlərinin xarakteristikalarından biri kimi informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi zəruri bir vəzifə kimi qarşıda durur. Məlum olduğu kimi informasiyanın işlənməsi sistemlərinin kifayət qədər geniş növləri və formaları mövcuddur. Onlar lahiyələşdirilən və tətbiq edilən zaman təhlükəsizlik amili birinci dərəcəli rol oynayır.

İnformasiya təhlükəsizliyi dedikdə onun təsadüfi yox bilərəkdən müdaxilələrdən, informasiyanın oğurlanması və icazəsiz alınması cəhdlərindən onun komponentlərinin modifikasiyası və ya fiziki aşınmalarından qorunması nəzərdə tutulur.

İnformasiya təhlükəsizliyinin pozulması dedikdə isə idarəetmə sisteminin informasiya resurslarının eləcə də aparat-proqram vasitələrinin icazəsiz istifadəsinə, təhrif olunmasına yaxud dağılmasına səbəb ola bilən hadisələr və hərəkətlər nəzərdə tutulur.

İnformasiya təhlükəsizliyinin pozulması halları içərisində pozulma növlərindən biri kimi təsadüfi, yaxud irəlicədən nəzərdə tutulmayan təhlükə növünü ayırmaq lazımdır. Belə hallar aparat vasitələrinin sıradan çıxması, informasiya sistemi işçilərinin yaxud onun istifadəçilərinin səhv hərəkətləri, proqram təminatında bilmədən yol verilmiş nöqsanlar və s. nəticəsində baş verə bilər. Kompüter sistemlərində həmin təhlükələri diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır, çünki onların gətirdiyi zərər xeyli çox olur. Bununla yanaşı bilərəkdən təhlükələrə də xüsusi diqqət yetirilməlidir və onların məqsədi təsadüfli təhlükələrdən fərqli olaraq birbaşa idarəetmə sisteminə yaxud istifadəçilərə ziyan verməkdən ibarətdir. Bu daha çox şəxsi mənfəət götürmək məqsədilə edilir.

Informasiya sisteminin işini pozmağa yaxud icazəsiz müraciətlərlə informasiya əldə etməyə cəhd göstərən insan dağıdıcı bəzən isə kompüter xakeri adlandırılır. Özlərinin başqalarının sirlərinə sahib olmaq istiqamətində qaydalara zidd hərəkətləri ilə xakerlər daha az xərclə maksimal həcmdə gerçək informasiya əldə etmək məqsəsilə daha çox məxfi informasiya mənbələri tapmağa çalışırlar.

Son illərin çoxsaylı nəşrləri göstərir ki, informasiya sistemində dövr edən yaxud rabitə kanalları ilə ötürülən informasiyadan süni sürətdə yararlanma halları onların mühafizə tədbirlərinə nisbətən daha intensiv


____________________________________________________________ 160

şəkildə təkmilləşdirilir. Hazırda informasiyanın mühafizəsini təmin etmək məqsədilə yalnız fərdi mühafizə mexanizmlərinin işlənib hazırlanması deyil, əksinə qarşılıqlı əlaqəli tədbirlər kompleksini (xüsusi texniki və proqram vasitələrindən, təşkilatı tədbirlərdən, normativ-hüquqi aktlardan, əxlaqi-etik tədbirlərdən və s. istifadə edilmə) özündə birləşdirən sistemli yanaşmanın reallaşdırılması tələb olunur. Bu gün onu da qeyd etmək lazımdır ki, artıq informasiya sistemlərində və məlumatların ötürülməsi şəbəkələrində yeni ən müasir texnologiya, yəni informasiyanın mühafizəsi texnologiyası meydana gəlir. Bu texnologiyanın reallaşdırılması daha çox xərc və qüvvə tələb edir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, həmin texnolo-giya informasiya sisteminə daxil olan real təhlükələrin törədə biləcəyi ziyanı üstələyir.

Əsasən informasiya sisteminin fəaliyyətinə təsir göstərmədən onun resurslarından icazəsiz istifadəyə yönələn passiv təhlükə növünü qeyd etmək lazımdır. Məsələn, məlumatlar bazasına icazəsiz müraciət edilməsi rabitə kanallarına qulaq asılması və s. belə təhlükə növüdür.

Aktiv təhlükənin məqsədi informasiya sisteminin normal fəaliyyətinin pozulmasına, onun komponentlərininə düşünülmüş pozucu təsirlər göstəril-məsinə istiqamətlənir. Belə təhlükələrə kompüterin, yaxud onun əməliyyat sisteminin sıradan çıxarılması, məlumatlar bankındakı informasiyanın təhrif edilməsi kompüterlərin proqram təminatının dağıdılması, rabitə xətlərinin işinin pozulması və s. halları misal göstərmək olar.

Aktiv təhlükələrin mənbəyi xaterlərin fəaliyyəti, zərərveici proqramlar kompüterlərə virusların daxil edilməsi ola bilər.

Bilərəkdən baş verən təhlükələr həm daxili (idarə edilən firmanın daxilində baş verən), həm də xarici təhlükələrə ayrılır.

İnformasiya təhlükəsizliyini və informasiya sisteminin normal fəaliy-yətinin əsas pozulma hallarına aşağıdakıları aid etmək olar: məxfi informa-siyanın sızması; informasiyanın komprometasiyası; informasiya resursların-dan icazəsiz istifadə; informasiya resurslarından səhv istifadə;; abonentlər arasında informasiyanın icazəsiz mübadiləsi; informasiyadan imtina edilməsi; informasiya xidmətinin pozulması; üstünlüklərdən qeyri-qanuni istifadə edilməsi.

Informasiya texnologiyalaının istifadə şəraitində təhlükəsizlik dedikdə informasiya sisteminin daxili və xarici təhlükələrdən mühafizə edilməsinin vəziyyəti başa düşülür.

İnformasiya sisteminin təhlükəsizliyinin real vəziyyətinin qiymətlən-dirilməsi üçün müxtəlif meyarlardan istifadə edilə bilər. Müxtəlif ölkələrdə informasiya sistemlərinin təhlükəsizliyi vəziyətinin təhlili təcrübəsi onun müəyyən edilməsinə ümumi yanaşma olduğunu göstərir. İstifadəçiyə sistemin təhlükəsizliyini qiymətləndirmə imkanının yaradılması üçün müəyyən göstəricilər sistemi daxil edilməli və təhlükəsizlik dərəcələrinin iyerarxiyası verilməlidir.


____________________________________________________________ 161

Əgər real vəziyyət tam mənada təhlükələri örtürsə təhlükəsizlik sisteminin etibarlı olması və əlavə tədbirlər tələbatın olmaması kimi qəbul edilir. Əks halda təhlükəsizlik sistemi əlavə mühafizə tədbirlərinin görülməsini tələb edir.

ABŞ-da informasiyanın mühafizəsi ilə əlaqədar standartlaşdırma məsələlərinin və normativ tələblərin işlənib hazırlanması ilə Müdafiə Nazirliyinin kompüter təhlükəsizliyi üzrə Milli Mərkəz məşğul olur. Bu məqsədlə Mərkəz hələ 1983-cü ildə kompüter sistemlərinin təhlükəsizliyinin qiymətləndirilməsi meyarını çap etmişdir. Həmin sənəd adətən Çəhrayi kitab adlandırılır və həmin kitab 1985-ci ildə hökümət standartı kimi təsdiq edilmişdir. Burada informasiya təhlükəsizliyi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi üçün əsas tələblər öz əksini tapır.

Çəhrayi kitabda sistemin təhlükəsizliyinin aşağıdakı, səviyyələri müəyyən edilmişdir:

yüksək səviyyə A ilə işarə edilir; aralıq səviyyə B; aşağı səviyyə C;

sistemin sınaqdan keçməyən səviyyəsi isə – D ilə işarələnir. Sistemin təhlükəsizliyi siyasəti məxvi informasiyanın idarə edilməsi,

mühafizəsi və paylanmasının həyata keçirilməsinin əsaslandığı qanunlar, qaydalar və praktiki təcrübə toplusundan ibarətdir.

İnformasiya sistemi və texnologiyalarının informasiya təhlükəsizliyi sisteminin yaradılması aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: sistemli yanaşma prinsipi, sistemin fasiləsiz inkişaf prinsipi; müraciətlər üzrə səlahiyyətlərin bölünməsi və minimallaşdırılması prinsipi; icazəsiz müraciət cəhdlərinə tam nəzarət və onların qeydiyyatı prinsipi; mühazirə sisteminin etibarlığının təmin edilməsi prinsipi; mühazirə sisteminin fəaliyyətinə nəzarətin təmin edilməsi; zəzərverici proqram-larla mübarizənin təmin edilməsinin bütün mümkün vasitələrindən istifadə edilməsi; mühazirə sistemindən istifadənin səmərəliyinin təmin edilməsi.

KRİPTOQRAFİYA VƏ ŞİFRƏLƏNMƏDƏN İSTİFADƏ

Başlanğıc mərhələdə açıq olan və mühazirə edilməyən ötürülmək üçün hazıt olan informasiya xəbərləri şifrələnir və bununlada şifroqrama çevrilir. Başqa sözlə həmin informasiya xəbərləri bağlı mətnə yaxud sənədin qrafik təsvirinə çevrilir. Bu şəkildə olan xəbər rabitə kanalı ilə hətta mühafizə edilmədən də ötürülür. İcazəsi olan istifadəçi xəbəri aldıqdan sonra onun şifrini əksinə çevirmə vasitəsilə aşır. Nəticədə xəbər istifadəçinin dərk edə biləcəyi ilkin və açıq şəkildə əldə edilir.

Kriptoqrafik sistemdə çevirmə metoduna uyğun olan xüsusi alqoritmdən istifadə edilir. Bu alqoritmin işə buraxılması yeganə (unukal)


____________________________________________________________ 162

ədədlə, yəni bitlər ardıcıllığı ilə həyata keçirilir. Həmin ədəd adətən şifrləyən açar adlandırılır.

Sistemlərin əksəriyyəti üçün aaçar generatorunun sxemi təlimatlar və əmrlər toplusundan yaxud aparat qovşağı, kompüter proqramı, bəzən də onların birlikdə hamısından ibarət olur. Lakin bütün hallarda şifrləmə prosesi yalnız həmin xüsusi açarla reallaşdırılır. Şifrlənmiş məlumatları göndərən və alan arasında informasiya mübadiləsinin uğurla həyata keçirilməsi üçün onların düz açardan istifadəsi və onu sir olaraq saxlamaları zəruridir. İxtiyari bağlı rabitə sisteminin dayanıqlığı orada istifadə edilən açarın məxvilik dərəcəsi ilə müəyyənləşdirilir. Bununla yanaşı həmin açar şöbənin digər istifadəçilərinə də məlum olmalıdır ki, onlar da sərbəst sürətdə şifrlənmiş xəbərlərin mübadiləsini həyata keçirə bilsinlər. Bu baxımdan kriptoqrafik sistemlər qəbul edilən informasiyanın aytentifikasiyası, yəni həqiqiliyin müəyyən edilməsi probleminin həllinə kömək edir. Müasir kriptoqrafikiyaya iki tip kriptoqrafik alqoritm məlumdur: bağlı və məxvi açarlardan istifadəyə əsaslanan klassik alqoritmlər və bir bağlı açardan istifadəyə əsaslanan açıq açara malik yeni alqoritmlər (bu alqoritmlərə həmçinin assimmetrik alqoritmlərdə deyilir).

Bundan başqa informasiyanın şifrlənməsi imkana malik olan daha sadə üsul-təsadüfli ədədlər generatorundan istifadə üsulu mövcuddur. Bu zaman şifrlənmənin etbarlığı həm generatorun xarakteristikalarından, həm də daha çox nəticənin alınma alqoritmindən asılıdır.

Kriptoqrafik mühafizənin bu metodu kifayət qədər asanlıqla reallaşdırılır və şifrlənmiş yüksək sürətlə həyata keçirilməsini təmin edir.

İnformasiyanın kriptoqrafik mühafizəsinin kifayət qədər müxtəlif alqoritmləri mövcuddur. Bu alqoritmlər içərisində ABŞ-da məlumatların şifrlənməsi üçün geniş yayılan və tətbiq edilən DES alqoritmidir.

Məlumatların kriptoqrafik mühafizəsinin daha perspektivli olanı açarlı sistem adlandırılan assimetrik kriptosistemlər hesab edilir. Burada şifrin açılması üçün xüsusi məxvi açardan istifadə edilir. Açıq açarın məlum olması məxvi açarın müəyyən edilməsinə imkan verir. Beləliklə xəbərin şifrinin açılması yalnız həmin məxvi açara sahib olan alıcı tərəfdən reallaşdırılır.

Məlumatların ötürülməsi və işlənməsi sistemlərində yazılı imza ilə təsdiq edilən bu və ya digər sənədləri həqiqiliyini müəyyən etmək üçün onun elektron analoquna yəni elektron rəqəmli imzaya keçilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.

Elektron rəqəmli imzaya qarşı iki mühüm tələb qoyulur: imzanın saxtalaşdırılmasının yüksək səviyyədə mürəkkəbliyi və onun həqiliyinin yoxlanmasının asan olması. Elektron rəqəmli imzanın reallaşdırılması üçün həm klassik kriptoqrafik alqoritmlərdən, həm də assimetrik kriptoqrafik alqoritmlərdən istifadə edilə bilər.


____________________________________________________________ 163

Elektron rəqəmli imza sistemi seçilən zaman onun aparat reallaşdırılmasına üstünlük verilməlidir. Çünki onun sayəsində icazəsiz müraciətlərdən informasiyanın etibarlı mühafizəsi kriptoqrafik açarların və elektron rəqəmli imzanın hazırlanması təmin edilir. Etibarlı kriptoqrafik sistem aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:

şifrləmə və şifrin açılması prosedurları istifadəçi üçün “şəffaf” olma-lıdır;

bağlı informasiyanın şifrinin açılması maksimum çətinləşdirilməlidir; ötürülən informasiyanın məzmununu kriptoqrafik alqoritmin

səmərəliyinə təsir etməməlidir;

kriptomühafizənin etibarlığı şifrlənmə alqoritminin özünün məxvili-yində məzmundan asılı olmamalıdır.

Informasiyanın mühafizəsi şifrlənmə və şifrin açılması prosesləri kod-laşdırılan obyektlər və proseslərlə, onların xassələri ilə, yerdəyişmə xüsusiyyətlərlə, ilə əlaqədardır.

İnformasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması problemi kompleks yanaşma tələb edir. Onun həlli üçün tədbirləri aşağıdakı səviyyələrə bölmək olar:

qanunvericilik tədbirləri; inzibati tədbirlər; təşkilati tədbirlər; proqram-texniki tədbirlər. Qanunvericilik tədbirləri müvafiq qanunları, normativ aktları,

standartları və s. əhatə edir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilik bazası bütün ölkələrdə praktikanın tələblərindən geri qalır. Qanunvericilik səviyyəsinin funksiyalarına aid etmək olar:

İnformasiya təhlükəsizliyinin pozucularına qarşı neqativ münasibət yaratmaq və onu dəstəkləmək;

İnformasiya təhlükəsizliyi probleminin vacibliyini hər zaman qeyd etmək;

resursları tədqiqatların ən mühüm istiqamətlərində cəmləşdirmək; təhsil fəaliyyətini koordinasiya etmək. Qanunvericilik səviyyəsində hüquqi aktlar və standartlar xüsusi

diqqətə layiqdir. Standartların arasında «Narıncı kitab», X.800 tövsiyələri, ISO 15408 («Ümumi meyarlar»), ISO 17799 standartları daha geniş yayılıb.

İnzibati tədbirlərin əsas məqsədi təşkilatda informasiya təhlükəsizliyi sahəsində tədbirlər proqramını formalaşdırmaq və onun yerinə yetirilməsini zəruri resurslar ayırmaqla və işlərin vəziyyətinə nəzarət etməklə yerinə yetirilməsini təmin etməkdir. Tədbirlər proqramının əsasını təşkilatın öz informasiya aktivlərinin mühafizəsinə yanaşmasını əks etdirən informasiya təhlükəsizliyi siyasəti təşkil edir.


____________________________________________________________ 164

İnformasiya təhlükəsizliyi siyasəti – təşkilatda məxfi verilənlərin və informasiya proseslərinin mühafizəsi üzrə qabaqlayıcı tədbirlər kompleksidir. İnformasiya təhlükəsizliyi siyasətinin işlənməsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

1. Hansı verilənləri və hansı ciddiyyətlə mühafizə etmək lazım olduğunu müəyyənləşdirmək;

2. Müəssisəyə informasiya aspektində kimin və nə həcmdə ziyan vura biləcəyini müəyyənləşdirmək;

3. Risklərin hesablanması və onların qəbuledilən səviyyəyədək azaldılması sxeminin müəyyən edilməsi;

4. Planlaşdırılan bütün texniki və inzibati tədbirlərin təsviri; 5. Baxılan proqramın iqtisadi qiymətinin hesablanması; 6. Müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən təsdiq olunma və sənədləşdirmə; 7. Həyata keçirilmə. Təşkilati tədbirlər informasiya mühafizəsinin səmərəli vasitələrindən

biri olmaqla yanaşı, qurulan bütün mühafizə sistemlərinin əsasını təşkil edir. Təşkilati tədbirlər aşağıdakı mövzuları əhatə edir:

şəxsi heyətin idarəolunması; fiziki mühafizə;

sistemin iş qabiliyyətinin saxlanması; təhlükəsizlik rejiminin pozulmasına reaksiya; bərpa işlərinin planlaşdırılması. Biz aşağıdakı proqram–texniki tədbirləri nəzərdən keçirəcəyik:

identifikasiya və autentikasiya, icazələrin idarəolunması, protokollaşdırma və audit, kriptoqrafiya, ekranlaşdırma.

İdentifikasiya və autentikasiya. İdentifikasiya (ingilis dilində identification) istifadəçiyə (və ya müəyyən istifadəçinin adından fəaliyyət göstərən prosesə) özünü adlandırmağa (öz adını bildirməyə) imkan verir.

Autentikasiya (ingilis dilində authentication) vasitəsi ilə ikinci tərəf əmin olur ki, subyekt doğrudan da özünü qələmə verdiyi şəxsdir. Autentikasiya sözünün sinonimi kimi çox vaxt “həqiqiliyin yoxlanması” işlədilir.

Subyekt aşağıdakı mənbələrdən ən azı birini təqdim etməklə özünün həqiqiliyini təsdiq edə bilər:

bildiyi nəyi isə (parolu, şəxsi identifikasiya nömrəsi, kriptoqrafik açar);

sahib olduğu nəyi isə (şəxsi kart və ya digər təyinatlı analoji qurğu);

özünün tərkib hissəsi olan nəyi isə (səs, barmaq izləri və s., yəni özünün biometrik xarakteristikalarını).

Autentikasiyanın ən geniş yayılmış növü paroldur. Daxil edilmiş parol və istifadəçi üçün əvvəlcədən verilmiş parol müqayisə edilir. Onlar üst-üstə düşdükdə istifadəçinin həqiqiliyi təsdiqlənmiş sayılır.


____________________________________________________________ 165

Parolların ən başlıca nöqsanı onların elektron ələ keçirilməsidir. Praktik olaraq yeganə çıxış yolu rabitə xətləri ilə ötürülməzdən əvvəl parolların kriptoqrafik şifrələnməsidir. Aşağıdakı tədbirlər parol mühafizəsinin etibarını artırmağa xeyli imkan verir:

texniki məhdudiyyətlər qoyulması (parol çox qısa olmamalıdır, parolda hərf, rəqəm, durğu işarələri olmalıdır və s.)

parolun fəaliyyət müddətinin idarə olunması, onların vaxtaşırı dəyişdirilməsi;

parollar faylına icazənin məhdudlaşdırılması; sistemə uğursuz daxilolma cəhdlərinin məhdudlaşdırılması; istifadəçilərin təlimatlandırılması; parol generasiya edən proqramların istifadəsi. Sadalanan tədbirləri həmişə, hətta parolla yanaşı digər autentikasiya

metodları istifadə olunduğu halda da tətbiq etmək məqsədə uyğundur. Biometrik xarakteristikalara nəzarət qurğuları mürəkkəb və bahadırlar, buna görə də yalnız təhlükəsizliyə yüksək tələblər olan təşkilatlarda istifadə olunurlar.

İcazələrin idarə edilməsi. İcazələrin idarə edilməsi subyektlərin (istifadəçi və proseslərin) obyektlər (informasiya və digər kompüter resursları) üzərində yetinə yetirə biləcəyi əməliyyatları müəyyən etməyə və onlara nəzarət etməyə imkan verir. İcazələrin məntiqi idarə edilməsi (icazələrin fiziki idarə edilməsindən fərqli olaraq) proqram vasitələri ilə realizə olunur.

Məsələnin formal qoyuluşuna baxaq. Subyektlər məcmusu və obyektlər toplusu var. İcazələrin məntiqi idarəolunması hər bir (subyekt, obyekt) cütü üçün yolverilən (mümkün) əməliyyatlar çoxluğunu müəyyən etməkdən və qoyulmuş qaydaların yerinə yetirilməsinə nəzarət etməkdən ibarətdir.

(Subyekt, obyekt) münasibətini cədvəl şəklində təsvir etmək olar. Jədvəlin sətirlərində subyektlər, sütunlarında obyektlər sadalanır. Sətir və sütunların kəsişdiyi xanalarda verilən icazə növləri və əlavə şərtlər (məsələn, vaxt və hərəkətin məkanı) yazılır.

İcazələrin məntiqi idarə edilməsi mövzusu – informasiya təhlükəsizliyi sahəsində ən mürəkkəb mövzudur. Səbəb ondadır ki, obyekt anlayışının özü (deməli icazə növləri də) servisdən servisə dəyişir. Əməliyyat sistemi üçün obyekt fayl, qurğu və prosesdir. Fayl və qurğular üçün adətən oxuma, yazma, yerinə yetirmə (proqram faylları üçün), bəzən də silmə və əlavə etmə hüquqlarına baxılır. Ayrıca hüquq kimi icazə səlahiyyətlərinin digər subyektlərə vermə imkanına baxıla bilər (sahiblik hüququ). Prosesləri yaratmaq və məhv etmək olar. Müasir əməliyyat sistemləri digər obyektlərin varlığını da mümkün edə bilər.

İcazə hüququna nəzarət proqram mühitinin müxtəlif komponentləri - əməliyyat sisteminin nüvəsi, əlavə təhlükəsizlik vasitələri, verilənlər


____________________________________________________________ 166

bazasını idarəetmə sistemi, ara vasitəçi proqram təminatı (məsələn, tranzaksiyalar monitoru) tərəfindən həyata keçirilir.

Protokollaşdırma və audit. Protokollaşdırma dedikdə informasiya sistemində baş verən hadisələr haqqında məlumatın qeyd edilməsi və toplanması başa düşülür.

Audit - toplanan informasiyanın analizidir. Audit operativ (demək olar ki, real vaxtda) və ya dövri (məsələn, gündə bir dəfə) aparıla bilər.

Protokollaşdırma və auditin realizə olunması aşağıdakı məqsədləri güdür:

istifadəçi və administratorların hesabat verməli olmasını təmin etmək;

informasiya təhlükəsizliyini pozma cəhdlərinin aşkar olunması;

problemlərin aşkar olunması və analizi üçün informasiyanın təqdim olunması.

“Narıncı kitabda“ protokollaşdırma üçün aşağıdakı hadisələr sadalanır: sistemə giriş cəhdləri (uğurlu və uğursuz); sistemdən çıxış; kənar sistemlərə müraciətlər; fayllarla əməliyyatlar (açmaq, bağlamaq, adını dəyişmək, silmək); imtiyazların və digər təhlükəsizlik atributlarının dəyişdirilməsi.

Ekranlaşdırma. Ekranlaşdırma vacib təhlükəsizlik mexanizmlərindən biridir. Bu mexanizmin şəbəkələrarası ekran (ingilis termini firewall) adlanan realizələri olduqca geniş yayılıb.

Ekranlaşdırma məsələsinin qoyuluşu aşağıdakından ibarətdir. Tutaq

ki, iki informasiya sistemi var. Ekran bir çoxluqdan olan istifadəçilərin digər çoxluğun serverlərinə müraciətlərini nizamlayan vasitədir. Ekran öz funksiyalarını iki sistem arasındakı bütün informasiya axınına nəzarət etməklə yerinə yetirir.

Ən sadə halda ekran iki mexanizmdən ibarətdir, onlardan biri verilənlərin yerdəyişməsini məhdudlaşdırır, digəri isə əksinə, bu yerdəyişməni həyata keçirir. Ən ümümi halda ekranı (yarımşəffaf pərdəni) süzgəclər (filtrlər) ardıcıllığı kimi təsəvvür etmək əlverişlidir. Süzgəclərdən hər biri verilənləri (tutub) saxlaya bilər, və ya onları dərhal "digər tərəfə" "ata bilər". Bundan başqa, analizi davam etdirmək üçün verilənləri növbəti süzgəcə ötürmək, adresatın adından verilənləri emal edərək nəticəni göndərənə qaytarmaq olar.


____________________________________________________________ 167

Çox vaxt ekranı 7-səviyyəli OSI etalon modelinin üçüncü (şəbəkə), dördüncü (nəqliyyat) və ya yeddinci (tətbiqi) səviyyələrində realizə edirlər. Birinci halda ekranlaşdırıcı marşrutizator, ikinci halda ekranlaşdırıcı

nəqliyyat, üçüncü halda ekranlaşdırıcı şlüz alınır. Hər bir yanaşmanın öz üstünlükləri və nöqsanları var; hibrid ekranlara da rast gəlinir, onlarda göstərilən yanaşmaların ən yaxşı cəhətlərini realizə etməyə çalışırlar.

Kriptoqrafiya. Müasir kriptoqrafiyanın predmeti informasiyanı bədniyyətlinin müəyyən əməllərindən mühafizə etmək üçün istifadə edilən informasiya çevirmələridir. Kriptoqrafiya konfidensiallığı, bütövlüyə nəzarəti, autentikasiyanı və müəlliflikdən imtinanın qeyri-mümkünlüyünü təmin etmək üçün tətbiq edilir.

«Kriptoqrafiya» sözü kryptos ('gizli') və graphos ('yazı') yunan sözlərindən yaranmışdır. Şifrləmə proseduru adətən müəyyən kriptoqrafik alqoritmdən və açardan istifadəni nəzərdə tutur. Kriptoqrafik alqoritm – məlumatların çevrilməsinin müəyyən üsuludur. Açar isə çevirmə üsulunu konkretləşdirir. Müasir kriptoqrafiya o prinsipdən çıxış edir ki, kriptoqrafik çevirmənin məxfiliyi yalnız açarın məxfi saxlanması ilə təmin edilməlidir.

İlk kriptosistemlər artıq bizim eranın əvvəlində meydana çıxır. Məsələn, məşhur

Roma sərkərdəsi Yuli Sezar (e.ə. 100-44-cü illər) öz yazışmalarında indi onun adını daşıyan şifrdən istifadə edirdi. Müasir ingilis əlifbasına tətbiqdə bu şifr aşağıdakından ibarət idi. Adi əlifba yazılırdı, sonra onun altında həmin əlifba, lakin sola üç hərf dövri sürüşmə ilə yazılırdı:

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

DEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZABC

Şifrləmə zamanı A hərfi D hərfi ilə, B hərfi E ilə və beləcə əvəz olunurdu. Məsələn: VENI VIDI VICI YHQL YLGL YLFL. Şifrlənmiş

məlumatı alan hərfləri ikinci sətirdə axtarırdı və onların üstündəki hərflərə görə ilkin mətni bərpa edirdi. Sezar şifrində açar əlifbanın ikinci sətrindəki sürüşmənin qiymətidir.

Şifrləmənin simmetrik və asimmetrik adlanan iki əsas üsulu var. Simmetrik şifrləmə üsulunda eyni açar (gizli saxlanılan) həm məlumatı şifrləmək, həm də deşifrləmək üçün istifadə olunur. Şəkil 2 simmetrik

Истифадячиляр

Серверляр

Е К Р А Н

Серверляр

Истифадячиляр

Информасийа систем 1 Информасийа системи 2


____________________________________________________________ 168

şifrləmənin istifadəsini illüstrasiya edir. Olduqca effektiv (sürətli və etibarlı) simmetrik şifrləmə metodları var. Simmetrik şifrləmə alqoritmlərindən DES, 3-DES, IDEA, FEAL, Skipcack, RC2, RC4, RC5, CAST, Blowfish kimi blok şifrləri və bir sıra axın şifrləri (RC4, A5) daha geniş istifadə olunur.

Simmetrik şifrləmənin əsas nöqsanı ondan ibarətdir ki, məxfi açar həm göndərənə, həm də alana məlum olmalıdır. Bu bir tərəfdən məxfi açarların tam məxfi kanalla göndərilməsi problemini yaradır. Digər tərəfdən alan tərəf şifrlənmiş və deşifrlənmiş məlumatın varlığı əsasında bu məlumatı konkret göndərəndən almasını sübut edə bilməz. Çünki belə məlumatı o özü də yarada bilər.

Asimmetrik kriptoqrafiyada iki açardan istifadə olunur. Onlardan biri açıq açar (sahibinin ünvanı ilə birlikdə nəşr oluna bilər) şifrləmə üçün

istifadə olunur, digəri gizli açar (yalnız alana məlum) deşifrləmə üçün istifadə olunur. Rəqəmsal imza alqoritmlərində gizli açar şifrləmə, açıq açar isə deşifrləmə üçün istifadə edilir. Açıq açara görə uyğun gizli açarın tapılması çox böyük həcmdə hesablamalar tələb edir, hesablama texnikasının hazırki inkişaf səviyyəsində bu məsələ qeyri-mümkün hesab edilir.

Şəkil 3 asimmetrik şifrləmə sisteminin istifadəsini illüstrasiya edir.

Asimmetrik şifrləmə alqoritmlərinə misal olaraq RSA, ElGamal, Şnorr və s. alqoritmlərini göstərmək olar.

Asimmetrik kriptoqrafiyanın əsas çatışmayan cəhəti sürətin aşağı olmasıdır. Buna görə onlar simmetrik metodlarla birgə işlədilir. Məsələn, açarların göndərilməsi məsələsini həll etmək üçün əvvəlcə məlumat təsadüfi açarla simmetrik metodla şifrlənir, sonra həmin təsadüfi açarı alan tərəfin açıq asimmetrik açarı ilə şifrləyirlər, bundan sonra məlumat və şifrlənmiş açar şəbəkə ilə ötürülür.

Шифрлямя Дешифрлямя

Ачарлар эенератору

Ачар Ачар Цмуми мяхфи

ачар

Шифрлянмиш мялумат Мялумат Мялумат


____________________________________________________________ 169

Шифрлямя Дешифрлямя

Ачарлар

эенератору

Ачыг ачар Эизли ачар

Шифрлянмиш мялумат Мялумат Мялумат

Ачыг ачарлы шифрлямя системи

Asimmetrik metodlardan istifadə etdikdə, (istifadəçi, açıq açar)

cütünün həqiqiliyinə zəmanət tələb olunur. Bu məsələnin həlli üçün rəqəmsal sertifikatdan istifadə edilir. Rəqəmsal sertifikat xüsusi sertifikasiya mərkəzləri tərəfindən verilir. Rəqəmsal sertifikatda aşağıdakı verilənlər olur: sertifikatın seriya nömrəsi; sertifikatın sahibinin adı; sertifikatın sahibinin açıq açarı; sertifikatın fəaliyyət müddəti; elektron imza alqoritminin identifikatoru; sertifikasiya mərkəzinin adı və s. Sertifikat onu verən sertifikasiya mərkəzinin rəqəmsal imzası ilə təsdiq edilir.

Bütövlüyə nəzarət üçün kriptoqrafik heş-funksiyalar istifadə edilir. Heş-funksiya adətən müəyyən alqoritm şəklində realizə edilir, belə alqoritm ixtiyari uzunluqlu məlumat üçün uzunluğu sabit heş-kod hesablamağa imkan verir. Praktikada 128 bit və daha artıq uzunluqda heş-kod generasiya edən heş-funksiyalardan istifadə edilir.

Heş-funksiyanın xassələri elədir ki, onun köməyi ilə alınan heş-kod məlumatla “möhkəm” bağlı olur. Məlumatın hətta bir biti dəyişdikdə belə heş-kodun bitlərinin yarısı dəyişir. Heş-funksiyaya misal olaraq MD2, MD4, MD5, RIPEMD, SHA1 və s. alqoritmlərini göstərmək olar.

Misal. „1234567890‟ sətri üçün SHA1 heş-funksiya alqoritminin hesabladığı heş-kod 16-lıq say sistemində 01B307ACBA4F54F55AAFC33BB06BBBF6CA803E9A simvollar ardıcıllığıdır.


____________________________________________________________ 170

ELEKTRON İMZA

Elektron imza elektron formada olan verilənlər blokudur, digər verilənlərlə (elektron sənəd, proqram faylları və s.) məntiqi əlaqəli olur və həmin verilənlərin müəllifini birqiymətli identifikasiya etməyə imkan verir.

Rəqəmsal imza elektron imzanın növlərindən biridir, müəllifin identifikasiyasından savayı bir neçə əlavə funksiyanı həyata keçirir. Rəqəmsal imza adətən asimmetrik kriptoqrafiyaya əsaslanır.

Rəqəmsal imza konkret məlumata (mətnə, fayla və ya ixtiyari uzunluqlu istənilən bitlər yığınına) əlavə olunan və aşağıdakı funksiyaları təmin etməyə imkan verən sabit uzunluqlu informasiya blokudur:

məlumatın müəllifinin identifikasiyası və autentikasiyası;

məlumatın bütövlüyünə nəzarət; məlumatın müəllifliyindən imtinanın qeyri-mümkünlüyünə zəmanət. Məlumatın rəqəmsal imzası məlumatın özündən və imzalayanın gizli

açarından asılıdır. Rəqəmsal imza iki alqoritm ilə realizə edilir: rəqəmsal imzanın yaradılması alqoritmi və rəqəmsal imzanın yoxlanılması alqoritmi. Rəqəmsal imza alqoritmlərinə misal olaraq RSA, DSA, ECDSA, ElGamal, Şnorr, QOST R 34.10-2001 və s. alqoritmlərini göstərmək olar.

Rəqəmsal imzanın iş prinsipi. Açıq açarlı kriptoqrafiya əsasında rəqəmsal imzanın iş prinsipinə baxaq. Tutaq ki, hər hansı A istifadəçisi müəyyən məlumatı imzalamalıdır. Bunun üçün o, heş-funksiyanın köməyi ilə bu məlumatın heş-kodunu hesablayır və onu özünün gizli açarı ilə şifrləyir. Şifrlənmiş heş-kod məlumata əlavə edilir.

Beləliklə, məlumatın rəqəmsal imzası alınır. İmzanın yaradılması şəkil 4-də göstərilib.

Sistemin istənilən iştirakçısı imzalanmış sənədi aldıqda A istifadəçisinin imzasını yoxlaya bilər. Bunun üçün o, heş-funksiyanın köməyi ilə alınmış məlumatın heş-kodunu yaradır. Sonra məlumata birləşdirilmiş şifrlənmiş heş-kodu A istifadəçisinin açıq açarı ilə deşifrə edir

Mялумат Щеш

функсийа Mялуматын щеш-коду

Шифрлямя

Рягямсал имза

Mялумат

Имзалайанын эизли ачары


____________________________________________________________ 171

Рягямсал имза

Мялумат Щеш

функсийа

Дешифрлямя

Мялуматын щеш-коду

Mялуматын щеш-коду

Мцгайися

Имзалайанын ачыг ачары

Шякил 5. Имзанын йохланмасы

və alınmış deşifrə edilmiş heş-kodu özünün yaratdığı heş-kodla müqayisə edir. Onlar üst-üstə düşürlərsə, imza həqiqi hesab olunur. Əks halda imza rədd olunur. Gizli açar yalnız A istifadəçisinə məxsus olduğundan aydındır ki, məlumatı da yalnız o imzalaya bilərdi. İmzanın yoxlanması şəkil 5-də göstərilib.

DÖVLƏT VƏ KOMMERSİYA SİRRİ ANLAYIŞI

2001-ci il dekabrın 4-də “Kommersiya sirri haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanun ölkədə kommersiya sirri ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir. Kommersiya sirri-hüquqi və fiziki şəxslərin istehsal, texnoloji, idarəetmə, maliyyə və başqa fəaliyyəti ilə bağlı, sahibin razılığı olmadan açıqlanması, onların qanuni maraqlarına ziyan vura bilən məlumatlardır.

Mühafizəsinə ehtiyac duyulan informasiyalar

Sənaye informasiyası Kommersiya informasiyası Elmi kəşflərin, patentlərin

işlənməsi və tərtibi mərhələsində onlar haqqında informasiya

Konstruktor sənədləşməsi Hər hansı qurğunun elektron

sxemi EHM-nin proqram təminatı Xörəyin hazırlanma resepti Parçanın istehsal prosesi və s.

Kreditlər və bank əməliyyatları haq-qında informasiya

Kontraktlar (müqavilələr,sazişlər haqqında məlumatlar)

Məhsulun satış (təchizat) planı Müştərilərin siyahısı Rəqabətqabiliyyətinin təhlili Marketinq və tədbirlər sistem İşgüzar yarışmalar Əməkdaşların əmək haqqı

Müəssisənin kommersiya sirri sayılan informasiyalara yeni elmi-texniki

işləmələr və kəşflər (nou-hau), müəssisənin maliyyə əməliyyatları, tədiyyə-qabiliyyətli strukturu və heyəti haqqında məlumatlar daxlidir. “Nou-hau”-əqli fəaliyyətin nəticəsi kimi kommersiya sirrinə aid edilən, qanunvericiliyə


____________________________________________________________ 172

yaxud sahibinin mülahizəsinə əsasən patentlə mühafizə olunmayan məlumatlardır.

Kommersiya sirrinə məlumatları aid etmək üçün əsas informasiyaların təhlili ola bilər, onun əsasında nəticə çıxarılır.

Bu və ya digər məlumatların açıqlanması müəssisəyə ziyan vura bilər. Bundan sonra onun mühafizəsi üzrə kompleks tədbirlər həyata keçirilir.

Mühafizə tədbirləri hazırlayarkən müəyyənləşdirmək vacibdir.

hansı informasiyanın mühafizəsinə ehtiyacı var; o kimi maraqlandıra bilər; onun hansı elementi daha qiymətlidir;

həmin sirlərin “həyat müddəti” nə qədərdir; onların mühafizəsi nəyə başa gəlir. Informasiyası mühafizəsinin etibarlı sistemini təşkil etmək üçün onun

yayılma kanalları haqqında dəqiq təsəvvürün olması zəruridir, bunlardan ən inandırıcıları:

informasiyadan bilavasitə istifadə etməyə icazəsi olan heyət; həmin informasiyanın saxlanıldığı sənədlər (bütün tip daşıyıcılar)

informasiyanın texniki vasitələri və emalı sistemləri, o cümlədən onun ötürüldüyü rabitə xətti.

Müəssisənin işgüzar informasiyasının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prinsiplərini dəqiq ayırmaq lazım gəlir.

Mühafizənin sadəliyi. Mühafizənin sadə metodu, bir qayda olaraq, daha etibarlı sayılır.

İnformasiyaya icazə üzrə imtiyazların minimuma endirilməsi. İcazə verilməmiş hərəkətlərin provakasiyası üçün tələ qurulması. İstifadəçidən idarəetmə sisteminin asılı olmaması. İstifadəçi üçün mühafizənin məqbul sayılması. Mühafizə sisteminin nəzarət altında olması.

İnformasiyanın təhlükəsizliyini təmin edən şəxsin xüsusi şəxsi məsuliyyəti.

Mühafizə obyektlərinin izolyasiyası və qruplara bölünməsi elə şəkildə olmalıdır ki, mühafizəni pozanlardan biri digərinin təhlükəzisliyinə təsir etməsin.

Mühafizə sisteminin etibarlığı. Mühafizə sisteminin çevikliyi və uyğunlaşması.

Nəzarət vasitələrinin mövcudluğu çarpmamalı və kimə qarşı tətbiq edilirsə ondan gizli saxlanmamalıdır.

Ən müxtəlif kommersiya strukturlarının rəhbərləri ilə əlaqələr, tanışlıq göstərir ki, onlardan bəziləri biznesin təhlükəsizlik məsələlərinə lazımi əhəmiyyət vermirlər, başqaları isə belə hesab edirlə ki, firmanın girəcək qapısına gözətçi qoymaqla təhlükəsizliyi artıq təmin etmək mümkündür.


____________________________________________________________ 173

Araşdırmalardan aydın olur ki, biznesin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məsələsində diletantlıq böyük itkilərə gətirib çıxarır. Peşəkar işləmələrin və təhlükəsizlik sisteminin tətbiqinin gezikdirilməsi gələcəkdə çox pis nəticələrə sbəb olur. Təsadüfi deyil ki, Qərb biznesmenləri təhlükəsizlik sisteminin saxlanmasına öz gəlirlərinin 25 faizini sərf edirlər.

Müəssisənin (firmanın) təhlükə Əlbəttə biznesin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tələb olunan vəsaitin məbləğini və yaradılan sistemin nə qədər etibarlı olacağını mütləq bilmək lazımdır. Təhlükəsizlik xidməti-firmanın xüsusi təhlükəsizliyini təmin edilmək, onun kommersiya sirrini qoruyub saxlamaq, rəqiblərə qarşı hərəkət etmək üçün nəzərdə tutulan müəssisənin təşkilat-ştat bölməsidir.

Müəssisənin təhlükəsizlik xidməti

Təhlükəsizlik xidmətinin rəisi

İqtisadi təhlükəsizlik üzrə rəis müavini

Təhlükəsizliyin baş müfəttişi

İqtisadi təhlükəsizlik üzrə məsləhətçi

Mühafizə üzrə təhlükəsizlik

ximətinin risk müavini

Mühafizə rejiminin təmin edilməsi

Bina və mənzil mühafizəsi

Avadanlığın və rabitə xəttinin

mühafizəsi

Daşınmanın təhlükəsizliyi

Sərnişinlərə və nəqliyyata nəzarət

Yanğın təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi və fəlakətə qarşı mübarizə

Yanğın xəbərdarlığı

Heyətin seçilməsi və yoxlanması

Sənədlərin sirrilik rejiminin təmin

edilməsi

Müştərilərin və tərəfdaşların

yoxlanması

Pozuntu halların tətbiqi


____________________________________________________________ 174


____________________________________________________________ 175

F Ə S İ L VIII

ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ ANLAYIŞI

Əməliyyat sistemi (ƏS) kompüter resurslarını idarə edən, tətbiqi

proqramların işə salınmasını, onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini, həmçinin, istifadəçi ilə kompüter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur.

Əməliyyat sistemi kompüterin işə qoşulması ilə yüklənir və istifadəçiyə hesablama sistemi ilə rahat və əlverişli ünsiyyət üsulu (interfeys) təqdim edir. Funksiyalarına görə interfeysin aşağıdakı növləri var.

Proqram interfeysi hesablama sistemi çərçivəsində proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur.

Ġstifadəçi interfeysi istifadəçinin kompüterlə qarşılıqlı əlaqəsi üçün proqram və aparat vasitəsidir. Öz növbəsində istifadəçi interfeysi əmrli və obyektyönlü ola bilər.

Əmrli interfeys istifadəçiyə kompüter resurslarının idarə olunması üçün əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir.

Obyektyönlü interfeys obyektlər, yəni fayl, kataloq (qovluq), disk sürücüsü, proqram, sənəd və s. üzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keçirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir.

Resurs dedikdə kompüterin istənilən komponenti - mərkəzi prosessor, əməli və ya xarici yaddaş, xarici qurğular, proqram və s. başa düşülür.

Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir, amma versiya (variant) adını alır. Əməliyyat sisteminin versiyası 6.00, 3.11, 2.1 və s. şəklində işarə olunur. Nöqtədən soldakı rəqəmin artması sistemdə mühüm dəyişikliyin, nöqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cüzi dəyişikliyin edilməsini göstərir. Versiya nömrəsinin böyük olması, sistemin daha çox imkanlara malik olmasını əks etdirir.

ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİNİN TƏSNİFATI

Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur: sistemlə eyni vaxtda işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçi

üçün, çoxistifadəçi üçün; sistemin idarə olunması ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin


____________________________________________________________ 176

sayına görə: birməsələli, çoxməsələli;

prosessorların sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu; prosessorun mərtəbələrinin sayına görə: 8-mərtəbəli, 16-mərtəbəli,

32-mərtəbəli, 64-mərtəbəli;

interfeysin tipinə görə: əmrli və obyektyönlü; informasiya emalı rejiminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real

vaxt miqyaslı;

resurslardan istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal. Birinci əlamətə görə, biristifadəçi üçün əməliyyat sistemlərindən

fərqli olaraq, çoxistifadəçi üçün əməliyyat sistemləri kompüterdə eyni vaxtda müxtəlif terminallarla bir neçə istifadəçinin işləməsinə imkan verir.

İkinci əlamətə görə, çoxməsələlik anlayışı mövcud hesablama sistemi çərçivəsində eyni vaxtda bir neçə proqramın paralel yerinə yetirilməsidir. Birməsələli əməliyyat sistemləri isə eyni vaxtda yalnız bir proqramın yerinə yetirilməsinə imkan verir.

Üçüncü əlamətə görə, bir prosessorludan fərqli olaraq, çoxprosessorlu əməliyyat sistemləri bu və ya digər məsələnin həlli üçün bir neçə prosessor resurslarının paylanması rejiminə imkan verir.

Dördüncü əlamətə görə, əməliyyat sistemləri 8, 16, 32 və 64 mərtəbəlilərə bölünürlər. Əməliyyat sisteminin mərtəbəliliyi prosessorun mərtəbəsi ilə təyin olunur.

Beşinci əlamətə görə, əməliyyat sistemi istifadəçi interfeysinin tipinə görə obyektyönlü (qrafiki interfeysli) və əmrli (mətn interfeysli) kimi iki hissəyə bölünür.

Altıncı əlamətə uyğun olaraq, əməliyyat sistemləri aşağıdakı növlərə bölünür:

paket emalı: kompüterdə yerinə yetirilməli olan proqramlara uyğun olaraq tapşırıqlar paketi formalaşdırılır və mümkün üstünlük dərəcəsini nəzərə almaqla növbəli yerinə yetirilir;

vaxt bölgülü: müxtəlif terminallardan bir neçə istifadəçinin eyni vaxtda kompüterə dialoq (interaktiv) rejimində müraciətini yerinə yetirmək üçün əməliyyat sistemi xidmət tapşırıqlarına uyğun maşın resurslarını növbə ilə seçir;

real vaxt miqyaslı: kompüterə nəzərən bu və ya başqa dərəcədə ondan xaricdə baş verən hadisə, proses və ya obyektlərlə idarə olunan istifadəçi sorğularına müəyyən olunmuş vaxt ərzində kompüterin cavabını təmin edir.

Yeddinci əlamətə görə əməliyyat sistemləri şəbəkə və lokal olmaqla iki hissəyə bölünür. Şəbəkə əməliyyat sistemi verilənlərdən birlikdə istifadə etmək məqsədilə şəbəkədə birləşdirilmiş kompüter resurslarının idarə olunması üçün nəzərdə tutulub. Burada şəbəkə resurslarının istifadəsi üçün çoxlu sayda servis imkanları mövcuddur.


____________________________________________________________ 177

Şəbəkə əməliyyat sistemləri əksər hallarda şəbəkə üçün nəzərdə tutulmuş, olduqca güclü bir və ya daha çox kompüter-serverlərdə quraşdırılır. Digər əməliyyat sistemləri lokal sayılır və ixtiyari kompüterdə, həmçinin şəbəkəyə işçi stansiya və ya klient kimi qoşulmuş kompüterlərdə də istifadə oluna bilər.

Hal-hazırda geniş yayılan əməliyyat sistemlərindən DOS, OS/2, UNIX, Windows NT, Windows 95/98/2000/2003/2007/2010 və digərlərini göstərmək mümkündür.

MS DOS AİLƏSİNİN ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

Ailənin birinci üzvü MS-DOS (Microsoft Disk Operating System -

Microsoft firmasının disk əməliyyat sistemi) sistemidir. Sistem IBM PC kompüterləri üçün 1981-ci ildə yaradılmışdır.

MS-DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir:

fayl sistemi; xarici qurğuların drayverləri; əmrlər prosessoru. DOS ailəsinin əməliyyat sistemləri birməsələlidir və aşağıdakı

xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir:

istifadəçi tərəfindən daxil edilən əmrlərin köməyi ilə interfeys həyata keçirir;

sistemin IBM tipli müxtəlif kompüterlərdə işləməsini təmin etmək üçün struktur modulludur;

sistemin işləməsi üçün nisbətən kiçik ölçülü əməli yaddaş (640 Kbayt) tələb edilir.

MS-DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir:

proqramların icrasının idarə edilməsi; fərdi kompüter resurslarının idarə edilməsi; prosessorun və fərdi kompüterin xarici qurğularının iştirakı ilə

informasiya emalının təşkili;

xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi.

DOS ailəsindən olan əməliyyat sistemlərinin mühüm çatışmazlığı fərdi kompüter resurslarına və əməliyyat sisteminə icazə olmadan müraciətdən mühafizə vasitələrinin olmamasıdır.

Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından, disk əməliyyat sistemi (DOS – Disc Operation System) adını alıb. DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yüklənir.

Disk əməliyyat sisteminin əsas anlayışları aşağıda verilmişdir. Fayl. İnformasiya disklərdə fayl şəklində yadda saxlanılır. Fayl disk və


____________________________________________________________ 178

ya başqa informasiya daşıyıcısında adlandırılmış bir sahədir. Faylda proqram mətni, sənəd, şəkil, qrafik material, səs, video film və s. saxlana bilər.

Fayllar çox vaxt iki kateqoriyaya bölünür: mətn və ikilik. Mətn faylları istifadəçi tərəfindən oxunur. Bu fayllarda proqram mətni, DOS-un əmrlər faylı və s. ola bilər. Mətn faylları ASCII simvollarından ibarət olduğundan, çox vaxt bu fayllara ASCII faylları da deyilir.

Əməliyyat sistemlərinin və başqa proqramların fayla müraciəti üçün fayllar işarələnməlidır. İşarələmə faylın adını təyin edir. DOS əməliyyat sistemlərində faylın adı iki hissədən ibarətdir: adın özü və genişlənməsi. Ad və genişlənmə bir-birindən nöqtə ilə ayrılır. Faylın adı 1-dən 8-ə kimi simvollardan, genişlənməsi isə 0-dan 3-ə kimi simvollardan ibarət ola bilər. Faylın ad və genişlənməsində böyük və kiçik latın hərflərindən istifadə oluna bilər, amma diskdə faylın adı yalnız kiçik latın hərfləri ilə yazılır. Faylın ad və genişlənməsində aşağıdakılardan istifadə etmək olar:

latın əlifbasının böyük və kiçik hərfləri; 0-dan 9-a kimi rəqəmlər; -, _, $, #, &, @, !, %, (, ), {, }, „, ~, ^ simvolları. Faylın ad və genişlənmə yazılışına nümunə kimi aşağıdakıları

göstərmək olar:

command.com, autoexec.bat,

prog_1.doc və s. Amma bəzi əməliyyat sistemlərində (Windows 95/98, OS/2 və

Windows NT) uzun adlı fayllardan istifadə olunur. DOS əməliyyat sistemindən fərqli olaraq, müasir Windows əməliyyat sistemlərində, OS/2 və Windows NT əməliyyat sistemlərində fayl və kataloqların adlandırılmasında uzunluğu 256 simvoldan ibarət sətirdən istifadə etmək olar. Bu adlara uzun adlar deyilir. Uzun adlarda idarəedici (kodu 31-ə kimi olan) və \ / : * ? '' < > | simvollarından başqa bütün simvollardan istifadə etmək olar.

Uzun adlı fayllarda 256 simvola kimi istifadə edilməsinə baxmayaraq, 60†70 sayda simvoldan istifadə etmək məsləhətdir.

Windows 95/98, OS/2 və Windows NT əməliyyat sistemlərində uzun adlı fayllarda DOS-dan istifadə edərkən, buradakı boşluqlar silinir və qısa adlarda mümkün olmayan + , ; =[ ] simvollar isə _ simvolu ilə əvəz olunur.

Hər bir proqramın (əməliyyat sistemlərindən başqa) tərkibində bu proqramı yükləyən fayl mövcuddur ki, bu fayl icra olunan fayl adlanır. İcra olunan faylın genişlənməsi .COM və ya .EXE olur. Ümumiyyətlə, bir çox proqramlar faylın genişlənməsini özü təyin edir ki, bununla faylın hansı proqram tərəfindən yaradıldığı bilinir və bu faylların bir çoxu uyğun proqramı yükləyir. Genişlənmə faylın tipini göstərir və onlardan əksəriyyəti


____________________________________________________________ 179

standartdır. Məsələn:

.COM, .EXE – yerinə yetirilməyə hazır olan, yəni icra olunan fayllar; .BAT– əmrlər (Batch) faylı; .TXT – mətn faylı; .MDB – Access VBIS-nin faylı; .XLS – Excel elektron cədvəl faylı;

.DOC – Microsoft Word mətn faylı; .PAS - Pascal dilinin proqram faylı; .ASM – Assembler dilinin proqram faylı; .ARJ və ZIP – sıxlaşdırılmış fayllar. MS-DOS əməliyyat sistemində qrup fayllarını işarə etmək üçün

şablonlardan (ingiliscə pattern) istifadə etmək olar. Şablonda qlobal simvollardan (şablonun simvolları) istifadə etməklə faylın adı və ya genişlənməsi işarə olunur. Bu * (ulduz) və ? (sual işarəsi) simvollarıdır.

Faylın adında (genişlənməsində) ulduz işarəsi onu göstərir ki, bu mövqedən başlayaraq adın (genişlənmənin) sonuna kimi ixtiyari mümkün işarə yazıla bilər. Məsələn, *.DOC – genişlənməsi .DOC olan bütün fayllar, METOD.* - adı METOD olan (METOD.DOC, METOD.EXE, METOD.TXT və s.) istənilən fayl, AZ*.DOC – genişlənməsi DOC olan, adı AZ-lə başlayan fayllar, *.* - bütün fayllar.

Faylın adında (genişlənməsində) sual işarəsi onu göstərir ki, bu mövqedə ixtiyari (yalnız bir) mümkün işarə ola bilər. Faylın adında (genişlənməsində) bir neçə sual işarəsi yazıla bilər. Məsələn, PROG?.EXE – PROG ilə başlayan adın beşinci mövqeyi istənilən simvol ola bilər (PROG1.EXE, PROGA.EXE, PROGD.EXE və s.)

Qlobal simvollardan faylların axtarışında, yerdəyişməsində, köçürülməsində və silinməsində çox geniş istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, faylların ad və genişlənməsində böyük və kiçik hərflər eyni qəbul olunur, yəni adna.txt və ADNA.TXT eyni faylı təyin edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, DOS əməliyyat sistemində DOS qurğularını işarə etmək üçün adlardan istifadə olunur ki, faylları adlandırarkən bunlardan istifadə etmək olmaz. Bu adlardan DOS-un əmrlərində informasiyanın kompüterin qurğuları ilə giriş və çıxışını təşkil etmək üçün istifadə olunur. Məsələn, PRN adı printeri göstərir, buna görə də DOS-un əmrlərində faylın adı yerinə PRN göstərdikdə uyğun verilənlər çapa çıxır.

Bu adlara hər hansı genişlənmə əlavə etdikdə DOS bunu qurğulara müraciət kimi başa düşür. Məsələn, CON.TXT faylına müraciət CON qurğusuna müraciətlə eynidir. Ona görə də CON.TXT-dən disk faylının adı kimi istifadə etmək olmaz. Amma faylların adlarının genişlənməsində .PRN, .AUX, .CON və .NUL-dan (Məsələn, ALFA.PRN faylından) istifadə etmək olar.

Faylın atributları. Faylın aşağıdakı atributları mövcuddur.


____________________________________________________________ 180

R (Read-only) – "yalnız oxunan". Bu faylları sistem vasitələri ilə yeniləşdirmək və ya silmək mümkün deyil.

H (Hidden) – "gizli fayl". Faylları gizli saxlamaq üçün istifadə olunur. S (System) – "sistem faylı". Bu fayllar əməliyyat sistemlərində istifadə

olunur. A (Archive) – "arxivləşdirilmiş fayl". Bu atribut hər bir faylın

yaradılmasında təyin olunur. Kataloq. Kataloq digər fayllar haqqında informasiyanı özündə

saxlayan xüsusi fayldır. Kataloq həmçinin direktoriya da (ingiliscə directory – arayış, göstərici) adlanır. Faylların adı diskdə kataloqlarda (və ya direktoriya) qeyd olunur. Windows 95/98 – də kataloqlar qovluq adlanır. Kataloq faylların tam adı, ölçüsü, yaradılma və ya sonuncu düzəliş vaxtı və tarixi, atributu və s. məlumatlardan ibarət olur. Kataloqun daxilində başqa bir kataloq qeyd olunarsa, buna altkataloq deyilir. Kataloqun adına olan tələbat fayllardakı kimidir, amma burada genişlənmədən istifadə olunmur.

Hər bir diskdə bir baĢ kataloq olur. Bu kataloqda fayl və altkataloqlar qeyd olunur. Diskdə kataloqlar ağacvari - iyerarxik struktura malikdirlər. İstifadəçi işləyən kataloq cari kataloq adlanır. Yeni formatlaşdırılmış diskdə sadəcə bir kataloq var – baş kataloq (root directory) və bu proqram vasitələri ilə silinə bilməz.

Disk aparıcısının adı. Kompüterdə adətən bir neçə – sərt disk, disket, kompakt disk və s. üçün disk sürücüsü mövcuddur. Bu disklərdə yerləşən fayl və kataloqlara müraciət etmək üçün disk sürücüsünün adından istifadə olunur. Disk sürücüləri A:, B:, C:, D: və s. kimi adlandırılır. Əslində A:, B:, C:, D: disk sürücülərinin yox, məntiqi disklərin adıdır. Sərt diski (vinçestr) 2 və daha çox hissəyə bölməklə bir neçə məntiqi disk yaratmaq olar.

Utilitlər və ya MS-DOS – un xarici əmrləri ayrıca fayllar şəklində əməliyyat sistemi ilə birlikdə verilmiş proqramlardır. Bu proqramlar müxtəlif xidmət əməliyyatlarını (disketi formatlaşdırmaq, disketi yoxlamaq və s.) yerinə yetirirlər.

MS-DOS ƏMƏLİYYAT SİSTEMİNİN STRUKTURU VƏ

FUNKSİYALARI

MS-DOS iyerarxik kataloq strukturuna əsaslanan çevik fayl sisteminə və əlverişli əmrlərə malik olan əməliyyat sistemidir.

MS-DOS-un əsas komponentləri aşağıdakılardır:

IO.SYS və MSDOS.SYS disk faylları. IO.SYS və MSDOS.SYS disk faylları kompüterin əməli yadaşında daimi yerləşən MS-DOS əməliyyat sisteminin əsas sistem faylları adlanır. Bu fayllar həm də gizli fayllardır. IO.SYS faylında BIOS-un genişlənmə modulu yerləşir, MSDOS.SYS isə kəsilmələrin emalı modulu üçündür.


____________________________________________________________ 181

IO.SYS və MSDOS.SYS faylları MS-DOS yerləşən diskin əsas kataloqunda yerləşməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, başqa diskdə bu faylların surətini almaq üçün xüsusi SYS əmrindən istifadə olunur. MSDOS.SYS modulunun komponentləri fayl sisteminin, giriş-çıxış qurğularının (klaviatura, displey, printer və portlar) işini təmin edən, proqramların sona çatması ilə əlaqədar məcburi kəsilmələrə və səhvlərin emalına xidmət edən proqramlardır.

giriş-çıxış baza sistemi – BIOS (Basic Input/Output System) kompüterin daimi yaddaş qurğusunda (DYQ) yerləşir və əsas vəzifəsi giriş-çıxışla bağlı olan əməliyyat sisteminin sadə və universal funksiyalarının yerinə yetirilməsindən ibarətdir. BIOS həmçinin kompüter şəbəkəyə qoşularkən yaddaş və qurğuların işini yoxlayan test proqramına və əməliyyat sisteminin yükləyicisini çağıran proqramlara malikdir.

başlanğıc yükləyici blokda yerləşən SB (System Bootstrap) sistem yükləyicisi kiçik bir proqram olmaqla, BIOS-da genişlənmə modulu və kəsilmələrin emalı modulunu əməli yaddaşa yükləmək üçün nəzərdə tutulub.

əmrlər prosessoru (command.com - faylı) – icra olunan proqramdır. Əmrlər prosessoru aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: klaviatura və ya əmrlər faylından daxil olan əmrləri qəbul edir və

araşdırır;

command.com faylının daxilində yerləşən MS-DOS-un əmrləri yerinə yetirilir;

MS-DOS-un xarici əmrləri və com və ya exe tipli fayllarda saxlanılan tətbiqi proqramlar yüklənir və yerinə yetirilir.

Drayver və rezident proqramlar. Drayver və rezident proqramlar MS-DOS-un imkanlarını genişləndirir. Bu proqramlar istifadə edilən yeni qurğulara və 1Mbaytdan yuxarı yaddaşa müraciəti, genişlənməsi hesabına disklərlə daxiletmə-xaricetmə əməliyyatlarının sürətini artırmağı, klaviaturadan azərbaycan, rus və s. hərflərin daxil edilməsini və s. təmin edir.

Drayver və rezident proqramların sazlanması aşağıdakı şəkildə həyata keçirilir:

drayverlər MS-DOS-un başlanğıc yüklənməsində CONFIG.SYS faylının DEVICE və DEVICEHIGH əmrlərinin köməyi ilə qoşulur;

rezident proqramlar isə MS-DOS-un başlanğıc yüklənməsi sona çatdıqdan sonra və ekranda MS-DOS-un dəvəti göründükdən sonra adi proqramlar kimi sazlanır. Amma rezident proqramlar əməli yaddaşın bir hissəsini tutur.

Drayverlər MS-DOS-un yenidən yüklənməsinə kimi əməli yaddaşda qaldığı halda, rezident proqramlarını əməli yaddaşdan silmək olur. Belə əməliyyat bütün rezident proqramlarda mümkün olmur.


____________________________________________________________ 182

OS/2 AİLƏSİNİN ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

1987-ci ildə əski kompüterlərdən fərqlənən yeni nəsil fərdi

kompüterlərin yaradılması ilə əlaqədar IBM firması özünün OS/2 əməliyyat sistemini satışa buraxır. OS/2 (Operating System/2) ikinci nəsil çoxməsələli əməliyyat sistemi olmaqla yanaşı IBM PC kompüterləri üçün 32-mərtəbəli qrafiki çoxməsələli əməliyyat sistemi də hesab olunur. OS/2 bir neçə tətbiqi proqramın paralel işini təmin edir və bu zaman işləyən proqramları biri-birindən, əməliyyat sistemini isə işləyən proqramlardan mühafizə edir. Əməliyyat sistemi proqramların yazılmasında API (Application Programming Interfase – Tətbiqi Proqramlar İnterfeysi)ndə yerləşən hazır proqram modullarından istifadəyə imkan verir.

OS/2 əməliyyat sistemi DOS-un fayl sistemi ilə uyuşan rahat qrafiki istifadəçi interfeysinə malikdir. Bu da verilənlərdə heç bir çevirmə aparmadan onlardan həm DOS -da, həm də OS/2-də istifadəsinə şərait yaradır.

UNIX AİLƏSİNİN ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

UNIX əməliyyat sistemi 32-mərtəbəli, çoxməsələli, çoxistifadəçili

əməliyyat sistemləri ailəsidir. UNIX-in üstün cəhəti onun müxtəlif kompüterlərdə istifadənin mümkünlüyüdür.

UNIX əməliyyat sisteminin aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır:

paylanmış verilənlər bazasına müraciət; lokal şəbəkədə işləmək; uzaq məsafədə əlaqə və adi modemdən istifadə etməklə qlobal

şəbəkəyə çıxış imkanı. Bu UNIX-in ən vacib komponentlərindən biridir.

Hazırda UNIX üçün çoxlu sayda tətbiqi proqramlar mövcuddur. MS-DOS və Windows üçün geniş yayılan bir çox tətbiqi proqramlar UNIX-də də istifadə oluna bilər.

WINDOSW AİLƏSİNİN ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

Windows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən

hazırlanmışdır. Windows rahat qrafiki interfeysli, çoxməsələli əməliyyat sistemidir. Ailənin əsas üzvləri Windows 95/98/2000/2003/2007/2010 (yəni Windows 95, Windows 98, Windows 2000 və s.) və Windows NT əməliyyat sistemləridir.

Windows 95/98 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir. Windows NT əməliyyat sistemi çox geniş yayılmış 32-mərtəbəli


____________________________________________________________ 183

şəbəkə əməliyyat sistemidir. Windows NT-nin iki modifikasiyası mövcuddur:

Windows NT Server; Windows NT Work Station. Windows NT Server ilk növbədə şəbəkə resurslarının idarə

olunmasında istifadə olunur. Windows NT Server informasiyanın sürətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış üçün vasitələrə malikdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasını və bir neçə serverin şəbəkə xidmətinə ümumi müraciətin təşkili üçün istifadəyə imkan verir.

ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİNİN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ

Kompüter istehsalı olduqca dinamik olduğundan əməliyyat

sistemlərinin inkişafı haqqında uzunmüddətli proqnoz vermək çətindir. Bu baxımdan da yalnız əməliyyat sistemlərinin inkişafının mümkün istiqamətlərini təyin etmək mümkün olur.

Birinci istiqamət – əməliyyat sistemlərinin mürəkkəbləşməsidir. Müasir əməliyyat sistemləri (məsələn, Windows 95/98/2000/2003/2007/2010 və ya OS/2 Warp) olduqca çox proqram, utilit və s. toplusuna çevrilərək diskdə böyük həcmdə yer tutur.

Ikinci istiqamət – kompüterə müxtəlif obyektlərin ekranda təsvir üsulundan asılı olmayaraq, manipulyasiyasına imkan verən obyektyönlü texnologiyanın əməliyyat sistemlərində tətbiqi mümkündür.

Üçüncü istiqamət – əməliyyat sistemləri və proqram təminatı həmişə kompüterin aparat hissəsinin arxitektura həllini əks etdirir. Burada əsas ideya 32-mərtəbəli mikroprosessorun imkanlarından tam mənada istifadə etmək və sonradan 64-mərətəbəli əməliyyat sistemlərinə keçməyin mümkünlüyüdür.

DİSKİN FAYL STRUKTURU

Fayla müraciətdə istifadəçi onun yalnız yolunu və adını göstərməlidir. Əməliyyat sistemi öncə fayl-kataloqa müraciət edərək faylın diskdə yerləşməsi haqqındakı məlumatı tapır, sonra isə tələb olunan əməliyyatı yerinə yetirir.

Diskdəki verilənlərə müraciətdə əməliyyat sistemi burada yerləşən faylların yerləşmə cədvəlindən - FAT (File Allocation Table), baş kataloq və altkataloqdan istifadə edir. Başlanğıc sektor (yükləyici yazı), faylların yerləşmə cədvəli, baş kataloq və diskin boş yaddaş sahəsi birlikdə verilənlər sahəsi adlanmaqla diskin fayl strukturunun elementlərini təşkil


____________________________________________________________ 184

edir. Kompüterlə iş prosesində diskin məzmunu dəyişir, yəni yeni fayllar

əlavə olunur, lazımsız fayllar isə silinir, faylların tutumu dəyişir və s. Bu əməliyyatları yerinə yetirmək üçün fayllar arası disk yaddaşının paylanmasına fasiləsiz nəzarət olunmalıdır. MS-DOS-da bu məsələ faylların FAT yerləşmə cədvəlinin köməyi ilə həll olunur. Hər bir fayl üçün FAT-da elementlərin zənciri yaradılır. Bunların hər biri sabit uzunluqlu sahəni göstərir ki, diskdə faylın bir hissəsi burada yerləşir. Faylın adı yerləşən kataloqda zəncirin başlanğıc göstəricisi olur. Faylın silinməsində FAT-ın elementləri və onlara ünvanlanan verilənlər sahəsi boşalır və nəticədə bu sahədən digər fayllar üçün istifadə etmək mümkündür.

Belə təşkilin əsas üstünlüyü ondadır ki, fayllara birbaşa müraciət mümkündür. Çatışmazlığı isə faylların silinməsi, yaradılması və tutumunun dəyişdirilməsində diskin fraqmentasiyasıdır (boş sahələrin yaradılması). Fraqmentasiya diskdəki verilənlərə müraciət vaxtının artmasına səbəb olur. Fraqmentasiyanı aradan qaldırmaq üçün DEFRAG proqramından istifadə olunur.

Verilənlər sahəsi diskin baş kataloqunun sonundan sonuncu sektora kimi olan böyük bir sahəni tutur. Yaddaş verilənlər sahəsindən bir və ya bir neçə ardıcıl sektorlar qrupunu ayırır ki, bu da klaster adlanır. Sektorun ölçüsü 512 bayt-a bərabərdir.

Klasterin ölçüsü, yəni sektorların sayı məntiqi diskdən asılı olaraq əməliyyat sistemi tərəfindən təyin olunur. Böyük ölçülü klasterlərdən istifadə diskin fraqmentasiyasını azaltmaqla yanaşı FAT-ın ölçüsünün kiçilməsinə və sürətin artmasına da səbəb olur. Digər tərəfdən isə olduqca böyük ölçülü klasterlər disk sahəsindən səmərəsiz istifadəyə gətirir. Məntiqi diskin ölçüsü böyük olduqda klasterin də ölçüsü böyük olur. Klasterin ölçüsünün kiçildilməsini sərt diski bir neçə məntiqi disklərə bölməklə həyata keçirmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, FAT fayl sistemi MS-DOS və Windows 9x əməliyyat sistemlərində istifadə olunur. Windows NT və Windows 2000 əməliyyat sistemlərində isə NTFS (NT File System) fayl sistemindən, UNIX əməliyyat sistemində isə onun versiyasından asılı olaraq bir neçə fayl sistemlərindən istifadə olunur. HPFS fayl sistemidə mövcuddur. Bu fayl sistemi də FAT fayl sistemini OS/2 və Windows NT ilə əvəz etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.


____________________________________________________________ 185


____________________________________________________________ 186

F Ə S İ L VIII

MICROSOFT WINDOWS XP ƏMƏLİYYAT

SİSTEMİ

MS-DOS-da idarəetmə sisteminin sadəliyi, əmrlər interfeysinin

narahatlığı, disketlərdə olan fayl və kataloqların proqramları işə salan ləvazimatlarla idarə olunması və s. bəzi proqramçıları onlara lazım olan ləvazimatları (qrafik interfeysi yaratmaq, menyu, sorğu və pəncərə yaratmaq, müxtəlif displey və printerləri əlaqələndirmək, proqram tərtib edən köməkçi proqramlar və s.) tərtib etməyə, ya da müxtəlif proqramlar kitabxanasından istifadə etməyə məcbur edirdi. Digər tərəfdən müxtəlif proqramlara müraciət etməyin özü də müəyyən çətinlik törədirdi. Çünki bəzi proqramlarda müəyyən bir əməliyyatı yerinə yetirmək üçün klaviaturada müəyyən düymələri basmaq lazım gəlirsə, digər əməliyyatı yerinə yetirən zaman həmin düymələrin funksiyası tamamilə dəyişirdi. Bəzən istifadəsindən asılı olaraq məlumat ya ekranın yuxarı, ya aşağı, ya da yan tərəflərində alınmış olurdu. Bunlarla yanaşı müxtəlif proqramların istifadəçi tərəfindən eyni vaxtda istifadə olunması çox çətinlik yaradırdı.

MS-DOS-da işləyərkən istifadəçi bunlardan başqa digər çətinliklərlə də qarşılaşmış olurdu.

Öndə yazılanları nəzərə alaraq, çoxpəncərəli qrafik interfeysə malik örtük proqramlarının yaradılması zəruriyyəti meydana çıxdı. İlkin olaraq belə interfeysli ilk əməliyyat sistemini Macintosh tipli kompüterlər üçün Apple Computer firması hazırladı.

1995-ci ilin avqust ayı fərdi kompüter istifadəçiləri üçün əlamətdar oldu. Bu Microsoft kompaniyasının yeni variantı Windows 95 adlandıracağını elan etməsi kompüter istifadəçiləri üçün bir surprizə çevrildi. Elan edilən sürpriz bununla tamamlanmırdı. Çünki firma Windows 95-i kompüter bazarına çıxararkən sistemin gözlənildiyindən də artıq yeniliyə sahib olduğunun və müstəqil bir əməliyyat sistemi kimi işlədiyinin şahidi oldu. Əməliyyat sistemi əvvəlkilərlə müqayisədə böyük üstünlüklərə malik olmaqla yanaşı, Windows əməliyyat sistemləri ailəsində ilk müstəqil əməliyyat sistemi idi. Windows 95 əməliyyat sistemini instalizasiya etmək (konkret fərdi kompüterlərdə həmin kompüterin malik olduğu ehtiyatlar və digər özəl xarakteristikalar nəzərə alınmaqla istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirmək) üçün MS-DOS-un əvvəlicədən fərdi kompüterə yüklənməsi tələb edilmirdi. Proqram özündə MS-DOS və Windows örtüyünü birləşdirmişdi.

1998-ci ilin iyun ayında Microsoft kompaniyası Windows 98 əməliyyat sistemini istehsala buraxır.

1999-cu ildə Mikrosoft kompaniyası satışa Windows 2000 əməliyyat sisteminin beta-variantını çıxardı. Amma bu ana qədər belə işlərlə məşqul


____________________________________________________________ 187

olan digər kompaniyalar istehsal etdikləri məhsullarda (proqramlarda) olan səhvləri aşkar etmək üçün beta-testrlərə böyük məbləğdə pul xərcləyirdilər. Həmin dövrlərdə Windows 2000 əməliyyat sisteminə malik olan istifadəçinin özü beta-test rolunu oynadı.

2000-ci ildə Microsoft kompaniyası Windows NT- Windows 2000 ailəsinə aid olan və istifadəçilər tərəfindən səbirsizliklə gözlənilən Windows NT 5.0 əməliyyat sistemini istifadəçinin ixtiyarına buraxır. Əməliyyat sisteminə əlavə edilən tətbiqi proqram paketlərinin əksəriyyəti təzələnmiş və şəbəkə ilə əlaqəni asanlaşdıran utilitlər əlavə edilmişdi. Prinsip etibarilə edilmiş dəyişikliklər əməliyyat sisteminə heç bir inqilabi dəyişiklik gətirmədi və nəticədə Windows Me əməliyyat sistemi istifadəçilər arasında özünəməxsus rəğbət qazana bilmədi.

Yaradılmış versiya Windows NT 4.0-ın məntiqi davamı idi. Əməliyyat sistemin yaradıcıları Windows NT-də serverin, bütövlükdə şəbəkənin fəaliyyəti üçün zəruri olan qurğuların və texnologiyaların siyahısını xeyli genişləndirmiş, bundan əlavə sistemlə birgə işləyəcək tətbiqi proqramların (və ya əlavələrin) sayını istifadəçi üçün kifayət edəcək qədər çoxaltmışdı. Nəticədə, istifadəçi təcrübi olaraq ofis proqramlarının hamısından istifadə etmək imkanı əldə edir. Əməliyyat sisteminin çatışmazlığı istifadəçinin oyun proqramlarından tutarlı səviyyədə istifadə edə bilməməsi idi.

Nəzərə almaq lazımdır ki, hal-hazırda Windows 2000 əməliyyat sisteminin 5 vaiantından istifad edilir.

Bura: 1.Windows 2000 Home; 2.Windows 2000 Professional; 3.Windows 2000 Server; 4.Windows 2000 Advanced Server; 5.Windows 2000 DataCenter Server daxildir. 2000-ci ildə Microsoft kompaniyası Windows NT ailəsinin xüsusiyyətini

özündə təzahür edə biləcək, stabillik və təhlükəsizlik xassələrinə malik olmaqla yanaşı Windows 95/98 əməliyyat sistemlərinə oxşar, oyun və digər proqramların əksəriyyətini işlədə bilən əməliyyat sistemi yaratmağa cəhd göstərir. Göstərilənlərin həyata keçirilməsi Microsoft kompaniyasının əsas məqsədi idi. Məhz bu məqsədlə də Windows Me (Mıllennıum Edıtıon) əməliyyat sistemi istifadəçinin ixtiyarına buraxılmışdı.

Windows Me əməliyyat sistemi istifadəçilər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmadı, onlar arasında populyarlığı qazana bilmədi. Windows Me əməliyyat sisteminin yaradılması ilə bağlı baş verən uğursuzluğa baxmayaraq Microsoft Windows 95/98 və Windows NT əməliyyat sistemlərinin hibritini yaratmaq ideyasından əl çəkmir. Nəhayət 2001-ci ilin oktyabr ayında kompüter aləminin çoxdan gözlədiyi Windows XP əməliyyat sistemi buraxıldı.

Əməliyyat sistemi iki:


____________________________________________________________ 188

Home Edition; Professional variantda istehsal olundu. Hər iki variantın nüvəsini Windows NT 5.1 təşkil etdiyi üçün onlar

arasında oxşarlıq vardır. Home Edition variantında şəbəkə ilə əlaqənin qurulması, sistemin interfeys dilinin dəyişdirilməsi, çoxprosessorlu sistemlərlə işləmək qabiliyyətinin olması və s. bu kimi funksiyaların olması əməliyyat sisteminin uğurlu alınmasına səbəb oldu.

Hal-hazırda Windows XP kompüter dünyasında ən geniş yayılmış əməliyyat sistemidir. Öndə göstərilənlərdən əlavə populyarlığa digər səbəblər də vardır:

sistemin asan sazlana bilən interfeysə malik olması; iş prosesində yüksək stabilliyin və təhlükəsizliyin əldə edilməsi;

lokal dövrələr və İnternetlə tutarlı əlaqə imkanının həyata keçirilməsi;

çoxsaylı istifadəçilərlə işin düzgün yerinə yetirilməsinə sistem tərəfindən himayədarlığın yerinə yetirilməsi;

fərdi kompüterin daxilindəki icra orqanlarının işi ilə bağlı onun geniş imkanlarının mövcud olması;

əməliyyat sisteminin lokallaşdırma imkanına malik olması; kompüter istifadəçisinin müxtəlif əcnəbi dillərdən istifadəsinə

himayədarlığın həyata keçirilməsi; istifadəçinin müxtəlif səpgili oyun və digər xarakterli proqramlardan

istifadə etməsinə imkanın yaradılması; MS-DOS əməliyyat sistemi üçün yazılmış tətbiqi proqramların bir

qisminin istifadəçi tərəfindən istifadəsinə imkanın mümkün olması və s.

Beləliklə, Windows XP əməliyyat sistemi digər sistemlərlə müqayisə edildikdə, onun kifayət qədər yüksək keyfiyyətli proqram olduğu kompüter istifadəçiləri tərəfindən daima təsdiqlənir. Kompüter dünyasında baş verən hadisələr belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, Microsoft kompaniyası Windows XP əməliyyat sisteminin mütəmadi olaraq yeniləşməsi qayğısına qalır, iş prosesi zamanı istifadəçilər tərəfindən aşkarlanan səhvlər vaxtaşırı düzəldilir. Microsoft kompaniyası əməliyyat sistemini istehsal etdiyi illər ərzində iki tutumlu yeniləşdrmə paketi –Service Pack 1 və Service Pack 2 buraxdı. Nəticədə əməliyyat sisteminin funksional imkanları xeyli genişləndi. Bu ərəfədə əməliyyat sisteminin digər modifikasiyaları hazırlandı. Məsələn, Windows XP bazasında yaradılan, multimedia məlumatları ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş Windows XP Media Center əməliyyat sistemini buna misal göstərmək mümkündür. Bunlarla yanaşı Microsoft kompaniyası məxsusi olaraq 64 bitlik mikroprosessorlarla işləmək üçün Windows XP 64 sistemini hazırladı.

2003-cü il mart ayının 28-də Microsoft kompaniyası tərəfindən Windows NT ailəsinə daxil olan Windows Server 2003 əməliyyat sistemi


____________________________________________________________ 189

buraxılır. Əməliyyat sistemi şəbəkəyə birləşdirilən iri və orta səmərəli kompüterlər üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Windows əməliyyat sistemlərini əsasan iki qrupa bölmək olar:

Fərdi kompüterdə istifadə üçün (Windows-un 3.1, 95, 98, 2000, 2003, XP, 2007, 2010 və Millenium variantı);

Lokal və qlobal şəbəkədə istifadə üçün (Windows 3.11, Windows NT Server and Workstation, Windows XP Professional və s.).

Birincidən, adından bəlli olduğu kimi, lokal şəbəkə olmayan sahələrdə istifadə edirlər. Bunlar üçün həddindən artıq tətbiqi proqramlar tərtib edilmişdir. İkincidən isə lokal və qlobal şəbəkələrin qurulduğu yerlərdə istifadə edilir.

Windows əməliyyat sistemi istifadəçi üçün fayllarla, disklərlə və s. ilə əməliyyat aparmağı əyani və əlverişli edir və bu mühitdə proqramların işə salınması proqramlar üçün yeni imkanlar yaradır. Odur ki, Windows mühitində işləmək üçün yaradılan proqramların bütün imkanları Windows-un tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır. Aydın məsələdir ki, bu məqsəd üçün yaradılmış proqramlar Windows mühitindən kənarda işləyə bilməzlər. Odur ki, belə proqramları Windows proqramları və ya Windows əlavələri adlandırırlar.

WINDOWS-UN ÜSTÜN CƏHƏTLƏRİ

İstifadəçi və tətbiqi proqramlar tərtib edən proqramçılar tərəfindən

istifadə edilən Windows proqramı müəyyən üstünlüklərə malikdir:

PROQRAMIN XARİCİ QURĞULARDAN ASILI OLMASI

Windows və MS-DOS arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, MS-DOS (DOS-a ehtiyac olmadan) kompüter avadanlığı (displey, klaviatura, printer və s.) ilə birbaşa işləyə bilir. Windows mühitində işləyən proqramlar isə xarici qurğulara Windows-un köməyi ilə müraciət edir. Deməli, Windows bütün işləri, yəni konkret xarici qurğularla uzlaşma problemini öz üzərinə götürdüyü üçün istifadəçinin konkret xarici qurğularla birgə işləməsinin təmin olunması problemi aradan götürülmüş olur. Nəticədə Windows proqramı konkret xarici qurğulardan asılı olmur və qurğularla o zaman əlverişli işləyir ki, bu qurğular müstəqil olaraq Windows-la işləyə bilirlər. İş prosesi zamanı ən çox istifadə edilən avadanlıqların işini lazımi səviyyədə saxlamaq üçün drayverlər Windows-un tərkibinə daxil edilir.

Ümumiyyətlə, drayverlər (qurğuların işini təmin etmək üçün lazım olan proqramlar) yazılan disk (həm Windows, həm də MS-DOS üçün drayverlər) avadanlıqlar və ya qurğularla birlikdə satılır.


____________________________________________________________ 190

İSTİFADƏÇİ İNTERFEYSİNİN YARADILMASI ÜÇÜN

AVADANLIQ

Windows-a istifadəçi interfeysinin yaradılmasına lazım olan funksiyalar: pəncərələr, menyular, sorğular, siyahılar və s. daxildir. Buna görə də Windows-un istifadəçi interfeysi ən yaxşı nümunələrdən biri sayılır və bu mühitdə işləyən digər proqramlar Windows-un funksiyalarından istifadə edir.

PROQRAMLAR KİTABXANASININ DİNAMİK QURULUŞU

Windows-da proqram tərtib edərkən, proqramlar kitabxanasından Windows-un köməyi ilə istənilən proqramı götürüb istifadə etmək olur, yəni seçilmiş proqramı kompüterin yaddaşına yükləmək mümkündür.

Bəzən iş prosesində istifadə edilən proqram müəyyən zamandan sonra istifadəçiyə gərək olmur. Belə olan halda istifadəçi istifadə etmədiyi proqramı kompüterin yaddaşından silə bilir. Bütün bu prosesləri Windows öz üzərinə götürərək istifadəçinin işini asanlaşdırır və onun işinə maneçilik etmədən həyata keçirir.

VAHİD İSTİFADƏÇİ İNTERFEYSİ

Windows istifadəçi interfeysini yaratmaq üçün proqramçıları lazım olan bütün ləvazimatlarla təmin etdiyindən, iş prosesi zamanı proqramçılar bu ləvazimatlardan tam istifadə edirlər. Belə geniş imkanların onlara verilməsi istifadə üçün anoloji ləvazimatlar yaratmağa sövq etmir. Nəticədə Windows proqramının istifadəçi interfeysi müəyyən dərəcədə daima təkmilləşir və istifadəçiyə istənilən proqramlar arasında əlaqə yaratmağa imkan verir. Bundan əlavə, istifadəçi kompüterdə istifadə edilən hər bir proqramı ayrıca öyrənməyə ehtiyac duymur.

ÇOX SAYDA MƏSƏLƏLƏRİN EYNİ ANDA HƏLLİ

Windows müxtəlif sayda proqramların eyni zamanda həll edilməsinə və onlar arasında məlumat mübadiləsinə imkan yaradır. Bundan istifadə edən istifadəçi bir proqramı işlədərkən (və ya bir məsələni həll edərkən) birindən digərinə keçmək imkanı əldə edir. Bunlarla yanaşı Windows elə qurulmuş sistemdir ki, onunla işləyərkən DOS proqramlarına müraciət etmək və ya DOS proqramı ilə işləmək lazımdırsa, bu işləri Windows-dan çıxmadan həyata keçirmək mümkündür (DOS proqramları Windows-un təsiri altında icra olunarkən onlar aşağı sürətlə işləyirlər).


____________________________________________________________ 191

VERİLƏNLƏRİN MÜBADİLƏSİ BUFERİNDƏN (CLIPBOARD)

İSTİFADƏ

Windows-un müxtəlif proqramları arasında verilənlərin dəyişməsini aşağıdakı üsullarla təşkil etmək olar:

müəyyən proqramın verilənlərini buferə yerləşdirib, digər proqram üçün verilənlər lazım olarsa, buferdəki verilənlərdən istifadə etmək olar;

verilənlərin dinamiki dəyişməsi (Dynamic Data Exchange, DDE), yəni başqa proqram üçün hazırlanmış verilənlər digər proqram üçün də istifadə edilə bilər. Orijinal proqramda olan verilənləri həmişə “təmizləmək” mümkündür;

əlaqə mexanizmi, yəni bir proqramdan digərinə keçmək çox asanlıqla başa gəlir. Məsələn, qrafik redaktor vasitəsilə displeydə alınmış şəkli mausun sol düyməsini iki dəfə basmaqla başqa lazımi proqrama keçirmək olar.

Beləliklə, Windows-dan istifadə etməklə istifadəçi mürəkkəb məsələlərin həllini asanlaşdırır və belə məsələlərin həlli üçün tələb olunan çoxlu sayda proqramların əvəzinə bir proqramdan istifadə edir.

MİQYASLAŞDIRILMIŞ ŞRİFTLƏRİN ƏLDƏ EDİLMƏSİ

Təcrübədə müxtəlif işləri görməkdən ötrü müxtəlif ölçülü şriftlərdən istifadə etmək lazım gəlir. Windows-un əvvəlki versiyalarında belə işlərin həyata keçirilməsi çoxlu sayda problemlər ilə bağlı idi və çətinliklə başa gəlirdi. Windows-da bu problem True Type və Unicode şriftlər formatlarından istifadə etməklə həddindən artıq asanlaşmışdır. Onların köməyi ilə istənilən forma və ölçüdə şriftləri displeyin ekranına çıxarmaq və nəhayət, printerdə çap etmək mümkündür.

ƏLAVƏ QURĞULARLA ƏLAQƏNİN SADƏLİYİ

DOS-dan fərqli olaraq Windows-da istənilən xarici qurğunu həmin qurğunun drayveri vasitəsilə kompüterə qoşmaq mümkündür (DOS-da bu işləri yerinə yetirmək üçün hər bir qurğunun qoşulma proqramını DOS-a sazlamaq tələb olunur ki, bu da istifadəçi üçün müəyyən çətinliklər əmələ gətirir).

MULTİMEDİA İMKANLARI

Windows-un təkmilləşdirilmiş xüsusiyyətlərindən biri multimedianın saxlanmasıdır, yəni Windows-un müəyyən qurğularına mikrofon, kompakt-disk və ya MIDI sintezator, videokamera, səs ilə müşaiyyət olunan təsvirlər


____________________________________________________________ 192

qoşmaq mümkündür. Belə imkanların olması kompüterdən qeyri-ixtisasçıların da istifadə etməsinə, təlim və oyun proqramlarının həyata keçirilməsinə böyük imkanlar yaradır.

ƏMƏLİ YADDAŞIN DAHA SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏSİ

DOS-dan fərqli olaraq olaraq Windows-da kompüterin əməli yaddaşı tam həcmdə istifadə edilir. Bu isə həcmli proqramların qurulmasını asanlaşdırır. Bunlarla yanaşı öncə yaradılmış versiyalara nisbətən əməli yaddaşla iş elə qurulur ki, istifadəçi üçün yaddaş çatışmazlığı problemi aradan qalxsın.

Bunlardan əlavə: Windows Explorer proqramının tətbiqi qurğular və fayllarla aparılan

əməliyyatları sadələşdirir və əyani edir;

Windows mühitində işləyən proqramların idarə olunmasının eyniliyi proqramların əmrlər sistemini eyniləşdirir, yəni File, Edit, View və s. menyu əmrləri demək olar ki, bütün proqramlar üçün eynidir;

Plug and Play prinsipinin tətbiqi kompüterə qoşulan qurğuların tapılması prosesini avtomatlaşdırır.

WINDOWS-UN ÇATIŞMAYAN ÇƏHƏTLƏRİ

Kompüter texnikasında istifadə edilən istənilən proqramın müsbət və

ya mənfi cəhətləri olduğu kimi, Windows proqramının da belə xüsusiyyətləri vardır.

Bunlar aşağıdakılardır: Windows-un əsas mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, yuxarıda göstərilən

müsbət cəhətləri əldə etmək üçün aparat təminatına düşən yükü çoxaltmaq lazımdır. Qrafik interfeys, miqyaslı şriftlərin əldə edilməsi, mürəkkəb məsələlərin həlli və s. güclü mikroprosessorun olmasını, əməli yaddaşın və disk sahəsinin genişləndirilməsini tələb edir. Baxmayaraq ki, Windows ilə işləmək üçün formal olaraq əməli yaddaş 2 Mbayt, sərt diskdə isə tutumu 10-12 Mbayt olan 80386 mikroprosessoru kifayətdir. Həqiqətdə isə bu işi yerinə yetirmək üçün əməli yaddaşın və sərt diskin tutumu dəfələrlə artmalı, iş üçün əlverişli mikroprosessordan istifadə edilməlidir. Kompüterdə Windows və Windows əlavəsi ilə rahat işləmək üçün əməli yaddaş 8 Mbayt, sərt disk yaddaşı isə 80-100 Mbayt-dan az olmayan 80486 mikroprosessorundan istifadə etmək məsləhətdir.

Windows-un digər mənfi cəhəti DOS-a nisbətən istənilən məsələnin həllinə vaxtı çox sərf etməsidir. Məsələn, DOS proqramı kompüterdə məsələni həll etmək üçün Windows-dan 1.5-2 dəfə tez işləyir.

Windows əslində çoxməsələli sistem deyil:


____________________________________________________________ 193

bir məsələnin həlli üçün lazım olan proqram bütün Windows proqramlarından asılı olur;

əməli və disk yaddaşın böyük tutuma malik olmasına baxmayaraq, Windows 3-4 sayda proqramı eyni vaxtda həll edə bilmir.

İstənilən proqramın xarici qurğularla işləməsi birbaşa Windows-da həyata keçirilir, bəzi hallarda isə xarici qurğularla intensiv işləyən proqramlar üçün bu hal qəbuledilməzdir.

Bütün göstərilən mənfi cəhətlər Windows-un qiymətini heç də aşağı salmır və onu göstərir ki, Windows heç də universal proqram deyil.

Windows-dan istifadə etmək aşağıdakı hallarda məsləhət deyil:

Bank və ticarət işlərində qrafik interfeys və mürəkkəb məsələlərin həll edilməsi lazım olmayanda;

Xarici qurğuların effektiv istifadəsi və məlumatların yüksək sürətlə həll edilməsi tələb olunanda;

DOS, UNIX və s. proqramlarda həll oluna biləcək bütün məsələlərin araşdırılmasında.

WINDOWS-UN İŞ REJİMLƏRİ

Windows-un aşağıdakı iş rejimləri vardır:

Standart; Genişləndirilmiş. Standart rejimdə Windows istifadə edilən mikroprosessorun

müdafiə rejimində, geniĢləndirilmiĢ rejimdə isə həmin mikroprosessorun virtual rejimdə işləməsi ilə bağlıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, genişləndirilmiş rejimdə işləmək istifadəçi üçün standart rejimdə işləməkdən çox əlverişlidir.

Bu üstünlüklər aşağıdakılardır:

Windows-da avtomatik olaraq eyni vaxtda bir neçə proqram yerinə yetirilir;

DOS-da olan proqramlar Windows pəncərəsində işləyə bilirlər; Windows bu rejimdə virtual yaddaşa malik olmasını nümayiş etdirir,

yəni böyük həcmli əməli yaddaş tələb olunan proqramları əslində kiçik həcmli əməli yaddaş vasitəsilə həyata keçirir.

Ümumiyyətlə, bəzi hallarda isə standart rejimdən istifadə etmək əlverişlidir:

əgər istifadə edilən kompüter genişləndirilmiş rejimdə dayanıqsız işləyirsə;

verilmiş məsələnin həlli genişləndirilmiş rejimdən dəfələrlə tez yerinə yetirilirsə.


____________________________________________________________ 194


____________________________________________________________ 195


____________________________________________________________ 196

F Ə S İ L VIII

WINDOWS 7

İLK ADDIMLAR. WINDOWS 7-NİN İŞƏ SALINMASI

Windows 7 əməliyyat sistemi (ƏS) qurulmuş kompüteri şəbəkəyə qoşdunuzsa, BİOS məlumatından sonra ekrana (запуск Windows-Windows-un işə salınması) yazısı çıxacaqdır. Bu zaman Windows fayllarla işləmək üçün lazım olanları yükləyəcək və sazlamaları yoxlayacaqdır. Klaviatura və mausa toxunmaq hələ tezdir. Az sonra ekranda müxtəlif rəngli 4 UNO (uçan naməlum obyekt) mütəlif istiqamətdə fırlanaraq bir-birinə toqquşub partlayacaq və nəticədə Windows loqotipi iş masasında (ekranda) görünəcəkdir. Görünür, layihələşdiricilər bu animasiyaya hansısa bir metafizik məna vermək istəmauslər.

Əgər Windows 7 əməliyyat sisteminin qurulması ilə tanış ola bilməmışsinizsə, fikir etməyin, indi istifadə edəcəyiniz bəzi terminlər barədə dərs vəsaitində tutarlı səviyyədə məlumat alacaqsınız.

Mausun göstəricisi (kursoru). Bu, “maus” adlandırılan manipulyatorun köməyi ilə ekranda hərəkət etdirilən qrafik elementdir. Kursor çox hallarda ekranda ox kimi görünür. Ox şəkilli kursor ekrandakı obyektləri seçmək üçün istifadə edilir. Seçiləcək obyekti göstərmək üçün kursoru obyektin üzərinə gətirmək lazımdır.

Mausun sol düyməsi ilə “tıklamaq”. Tıklamaq dedikdə, kursor seçiləcək obyektin üzərində olarkən mausun sol düyməsinin ani sıxılmasını nəzərdə tuturuq. Bundan əlavə, ikiqat “tıklama” da tez-tez istifadə edilir ki, biz bunu “tık-tıklama” kimi işlətməyi təklif edirik. Tık-tıklama zamanı mausun sol düyməsi üzərində qısa fasilə ilə ardıcıl iki ani sıxma əməli icra edilir. Bəzən deyirik ki, “mausun düyməsini tıklayın”. Bu o deməkdir ki, mausı ekranda hərəkət etdirərək kursoru ekrandakı lazımi şəklin (mətnin, təsvirin və s.) üstünə gətirib sol düyməni ani sıxmaq lazımdır.

Biz bu terminləri aydınlaşdırana qədər ekrandakı şəkil dəyişir və ekrana ya kompüter istifadəçilərinin siyahısı (əgər bu siyahı istifadəçi tərəfindən öncədən hazırlanıbsa), ya da inzibatçının (bəzən bu termin texniki ədəbiyyatlarda administrator kimi də istifadə edilir) adı və parolu barədə sorğu cıxır.

Mausun oxunu adınızın üzərinə gətirin və sol düyməni sıxın (tıklayın). Parol soruşularsa, parolunuzu daxil edin.

Ola bilsin nə siyahı, nə də parol sorğusu ekrana çıxmasın. Bu halda ekrana iş masası açılacaqdır. (şəkil 1.). Bu məqamdan Windows 7 əməliyyat sistemi işə hazırdır.


____________________________________________________________ 197

Şəkil 1. Əməliyyat sisteminin iş masasının ümumi görünüşü

WINDOWS 7 –NİN İŞ MASASI

İş masası nədir və onu niyə belə adlandırıblar? Çünki iş mamsının

təyinatı yazı masasının təyinatı ilə eynidir. İş masası - idaredici nişanların (ikonların, piktoqramların) və işə salınmış proqramların pəncərələrinin yerləşdiyi meydançadır. Bəs nişan nədir?

Windows 7 əməliyyat sistemi qrafik istifadəçi interfeysinə malikdir. İstifadəçi sizsiniz. İnterfeys burada Sizinlə kompüter arasındakı əlaqə üsuludur, yəni qrafik istifadəçi interfeysi ekranda yerləşən müxtəlif qrafik elementlər üzərində aparılan əməliyyatların köməyi ilə əməliyyat sisteminin idarə edilməsi üsuludur. Sadə dillə desək, öz sənədinizi ekranda görmək və ya istədiyiniz oyunu işə salmaq üçün klaviaturadan xüsusi əmrləri daxil etməyə ehtiyac yoxdur. Sadəcə olaraq ekranda yerləşən kiçik nişan üzərində sol düyməni tıklamaq kifayətdir.

Windows 7 əməliyyat sisteminin iş masası ilə işləmək yazı masası ilə işləməklə eyni şeydir. Yazı masası üzərinə dəftər, qələm, kitab və s düzdüyünüz kimi, iş masası üzərindəki nişanları və proqram pəncərələrini də onlar kimi düzürsünüz. Siz yazı masası üzərindəki kitabı açıb oxuyar, sonra bir kənara qoyub dəftərdə qeydlər edə və sonra masanın siyirtməsindən kalkulyatoru çıxarıb nələrisə hesablayıb dəftərə köçürə bilərsiniz. Windows 7 əməliyyat sisteminin iş masasında da həmin işlər tamamilə bu cür yerinə-yetirilir. Ekranda eyni zamanda bir-neçə proqram pəncərəsi açıb, gah bu, gah da başqa proqramla işləyə bilərsiniz. Proqramlar Windows 7 əməliyyat sisteminin əlavəsi hesab olunur.

Hal-hazırda işlədiyiniz pəncərə aktiv pəncərə adlanır. Bu, başqa pəncərələrin üstünə açılır. Eyni zamanda bir-neçə pəncərə açmaq mümkün


____________________________________________________________ 198

olduğundan, bir-neçə proqramla paralel işləmək mümkün olur. Buna görə də Windows 7 çoxməsələli əməliyyat sistemi hesab edilir.

PƏNCƏRƏLƏR

Pəncərə dedikdə, ekranın ayrılmaus düzbucaqlı sahəsi nəzədə tutulur ki, burada da proqram əlavəsinin işinin nəticəsi və ya istifadəçiyə yönəlik infomasiya göstərilir.

Adətən pəncərənin yuxarısında pəncərənin adı yazılan sərlövhə sətri olur. İstifadəçinin işlədiyi proqram əlavəsi pəncərəsi aktiv pəncərə sayılır. Digər məsələlərin pəncərələri arxa plana keçərək aktiv pəncərədə işləməyə mane olmur.

Windows 7 əməliyyat sisteminin iş masasındakı pəncərələri yazı masası üzərindəki əşyaları tərpətdiyiniz kimi tərpədə bilərsiniz. Lakin bunu burada əl əvəzinə mausla etmək lazım gəlir.

Pəncərələr iki qrupa bölünür: standart pəncərələr və dialoq pəncərələri. Lakin bütün pəncərələrin müəyyən sayda birtip elementləri mövcuddur. Bu, qrafik interfeysli əməliyyat sistemləri ilə işləməyi olduqca sadələşdirir. Birtip elementlər dedikdə, nə başa düşülür?

Windows 7-də standart pəncərə aşağıdakı elementlərə malikdir: (şəkil 2)

Pəncərənin sərhədləri. Bunlar pəncərənin kənar xətləridir. Kursor sərhəd üzərinə gələn kimi ox şəklini alır və sərhədi sürümək imkanı yaradır. Bunun üçün sol düyməni sıxılı vəziyyətdə saxlamaq və mausı hərəkət etdirmək kifayətdir. Pəncərənin ölçülərini də bu qayda ilə dəyişdirmək olar.

Sərlövhə sətri. Bu, pəncərənin yuxarısında ayrıca zolaqdır ki, onun sağ ucunda pəncərəni idarə edən bükmə, açma, bağlama düymələri yerləşir. Sol düyməni sərlövhə sətri üzərində sıxılı vəziyyətdə tutaraq pəncərəni istədiyiniz yerə sürüyə bilərsiniz. Pəncərəni idarə edən düymələr onun vəziyyətini dəyişmək (bükmək, açmaq, bağlamaq) üçündür. Pəncərəni bükən düymə onu (Панель задач-Tapşiriq paneli)ndə xüsusi düyməyə çevirir. Pəncərəni açan düymə onu bütün ekran miqyasında açır. Bu düymə həm də bərpa düyməsi kimi işləyir, yəni bundan əvvəlki vəziyyəti bərpa edir. Pəncərəni bağlama qüyməsi pəncərəni ekrandan çıxararaq proqra-mın icrasını dayandırır.

Menyü sətri. Adətən sərlövhə sətrinin altında yerləşir və proqramın əmrlərinin baş menyusunu saxlayır.

Alətlər paneli. Alətləri idarə edən düymələr və parametrlərin yazıldığı sahələrdən ibarət olan zolaq şəkilli elementdir.

Lent. Müxtəlif idarəedici elementlərin yerləşdiyi qoşmalar sahəsidir.


____________________________________________________________ 199

İşçi sahə. Pəncərənin orta hissəsidir ki, obyektlərin emalı burada həyata keçirilir. Əgər pəncərənin ölçüləri işçi sahəni bütövlükdə görməyə imkan vermirsə, onda işçi sahə baxış sahəsinə çevrilir ki, bunun da sağ və aşağı tərəflərində fırlatma zolaqları yerləşir.

Fırlatma zolaqları. Baxış sahəsini işçi sahədə hərəkət etdirən zolaqdır. Zolağın uclarında ox işarələri vardır. Ox üzərində tıklama ox istiqamətində hərəkətə səbəb olur. Fırlatma zolağındakı orta düymə sürüngəc adlanır və baxış sahəsini işçi sahəyə gətirir. Sürüngəcin ölçüsü işçi sahənin baxış sahəsinə nisbətini göstərir, yəni sürüngəc fırlatma zolağından neçə dəfə kiçikdirsə, işçi sahə baxış sahəsindən bir o qədər dəfə böyükdür.

(Строка состояние-Vəziyyət sətri). Adətən pəncərənin aşağı sərhədi boyunca yerləşir və emal edilən obyekt haqqında informasiya verir.

Şəkil 2 . Standart pəncərənin elementləri

Dialoq pəncərəsi əmrin icrası üçün əlavə informasiya daxil etmək və ya bəzi iş parametrlərini vermək üçün istifadə edilir. Dialoq pəncərələri həm çox cadə ola bilir, həm də çox zəngin informasiya daşıya bilirlər. Standart pəncərədən fərqli olaraq dialoq pəncərəsinin ölçüsünü dəyişmək mümkün deyildir.

Əgər parametrlərin hamısı dialoq pəncərəsinə yerləşməzsə, onda həmin parametrlər qruplaşdırılır və altpəncərə adlanan qoşmalara yerləşdirilir. Qoşma – yarlık şəklində adlandlırılmaus düzbucaqlıdır. Bu ad həmin qoşmadakı parametrlər qrupunu ifadə edir. Qoşmaların biri aktiv olur və ön planda yerləşir. Digər qoşmaların yalnız yarlıkları görünür.

Qoşmanı aktivləşdirmək üçün onun yarlıkını tıklamaq kifayətdir.


____________________________________________________________ 200

Dialoq pəncərəsində aşağıdakı elementlər yığımından istifadə etmək olur:

OK düyməsi. Əmrə hazır olmaq düyməsidir. Düymə - üzərində yazı olan və olmayan olmaqla iki qrupa ayrılan

düzbucaqlıdır. Düyməni tıklamaqla (sıxmaqla) əməliyyata başlamaq olar. Bayraqcıq. Bu, sağ tərəfində yazı olan kvadratdır. Kvadratda işarə

varsa, bu, rejimin qoşulduğunu göstərir. Bayraqcığın vəziyyətini dəyişmək üçün kvadratı və ya rejimin adını tıklamaq kifayətdir.

Dəyişdirici açar. Bu, bir parametrin qiymətləri çoxluğudur. Həmin qiymətlərin birində işarə olur. İşarə seçilmiş parametri göstərir. Digər qiyməti seçmək üçün seçiləcək qiymətin üstündə tıklamaq lazımdır.

Mətn sahəsi. Bu, kursorun şaquli xəttə çevrildiyi düzbucaqlıdır. Mətni və ədədi informasiyanı daxil etmək üçündür.

Ədədi düymələr. Bu, mətn sahəsinin sol tərəfində yerləşən düymədəki ədədin dəyişdirilməsi üçündür.

Siyahı. Bu, bir-neçə qiymətdən ibarət olur ki, bunlardan da birini seçmək lazım gəlir. Seçim tıklama yolu ilə həyata keçirilir. Siyahı ya bütünlüklə görünə bilər, ya da aşağıya doğru açıla bilər. Secim edilən kimi açılmaus siyahı geri yığılır.

Hiperiqtibas. Bu, ekrana söz və ya ifadə şəklində çıxır. Maus yaxınlaş-dırıldıqda söz və ya ifadə altdan xətt çəkilmiş şəklə düşür və mausun oxu əl formasında görünür. Hiperiqtibas əsas mətndən rəngi ilə seçilir. Hiperiqtibası tıklamaqla hiperiqtibasda göstərilən əməliyyat icra edilir, məsələn, yeni dialoq pəncərəsi açılır.

MENYU

Əməliyyat sistemi və proqram əlavələri ilə işləyərkən “menyu” dedikdə, nə başa düşülür? Restoran və ya kafedə menyu sifariş edilə biləcək xörəklərin tam siyahısını göstərir. Buna uyğun olaraq, interfeysdəki proqramlar menyusu da verilmiş məqamda icra edilmək üçün sifariş verə biləcəyimiz əməliyyatların siyahısıdır. Windows 7-nin əsas menyusu kompüterdəki proqram əlavələrinə və çoxsaylı sazlama parametrlərinə yol açır. Baş menyunun köməyi ilə kompüterinizdə olan ixtiyari informasiyanı axtarıb tapa bilərsiniz. Əməliyyat sistemi barədə soraq informasiyasını da əsas menyudan almaq və işin maraq doğuran xüsusiyyətlərini oxumaq mümkündür.

Windows ailəsinə aid əməliyyat sistemlərinin əsas xüsusiyyətlərindən biri müxtəlif proqram əlavələrinin və onların elementlərinin xarici görünüşünün standartlaşdırılmasıdır. Menyu bütün proqram əlavələrində eyni prinsiplə işləyir. Menyu bəndlər yığımından ibarətdir. Menyu həm üfqi, həm də şaquli ola bilir. Menyudə də seçim sol düyməni tıklamaqla həyata keçirilir.


____________________________________________________________ 201

96 saylı şəkildə verilmaus pəncərədə (Файл-Fayl), (Правка-Düzəliş), (Формат-Format), (Вид-Görünüş) və (Справка-Yardım) menyularından ibarət üfqi menyu paneli göstərilmişdir. Menyu paneli hər hansı bir əməli çağıra və ya əmrlər siyahısı olan altmenyu aça bilər.

Açılan altmenyudakı əmrlərin arasında da hər hansı bir əməli çağıra və ya əmrlər siyahısı olan yeni altmenyu aça bilən əmr ola bilər.

Aktiv menyuda kursorun hərəkəti əmri seçməyə imkan verir. Rəngi solğun olan bəndləri aktivləşdirmək mümkün deyildir. Bu, o

deməkdir ki, həmin əmrlərin icrası üçün zəruri şərait hələ yaranmamışdır. Şaquli menyu əmrləri aşağıdakı nişanlarla zənginləşdirilə biləndir:

əmrdən soldakı nöqtə dəyişdirici açarın qiymətini seçməyə imkan verir;

əmrdən soldakı bayraqcıq rejimin seçilməsinə imkan verir; sağdakı qara rəngli ox göstərir ki, bu əmr növbəti menyü

səviyyəsinə keçidi reallaşdırır;

əmrdən sonra gələn üç nöqtə (...) göstərir ki, bu əmrin icrası üçün dialoq pəncərəsindən əlavə şərtlər daxil edilməlidir. Bu əmr seçildikdə dialoq pəmcərəsi açılır.

Menyunun xüsusi bir növü dinamik (kontekst) meny adlanır. Dinamilk menyu obyekt üzərində mausun sağ düyməsini sıxmaqla açılır. Bu menyudə açılmaus obyekt üzərində icrası mümkün olan əmrlər yerləşir.

İŞ MASASINDA YERLƏŞƏN PİKTOQRAMLAR (NIŞANLAR)

Windows 7 əməliyyat sistemi ilə işə başlayarkən iş masasında yalnız (Корзина-Səbət) piktoqramı görünür. Bir qədər sonra yeni proqramların qurulması və ya sənədlərin yaradılmasına iqtibaslar nəticəsində digər nişanlar da peyda olmağa başlayır. Bu piktoqramlar (nişanlar) müxtəlif rənglərlə və üslublarla bir-birindən xeyli fərqlənir. Lakin bütün nişanlar eyni boyda olur. Nişanlar bəzən piktoqram, bəzən də ikon adlandırılır. Bu nişanların köməyilə proqram əlavəsini işə salmaq və ya sənədi açmaq sürətlənir. Bunun üçün nişan üzərində tık-tıklamaq kifayətdir.

Proqramın icraya buraxılması (işə salınması) və ya sənədin açılması üçün aidi kontekst (dinamik) menyudan da istifadə etmək mümkündür. Nişan üzərində sağ düymə sıxıldıqda aidi menyu açılır. Bu zaman nişanın yanında icrası mümkün olan əməllərin siyahısı gğrünür. Bu siyahıdan (Открыть-Aç) əmri secilməlidir. Bunun üçün həmin əmri tıklamaq lazımdır.

Bilavasitə iş masasında özünüz üçün xüsusi qovluq yarada bilərsiniz. Bunun üçün iş masasının boş sahəsində sağ düymə ilə dinamik menyu (şəkil 3.) açıb, mausun oxunu (Создать-Yeni) bəndinin üzərinə gətirib sol düyməni bir dəfə tıklamaq lazımdır. Açılan altmenyudan (şəkil 4.) (Папка-Qovluq) əmrini seçmək kifayətdir. Bu zaman iş masasında sarı rəngli (Новая папка-Yeni qovluq) qovluq nişanı yaranacaqdır (şəkil 5.).


____________________________________________________________ 202

Şəkil 3 . Dinamik menyunun ekrana çağırılması

Şəkil 4. İş masasında istifadə olunacaq qovluğun yaradılması

Qovluğa ad vermək üçün nəzərdə tutduğunuz adı klaviaturadan yığın

və [Enter] düyməsini basın (şəkil 6.). Artıq iş masasında sizin öz qovluğunuz vardır.


____________________________________________________________ 203

Şəkil 5. Yeni qovluğun yaradılması və ona adın verilməsi

Şəkil 6. Yaradılmaus qovluğa ixtiyari adın verilməsi

İş masasındakı qovluğu ləğv etmək üçün qovluq nişanını tıklayıb

klaviatura üzərindəki (Delete-Ləğv et) düyməsini sıxmaq kifayətdir. Əməliyyat sistemi dialoq pəncərəsi açıb ləğv etməni təsdiqləməyinizi dəqiqləşdirəcəkdir (şəkil 6.). Bu, ona görə edilmişdir ki, təsadüfi ləğvetmə mümkün olmasın. Beləliklə, ləğv etməni təsdiq etmək üçün (Да-Hə) düyməsini tıklayırıq. Nəticədə qovluq ləğv edilir. Ləğv edilən qovluq (Корзина-Səbət)ə düşür. Nəticədə boş görünən (Корзина-Səbət)indi dolu görünəcəkdir (şəkil 6.).

MƏSƏLƏLƏR PANELİ

Ekranın aşağısında üzərində düymə və nişan şəkilləri olan zolaq var ki, buna da (Панель задач-Мəsələlər paneli) deyilir. (Панель задач-

Мəsələlər paneli)nin sol ucunda (Пуск-Start) düyməsi vardır. Bu, Windows 7-nin (Главное менью-Əsas Menyu)sunu ekrana açmaq üçündür. (Главное менью-Əsas Menyu) barədə sonra bəhs ediləcəkdir.


____________________________________________________________ 204

Hələlik (Панель задач-Мəsələlər paneli)nin digər elementləri haqqında bəzi mülahizələr söyləyək. Пуск (Start) düyməsindən sağda bir-neçə (adətən üç) piktoqram yerləşir. Bunlar bəzi proqram əlavələrini cəld işə

salmağa yardımçıdırlar. Bunlardan biri ( piktoqramı) İnternetdə səhifələrə baxış keçirmək üçün istifadə edilən brauzeri çağırmağa imkan

verir. Digər piktoqram ( piktoqramı) fayl və qovluqlarla işləmək üçün olan proqram əlavəsini – (Проводник-Bələdçi)ni işə qoşur. Üçüncü nişan

( piktoqramı) Windows Medianın video və səs fayllarının səsləndiricisini işə qoşur.

(Панель задач-Мəsələlər paneli)nin sağ ucunda düzbucaqlı şəklində olan üstü yazısız düymə yerləşir. Bu düyməni tıkladıqda iş masasına açılmış pəncərələr yığılaraq iş masasını boşaldırlar. Bu düymənin sol tərəfində cari tarix və vaxt əks etdirilir. Mausun oxunu buraya yönəldən kimi vaxtla yanaşı ayın və həftənin günü sözlə yazılmaus şəkildə ekranda görünür. Vaxt düyməsinin yanında səsucaldan dinamik düyməsi yerləşir. Əgər sizin kompüterdə səsucaldan və ya qulaqcıq varsa, səsi tənzimləyə bilərsiniz. Bundan ötrü dinamik nişanını tıklamaq lazımdır. Bu zaman sürüngəcli şkala görünəcəkdir. Mausun oxunu sürüngəcin üzərinə gətirib sol düyməni sıxdıqda səsi tənzimləyə bilərsiniz. Dinamik (səsucaldan) nişanından solda hesablayıcı şəbəkənin işə hazır olduğunu göstərən nişan yerləşir. Əgər bu

nişan üstündə xaç varsa ( piktoqramı), bu o deməkdir ki, sistem şəbəkəyə qoşula bilmir. Məsələn, ola bilər ki, kabel şəbəkə kartına qoşulmamış, yaxud da sistem qurulmuş şəbəkə kartı üçün drayver seçə bilmir. Bu elementlər qrupunda ən solda cari dilin indikatoru yerləşir. Adətən ruslaşdırılmaus əməliyyat sistemlərində rus və ingilis dillərindən birini seçmək mümkün olur. Burada RU yazılıbsa, rus dilinin əlifbası (Kiril əlifbası), EN yazılıbsa, ingilis dilinin əlifbası (Latın əlifbası) işləyir. Əlifbanı dəyişmək üçün nişanı tıklayıb, açılan menyüdən lazım olan bəndi tıklamaqla seçmək olar (şəkil 7.). Əlifbanı dəyişmək üçün düymələr kombinasiyasından da istifadə edə bilərsiniz. Bunu etmək üçün bir-neçə variant mövcuddur.

Susma rejimində, yəni heç bir sazlama aparmadan [Alt+Shift] düymələri kombinasiyası ilə əlifbanı dəyişmək olur.


____________________________________________________________ 205

Şəkil 7. İstifadə ediləcək yazı dilinin seçilməsi

(Панель задач-Мəsələlər paneli)nin orta hissəsində işləmə vəziyyətində olan proqram əlavələrinin düymələri yerləşir. İş burasındadır ki, eyni vaxtda bir-neçə proqram əlavəsini işə buraxmaq mümkündür. Windows 7 bu proqram əlavələrinin hər biri üçün ayrıca pəncərə açır. Pəncərələrdən bəhs edərkən qeyd etdiyimiz kimi, pəncərəni bükmək (minumum vəziyyətə gətirmək )mümkündür. Bükülmüş pəncərənin düyməsi (Панель задач-Мəsələlər paneli)nində yerləşir. Bu düyməni tıklamaqla həmin pəncərəni yenidən ekrana aktiv şəkildə açmaq (bərpa etmək) olur. Pəncərələrdən hər hansı birini aktivləşdirmək üçün onun (Панель задач-Мəsələlər paneli)ndəki düyməsini tıklamaq kifayətdir.

WINDOWS 7-NIN ƏSASŞ MENYUSU

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, (Панель задач-Мəsələlər paneli)nin sol ucundakı (Пуск-Başla) düyməsini tıklayan kimi, ekrana Windows 7-nin (Главное менью-Əsas Menyu)su açılır (şəkil 8.).

(Главное менью-Əsas Menyu)da qurulmuş proqram əlavələri, sazlama və axtarış əmrləri əks etdirilir. Ekrana açılan düzbucaqlının sol hissəsində (soldakı paneldə) son zamanlar istifadə edilmiş proqram əlavələrinin qısa siyahısı görünür.


____________________________________________________________ 206

Şəkil 8. Əməliyyat sisteminin əsas menyusu

Bu panel əməliyyat sistemi layihəçilərinin fikrincə tez-tez istifadə edilən proqramların siyahısı üçündür. Proqram əlavələrinin adının solunda nişanlar var ki, bunlar da proqramları asan fərqləndirməyə imkan verir. İstədiyiniz proqramı işlətmək üçün onun adını və ya nişanını tıklamaq kifayətdir. Qurulmuş bütün proqramların siyahısını açmaq üçün (Все программы-Bütün proqramlar) bəndini tıklamaq lazımdır (şəkil 9.).


____________________________________________________________ 207

Şəkil 9. Müəyyən edilmiş əlavələrin tam siyahısı

Əgər bu və ya digər proqram əlavəsinin nə məqsədlə istifadə

ediləcəyini bilmirsinizsə və ya unutmusşunuzsa, onda mausun oxunu onun adının üstündə saxlayıb bir qədər gözləyin. Bu zaman lazımi məlumat ekrana çıxacaqdır.


____________________________________________________________ 208

Şəkil 10. (Стандартные-Təhcizatlar) qovluğuna daxil olan əmrlər siyahısı

Bu siyahıda proqram əlavələrindən başqa, nişanlı qovluqlar da vardır.

Nişanlı qovluqlar ya proqram əlavələrini, ya da digər qovluqları saxlayır. Qovluğun adını tıkladıqda içindəkilərin siyahısı ekrana açılır. Məsələn, 10 saylı şəkildə (Стандартные-Təhcizatlar) qovluğunun tıklanma nəticəsində ekrana açılması göstərilmişdir.

Proqram əlavəsini işə buraxmaq üçün onun adını və ya piktoqramını tıklamaq lazımdır. Proqram əlavəsi işə düşən kimi əsas menyu ekrandan avtomatik surətdə çıxır.

Əsas menyuda proqram əlavələrinin siyahısından başqa digər panellər (düzbucaqlı sahələr) də vardır. Proqram əlavələrinin siyahısının sağ tərəfində bəzi faydalı funksiyaları ekrana çağıran əmrlər siyahısı yerləşir.

Onları ayrıca nəzərdən keçirək.

(Документы-Sənədlər) - Windows 7-nin istifadçi üçün avtomatik surətdə yaratdığı (Документы-Sənədlər) qovluğunun içindəkiləri göstərən pəncərəni açır. Burada elektron sənədlərinizi (mətn fayllarınızı, cədvəllərinizi) saxlaya bilərsiniz;


____________________________________________________________ 209

(Изображения-Təsvirlər) – Windows 7-nin Sizin üçün avtomatik surətdə yaratdığı (Изображения-Təsvirlər) qovluğunun içindəkiləri göstərən pəncərəni açır. Burada müxtəlif təsvirləri, məsələn foto şəkilləri saxlaya bilərsiniz;

(Музыка-Musiqi) - Windows 7-nin Sizin üçün avtomatik surətdə yaratdığı (Музыка-Musiqi) qovluğunun içindəkiləri göstərən pəncərəni açır. Burada müxtəlif musiqi əsərləri yazılmaus faylları saxlaya bilərsiniz;

(Игры-Oyunlar) - Windows 7-nin tərkibinə daxil olan standart oyunlar toplanmış pəncərəni açır. İstədiyiniz oyunu tık-tıkla aça bilərsiniz.

(Компьютер-Kompüter) – Sizin kompüterinizdəki əlçatan bütün məntiqi diskləri və diskovodları (CD və DVD-diskovodlarını) göstərən pəncərəni açır;

(Панель управления-İdarəetmə paneli) - Windows 7-nin sazlamaları olan pəncərəni açır. Bu sazlamaların bəziləri barədə dərs vəsaitində sonra ətraflı bəhs ediləcəkdir;

(Устройства и принтеры-Qurğular və printerlər) – qurulmuş printerlərin siyahısı olan pəncərəni açır.

(Программы по умолчанию-Susmaya görə proqramlar) – müəyyən standart əməliyyatların icrası zamanı və ya müxtəlif tip faylların emalı üçün susma qaydasında işə qoşulan proqramları ekrana çağırıb sazlamağa imkan verir;

(Справка и поддержка-Yardım və dəstəkləmə) - Windows 7-nin yardım sistemini ekrana çağırmağa imkan verir.

Əsas menyunun aşağı sol hissəsində müxtəlif fayl və proqramların axtarışı üçün sahə vardır. Kursor həmin sahə üzərinə gətirdikdə, o, istifadəçiyə axtarış obrazını, yəni axtarılanın adını haradan daxil etməyi göstərir. Tapılmış faylın üzərinə mausun oxunu gətirib sol düyməni tıklamaqla onu açmaq olar (şəkil 11.).


____________________________________________________________ 210

Şəkil 11. İstifadəçiyə lazım olan fayllların axtarılması

Əsas menyunu ekrandan götürmək üçün onun piktoqramı üzərinə mausun oxunu gətirib sol düyməni bir dəfə tıklamaq kifayətdir. Bunu (Пуск-Başla) düyməsini və ya klaviaturanın sol yuxarı küncündəki [Esc] düyməsini sıxmaqla yerinə yetirmək mümkündür.

MƏTNİ DAXİL EDƏRKƏN ƏLİFBANIN DƏYİŞDİRİLMƏSİNİN

SAZLANMASI

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, əlifbanı dəyişmək üçün ya yazı indikatorunu tıklamaq və açılan pəncərədən (şəkil 12.) lazım olanı seçmək, ya da susma rejimində Alt+Shift düymələri kombinasiyasından istifadə etmək olar. Lakin əlifbanı dəyişmək üçün başqa variantdan da istifadə etmək mümkündür. Bunu necə etməli?

Mausun sağ düyməsi ilə indikatoru tıklayın. İş masasına açılan dinamik menyuda (şəkil 12) (Параметры-Parametrlər) əmrini seçin.


____________________________________________________________ 211

Şəkil 12. İstifadə olunan əlifbanın sazlanması üçün istifadə olunacaq dialoq

pəncərəsinin iş masasına açılmasından ötrü istifadə edilən dinamik menyu

Bu zaman ekrana dialoq pəncərəsi açılacaq (şəkil 13.). İş masasına

açılmış dialoq pəncərəsində klaviaturanın dəyişikliyə uğradılması içliyinə keçib lazımi adı tıklayın. Burada (Сменить-Dəyişdir) düyməsini tıklamaqla lazımi düymələr kombinasıyasını seçin. Bu zaman seçilmişin solundakı duyməcik aktivləşməlidir. Bundan sonra OK düyməsini tıklayın.

Şəkil 13. Əlifbanın sazlanmasına imkan verən dialoq pəncərəsi

TARİX VƏ ZAMANIN DƏYİŞDİRİLMƏSİ


____________________________________________________________ 212

Bunu etmək üçün məsələlər panelinin sağ ucundakı tarix və vaxtın cari qiymətini tıklayın. Cari ayı göstərən təqvimi və saat sferblatını əks etdirən dialoq pəncərəsi iş masasına açılacaq (şəkil 14.).

Şəkil 14. Cari ayı göstərən təqvim

Digər ayların təqviminə də baxmaq olar. Aylar üzrə irəli-geri hərəkət etmək üçün ay adlarının sağında və solunda yerləşən qara üçbucaqları tıklayın. Bu əməliyyat nə tarixi, nə də vaxtı dəyişdirmir. Bunları dəyişdirmək üçün (Изменение настроек даты и времени-Tarix və vaxtın sazlanmasının dəyişdirilməsi) iqtibasını tıklamaq lazımdır. Ekrana açılan pəncərə (şəkil 15.) üç səhifədən ibarətdir:

(Дата и время-Tarix və zaman); (Дополнительные часы-Əlavə saatlar);

(Время Интернета-İnternet vaxtı).


____________________________________________________________ 213

Şəkil 15. Tarix və zamanın sazlanması dialoq pəncərəsi

Birinci səhifədə tarix və zamanın cari qiymətini, həmçinin saat qurşağını dəyişmək olar. İkinci səhifə digər saat qurşaqlarında vaxtı göstərmək üçün əlavə saatları daxil etmək üçündür. Üçüncü səhifə İnternet üzrə vaxtı sinxronlaşdırmaq üçündür.

Tarix və zamanın cari qiymətini dəyişmək istəyirsinizsə, (Дата и время-Tarix və zaman) səhifəsindəki (Изменить дату и время-Tarix və zamanı dəyiş) düyməsini tıklamaq lazımdır. Açılan dialoq pəncərəsində lazımı tarixi və zamanı tıklayın. İlin ayını dəyişmək üçün cari ayın adını tıklamalı və açılan aylardan lazım olanı seçməlisiniz. İstədiyiniz ili də bu qayda ilə seçə bilərsiniz.

Cari vaxtı dəyişmək üçün vaxtın qiymətinin ədədlə göstərildiyi sahəni tıklayın. Həmin sahədə kursorun oxu qırpınarən yeni qiyməti klaviaturadan daxil edin və OK düyməsini tıklayın. Seçilmiş yeni qiymət təsdiqlənəcəkdir. Əgər etdiyiniz dəyişikliyi təxirə salmaq istəsəniz, onda (Отмена-İmtina) düyməsini tıklayın.

Əgər siz yerli vaxtdan əlavə, başqa şəhərlərdəki (başqa saat qurşaqlarındakı) cari vaxtı da bilmək istəyirsinizsə, onda əlavə saatları işə qoşun. Bunun üçün (Дополнительные часы-Əlavə saatlar) səhifəsinə keçin və bu saatları göstərən (Показать-Göstər) bayraqcığını aktivləşdirin.


____________________________________________________________ 214

Bu səhifədə iki bayraqcığ vardır, yəni eyni zamanda iki saat qurşağındakı cari vaxtı əks etdirmək mümkündür.

Bayraqcıq aktivləşdikdən sonra (Выберите часовой пояс-Saat qurşağını seçin) siyahısından lazım olanı seçib OK düyməsini sıxın.

İSTİFADƏÇİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ

Əgər kompüterinizdə bir-neçə istifadəçinin işləməsi nəzərdə tutulubsa, Windows 7 yüklənərkən iş masasından əvvəl istifadəçini seçmək imkanı verilir. Əgər bir istifadəçi işləyib, sonra kompüteri başqa istifadəçiyə təhvil verirsə, kompüteri söndürüb-yandırmağa ehtiyac yoxdur.

İstifadəçini dəyişmək üçün (Пуск-Başla) düyməsini, sonra isə (Завершение работы-İşin bitməsi) düyməsindən sağda yerləşən sağa istiqamətlənmiş ox düyməsini sıxın (şəkil 16.) və açılmış kontekst menyudan (Сменить пользователя-İstifadəçini dəyiş) əmrini seçin.

Şəkil 16. İstifadəçinin dəyişdirilməsi üçün dinamik menyudan əmrin

seçilməsi

Nəzərə alınmalıdır ki, yerinə yetirilən əməliyyat fərdi komyuterdən istifadə edən əvvəlki istifadəçinin işinə maneçilik etmir, yəni əvvəlki istifadəçi istəsə, öz işini davam etdirməkdən ötrü kompüterdən bəhrələn bilər.

WINDOWS 7 ILƏ IŞİN TAMAMLANMASI

Windows 7 ilə işləyərkən yadda saxlamaq lazımdır ki: əgər sistem “asılı vəziyyətdə” deyilsə, onda aşağıda təsvir edlən ilkin əməliyyatları icra etmədən kompteri sistem blokunun üz tərəfində yerləşən Power düyməsi ilə söndürmək qətiyyən olmaz!!!

Bu xəbərdarlıq boş söz deyil. İş burasındadır ki, işi düzgün bitirdikdə, Windows 7 bəzi seans parametrlərini qoruyub saxlayır və açıq faylları səliqıli şəkildə bağlayır. Cərəyanın qəflətən kəsilməsi müxtəlif xoşagəlməz hadisələrə səbəb ola bilər. Bu, ən azı kompüterin gec yüklənməsinə səbəb


____________________________________________________________ 215

olur. Çünki əməliyyat sistemi faylların tamlığını yoxlamağa xeyli vaxt sərf etməli olur.

Beləliklə, Windows 7 ilə işi düzgün bitirmək üçün əvvəlcə bütün açılmış pəncərələri bağlamaq lazımdır. Sonra (Пуск-Başla) düyməsini tıklayınvə Açılan Əsas menyudən (Завершение работы-İşin bitməsi) düyməsini tıklayın. Bundan bir qədər sonra sistem öz işini başa çatdırır. Bundan sonra displeyi və digər qurğuları söndürməyi unutmayın.

WINDOWS 7-NİN (СПРАВКА-YARDIM) SİSTEMİ

Yardım sistemi olduqca çoxsaylı və cürbəcür informasiya almağa kömək edir. Yardım sistemini qoşmaq üçün (Пуск-Başla) düyməsini tıklayıb (Справка и поддержка-Yardım və dəstəkləmə) əmrini seçmək kif ayətdir (şəkil 17.).

Şəkil 17. (Справка и поддержка-Yardım və dəstəkləmə)dialoq pəncərəsi

Açılan dialoq pəncərəsində yardım almaq istədiyiniz mövzuları seçmək imkanı təklif edilir. Mövzular hiperiqtibaslar şəklində verilmişdir. Hiperiqtibaslar digər mətndən rəngi ilə seçilir. Mausun oxunu hiperiqtibas üzərinə gətirən kimi kursor əl forması alır. Hiperiqtibasın mətni isə altdan xətt çəkilmiş şəklə düşür. Hiperiqtibası tıkladıqda seçilmiş bölmə açılır.


____________________________________________________________ 216

Seçilmiş bölmədəki mətndə də hiperiqtibaslar rast gələ bilir. Bunlar da əsas mətndən rəngi ilə fərqlənir. Bunları tıkladıqda müvafiq informasiya ekrana gəlir. Əvvəlki informasiyaya qayıtmaq üçün sola ox düyməsini tıklamaq kifayətdir. Əgər bayaqkı informasiyaya bir də baxmaq istəsəniz sağa ox düyməsini tıklayın. Mövzuların siyahısına cəld qayıdışı təmin edən ayrıca düymə vardır.

Yardım məlumatları arasında lazımi məlumatı söz və ya sözbirləşməsinin köməyilə axtarmaq istəsəniz (Поиск в справке-Yardımda axtarış) yazılmış axtarış sahəsindən istifadə edin. Bu sahəni tıklayın, kursor ekranda görünən kimi axtardığınız sözü həmin sahəyə daxil edin və [Enter] düyməsini sıxın (şəkil 17.).

WINDOWS 7-NİN TƏRTİBATININ SAZLANMASI

İş masasının tərtibatı üçün bəzi parametrləri, məsələn, masanın arxa planını, fonunu əməliyyat sistemini qurarkən vermək olur. Bəzən arxa planı və fonu dəyişmək lazım gəlir. Bu, pəncərənin xarici görünüşünə də, müxtəlif əməllərin icrası zamanı çıxarılan səslərə də eyni dərəcədə aiddir.

Windows 7-nin tərtibatının parametrlərini dəyişmək üçün mausun sağ düyməsini iş masasının istənilən boş yerində sıxın (şəkil 18.).

Şəkil 18. Windows əməliyyat sisteminin tərtibatının sazlanması üçün istifadə

olunan dialoq pəncərəsinin iş masasına çağırılması

Windows sazlamalarının bəzilərini dəyişmək istəsəniz sizdən inzibatçı hüququ tələb olunacaqdır. Çünki əməliyyat sistemini qurularkən hökmən inzibatçı hüququ olan istifadəçi nəzərdə tutulur. Əgər siz inzibatçı hüququ ilə işləyən istifadəçisinizsə, onda istədiyiniz parametri dəyişə bilərsiniz. Əks halda sistem sizdən parol tələb edəcəkdir. Açılan aidi (kontekst) menyüdə


____________________________________________________________ 217

Персонализация (fərdiləşdirmə) bəndini seçin. Bu zaman ekrana fərdiləşdirmə pəncərəsi açılacaqdır.(şəkil 19.).

Şəkil 91. İş masasına açılmış fərdiləşdirmə dialoq pəncərəsi

MÖVZULAR

Tərtibatın mövzusu dedikdə, iş masasının görünüşü və ya (3аставка-Başlıq şəkil)i üçün hazır parametrlər yığımı nəzərdə tutulur. Bütün bu parametrləri əl ilə fərdi qaydada sazlamaq da olar, bəyəndiyiniz mövzunu sadəcə seçmək də olar.

(Персонализация-Fərdiləşmə) pəncərəsinin əsas sahəsində Windows 7 üçün təribat (Темы-Mövzular) göstərilir. İstədiyiniz mövzunu seçə bilərsinz.

PƏNCƏRƏLƏRİN XARİCİ GÖRÜNÜŞÜNÜN DƏYİŞDİRİLMƏSİ

Windows 7 pəncərələrinin xarıcı görünüşünü dəyşmək üçün (Цвет и внешный вид окна-Pəncərənin rəngi və xarici görünüşü) əmrini seçmək lazımdır (şəkil 20.).


____________________________________________________________ 218

Şəkil 20. (Цвет и внешный вид окна-Pəncərənin rəngi və xarici görünüşü)

dialoq pəncərəsi

Bu zaman ekrana eyni adlı dialoq pəncərəsi açılacaqdır. Pəncərənin mərkəzindəki düzbucaqlı sahədə pəncərənin cari təribat

elementləri üçün nümunə göstərilir. Bu sahənin altında elementlərin siyahısı yerləşir. Həmin siyahıdan həm pəncərə, həm də iş masası üçün element seçib sazlamaq olar. Bundan sonra seçilmaus elementin dəyişdiriləcək parametrləri bu siyahının sağ/aşağı tərəfində görünür.

İŞ MASASININ FON ŞƏKİLİNİN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ

İş masasınınn fon şəklinin sazlanması üçün istifadə olunacaq dialoq pəncərəsini ekrana çağırmaq üçün (Фон Рабочего стола-İş masasının fonu) əmrini seçmək lazımdır. Ekrana açılmış pəncərədə (şəkil 21.) ölçüləri kiçildilmiş müxtəlif fon şəkillərinin eskizləri göstərilmişdir. Windows 7-nin yaradıcıları xeyli zəhmət çəkib çoxsaylı şəkillər yaratmışlar. Dialoq pəncərəsində göstərilmiş bütün şəkillər Windows əməliyyat sisteminin (Фон Рабочего стола-İş masasının fonu) adlı xüsusi qovluğunda saxlanılır. Bunu ekrana açılmış (Расположение изображение-Təsvirin yerləşməsi)


____________________________________________________________ 219

adlı siyahıdan müşahidə etmək mümkündür. Mausun oxunu həmin siyahının üzərinə gətirib sol düyməni sıxsanız, şəkillərin saxlandığı qovluqların siyahısını görəcəksiniz.

Şəkil 21. İş masası üçün istifadə ediləcək fon şəkilinin sazlanması dialoq

pəncərəsi

İstifadəçi özü iş masası üçün təsvir yarad bilər. Və yaxud, kompüterin sərt diskində olan şəil qalqreyasından da iş masası üçün şəkil seçmək mümkündür. Əməliyyatı yerinə yetirmək üçün (Обзор папок-Qovluqlara baxış) dialoq pəncərəsindən uyğun qovluğu seçin və qovluğun sol tərəfində sağa istiqamətlənmiş üçbucağı tıklayın (şəkil 22.).


____________________________________________________________ 220

Şəkil 22. Qovluqların seçilməsi üçün iş masasına açılmaus dialoq pəncərəsi

Bu zaman kompüterinizin sərt diskindəki (vinçesterindəki) məntiqi disklərin siyahısı, CD və DVD-disklərin disksürücüləri və kompüterinizə qoşulmuş digər informasiya yığıcıları ekrana açılmış dialoq pəncərəsində görünəcəkdir (şəkil 23.).


____________________________________________________________ 221

Şəkil 23. Məntiqi disklərin seçilməsinə imkan verən dialoq pəncərəsi

Şəkli saxladığınız diskin adını seçin. Bu zaman diskdəki qovluqların siyahısını görünəcək (şəkil 24.). Əgər axtardığınız şəkil başqa qovluğun içindədirsə, həmin qovluğu tapıb tıklayın. Şəkilin saxlandığı qovluq açıldıqda şəkli seçıb aktivləşdirin və OK düyməsini tıklayın. Nəticədə şəkil 24-də verilmiş dailoq pəncərəsindəki şəkillərdən istədiyinizi seçə bilərsiniz.


____________________________________________________________ 222

Şəkil 24. C diskinə daxil olanların siyahısı

Aydındır ki, şəklin ölçüsü ekranın ölçüsünə uyğun gəlməyə bilər. Bundan narahat olmaq lazım deyil, çünki əməliyyat sistemi istifadəçiyə iş masasında şəkili necə yerləşdirmək məsələsini ekrana açılmış (Положение рисунка-Şəkilin vəziyyəti) adlı dialoq pəncərəsindən istifadə etməklə həll etməyə köməklik edir. Dialoq pəncərəsində (Заполнение-Doldurma), (По размеру-Ölçü üzrə), (Растянуть-Çəkib uzatmaq), (Замостить-Döşəmək), (По центру-Mərkəz üzrə) kimi variantlar verilir. Hər bir şəklin solunda verilən yerləşmə variantı fonun necə olavcağını istifadəçiyə göstərir.

İş masası üçün eyni zamanda bir-neçə şəkil seçmək olar. Təyin etdiyiniz vaxt intervalına uyğun olaraq həmin şəkillər ekranda bir-birini əvəz edəcəkdir. Bunu etmək üçün öncə istədiyiniz şəkli seçın, [Ctrl] düyməsini sıxıb saxlayın və digər şəkilləri tıklayın. Nəticədə həmin şəkillər qeyd olunacaqdır.

Şəkillərin hansı müddət ərzində ekranada qalmasını ekrana açılmış (Сменять рисунок каждые-Hər bir şəkili əvəz etməli) siyahısından müəyyən etmək mümkündür.

EKRAN ÜÇÜN BAŞLIQ ŞƏKİL

Windows 7 əməliyyat sistemində ekranın başlıq şəkilinin necə sazlanmasını nəzərdən keçirək. Ekranın başlıq şəkilinin sazlanması üçün


____________________________________________________________ 223

istifadə olunacaq dialoq pəncərəsini ekrana çağırmaq üçün (Персонали-зация-Fərdiləşdir) dialoq pəncərəsindəki (Заставка-Baçlıq şəkil) bəndini seçmək lazımdır. Bu zaman (Параметры экранной заставки-Ekranın başlıq şəkilinin parametrləri) dialoq pəncərəsi iş masasına açılacaqdır (şəkil 25.).

Açılan siyahıdan istədiyinizi başlıq şəkilini seçə bilərsiniz. Seçimə uyğun olan başlıq şəkili nümunəsi dialoq pəncərəsinin (Обзор-Baxış) sahəsində görünəcəkdir. Şəklin hansı müddətdən sonra ekrana gəlməsini təyin etmək üçün (Интервал-Ara) qutusuna lazım olan müddəti müəyyən edən ədədi daxil etmək kifayətdir. Ədədi daxil edəcəyiniz sahədəki qiymətləri aşağı/yuxarı ox düymələrini sıxmaqla dəyişdirmək olar.

Şəkil 25. Ekran başlıq şəkilinin parametrləri

Bəzi başlıq şəkilləri üçün əlavə parametrlər də daxil etmək olur.

Bunun üçün (Параметры-Parametrlər) düyməsini tıklamaq kifayətdir. Başlıq şəkilinə müəyyən formatda baxəş keçirmək üçün (Просмотр-

Baxış) düyməsini tıklayın və müəyyən müddət klaviatura üzərindəki


____________________________________________________________ 224

düymələrə və mausa toxunmayın. Şəklə baxiş keçirdikdən sonra ya klaviaturanın ixtiyari düyməsini, ya da kı, mausun sol düyməsini sıxın.

Susma rejimində monitor az enerji məsrəfi rejiminə 10 dəqiqədən sonra keçir. Rejimi sazlamaq üçün müəyyən parametrlərin dəyişdirilməsi kifayətdir.

MÜXTƏLİF HADİSƏLƏR ZAMANI İSTİFADƏ EDİLƏN SƏSLƏR

Windows 7 sistemdə baş verən müxtəlif hadisələrin səslə müşayiət edilməsinə imkan verir, yəni dialoq pəncərəsini bağladıqda bir səsin eşidilməsini, əmliyyat sistemi ilə işi tamamladıqda isə digər səsin eşidilməsini həyata keçirmək olar.

Susma rejimində bir sıra hadisələr üçün səslər qoşulmuşdur. Bu hadisələri müşayiət edən səsləri dəyişdirmək mümkündür. Sistemin özündə xeyli ehtiyat səslər var. Həmin səslərdən seçmək olar. Bundan əlavə, .wav genişləndirməsi ilə fayla yazdığınız istənilən səsdən də istifadə edə bilərsiniz.

Müxtəlif hadisələrə səs qoşmaq üçün (Персонализация-Fərdiləşdir) dialoq pəncərəsindəki (Звуки-Səslər) bəndini tıklayın (şəkil 26.). Ekrana açılmış dialoq pəncərəsində (Программные события-Proqram hadisələri) sahəsində səslə müşahidə olunan mümkün hadisələrin siyahısı verilmişdir.


____________________________________________________________ 225

Şəkil 26. Səslərin sazlanması

Səs qoşulmuş hadisələr dinamik (səsucaldan) şəkli ilə nişanlanmışdır. Hadisəyə qoşulmuş səsə ilkin baxış keçirmək üçün hadisəni tıklayın. 26 saylı şəkil göstərir ki, Windows 7 yükləndikdə cari səs çığırma, qışqırma formasındadır. Açılan (Звуки-Səslər) siyahısında bu hadisə üçün cari səs seçimi göstərilmişdir. Siyahıdakı istənilən səsi tıklayıb seçə bilərsiniz. Bunun üçün (Применить-Tətbiq et) düyməsini tıklayın. Səsi yoxlamaq üçün (Проверить-Yoxla) düyməsindən istifadə etmək olar.

Şəkil 27. Faylların açılması üçün istifadə olunan standart pəncərə

Əgər vinçesterdə ayrıca saxladığınız fayldakı .wav genişləndirməsi ilə olan səsi qoşmaq istəsəniz, onda (Обзор-Baxış) düyməsini tıklayın. Faylın açılmasının standart pəncərəsindən (şəkil 27.) lazımi qovluğa keçid ala bilərsiniz. Bunun üçün səsi saxladığınız faylın yerləşdiyi qovluğu tıklayın. Bunu qovluqlar ağacı üzrə axtarış aparmaqla da etmək olar. Belə ki, axtardığınız qovluğun üzərinə mausun oxunu gətirib sol düyməni iki dəfə sixsanız lazımi faylı görəcəksiniz. Sonda OK düyməsini tıklamaq lazımdır.

MAUSUN OXUNUN (KURSORUN) GÖRÜNÜŞÜNÜN SEÇİLMƏSİ

Mausun oxunun şəkli sizə çox şeylər söyləyə bilər. Kursor sistemin olduqca mürəkkəb məsələnin həlli ilə məşqul olduğunu, buna görə də müəyyən qədər gözləmək lazım gəldiyini, yaxud mətn yığmağın mümkünlüyünü, pəncərənin ölçülərinin və yerinin dəyişdirilməsi imkanının yarandığını və s. xəbər verə bilir. Mausun oxunun ala bildiyi şəkilləri görmək və dəyişmək üçün (Персонализация-Fərdiləşdir) pəncərəsində


____________________________________________________________ 226

(Изменить-Dəyişdir) bəndini tıklayın. Bu zaman iş masasına (Свойства: Мышь-Mausun xüsusiyyəti) dialoq pəncərəsi açılacaqdır (şəkil 28.). Dialoq pəncərəsinin (Схема-Sxemlər) sahəsindəki siyahıda kursorun ala biləcəyi müxtəlif şəkilləri verilmişdir. (Настройка-Sazlama) sahəsində kursorun ala biləcəyi hər bir şəkilinin yanında onun bu şəkili haradan aldığı barədə məlumat verilir. Kursorun şəkilini seçdikdən sonra OK düyməsini tıklayın. İş masasında mausun oxu şəlkilini dəyişəcəkdir. Əgər əməliyyatı təsdiqləməsəniz, obda kursor ekranda əvvəlki şəkilində olduğu kimi qalacaqdır.

Şəkil 28. Mausun oxunun görünüşünün sazlanması

(Свойства: Мышь-Mausun xüsusiyyəti) dialoq pəncərəsindəki digər səhifələr haqqında qısa məlumat almaq məqsədəuyğundur.

(ПАРАМЕТРЫ УКАЗАТЕЛЯ-KURSORUN PARAMETRLƏRI)

(Параметры указателя-Kursorun parametrləri) səhifəsi kursora əlavə şərtlər əlavə etməkdən ötrü istifadə edilir. (Задайте скорость движения


____________________________________________________________ 227

указателя-Kursorun hərəkətinin sürətini təyin et) əmrinin altında yerləşən sürüngəci sağa/sola sürüməklə kursorun hərəkət sürətini dəyişmək olar. (Отображать след указателя мыши-Mauaun oxunun hərəkətinin izini əks etdir) əmrini seçməklə oxun hərəkətinin izini müəyyən etmək olar. İstifadəçi əksər hallarda bu parametri olduğu kimi saxlayır, onun dəyişdirilməsi iş zamanı onda yorğunluq əmələ gətirə bilər (və ya həmişə yorğunluq əmələ gətirir) (şəkil 29.).

Əgər istifadəçi (Скрывать указатель во время ввода с клавиатуры-Klaviaturadan istifadə zamanı mausun oxunu gizlətməli) bayraqcığını aktgivləşdirərsə, onda klaviaturadan istifadə zamanı kursor görünməyəcəkdir (gizlənəcəkdir). Bu, çox münasibdir. Mausu tərpədən kimi kursor yenidən ekranda görünəcəkdir.

Və yaxud, istifadəçi (Обозначить расположение указателя-Kursorun vəziyyətini qeyd et) bayraqcığını aktivləşdirərsə, onda klaviaturadakı [Ctrl] düyməsini sıxmaqla kursor daralan çevrə içərisində görünəcəkdir. Bu da istifadəçiyə kursorun yerini asan təyin etməyə imlan verir.


____________________________________________________________ 228

Şəkil 29. (Свойства: Мышь-Mausun xüsusiyyəti) dialoq pəncərəsi,

(Параметры указателя-Kursorun parametrləri) səhifəsi

(КОЛЕСИКО МЫШИ-MAUSUN TƏKƏRCİYİ)

Əgər təkərcikli mausdan istifadə edirsinizsə, (Колесико-Təkərcik) səhifəsinə keçin (şəkil 30.).


(Колесико-Təkərcik) səhifəsi

Təkərcik uzun mətnlərə asan baxış keçirmək üçün əlverişlidir.

Təkərciyi fırlatdıqda mətn ekranda şaquli hərəkət edir. (Колесико-Təkərcik) səhifəsində sürəti, şaquli və üfqi yerdəyişməni təyin edə bilərsiniz.

(ОБОРУДОВАНИЕ-MAUSUN DIAQNOSTİKASI)


____________________________________________________________ 229

(Оборудование-Mausun diaqnostokası) səhifəsi istifadəçiyə mausun işini diaqnozlaşdırmağa imkan verir (şəkil 31.).


(Оборудование-Mausun diaqnostokası) səhifəsi

(КНОПКИ МЫШИ-MAUSUN DÜYMƏLƏRİNİN

KONFİQURASİYASI)

(Кнопки мыши-Mausun düymələrinin konfiqurasiyası) səhifəsində

mausun düymələrinin iş xüsusiyyətləri göstərilmişdir (şəkil 32.).


____________________________________________________________ 230


(Кнопки мыши-Mausun düymələrinin konfiqurasiyası) səhifəsi

(Обменят назначение кнопок-Fdüymələrin təyinatını dəyiş) bayraqcığını aktivləşdirdikdə maus solaxaylar üçün münasib olur. Bu halda sol düymə sağ düymə kimi işləyir. Sağ düymə isə sol düymənin funksiyasını icra edir.

(Скорость выполнения двойного щелчка-İkiqat tıklamanın icra sürəti) sahəsində sürüngəci hərəkət etdirməklə tezliyini dəyişmək mümkündür. Tezliyi dəyişmək istifadəçiyə məsləhət görülmür.

EKRANIN PARAMETRLƏRİ

(Персонализация-Fərdiləşdir) dialoq pəncərəsinin aşağı/sol küncündə (Экран-Ekran) əmri yerləşir ki, onu tıklasanız ekranın bir sıra parametrlərini, o cümlədən, ekranın buraxma qabiliyyətini, rənglərin maksimal sayını və s. sazlamaq olar. Pəncərənin sol hissəsində sazlama parametrlərinin adları göstərilmişdir.


____________________________________________________________ 231

Əvvəlcə monitorun buraxma qabiliyyətini dəyişməyi öyrənək. Bunun üçün (Настройка разрешения экрана-Ekranın buraxma qabiliyyətinin sazlanması) əmrini tıklayın. Ekranın buraxma qabiliyyətini əks etdirən dialoq pəncərsi iş masaına açılacaq (şəkil 33.).

Pəncərənin məzmunu istifadə etdiyiniz kompüterdəki videokartdan və monitordan asılıdır.

Əvvəlcə açılan (Разрешение-Buraxma qabiliyyəti) siyahısına diqqət yetirək. Bu siyahı ekranın buraxma qabiliyyətini seçməyə imkan verir.

Şəkil 33. Ekranın buraxma qabiliyyətinin sazlanması

Buraxma qabiliyyəti yüksək olduqca, nöqtənin ekrana nəzərən ölçüsü

kiçik olur. Odur ki, buraxma qabiliyyəti yüksəldikcə ekrandakı təsvirlərin keyfiyyəti yüksəlir. Lakin maye-kristallik (nazik) monitorlar üçün yalnız standart olan buraxma qabiliyyəti seçilməlidir. Bu halda ekrandakı şəkli təşkil edən nöqtələrin sayı monitorun matrisinin nöqtələri sayına bərabər olur. Əgər buraxma qabiliyyətini azaltsanız, onda təsvir ekranda bulanıq görünəcəkdir.

Adətən Windows 7 kompyüterə yükləndikdə ekranın buraxma qabiliyyəti avtomatik təyin edilərək qurulur.

Müasir qrafik adapterlərin çoxu bir-neçə monitor qoşmağa və ya şəkli əlavə olaraq televizor ekranına çıxarmağa imkan verir. Bir-neçə monitorla


____________________________________________________________ 232

işləmək üçün sazlamalar zamanı sazlamaq istədiyiniz monitoru seçmək imkanı yaradılır. Bunun üçün seçim etdiyiniz ekranı tıklamaq kifayətdir.

Lakin bütün bu sazlamalar yalnız təcrübəli istifadəçilərin işidir. Əks halda elə edə bilərsiniz ki, ekranda ümumiyyətlə heç nə görünməz və əlavə vaxt itkisi və lazımsız xərclə üzləşməli olarsınız.

Monitor və qrafik adapterin parametrləri ilə daha ətraflı tanış olmaq üçün (Дополнительные параметры-Əlavə parametrlər) əmrini tıklayın (şəkil 33.). Ekrana açılmış dialoq pəncərəsindəki (Адаптер-Adapter) səhifəsində adapterin xassələri göstərilmişdir (şəkil 34.). Əməlyyat sistemi avtomatik olaraq həmin parametrləri oxuyur. Adapterin drayverinin versiyası da adapterin xassələri sırasında verilmişdir. Əgər adapter normal işləyirsə, drayveri dəyişmək məsləhət görülmür.

Dialoq pəncərəsinin (Монитор-Monitor) səhifəsində əməliyyat sistemi tərəfindən monitorun necə təyin edildiyini görə bilərsiniz.

İstifadə edilən monitorun ekranının yenilənmə tezliyinin çox olması vacibdir. Tezliyin aşağı qiymətlərində ekrandakı təsvirlərin titrəyişi baş verir. Bu isə istifadəçinin sağlamlığına mənfi təsir göstərir (tezlik 75 hersdən az olmamalıdır).

Şəkil 34. Ekranın digər parametrlərinin sazlanması


____________________________________________________________ 233

Maye-kristallik monitorların tezliyi barədə məlumat onlarla bir yerdə satılan məlumat kitabçasında verilir.

FAYLLARLA VƏ QOVLUQLARLA İŞ

Dərs vəsaitində artıq bir-neçə dəfə qeyd edilmişdir ki, bütün infformasiya kompüterin yaddaş disklərində fayl şəklində saxlanır. Fayllar, sadəcə olaraq, məntiqi disklərdə və ya qovluqlarda saxlana bilər. Bir qovluq digər qovluqların içində də yerləşə bilər.

Əməliyyat sistemi hər bir fayl və qovluq üçün təsvir saxlayır. Təsvir o qədər də böyük deyil və özündə bəzi xassələri əks etdirir. Bunlar faylın (qovluğun) atributları adlanır. Məsələn, hər bir fayl üçün faylın ölçüsü, yaradılma tarixi, son dəyişiklik tarixi, istifadəçinin bu faylla işləmək hüququ saxlanır.

Bütün fayllar, qovluqlar, onların atributları və təsvirləri, məntiqi diskdə yerləşmləri çoxluğu fayl sistemi adlanır. Müxtəlif əməliyyat sistemlərinin fərqli fayl sistemləri vardır. Windows 7 əməliyyat sistemində NTFS fayl sistemindən istifadə edilir. Hərçənd ki, bəzi məntiqi diskləri Windows-un əski versiyalarında istifadə edilən köhnəlmiş fayl sistemi olan FAT32 sisteminə formatlaşdırmaq mümkündür.

Fayl və qovluqlar ekranda təsvir edilərkən onların adlarına nişanlar əlavə edilir. Nişanlar obyektləri fərdiləşdirmək üçün istifadə edildiyindən, hər bir obyektə təkrarolunmaz (unikal) nişan verilir.

Faylın tipi tanınmadıqda, ona boş vərəq nişanı verilir. Bəzən faylda heç bir dəyişiklik etmədən ya üzünü, ya da özünü bir

qovluqdan digərinə, bəzən də bir və ya bir-neçə qovluğun üzünü və ya özünü köçürmək tələb olunur. Bəzən də artıq lazım olmayan faylları diskdən silib yaddaşı azad etmək zəruri olur.

Bütün bu əməliyyatları icra etmək üçün fayl menecerləri adlanan xüsusi proqram əlavəsi vardır.

Windows 7 əməliyyat sistemində (Проводник-Bələdçi) adlanan fayl menecerindən istifadə olunur.

(Проводник-Bələdçi)ni ekrana çağırmaq üçün bir-neçə üsuldan istifadə mümkündür. Ən sadə üsul (Панель задач-Мəsələlər paneli)nin sol hissəsində yerləşən (Проводник-Bələdçi nişanını tıklamaqdır.

Digər üsulun terinə yetirilmə ardıcıllığı belədir: Mausun oxunu (Пуск-Başla) menyusundakı (Пуск-Başla) düyməsinin üzərinə gətirin və sağ düyməni sıxın, ekrana açılmış dinamik menyudan (Проводник-Bələdçi)ni əmrini seçin. Ekrana seçimə uyğun olaraq (Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsi açılacaq (şəkil 35).


____________________________________________________________ 234

Şəkil 35. Explorer (Проводник-Bələdçi) dialoq pəncəsi

(Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsi ilə faylın açılması pəncərəsi çox

oxşardır. Bu pəncərənin yuxarı hissəsində cari qovluğa aparan yol görünür. 36 saylı şəkildə cari qovluq NURAN adlanır. Bu qovluq (Пользователи-İstifadəçilər) qovluğunda yerləşir. NURAN qovluğunun qarşısındakı üçbucağı tıklasanız bu qovluğa daxil olan qovluqların siyahısını dialoq pəncərəsinin sağ tərəfində görəcəksiniz. (Пользователи-İstifadəçilər) sözündən əvvəlki “<<” işarəsini tıklasanız bu qovluğun daxil olduğu qovluqlar və ya disklər iyerarxiyası ekrana açılacqdır.

Şəkil 36. Qovluğun seçilməsi


____________________________________________________________ 235

(Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsinin işçi hissəsi şaquli xətlə iki hissəyə ayrılməşdır. Mausdan istifadə etməklə hissələrin ölçüsünü dəyişmək olar.

(Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsinin sol hissəsində qovluqlar ağacı göstərilən sahə vardır. Bu sahədə həm də məntiqi disklər və cari qovluğun hansı məntiqi diskdə yerləşdiyi görünür. Qovluq nə qədər dərindədirsə, onun nişanı bir o qədər sağda yerləşir. Bəzi qovluq və disklərin nişanlarından solda sağa baxan üçbucaq yerləşir. Bu o deməkdir ki, belə qovluğun içində başqa qovluqlar vardır. Üçbucağı tıklasanız həmin qovluqları görərsiniz. (Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsinin sağ hissəsindəki fayl və qovluq siyahısı müxtəlif formada əks etdirilə bilir. Şəkil 36-da verilmaus forma cədvəl adlanır. Bu siyahını dəyişmək üçün şəkil 35-dəki pəncərənin yuxarısında (Создать библиотеку-Kitabxana yarat) əmrindən sağda yerləşən düyməyə aid aşağı baxan ücbucağı tıklamaq lazımdır. Bu zaman aşağıdakı siyahı növləri görünəcəkdir:

Böyük nişanlar – fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını çox böyük ölçüdə əks etdirir.

İri nişanlar - fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını xeyli iri ölçüdə əks etdirir.

Adi nişanlar - fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını orta ölçüdə əks etdirir.

Xırda nişanlar - fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını kiçik ölçüdə, soldan-sağa sətrlər şəklində və yuxarıdan-aşağı yerləşdirməklə əks etdirir.

Siyahı - fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını kiçik ölçüdə, yuxarıdan-aşağı sütunlar şəklində və soldan-sağa yerləşdirməklə əks etdirir.

Cədvəl - fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını kiçik ölçüdə göstərməklə yanaşı, həm də son dəyişdirmə tarixini, tipini və ölçüsünü əks etdirir. Bu növ fayl və qovluq barədə daha ətraflı informasiya verir.

Plitka- fayl və qovluqların nişanlarını və adlarını orta ölçüdə göstərməklə yanaşı, həm də tipini və ölçüsünü əks etdirir.

Faylların düzülüşünü özünüz təyin edə (yəni çeşidləyə) bilərsiniz. Bunu etmək üçün (Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsinin sağ hissəsində faylların siyahısı sahəsinin adını tıklamaq kifayətdir. Sahənin: (Имя-Ad), (Дата изменения-Dəyişmə tarixi), (Тип-Tip), (Размер-Ölçü), (Ключевые слова-Açar sözləri) kimi adları vardır. Seçilmiş sahənin yanındakı ox işarəsi çeşidləmənin istiqamətini (yuxarıdan/aşağı əlifba sırası ilə və ya əksinə) göstərir. İstiqaməti dəyişmk üçün sahənin adını təkrar tıklayın.


____________________________________________________________ 236

(Таблица-Cədvəl) əmrini növü seçildikdən sonra fayl və qovluq siyahısı olan sütunun enini dəyişmək olar. Bunun üçün arakəsmə xəttini mausla tutub çəkmək lazımdır.

(Проводник-Bələdçi)nin köməyi ilə fayl və qovluqların üzünü və özünü köçürmək, adını dəyişmək və ləğv etmək çox asandır.

(Проводник-Bələdçi) proqramının üstünlüklərindən biri bir-neçə obyektlə eyni zamanda işləməyə imkan verməsidir. Bunu etmə üçün əvvəlcədən klaviaturadakı Ctrl düyməsini sıxıb saxlamaqla lazımi obyektləri tıklamaqla qeyd etmək lazımdır.

Adətən üzköçürmə ilə yerdəyişmə analoji qaydada aparılır. Sadəcə olaraq fərq ondadır ki, üzköçürmə zamanı faylın özü olduğu yerdə qalmaqla dəqiq surəti başqa yerə köçürülür. Yerdəyişmə zamanı fayl təzə yerə köçürüldükdən sonra köhnə yerindən silinir.

PROQRAMLARIN İŞƏ SALINMASI

Artıq bildiyiniz kimi, proqram əlavəsini işə salmaq üçün (Пуск-Başla) düyməsini tıklamaqla açılan Əsas menyunun köməyindən istifadə edilir. Bunun üçün Əsas menyudakı (Все программы-Bütün proqramlar) əmrini seçmək lazımdır. Nəticədə Əsas menyünün solundakı paneldə qurulmuş proqramların tam siyahısı açılacaqdır. Hər bir proqram və qovluq özünəməxsus nişana malikdir. Proqram əlavəsini işə salmaq üçün onun adını tıklamaq lazımdır. Başqa variantlar da vardır. Bəzən proqram əlavəsinin nişanı iş masasında yerləşir. Nişanı iki dəfə sıxmaqla onu işə salmaq olar.

İşə salınan proqramlar .exe tipli olur. Belə faylları (Проводник-Bələdçi) dialoq pəncərəsindən də işə salmaq mümkündür.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Windows 7 proqramlarını işə salarkən ekrana əlavə sorğu pəncərəsi açıla bilər. Bu, kompüteri ziyanverici proqramların (virusların) hücumundan qorumaq üçündür. Bu halda ekran qaralır və ekrana dialoq pəncərəsi açılır. Dialoq pəncərəsində istifadəçidən bu proqramı işə salmağa əmin olduğu soruşulur. Əgər istifadəçi proqramı işə salmağa əmindirsə, onda (Разрешить-İcazə), əks halda isə (Отмена-İmtina) variantını seçilir.

WINDOWS 7 ƏMƏLİYYAT SİSTEMİNİN STANDART

PROQRAMLARI

Windows 7 əməliyyat sistemi ilə birgə bir sıra prroqram əlavələri də alırsınız ki, bunlar da gündəlik həyatınızda lazım olur. Bu proqramlar ixtisaslaşdırılmış proqram paketlərindən müəyyən qədər zəif olsalar da əksər hallarda qaneedici olurlar.


____________________________________________________________ 237

Bu proqram əlavələrindən: Paint qrafik redaktoru, WordPad mətn redaktoru, sadə mətn faylları ilə işləmək üçün olan Блокнот, Kalkulyator, mikrofondan səs yazan proqram və başqaları misal göstərilə bilər.

Bütün bu proqramlar (Стандартные-Təhcizatlar) qovluğunda yerləşir.

PROQRAMLARIN QURULMASI VƏ LƏĞV EDİLMƏSİ

Proqram məhsullarının böyük əksəriyyəti distrubutiv (qurulmaq üçün istifadə olunan fayllar komplekti) şəklində göndərilir. Bu proqramlarla işləməzdən əvvəl onları kompüterə qurmaq (yükləmək) lazımdır. Adətən yeni proqramın diskini disk sürücüsünə daxil edən kimi avtomatik olaraq qurma prosesinin başlanmasını təqdim edən menyü açılır. Sizə yalnız ekrana açılan suallara cavab vermək qalır.

Əgər bu baş vermədisə və ya proqram distributivi diskdə deyil, məsələn, üzü sizin kompüterin sərt diskinə (vinçesterinə) köçürülmüşdür. Setup.exe adlı fayl distribitivi qovluğunda, məsələn, (Проводник-Bələdçi)dən istifadə etməklə, axtarın. Burada da yoxdursa, onda install.exe qovluğunda axtarın. Bu faylı iki dəfə işə salın. Sonra ekrana çıxan təlimatı izləyin.

Qurulmuş proqramı ləğv etmək üçün (Пуск-Başla) menyusundan (Пуск-Başla) düyməsini tıklayıb Əsas menyuda (Панель управления-İdarəetmə paneli) əmrini seçin. 37 sayı şəkildə verilmiş dialoq pəncərəsində (Программы-Proqramlar) sözünün altında xırda hərflərlə yzılmış (Удаление программы-Proqramın ləğvi) əmrini tıklayın.

Bu zaman açılan dialoq pəncərəsində qurulmuş proqramların siyahısı görünəcəkdir. Mausun sol düyməsini sıxmaqla ləğv etmək istədiyiniz proqramı siyahıdan seçin. Sonra (Удалить-Ləğv et) əmrini seçin.


____________________________________________________________ 238

Şəkil 37. Proqramların qurulması və ya ləğv edilməsi üçün istifadə olunan

dialoq pəncərəsi

Bu zaman proqram ya avtomatik surətdə ləğv edilir, ya da ləğvetməni təsdiqləməyi tələb edən dialoq pəncərəsi ekrana açılır. Əgər bu proqram həqiqətən sizə lazım deyilsə, onda ləğvetməni (Да-Hə) ilə təsdiqləyin.


____________________________________________________________ 239

MICROSOFT OFFICE 2010 PROQRAMLARI PAKETI

Windows 7 əməliyyat sisteminin tərkibində göndərilən proqramlar komplekti cürbəcür işlər görməyə, müxtəlif tip faylları yaratmağa və redaktə etməyə və s imkan verir. Lakin müasir sənədləri mükəmməl, cəld və münasib şəkildə yaratmağa imkan verən ixtisaslaşdırılmaus proqramlar da mövcuddur.

Microsoft Office proqramlar paketi ofisdə və evdə faydalı olan bir-neçə proqramı özündə birləşdirir. Bunlar güclü və istifadə edilməsi sadədir.

Microsoft Office 2010 ən yeni ofis proqramları paketidir. Bu paket özündən əvvəlki Microsoft Office 2007 paketinə həm bənzəyir, həm də fərqlənir.

Dərs vəsaitində Microsoft Office 2010 ofis proqramları paketinin tərkibinə daxil olan bəzi proqram əlavələrindən bəhs ediləcək.


____________________________________________________________ 240

F Ə S İ L VIII

MICROSOFT WORD MƏTN REDAKTORU

Microsoft Word mətn redaktoru müxtəlif mürəkkəblik səviyyəsinə malik olan mətn sənədləri ilə işləmək üçün çox güclü vasitədir. Bu redaktor mətn sənədinə şəkil və cədvəlləri əlavə etməyə, abzasları həm nişanlı, həm də nömrələrlə formatlaşdırmağa imkan verir.

Redaktor zəngin instrumentariyaya malikdir. Bunların köməyi ilə gözəl və müəyyən üsluba malik (stilə malik), çox sütunlu və dekorativ elementli sənədlər hazırlamaq mümkündür.

Sənədlər üzərində bir-neçə nəfər işlədyi halda birgə işləmək müxanizmlərindən istifadə etmək olar.

Əgər Siz Microsoft Word redaktorunun əvvəlki versiyalarından istifadə etməmişsinizsə, yeni versiya Sizi özünün interfeysi və yenilikləri ilə heyran edəcəkdir.

MƏTN REDAKTORUNUN İŞƏ SALINMASI

Microsoft Word mətn redaktorunu işə salmaq üçün mausun oxunu

(Пуск-Başla) düyməsinin üzərinə gətirin və sol düyməni tıklayın. Bu zaman iş masasına (Главная-Əsas) menyu açılacaq və açılmış menyudan (Все программы-Bütün proqramlar) əmrini seçin. İş masasina açılmış altmenyudan Microsoft Office qovluğunu, sonra isə Microsoft Word 2010 əmrini tıklayın. İş masasına əməliyyat sisteminin pəncərsi açılacaqdır.

MƏTN REDAKTORU PƏNCƏRƏSİNİN ELEMENTLƏRİ

Microsoft Word mətn redaktoru müxtəlif mürəkkəblik səviyyəsinə

malik olan mətn sənədləri ilə işləmək üçün çox güclü vasitədir. Bu redaktor mətn sənədinə şəkil və cədvəlləri əlavə etməyə, abzasları həm nişanlı, həm də nömrələrlə formatlaşdırmağa imkan verir.

Redaktor zəngin instrumentariyaya malikdir. Bunların köməyi ilə gözəl və müəyyən üsluba malik (stilə malik), çox sütunlu və dekorativ elementli sənədlər hazırlamaq mümkündür.

Sənədlər üzərində bir-neçə nəfər işlədyi halda birgə işləmək müxanizmlərindən istifadə etmək olar.

Əgər Siz Microsoft Word redaktorunun əvvəlki versiyalarından istifadə etməmişsinizsə, yeni versiya Sizi özünün interfeysi və yenilikləri ilə heyran edəcəkdir.

MƏTN REDAKTORUNUN İŞƏ SALINMASI


____________________________________________________________ 241

Microsoft Word mətn redaktorunu işə salmaq üçün mausun oxunu

(Пуск-Başla) düyməsinin üzərinə gətirin və sol düyməni tıklayın. Bu zaman iş masasına (Главная-Əsas) menyu açılacaq və açılmış menyudan (Все программы-Bütün proqramlar) əmrini seçin. İş masasina açılmış altmenyudan Microsoft Office qovluğunu, sonra isə Microsoft Word 2010 əmrini tıklayın. İş masasına əməliyyat sisteminin pəncərsi açılacaqdır.

MƏTN REDAKTORU PƏNCƏRƏSİNİN ELEMENTLƏRİ

Windows 7-nin bütün pəncərələri kimi, Microsoft Word 2010

pəncərəsinin də yuxarısında sərlövhə sətri yerləşir (şəkil 38.). Sərlövhə sətrinin sol ucunda proqram əlavəsinin nişanı, orta hissəsində Microsoft Word yazısı, sağ ucunda isə pəncərəni idarə etmıək üçün standart düymələr yerləşir. Proqram əlavəsinin nişanından sağda qısa yol düymələri yerləşən paneldə ardıcıl şəkildə düymələr dəsti düzülmüşdür.

Şəkil 38. Microsoft Word 2010 əməliyyat sisteminin pəncərəsi

Bura (Сохранить-Yaddaşa Yaz), (Отменить действие-Əməliyyatı

ləğv et) və (Повторить действие-Əməliyyatı bərpa et) düymələri daxildir. Sərlövhə sətrinin altında dialoq pəncərəsində olduğu kimi qoşmalar

vardır. Qoşmalar dəsti oblast lent adlanır. Lentlərlə biz artıq tanışıq. Bunlar Windows 7-nin bütün standart proqram əlavələrində hər yerdə istifadə edilir. Lentdəki qoşmalar: (Файл-Fayl), (Главная-Əsas), (Вставка-Daxil et), (Разметка страницы-Səhifə quruluşu), (Ссылки-İstinadlar), (Рассылки-Göndərmə), (Рецензирование-Resenziya) və (Вид-Görünüş) adlanır.

Qoşmanı görmək üçün müvafiq qoşmanın adını tıklamaq lazımdır.


____________________________________________________________ 242

Lentin üzərində öncə (Главная-Əsaqs) qoşması görünür. Qoşma nədir? Qoşma – idarəedici elementləri (qoşmaları, siyahıları və

sairəni ekrana açan) olan zolaqdır. Bir-neçə element bir qrupda birləşdirilə bilər. Bu halda onlar çərçivəyə salınır. Qrupun adı çərçivənin altında yerləşir.

Şəkil 39-də (Шрифт-Yazı Tipi) qrupu göstərilmişdir. Əgər qrupun adının sağında aşağı sağa ox nişanı varsa, onu tıklayıb əlavə sazlamalar aparmaq üçün dialoq pəncərəsi açmaq olar.

İşçi oblastın yuxarı və sol hissəsində santimetrlərə bölünmüş xətkeşlər yerləşə bilər. Bu, sənədin real ölçüsünü göstərdiyindən, mətnin çapa hazırlanması baxımından çox münasibdir. Çünki ekrandakı hərflərin ölçüsü printerdəki hərflərin ölçüsünə uyğun olmaya bilər. Sənədin ekranda görünməsi miqyasını dəyişə bilərsiniz. Printerdə bunu etmək olmaz. Ekranda hərfləri sıxlaşdırmaq və seyrəltmək mümkün olsa da, printerdə hərflərin ölçüsü dəyişmir. Əgər xətkeşlər görünmürsə, işçi oblastın sağ yuxarı küncündə lentin altındakı düyməsini tıklayın.

Şəkil 39. (Шрифт-Yazı Tipi) dialoq pəncərəsi

Üfqi və şaquli xətkeşlərdəki ağ sahələr vərəqdəki yelənlərin, boz

sahələr isə səhifənin ölçüsünü göstərir. Üfqi xətkeşdə 3 marker var:

birinci, cari abzasın sol sərhədini; ikinci, cari abzasın sağ sərhədini; üçüncü, abzasın ölçüsünü göstərir.

Abzasın ölçüsü sol düyməni sıxıb mausla markeri xətkeş boyu sağa çəkməklə təyin edilir. Şəklin miqyasını Microsoft Word 2010 pəncərəsinin aşağı sağ küncündəki sürüngəci sol düyməni sıxaraq hərəkət eydirməklə dəyişə bilərsiniz. Minus (-) tərəfə hərəkət etdikdə, miqyas kiçilir, vərəq


____________________________________________________________ 243

sizdən uzaqlaşır, plyus (+) tərəfə hərəkət etdikdə miqyas böyüyür, vərəq sizə yaxınlaşır. Miqyas faizlə göstərilir.

Bir qədər solda 5 düymə yerləşir. Bunlar sənədin əks etdirilməsi

rejimlərini qoşub-açır.

Mətn, susma qaydasında, (Разметка страницы-Səhifə quruluşu)

rejimində göstərilir. Çünki bu, daha münasibdir. Microsoft Word 2010 pəncərəsinin aşağısında, sol tərəfdə aşağıdakı

məlumatlar verilmausdir: (Страница-Səhifə) sözündən sonra cari səhifənin nömrəsi və sənəddəki səhifələrin ümumi sayı; (Число слов-Sözlər sayı) sözündən sonra sənəddəki sözlərin sayı (bu məlumat yazarlar və jurnalistlər üçün çox əhəmiyyətlidir); sonra mətnin daxil edilməsi üçün istifadə ediləncari dil (əlifba) göstərilir.

Beləliklə, Microsoft Word 2010 pəncərəsinin əsas elementləri

nəzərdən keçirilmiş oldu. MƏTNİN DAXİL EDİLMƏSİ

Microsoft Word 2010 işə salındıqdan sonra yeni sənədin daxil edilməsi

üçün təmiz səhifə (vərəq) açılır. Birinci sətrin başında kursor gprünür. Daxil edilən hərflər kursorun qırpdığı yerdə peyda olacaqdır. Artıq mətni yığmağa başlaya bilərsiniz.

Mətni daxil etməzdən əvvəl, pəncərənin aşağısında (Панель задач-Məsələlər paneli)nin sağ yarısında yerləşən dil (əlifba) indikatoruna diqqət edin. Əgər mətn rus dilində yığılacaqsa, onda indikatoru tıklayıb, RU bəndini seçin. İndikatorda RU göründükdən sonra mətni yığa bilərsiniz.


____________________________________________________________ 244

Sonra mətni düzləndirmək barədə qərara gəlmək lazımdır. Mümkün variantlar: sola, sağa, mərkəzə və eninə düzləndirmələrdən ibarətdir. Hər bir variantın özünəuyğun düyməsi vardır, düyməni tıklayın işə başlamaq olar. Hansı düyməni tıklasanız, o düymə çərçivəyə alınmış kimi görünəcəkdir. Eninə düzləndirmə zamanı sözlər sağ və sol sərhədlər arasında avtomatik olaraq sətrə eyni ara məsafəsi ilə paylanır.

Lazım gəldikdə sol markeri sürüməklə abzas qoyun. Mətn daxil

etməzdən əvəl şrifti seçin. Bunun üçün Calibri siyahısından seçim edin. Rus əlifbasının hərfləri Times New Roman, Arial, Courier New standart şriftlərində yerləşir. Bundan sonra şriftin ölçüsünü seçmək lazımdır. Bunu etmək üçün şriftin sağ tərəfində ədədlər siyahısı vardır. Lazımi ölçünü

tıklayın. Bunu A və A düymələri ilə də etmək olar. A düyməsi şrifti

böyüdür, A isə kiçildir. Bu ölçü printerdəki hərflərin ölçüsünə təsir göstərir. Simvollar nə boydadırsa, kağıza da həmin boyda çap olunacaqdır.

Mətndə müxtəlif hərf şəkillərindən istifadə etməklə, xüsusi seçilməsini

istədiyiniz sözləri ayıra bilərsiniz. Seçim etmək üçün sol düyməni tıklayın. Seçilmişi ləğv etmək üçün onu bir də tıklayın. Hərflər qalın (Ж), kursiv (К) və altıxətli (Ч) ola bilir. Bundan sonra mətnin üstdən xətt çəkən, aşağı indeks, yuxarı indeks qoyan düymələr gəlir. Aşağı indeks qoyan düymə kimyəvi formulları yığmaq üçün, yuxarı indeks qoyan düymə isə düsturu və vaxtı daxil etmək üçün münasibdir. Sonra simvolun rəngini dəyişən düymə yerləşir. Bu düyməni tıklayıb lazımi rəngi tıklamaqla seçin.

Qeyd etmək lazımdır ki, mətnin daxil edilməsi ilə bağlı olan bu

parametr sazlamalarını hazır sənəd üzərində də icra etmək mümkündür. Bunun üçün fraqment ayırmaq qaydasından istifadə etmək lazımdır. Ayrılmaus fraqment üzərində istədiyiniz parametri dəyişə bilərsiniz.

Bəzi sadə mətn redaktorlarından fərqli olaraq, Microsoft Word 2010-da [Enter] düyməsi yalnız abzasın sonunda basılmalıdır. Çünki [Enter] düyməsi həm də yeni abzası başlayan düymədir. Odur ki, abzas bitməmiş bu düyməyə toxunmayın. Kursor sətrin sağ sərhədinə çatan kimi avtomatik olaraq növbəti (təzə) sətrə keçir. Əgər söz sətrə sığmırsa, avtomatik


____________________________________________________________ 245

olaraq, ya bütövlükdə, ya da hecalara bölünərək, köçürmə işarəsi (-) ilə təzə sətrə keçir1.

Yada salmaq lazımdır ki, əgər düymə üzərində üç işarə varsa, bunların biri düymənin sadə basılması zamanı, ikincisi [Shift] düyməsinin sıxılı vəziyyətdə saxlandığı halda2, üçüncüsü başqa əlifbaya keçib [Shift] düyməsinin sıxılı vəziyyətində daxil edilir. Məsələn, üzərində 7 rəqəmi olan düymədə & və ? işarələri3 də vardır. Əgər cari əlifba RU-dursa, bu düymənin sadə basılması 7 rəqəmini daxil edəcəkdir. Əgər [Shift] düyməsini sıxaraq bu düyməni bassanız ekrana ? işarəsi çıxacaqdır. Əgər əlifbanı EN-ə keçirib [Shift] düyməsini sıxaraq bu düyməni bassanız ekrana & işarəsi çıxacaqdır.

Mətni ardıcıl daxil edin. Daxil edilmiş mətndə nəyi isə düzəltmək lazımdırsa, kursoru həmin yerə gətirin. Bunu etmək üçün mətnin həmin yerində mausun sol düyməsini sadəcə tıklamaq kifayətdir (kursoru həmin yerə klaviatura üzərindəki sağa, sola, aşağı, yuxarı ox şəkli olan düymələrin köməyi ilə də gətirmək olar). Mətn hissəsinin harasa yerləşdirilməsi (qoyulması) lazımdırsa, kursoru həmin yerə gətirib onu (burada daxil ediləcək mətn hissəsi nəzərdə tutulru) klaviaturadan yığmaq lazımdır.

Mətn hissəsini silmək (və ya ləğv etmək) üçün bir-neçə üsul vardır: kursoru siləcəyiniz mətn fraqmentinin soluna qoyun və

[Delete] düyməsini sıxaraq bütün fraqment silinənədək gözləyin;

kursoru siləcəyiniz mətn fraqmentinin sağına qoyun və [BackSpace] düyməsini sıxaraq bütün fraqment silinənədək gözləyin;

siləcəyiniz fraqmenti mausun sol düyməsini sıxmaqla ayırın (seçin) və [Delete] düyməsini sıxın.

Yadda saxlayın ki, istənilən son əməliyyatı (Отменить-Ləığv Et) düyməsini tıklamaqla ləğv etmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, ardıcıl olaraq bir-neçə əməli təxirə salmaq mümkündür. Bunun üçün (Отменить-Ləığv Et) düyməsini ardıcıl tıklamaq lazımdır. Təxirəsalma düyməsinin sağındakı aşağıya ox işarəsini tıklamaqla son əməliyyatların siyahısına baxmaq olar. Bu siyahıdakı istənilən əməli tıklamaqla ləğvetmə əməliyyatını həyata keçirmək olar. Lakin bu halda təxirə salmaq istədiyiniz

1 Bunu etmək üçün Ctrl düyməsini sıxaraq defis (-) düyməsini basmaq lazımdır.

Çünki Ctrl sıxılı olmadıqda, köçürmə işarəsi əvəzinə defis işarəsi daxil

ediləcəkdir ki, bu da mətnin sonrakı redaktəsi zamanı sətrin daxilində olan bəzi

sözlərin tərkibində lazımsız defis işarələrinin görünməsi ilə nəticələnir. Bu isə

əlavə təmizləmə işinin görülməsini tələb edir. 2 əvvəlcə Shift düyməsini sıxıb saxlamaq və digər lazım olan düyməni basmaqla

3 simvolları


____________________________________________________________ 246

əməldən sonrakı əməllərin hamısı təxirə salınır, yəni siyahının daxilindəki ayrıca əməli təxirə salmaq mümkün olmur (şəkil 40.).

Ekranda qarşınıza sanki kağız vərəqlər çıxır. Buna görə də səhifə dolduqca avtomatik olaraq kursor növbəti səhifəyə keçərək mətnin davamının daxil edilməsinə şərait yaradır. Bu zaman Microsoft Word 2010 pəncərəsinin aşağı sol hissəsində (Страница-Səhifə) sözündən sonra cari səhifə nömrəsinddən sonra səhifələrin ümumi sayı artır.

Şəkil 40. Yerinə yetirilən bir neçə əməliyyatın ləğv olunması

Klaviaturada göstərilən simvollardan başqa sənədə bəzi xüsusi

işarələri də, məsələn, müəllif hüquqlarını müdafiəetmə işarəsi olan © daxil etmək mümkündür. Bunu etmək üçün kursoru həmin simvolun daxil ediləcəyi yerə qoyun. (Вставка-Daxil et) qoşmasındakı (Символ-Simvol) düyməsini tıklayın (şəkil 41.). Açılan pəncərədə nisbətən tez-tez istifadə edilən simvolların siyahısı görünür. Sizə lazım olan simvolu tıklasanız, simvol kursorun mətndə dayandığı yerə düşəcəkdir.

Şəkil 41. © işarəsinin mətndə teşləşdirilməsi ardıcıllığı


____________________________________________________________ 247

Əgər təqdim olunan simvollar arasında sizə lazım olan simvol

yoxdursa, (Другие символы-Başqa simvollar) bəndini tıklayın. İş masaslna açılmış pəncərədə bütün simvollardan ibarət siyahı çıxacaq, istədiyiniz simvolu tıklayın (şəkil 42.).

Sonra (Вставить-Daxil et) düyməsini tıklayıb həmin simvolu mətnə daxil edə bilərsiniz. Bu əməliyyatdan sonra pəncərə hələ açıq qalır. Əgər başqa simvol daxil etməyəcəksinizsə, (Закрыть-Bağla) düyəsini tıklayıb pəncərəni bağlayın.

Şəkil 42. (Символ-Simvol) dialoq pəncərəsi

HAZIRLANMIŞ SƏNƏDİN YADDAŞDA SAXLANMASI

Sənəd yığılıb hazır olduqdan sonra onu adlandırıb fayl formasında sərt

diskdə (Vinçesterdə) saxlamaq lazımdır. Əks halda Microsoft Word 2010 proqramını bağladıqda yığdığınız mətn itəcək, zəhmətiniz hədər gedəcəkdir. Sənədi faylda saxlamaq üçün ya sərlövhə sətrinin sol

tərəfindəki (Сохранить-Yaddaşa Yaz) düyməsini tıklayın. Faylı ilk dəfə yaddaşda saxladıqda standart saxlama pəncərəsi (şəkil

128.) iş masasına açılırvə istifadəçidən faylın harada saxlanacağını göstərmək tələb olunur. Mausun köməyi ilə faylı saxlamaq istədiyiniz qovluğu tapın. Faylın adı olan sahədə mausun sol düyməsini tıklayın və kursorun dayandığı yerdə, yəni (Имя файла-Faylın adı) qutusuna faylın adını daxil edin. Çünki hazırladığınız sənəd bu adla yaddaşa yazılacaqdır (saxlanacaqdır). Sonra (Сохранить-Yaddaşa yaz) düyməsini tıklayın.


____________________________________________________________ 248

(Сохранить-Yaddaşa yaz) düyməsinin sonrakı tıklanması zamanı şəkil 43-dəki standart (Сохранение документа-Sənədin yaddaşa yazılması) pəncərəsi iş masasına açılmayacaqdır.

Şəkil 43. Faylların saxlanmasının standart pəncərəsi

Çünki Microsoft Word 2010 artıq bilir ki, sənəd harada saxlanmışdır. Standart formatda saxlanan faylların adına Microsoft Word 2010 tərəfindən .docx genişləndirməsi qoşulur.

Məsləhət: Mətb yığarkən, mətnin müəyyən bir issəsini söz yığan kimi sənədi yaddaşda saxlayın. Bu əməli mütəmadi olaraq icra edin. Çünki əks halda, 20-30 səhifə yığdığınız mətn qəflətən elektrik cərəyanının kəsilməsi ilə yaddaşa yazılmaz, bütün zəhmətiniz hədər gedər.

Əlbəttə, Microsoft Word 2010 özü də arabir sizin yığdıqlarınızı özünün

müvəqqəti faylında (Aвтосохранение-Avtomatik yaddaşa yazma) əmrin köməyi ilə yaddaşda saxlayır. Lakin belə olan halda istifadəçi sənədin normal bərpasına həmişə nail ola bilmir.

Elə hallar olur ki, sənədi bir adla yaddaşda saxlayırsınız, sonra isə onun üzərində etdiyiniz dəyişiklikləri nəzərə almaqla başqa adla yaddaşda saxlamaq lazım gəlir. Bəzən isə sənədi standart formatda deyil, başqa formatda yaddaşda saxlamalı olursan. Belə hallar üçün xüsusi əmrdən: (Сохранить как-Yeni adla yaddaşa yaz) əmrindən istifadə etmək olar. Bu halda iş masasına standart dialoq pəncərəsi açılır. Əgər faylı köhnə adı ilə başqa yerdə saxlamaq istəsəniz lazımi qovluğu seçib (Сохранить-Yaddaşa yaz) düyməsini sıxın. Əgər sənədə təzə ad vermək istəyirsinizsə, faylın adı (Имя файла-Faylın adı) sahəsini tıklayın, kursoru həmin sahəyə gətirin və sənədə yeni ad verin. Əgər faylı başqa formatda saxlamaq istəsəniz açılan (Тип файла-Faylın tipi) siyahısında lazım olan formatı seçin.


____________________________________________________________ 249

Qeyd: .docx tipli fayllar 2007-ci ildən əvvəlki versiyalarda açılmır. Buna görə də faylınızı kiməsə göndərəsi olduqda onun orada açılıb-açılmayacağı barədə düşünməyiniz lazımdır. Faylın hər yerdə açıla bilməsi üçün onu RTF formatında, yəni .rtf genişləndirməsi ilə saxlamaq məsləhətdir.

MICROSOFT WORD-LƏ İŞİN TAMAMLANMASI

Microsoft Word 2010-la işi tamamlamaq üçün sərlövhə sətrinin sağ

ucundakı standart bağlama düyməsini tıklayın. Əgər üzərində işlədiyiniz sənəd faylda saxlanmışdırsa, Microsoft Word

2010 həmin fayl pəncərəsini bağlayıb işini sona çatdıracaqdır. Əgər Microsoft Word 2010 işi sona çatdırmaq əmrini alarkən aşkarlasa ki, faylda yerinə yetirilmiş dəyişikliklər nəzərə alınırsa, onda əməliyyat sistemi Sizə iş masasına açılan dialoq pəncərəsindəki (Сохранить изменения?-Dəyişikliyi nəzərə almalı?) sualı ilə müraciət edəcəkdir. (Да-Hə) düyməsini bassanız, dəyişikliklər saxlanacaq və Microsoft Word 2010 işini sona çatdıracaqdır. Əgər (Нет-Yox) düyməsini bassanız, dəyişikliklər saxlanılmayacaq və əməliyyat sistemi işini sona çatdıracaqdır. Əgər (Отмена-İmtina) düyməsini bassanız sənəd üzərində dəyişiklik aparılmayacaq və Siz işinizi davam etdirə biləcəksiniz.

SƏNƏDİN AÇILMASI

Hazırlayıb kompüter yaddaşında saxladığınız sənəd Sizə məlum olan

adla məlum qovluqdadır. Microsoft Word 2010 –la işi bitirdiniz, lakin müəyyən vaxtdan sonra həmin sənəd üzərində işinizi davam etdirmək istəsəniz, necə edəsiniz ki, Microsoft Word 2010 həmin sənədi sizə göstərib redaktə etməyə imkan versin?


____________________________________________________________ 250

Şəkil 44. (Кнопка “Office”-“Office” Düyməsi)ni sıxmaqla açılmış dinamik

menyudan sonuncu sənədin ekrana çağırılması

Hazırladığınız sənədi iş masasına açmaq üçün (Office-Office)

düyməsini sıxın və açılmış dialoq pəncərəsindən (Открыть-Aç) düyməsini tıklayın (şəkil 44.).

Əgər Microsoft Word 2010-la işlədiyiniz gündən çox vaxt keçməyibsə, iş masına açılan menyudakı (Последние документы-Sonuncu sənədlər) siyahısında öz sənədinizin adını axtarın. Seçilmiş sənəd ekrana açılacaq.

YAZILIŞ QAYDASININ AVTOMATIK YOXLANMASI

Microsoft Word 2010 susma prinsipinə uyğun olaraq yığdığınız mətnin

orfoqrafiyasını və punktuasiyasını (durğu işarələrinin qoyulma üsullarını) yoxlayır. Bu, sənədi səhvsiz hazırlamağa kömək edir. Microsoft Word 2010 orfoqrafik səhv tapan kimi həmin sözün altından dalğalı qırmızı xətt çəkir. Sözlər Microsoft Word 2010-un tərkibindəki lüğət üzrə yoxlanır. Buna görə də bəzən səhv olmayan sözün altından da dalğalı qırmızı xətt çəkilə bilir. Bu ona görə olur ki, sizin seçdiyiniz söz həmin lüğətə düşməmişdir. Səhv gedən sözün üstündə sağ düyməni tıklasanız, açılan dinamik menyyda həmin sözün düzgün yazılış qaydası göstəriləcəkdir (şəkil 45.). Siyahıdakı düzgün yazılmış sözü tıklasanız səhv gedən söz avtomatik olaraq düzəldiləcəkdir.


____________________________________________________________ 251

Microsoft Word 2010 baxımından, düzgün qoyulmamış durğu işarələri (nöqtə, vergül və s) yaşıl dalğalı xətlə təqdim edilir. Səhv gedən durğu işarəsinin üstündə sağ düyməni tıklayıb, səbəbini aşkarlaya bilərsiniz.

Əməliyyat sistemi səhvən yazılmış müxtəlif sözlərin altdan müxtəlif rəngli (qırmızı, yaşıl və s.) xətt çəkməklə verdiyi xəbərdarlıqlardan əlavə avtomatik olaraq sözlərdə buraxılmış səhvləri düzəldə, səhvən kiçik hərflə başlanmış cümlənin baş hərfini böyük hərfə dəyişə, “” işarələrini «» işarıləri ilə əvəz edə, defisi tireyə çevirə bilər və s.

Şəkil 45.. Sözün düzgün yazılmış variantları

Yazılış qaydasının yoxlanması rejimini qoşub-açmaq imkanı vardır.

Bunun üçün (Рецензирование-Resenziya vermək) qoşmasından (Правописание-Düzgün yazılış) əmri seçilməlidir. İş masasına açılan dialoq pəncərəsində yazılış qaydasının yoxlanmasına aid parametrlər toplanmışdır (şəkil 46.).


____________________________________________________________ 252

Şəkil 46. Sinonimlərin seçilməsi

Sənədin səviyyəli tərtibatı üçün (Рецензирование-Resenziya vermək)

qoşmasından (Тезаурус-Tezaurus) əmrini seçməli və əmrin funksiyadan istifadə etmək olar.

SƏTİRARASI İNTERVAL

Mətnin formatlaşdırılmasının baxdığımız əsas parametrlərindən əlavə,

bir-neçə parametr də vardır ki, mükəmməl işləmək üçün onları da bilmək lazımdır. Bu parametrlərdən biri də sətirarası intervaldır.

Sətirarası interval, adından göründüyü kimi, mətnin qonşu sətirləri arasındakı məsafədir. Bu məsafə müxtəlif ola biləndir. Lakin sətirarası məsafə müxtəlifliyi yalnız abzaslar arasında olandır. Abzas daxilində sətirarası interval eyni olur.

Susma prinsipinə görə interval 1,5 qurulmuşdur. Bu, kargüzarlıq üzrə beynəlxalq standarta tamamilə cavab verir.

Parametri dəyişmək üçün (Главная-Əsas) qoşmasındakı (Абзац-Abzas) qrupunun sağ/aşağı tərəfindəki düyməni tıklamaq olar (şəkil 47.).


____________________________________________________________ 253

Şəkil 47. Ekarana açılmış (Абзац-Abzas) təlqini

Bu zaman iş masasına (Абзац-Abzas) dialoq pəncərəsi açılacaq (şəkil

48.) Açılan siyahıda əvvəlcədən təyin edilmış interval qiymətlərindən birini

seçmək olar. Əgər Siz (Множитель-Çoxaldıcı) qiymətini seçsəniz, istədiyiniz ədədi qiyməti daxil edə bilərsiniz.

Şəkil 48. (Абзац-Abzas) dialoq pəncərisindən istifadə etməklə intervalların

sazlanması

Yığılmış abzasda sətirarası intervalı dəyişmək üçün əvvəlcə onu

ayrılmaus fraqmentə çevirmək lazımdır. Bu pəncərədə, həmçinin abzasönü və abzassonrası intervalları da təyin etmək olar. Bunun üçün (Интервал-


____________________________________________________________ 254

Ara məsafə) qrupundakı (Перед-Öndəki) və (После-Sonrakı) sahələrindəki ədədi qiymətləri dəyişmək lazımdır. Bu qiymətlər santimetrlə deyil, punktlarla (nöqtələrlə) dəyişdirilir.

MAUSLA MƏTN FRAQMENTİNİN

SEÇİLMƏSİ

Mətnin fraqmentini seçmək üçün kursoru fraqmentin başlanğıcına

gətirib sol düyməni sıxaraq fraqmentin sonunadək mətni qaraltmaq lazımdır (şəkil 49.).

Şəkil 49. Mətnin ixtiyari fraqmentinin seçilməsi

Digər üsul isə bu qaydada yeriinə yetirilir. Mətnin bir-neçə sətrini

ayırmaq üçün kursoru ayrılacaq birinci sətrin sol tərəfində boş yerə gətirib sol düyməni sıxın və sol düyməni buraxmadan mausun aşağı çəkərək lazımi miqdarda sətri qaraldın və sol düyməni buraxın (şəkil 50.).


____________________________________________________________ 255

Şəkil 50. Sətirlərə görə hazırlanmausmətndən fraqmentin seçilməsi

Sənədin bütün mətnini ayırmaq üçün kursoru mətnin sol tərəfində

boş yerə gətirib [Ctrl] düyməsini sıxıb sol düyməni tıklayın.

MÜBADİLƏ BUFERİ İLƏ İŞ

Windows-un digər proqram əlavələrində olduğu kimi, Microsoft Word

2010 mətn redaktorunda da Mübadilə buferindən istifadə edilərək proqramlararası və proqramdaxili üzköçürmə və yerdəyişdirmə əməliyyatları icra edilir.

Mübadilə buferi ilə işləmək üçün (Главная-Əsas) qoşmasındakı (Буфер обмена-Mübadilə buferi) düymələr qrupundan istifadə edilir.

(Вырезать-Rəs) düyməsi ilə kəsilmiş fraqment (Буфер обмена-

Mübadilə buferi) yaddaşında müvəqqəti saxlanılır. (Копировать-Surətini alma) düyməsi fraqmentin üzünü (Буфер обмена-Mübadilə

buferi)nə köçürür. (Вставить-Daxil et) düyməsi isə (Буфер обмена-Mübadilə buferi)nin məzmununu kursorunun durduğu yerdən başlayaraq yerləşdirir.

NİŞANLANMIŞ VƏ NÖMRƏLƏNMİŞ SİYAHILAR

Bəzən mətn daxilində müəyyən sadalamaları və ya siyahıları ayırmaq,

gözəçarpan etmək lazım gəlir. Microsoft Word 2010 bu prosesi avtomatlaşdırmağa imkan verir.

Nişanlanmaus siyahı rejimini qoşmaq üçün (Главная-Əsas) qoşmasındakı (Абзац-Abzas) qrupunda müəyyən düymələr qrupu vardır ki, bu da istifadəçiyə hazırladığı mətn üzərində formatlama əməliyyatlarını yerinə yetirməyə imkan verir.

düyməsi sıxıldıqda siyahı bəndlərinin başında nişan (marker) görünür. Siyahı bəndini daxil edib [Enter] düyməsini sıxın. Bu halda kursor

nıvbəti nişanlanmış sətrə keçəcəkdir. Əməliyyatı tamamlamaq üçün düyməsini təkrar tıklamaq lazımdır. (Главная-Əsas) qoşmasındakı (Абзац-


____________________________________________________________ 256

Abzas) qrupunda nişan (marker) nümunələri siyahısından istədiyinizi seçə bilərsiniz.

Yığılmış mətnin müəyyən hissəsində nömrələr siyahısı yaratmaq üçün

düyməsindən istifadə edilir. SƏHİFƏYƏ ARAKƏSMƏLƏRİN DAXİL OLUNMASI

Əgər yığdığınız mətnin davamı növbəti səhifədə yerləşməlidirsə, bunu

[Enter] düyməsini sıxmaqla yerinə yetirmək mümkün olsa da buna ehtiyac yoxdur. Bu məqsədlə (Вставка-Daxil et) qoşmasındakı (Страницы-Səhifələr) qrupundakı (Разрыв страницы-Arakəsmə) düyməsini tıklamaq kifayıtdir (şəkil 51.).

Şəkil 51. Səhifənin bölmək üçün arakəsmənin tətbiqi

Təzə səhifənin bu şəkildə təyin edilməsi səhifələrin kəskin bölünməsi

adlanır. Mətn yeni səhifəyə avtomatik keçərkən buna səhifələrin yumşaq bölünməsi deyirlər.

CƏDVƏLLƏRLƏ İŞ

Microsoft Word 2010 mətn redaktoru ilə hazırlanan sənədə cədvəl

daxil etmək mümkündür. Cədvəlin kənarlarını, həmçinin xana kənarlarını müxtəlif tip xətlərlə əhatə etmək olar.

YENİ CƏDVƏLİN YARADILMASI

Yeni cədvəl yaratmaq üçün kursoru cədvəlin yerləşəcəyi yerə gətirib,

(Вставка-Daxil et) qoşmasındakı düyməsini tıklayın. Açılan menyuda yaradacağınız cədvəlin sətir və sütunlarının sayını mausu hərəkət etdirməklə təyin edin və sonda sol düyməni tıklayın (şəkil 52).


____________________________________________________________ 257

Seçilmiş cədvəldəki sətr və sütunların sayını artırıb-azaltmaq mümkündür.

Şəkil 52. Cədvəl hazırlayarkən cədvəldəki sütunların və sətirlərin sayının

müəyyən olunması

Mətnə cədvəl daxil edilməsinin başqa üsulu da vardır. (Вставка-Daxil et) qoşmasındakı düyməsinin aşağı hissəsində

yerləşən aşağıya ox düyməsini sıxın və açılmış dunamik menyudan (Вставить таблицу-Cədevaəli daxil et) əmrini seçin. İş masasına dialoq pəncərəsi açılacaq. Dialoq pəncərəsində (şəkil 53.) cədvəlin sətir və sütunlarının sayını ədədi şəkildə təyin edin və OK düyməsini tıklayın. Cədvəl kursorun durduğu yerdə yaranacaq və kursor birinci xanada yerləşəcəkdir.


____________________________________________________________ 258

Şəkil 53. Cədvəlin qurulmasın üçün istifadə edilən dialoq pəncərəsi

Kursoru cəddvəl xanaları üzrə hərəkət etdirmək üçün klaviaturanın

sağ/aşağı tərəfində yerləşən idarəedici düymələrdən istifadə etməklə onu sağa, sola, aşağı, yuxarı istiqamətdə hərəkət etdirə bilərsiniz. Bu məqsədlə [Tab] düyməsindən də istifadə etmək olar. Kursorunu istədiyiniz xanaya daxil etmək üçün mausdan da istifadə mümkündür.

CƏDVƏLİN PARAMETRLƏRİNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ

Sütunların enini necə istəsəniz dəyişə bilərsiniz. Bunu sütunarası

şaquli xətləri mausun sol düymənin sıxılmış vəziyyətində xətləri tutub dartmaqla etmək olur (şəkil 54.).

Şəkil 54. Cədvəl sütunlarının eninin tənzimlənmsəi

Bu qayda ilə üfqi xətləri də sürüyə bilərsiniz. Cədvələ sütun əlavə

etmək istəsəniz, kursoru sütun əlavə edəcəyiniz sütunun qonşusu olan sütuna gətirin. Sonra (Макет-Maket) qoşmasındakı (qoşma kursor cədvəlin daxilində olarkən Microsoft Word 2010 pəncərəsinin yuxarı sağ küncündə


____________________________________________________________ 259

lent oşlastında əmələ gəlir) (Строки и столбцы-Sətirlər və Sütunlar) qrupunu daxil olan (Вставить слева-Sol tərəfə əlavə et) və ya (Вставить справа-Sağ tərəfə əlavə et) düymələrindən birini tıklayın (şəkil 55.).

Cədvələ sətir əlavə edilməsi də buna analoji qaydada yerinə yetirilir. Bu halda (Строки и столбцы-Sətirlər və Sütunlar) qrupunu daxil olan (Вставить снизу-Aşağıdan əlavə et) və ya (Вставить сверху-Yuxarıdan əlavə et) düymələrindən birini sıxmaqla həyata keçirmək mümkündür.

Şəkil 55. (Строки и столбцы-Sətirlər və Sütunlar) qrupunu daxil olan

(Вставить слева-Sol tərəfə əlavə et) və ya (Вставить справа-Sağ tərəfə əlavə

et) düymələri

Əgər kursor cədvəlin axırıncı sətrinin son xanasındadırsa və cədvələ

daha bir sətir əlavə etmək lazımdırsa, Tab düyməsini tıklamaq kifayətdir. Bu halda kursor əlavə edilmiş yeni sətrin ilk xanasında olacaqdır.

CƏDVƏL XANALARININ BİR-BİRİNƏ BİRLƏŞDİRİLMƏSİ

Mürəkkəb sərlövhəli başlığa malik cədvəlləri formalaşdırmaq istəsəniz,

xanaların bir-birinə birləşdirilməsiindən istifadə etməklə istədiyiniz cədvəli tərtib edə bilərsiniz. Birləşdirmə (qovuşdurma) həm üfqi, həm də şaquli istiqamətdə aparıla bilər. Qovuşdurmaq istədiyiniz xanaları mausun sol düyməsini sıxaraq seçin (qaraldın) və (Макет-Maket) qoşmasındakı (Объединить ячейки-Xanaları birləşdir) düyməsini tıklayın Nəticə şəkil 56-da göstərilən kimi alınacadır.


____________________________________________________________ 260

Şəkil 56. Cədvəlin bir neçə xanasının seçilməsi

Qovuşdurmaya əks əməliyyat olan xanaları bölmək üçün klaviatura

kursorunu böləcəyiniz xanaya gətirin və (Разбить ячейки-Xananı böl) düyməsini tıklayın.

Şəkil 57. Cədvəlin bir neçə xanasının birləşdirilməsi

XANA DAXİLİNDƏ MƏTNİN DÜZLƏNDİRİLMƏSİ

Xana daxilindəki mətni üfqi istiqamətdə sola, sağa, mərkəzə və eninə,

şaquli istiqamətdə isə aşağı, yuxarı, mərkəzə və eninə düzləndirmək mümkündür. Hər bir xanada da mətni ayrıca düzləndirmək olar. Bunu etmək üçün kursoru xanaya gətirin və (Макет-Maket) qoşmasından (Выравнивание-Düzləndir) qrupundakı düymələrdən lazım olanı seçin (şəkil 58.).


____________________________________________________________ 261

Şəkil 58. Xanadakı mətnin müxtəlif istiqamətlərə düzləndirilməsi üçün

istifadə edilən düymələr qrupu

CƏDVƏL ELEMENTLƏRİNİN LƏĞV EDİLMƏSİ

Cədvəldəki xanaları, sətirləri, sütunları, həmçinin cədvəli ləğv etmək

üçün kursoru lazımi olan xananın, sütunun və ya sətirin üstünə gətirib, (Макет-Maket) qoşmasından (Удалить-Ləğv et) düyməsini tıklayın (şəkil 59.). Əməliyyata başlavazdan əvvəl ləğv edəcəyiniz obyekti tıklamaqla seçin.

Şəkil 59. (Макет-Maket) qoşması, (Удалить-Ləğv et) düyməsi

RƏSMİN DAXİL EDİLMƏSİ

Microsoft Word 2010 sənədi müxtəlif şəkillərlə bəzəməyə imkan verir.

Bu, yalnız təbrik açıqcaları hazırlamaq üçün deyil, həm də ciddi işgüzarlıq sənədləri tərtib edilərkən bu və ya digər şəkillərin, müəssisələrin loqotiplərinin, gerbli künc ştamplarının daxil edilməsi zərurəti ilə bağlı olur.

Mətnə şəkil Microsoft Office paketində olan şəkillər qalareyasından və ixtiyari şəkil faylından daxil edilə bilir.

Şəklin Microsoft Office paketində olan şəkillər qalareyasından daxil edilməsi üçün kursoru şəkli daxil etmək istədiyiniz yerə gətirin və Microsoft Word 2010 pəncərəsinin yuxarı sağ küncündəki (Вставка-Daxil et) qoşmasına daxil olun və (Иллюстрация-Şəkil) qrupundan (Клип-Klip) düyməsini sıxın (şəkil 60.).


____________________________________________________________ 262

Şəkil 60. (Иллюстрация-Şəkil) qrupu, (Клип-Klip) düyməsinin sıxılması

Sənədi redaktə etdiyiniz işçi oblast daralır, sağda adlı sahə açılır. Bu

sahədə (Начать-Başla) düyməsini tıklasanız, Microsoft Office paketində olan şəkillər qalareyasında olan bütün şəkillər əks övqünüzə uyğun şəkli seçə bilərsiniz (şəkil 61.).

Şəkil 61. (Клип-Klip) düyməsinin sıxdıqda ekrana açılmış dialoq pəncərəsi

İxtiyari şəkil faylından da şəkil daxil etmək olar. Bunun üçün

(Вставка-Daxil et) qoşmasından (Рисунок-Rəsm) düyməsini tıklayın. İş masasına (Вставка рисунка-Rəsmin daxil edilməsi) dialoq pəncərəsi aşılacaq (şəkil 62.). Dialoq pəncəıısindəki şəkil faylın zövqünüzə uyğun şəkillərdən birini seçin və (Вставить-Daxil et) düyməsini tıklayın.


____________________________________________________________ 263

Şəkil 62. (Вставка рисунка-Rəsmin daxil edilməsi) dialoq pəncərəsi

Daxiletmə üsulundan asılı olmayaraq, şəkil üzərində müəyyən əməllər

yığımını icra etmək olur. Belə ki, şəkli tıklasanız, onun ətrafında şəkil 63-də göstərilən çərçivə yaranır. Mausun oxunu çərçivənin küncündəki dairəciyə yönəltdikdə, kursor diaqonal oxlar şəkli alır. Bu vaxt sol düyməni sıxaraq mausu hərəkət etdirsəniz şəklin ölçüləri dəyişəcəkdir. Şəklin enini və hündürlüyünü dəyişmək mümkündür. Bunu çərçivənin tərəflərində olan kiçik kvadratları mausla sürümək yolu ilə etmək olar. Çərçivənin başı üstündəki yaşıl dairəcik şəkli müəyyən bucaq altında fırlatmaq üçündür.

Şəkil 63. Təsvir ətrafında çərçivənin çəkilməsi


____________________________________________________________ 264

Şəkillə bir sırada yalnız bi sətir yerləşir. Çünki şəkil sətrə bir simvol kimi daxil edilir. Mətn şəkildən solda və sağda yerləşə bilər. Bu, kursorun şəklin hansı tərəfində yerləşməsindən asılıdır.

Şəklin yanında bir-neçə sətir yerləşdirmək üçün şəklin mətnlə dövrələnməsi parametrlərini təyin etmək lazımdır. Bunun üçün (Формат-Format) qoşmasındakı (Обтекание текстом-Mətnlə əhatələnmə) düyməsini tıklamaq lazımdır. Açılan siyahıda şəklin mətn daxilində yerləşməsi variantlarından istədiyinizi tıklamaqla seçə bilərsiniz (şəkil 64.).

Şəkil 64. (Формат-Format) qoşması, (Обтекание текстом-Mətnlə

əhatələnmə) düyməsinin sıxılması

Şəklin sazlanması üçün çox sayda alətlərdən istifadə etmək olar. SƏNƏDİN ÇAP EDİLMƏSİ

Əgər siz heç vaxt sənəd çap etməyibsinizsə, hər şeydən əvvəl,

sənədin səhifə kənarlarının parametrlərini nəzarətə götürün və zəruridirsə, onları dəyişdirin.

Əsas parametrlər: sənədi çap etmək istədiyiniz kağızın formatı, vərəqin yönü və yelənidir.

Microsoft Word 2010-un müəllifləri yeni yanaşma tətbiq edərək çapa aid olanların hamısını menynun (Кнопка “Office”-“Office” Düymələri) dinamik menyusunun (Печать-Çap et) adlı altmenyusunda toplamışlar. (Кнопка “Office”-“Office” Düymələri) tıklayın, açılan menyudan (Печать-Çap et) altmenyusunu seçin (şəkil 65).


____________________________________________________________ 265

Şəkil 65. Sənədin çapa hazırlanmasının sazlanması

Menyunn sağ tərəfindəki siyahıda çap parametrləri və ilkin baxış

rejimində səhifənin obrazı göstərilir ki, mətnin vərəqdə necə yerləşdiyini çap etməzdən əvvəl görə biləsiniz (şəkil 66.).


____________________________________________________________ 266

Şəkil 66. Çhazırlanmış mətnə çapdan öncə baxış pəncərəsi

Baxış miqyasını dəyişmək mümkündür. Bunu etmək üçün aşağı sağ

küncdəki sürüngəcin yerini dəyişmək lazımdır. Sənədin digər səhifələrinə baxmaq üçün səhifə eskizinin altındakı

sürüşdürmə düyməsinin uclarındakı üçbucaq şəkilli düymələri tıklamaq kifayətdir.

Şəkil 66-da bu oxların arasında «3 из 60» yazılmışdır ki, bu da o deməkdir ki, 60 səhifəlik sənədin 3-cü səhifəsinə baxırsınız.

Dialoq pəncərəsində parametrlərin siyahısının ən aşağısındakı (Параметры страницы-Səhifə qur) iqtibasını tıklasanız, parametrləri daha ətraflı görə və dəyişə bilərsiniz. Bu zaman açılan dialoq pəncərəsi şəkil 67-də verilmişdir.

Şəkil 67. (Параметры страницы-Səhifə Qur) dialoq pəncərəsi


____________________________________________________________ 267

(Размер бумаги-Kağızın plçüləri) içliyində açılan siyahıdan hazır kağız formatını (A4, A5 və s.) seçə bilərsiniz və ya zövqünüzə uyğun kağız ölçüləridə müəyyənləşdirə bilərsiniz.

(Поля-Kağız kənarları) içliyində vərəqin yönünü (kitab və ya albom) seçə bilərsiniz. Kitab yönündə vərəq şaquli, albom yönündə üfqi durur. (Верхнее-Yuxarı), (Нижнее-Aşağı), (Левое-Sol), (Правое-Sağ) yelənləri təyin etmək üçün ədədi sahələr də burada yerləşir. Bu parametrlərin hər birini ayrıca təyin edə bilərsiniz. Bu içlikdə cildləmə yeləni də vardır.

Əgər kompüterinizə bir-neçə printer qoşulmuşdursa, açılan (Принтер-Çap et) siyahısından sənədi çap etmək istədiyiniz printeri seçə bilərsiniz. Əgər printer bir dənədirsə, siyahıya toxunmayın.

Printeriniz iki tərəfli çapetmə funksiyasına malikdirsə, açılmaus siyahıda susma qaydasında (Односторонняя печать-Birüzlü çap) rejimi qoşulmuş olur. Kağızın hər iki üzünə çap etmək istəsəniz, (Двустороняя печать-İkiüzlü çap) rejimini qoşun. Bu halda printer kağızı avtomatik olaraq çevirəçək və çapı kağızın digər üzündə davam etdirəcəkdir.

Sənədi bütövlükdə və ya hissə-hissə çap etmək olar. Sadəcə çap ediləcək diapazonu, yaxud səhifələrin nömrələrini göstərmək lazımdır. Bunu etmək üçün (Страницы-Səhifələr) sahəsində lazımi səhifələrin nömrələrini daxil edin. Səhifə nömrələrini vergüllə sadalamaq və ya tire ilə diapazon şəklində, məsələn, 3-25 şəklində vermək olar. Bu sonuncu halda çapetmə prosesi sənədin 3-cü səhifəsindən 25-ci səhifəsinədək davam edəcəkdir.

(Tекущая-Cari) rejimini seçsəniz, yalnız cari səhifə, yəni kursorun durduğu səhifə çap ediləcəkdir.

Sənədin çap ediləcək nüsxələrinin sayı (Копии-Nüsxələr) adlı ədədi sahədən daxil edilməlidir. Açılmış siyahının aşağısında (Разобрать по копиям-Nüsxələrə görə müəyyənləşdirməli) rejimi qoşulmuşdursa, birinci nüsxənin bütün səhifələri çap edildikdən sonra ikinci nüsxənin çapına keçilir. Əgər bu rejimin bayraqcığı ləğv edilibsə, onda əvvəlcə birinci nüsxənin göstərilmiş səhifələri çap edilib, həmin səhifələrin ikinci nüsxəsinin çapına keçilir.

Sənədi printerdə çap etmək üçün (Печать-Çap et) düyməsini tıklayın. Sənəd çap edilməyə başlayacaqdır.

HİPERİQTİBASLARIN TƏRTİBİ

Microsoft Word 2010 sənədin mətnində hiperiqtibaslar yerləşdirməyə

imkan verir. Bunun nə olduğunu İnternetlə işləyərkən ətraflı öyrənəcəyik. Hiperiqtibaslar susma qaydasında mətndən altdan xətt çəkilmiş göy

rəngli kursiv yazı ilə (məsələn, www.idc.com kimi) ayrılır. Mətnin bir hissəsini hiperiqtibasa çevirmək üçün həmin hissəni seçin (qaraldın) və (Вставка-Daxil et) qoşmasında (Связи-Əlaqələr) düyməsini tıklayın. Açılan

http://www.idc.com/


____________________________________________________________ 268

menyuda (Гиперссылка-Hiperiqtibaslar) düyməsini tıklayın. Açılan pəncərədə hiperiqtibası tıkladıqda açılası faylı seçin (şəkil 68.).

Şəkil 8. (Вставка гиперссылки- Hiperiqtibasların daxil olunması) dialoq

pəncərəsi

Hiperiqtibası ləğv etmək üçün onu sağ düymə ilə tıklayın, açılan aidi

menyüdə (Удалить гиперссылку Hiperiqtibasları ləğv et) əmrini seçin.


____________________________________________________________ 269


____________________________________________________________ 270

F Ə S İ L VIII

MICROSOFT EXCEL ELEKTRON CƏDVƏLİ

MICROSOFT EXCEL 2010 CƏDVƏL PROSESSORU

Microsoft Office-in digər versiyalarında olduğu kimi bu versiyaya Microsoft Word 2010 mətn redaktoru və Microsoft Excel 2010 cədvəl prosessoru daxil edilmişdir. Çoxlu sayda məsələlər var ki, onları cədvəl formsında həll etmək daha münasibdir. Belə məsələlərə hesabatların müxtəlif formaları, bayram tədbirlərinin kalkulyasiyası, ailə büdcəsinin planlaşdırılması və s. aid edilə bilər. Microsoft Excel verilənlər toplusunun təhlil edilməsi üçün çox münasibdir. Informasiyanın müəyyən hissəsini süzmək, onu çeşidləmək, qrafik və diaqram formasında təsvir etmək olar. Microsoft Excel 2010-da bu tip məsələləri həll etmək üçün bir sıra yeni alətlər mövcuddur.

MICROSOFT EXCEL 2010-UN IŞƏ QOŞULMASI

Microsoft Excel 2010 redaktorunu işə qoşmaq üçün Baş menyudan Bütün proqramlar bəndini seçin. Açılan siyahıdan Microsoft Office qovluğunu, əmələ gələn əlavələr siyahısından isə Microsoft Excel 2010 bəndini seçin.

Sərlövhəsində Книга1 – Microsoft Excel yazısı olan pəncərə açılacaq. Pəncərənin işçi hisəsində oyuqları bir birindən ayıran tordan ibarər olan təmiz vərəq görünəcək.

Şəkil 67. Microsoft Excel 2010-un prqram pəncərəsi.


____________________________________________________________ 271

Sərlövhədən solda əlavənin nişanı, sağda isə cəld müraciət lövhəsi yerləşir.

Bu lövhədə ilkin olaraq soldan sağa əməliyyatı saxlamaq, əməliyyatdan imtina etmək və əməliyyatı təkrar etmək üçün tətbiq edilən düymələr yerləşir.

Sərlövhədən altda lent (menyu sətri) yerləşir. Lentdə Fayl (Файл), Baş (Главная), Əlavəet (Вставка), Səhifənin nişanlanması (Разметка сираницы), Formulalar (Формулы), Verilənlər (Данные), Resenziya vermə (Рецензирование) və Görünüş (Вид) adlanan qoşmalar (menyular) yerləşir. Qoşmanın məzmununu görmək üçün göstəricini onun adının üzərinə gətirib, sol düyməni sıxmaq lazımdır. Siz ilkin olaraq Baş (Əsas) adlanan qoşmanı görəcəksiniz.

Qoşma – üzərində idarəetmə elementləri (düymələr, açılan siyahılar, sahələr və s.) yerləşən zolaqdır. Bir neçə element bir qrupda birləşə bilər. Bu halda həmin elementlər çərçivəyə alınır və çərçivənin aşağı hissəsində qrupun adı yazılır.

Qoşmalardan altda formula sətri yerləşir. Cari oyuğa nə daxil edilirsə

nişanından sağda yerləşən formula sətrində əks etdirilir. Burada maralı sual meydana gələ bilər. Eyni şeyi iki yerdə əks

etdirmək nəyə lazımdır? Məsələ ondadır ki, bəzən bu zəruri olur. Məsələn, cədvələ qiymətin hesablanması üçün formula daxil ediləndə formula sətrində formulanın özünü, cədvəlin oyuğunda isə hesablamanın nəticəsi görünür.

Microsoft Excel 2010-un əsas işçi sahəsində xətlənmiş vərəq yerləşir. Vərəqin yuxarı hissəsində (formula sətrindən altda) cədvəlin sütunlsrının işarələri yerləşir. Bunlar əlifba qaydasında yazılan latın hərfləridir. Vərəqin sağ tərəfində sətrlərin işarələri yerləşir. Bu artan istiqamətdə yazılan ədədlərdir.

Bu işarələrin köməyi ilə cədvəlin istənilən oyüğunu nüəyyən etmək olur. Oyuqların işarələnməsi şahmat taxtasındakı işarələməyə çox bənzəyir. Bu formulalarla iş zamanı və Microsoft Excel 2010-un bir sıra digər alətləri ilə iş zamanı zəruri olur.

Aşağı sağ küncündə kiçik kvadrat olan duzbucaqlı çərçivə yerləşən oyuq cədvəlin cari oyuğu adlanır (şəkil 68).


____________________________________________________________ 272

Şəkil 68. Vərəqdə cari oyuq.

Vərəqin aşağı sol küncündə vərəqlərin adı qeyd edilir. Bu müxtəlif

vərəqlərlə eyni zamanda işləməyə imkan verir. Məsələ ondadır ki, Microsoft Excel-də istifadəçinin işlədiyi sənəd Kitab (Книга) adlanır. Kitaba bir neçə vərəq daxil ola bilər. Istifadəçi kitaba vərərlər əlavə edə bilər və lazım olmayan vərəqləri kitabdan çıxra bilər.

Vərəqin adı üzərində sol düyməni sıxmaqla vərəqdən vərəqə keçmək olar. Susma prinsipi ilə vərəqlər Лист1, Лист2, Лист3 və i.a. adlanır. Həm kitabın bütün vərəqlərinə, həm də istənilən vərəqinə fərqli ad vermək olar. Bundan ötrü adı dəyişdirilməli olan vərəqin adı üzərində sağ düyməni sıxıb, açılan kontekst menyudan Təzədən adlandırma əmrini seçmək və lazжm olan adı daxil etmək lazımdır. Bundan sonra vərəqin ixtiyari oyuğu üzərində sol düyməni sıxın, təzə ad görünəcək.

Microsoft Excel 2010-un pəncərəsinin aşağı sağ kuncündə yerləşən məkiyi hərəkət etdirməklə vərəqdəki təsvirin miqyasını dəyişmək olur. Məkiyi minus işarəsi yazılan dairəyə yaxınlaşdıranda vərəqin təsviri kiçilir (vərəq stifadəçidən uzaqlaşır), plyus yazılan dairəyə yaxınlaşdıranda isə vərəqin təsviri böyüyür (vərəq stifadəçiyə yaxınlaşır).

Microsoft Excel 2010-da üfqi fırlatma zolağı sağ aşağı küncdə yerləşir.

VERILƏNLƏRIN OYUQLARA DAXIL EDILMƏSI

Cədvəlin oyuğuna ixtiyari veriləni daxil etmək üçün əvvəlcə mausun və ya üzərində ox işarələri həkk olunmuş düymələrin köməyi ilə cari oyuğu


____________________________________________________________ 273

müəyyən etmək (həmin oyuq cari oyuq çərçivəsi ilə əks olunacaq), sonra isə verilənləri klviaturadan yığmaq lazımdır. Verilənin oyuğa daxil edilməsi işini sona çatdırmaq və cari oyuqdan aşağıda yerləşən oyuğa keçmək üçün Enter düyməsini, cari oyuqdan sağda yerləşən oyuğa keçmək üçün isə Tab düyməsini sıxmaq lazımdır.

Yeni cədvəli formalaşdırmaq üçün əvvəlcədən heç bir hazırlıq işi görmək tələb edilmir. Lazım olan qiymətləri oyuqlada sadəcə daxil etmək lazımdır.

Bir vərəqdə bir neçə cədvəl yerləşə bilər. İstifadəşi oyuğun sərhəddini oyuğa qiymət daxil edərkən müəyyən edir.

SƏNƏDIN DISKDƏ SAXLANMASI

Biz artıq bilirik ki istifadəçi kitaba daxil olan vərəqlər toplusu ilə işləyir. Odur ki, verilənlər daxil edilmiş və diskdə saxlanan sənəd də Kitabdır. Diskdə saxlanan Kitablar .xlsx genişlənməsinə malik olan fayl əmələ gətirir. Microsoft Excel 2007 versiyasına kimi Kitab .xls genişlənməsinə malik faylda saxlanırdı.

Cari Kitabı diskdə saxlamaq üçün mausla düyməsini sixmaq kifayətdir. Kitabı birinci dəfə saxlayanda faylın saxlanması üçün istifadə edilən standart pəncərə açılır. Həmin pəncərəyə faylın adını daxil edəndən sonra Saxlamaq (Сохранить) düyməsini sıxmaq lazımdır. Saxlanmış fayl üçün düyməsi növbəti dəfə sıxılanda faylın saxlanması üçün istifadə edilən standart pəncərə açılmır. Ona görə ki, Microsoft Excel 2010 artıq bilir ki, məzmununda son dəyişikliklər yerinə yetirilmiş Kitab hansı faylda saxlanacaq.

Kitabın məzmununda aparılmış cari dəyişikliyi başqa ada malik olan faylda saxlamaq üçün mausla Fayl yarlığını sıxın və açılan menyudan Necə saxlamalı (Сохранить как) bəndini seçin. Bu zaman artıq sizə tanış olan faylın saxlanması üçün istifadə edilən standart pəncərə açılacaq.

Kitabdakı verilənləri bir sıra digər formatlarda da saxlamaq olar. Bundan ötrü faylın saxlanması üçün istifadə edilən standart pəncərədə Faylın tipi siyahısından uyğun formatı seçmək lazımdır.

MICROSOFT EXCEL İLƏ IŞIN SONA ÇATDIRILMASI

Microsoft Excel 2010-la işi sona çatdırmaq üçün proqram pəncərəsinin sağ yuxarı kuncündə yerləşən standart qapatma düyməsini sıxmaq və ya Fayl menyusundan Çıxış (Выход) bəndini seçmək lazımdır.

Əgər sizin işlədiyiniz Kitabda aparılmış son dəyişikliklər faylda saxlanıbsa Microsoft Excel 2010-la işi sona çatacaq və onun pəncərəsi


____________________________________________________________ 274

bağlanacaq. Əks halda ekrana “Dəyişikliyi saxlamalı?” sualı əks olunan dialoq pəncərəsi açilacaq. Bu pəncərədəki Hə (Да) düyməsi sıxılanda dəyişikliklər saxlanır və Microsoft Excel 2010-la iş sona çatır. Yox (Нет) düyməsi sıxılanda isə dəyişikliklər saxlanmır və Microsoft Excel 2010-la iş sona çatır. Əgər istifadəçi İmtina (Отмена) düyməsini sıxarsa cari Kitab üzərində redaktə işini davam etdirə bilər.

SƏNƏDIN AÇILMASI

Əvvəlcədən saxlanmış Kitabla işi davam etdirmək üçün onu açmaq lazımdır. Sənədi açmaq üçün Fayl menyusunu seçəndən sonra Açmaq (Открыть) əmrini seçmək lazımdır.

Nəticədə faylı açmaq üçün standart pəncərə açılacaq. Bu pəncərədə Kitab saxlanmış qovluğun adını tapmaq və həmin qovluqdan lazım olan kitab faylının adını seçəndən sonra Açmaq (Открыть) əmrini yerinə yetirmək lazımdır.

Redaktə etmək istədiyiniz kitab üzərində Microsoft Excel 2010-la işləməyinizdən çox müddət keçməyibsə Fayl menyusunu seçəndən sonra sağ tərəfdə açılan Sonuncu sənədlər siyahısından sizə lazım olan kitabın adını seçməklə də onu açmaq olar.

OYUQLARIN, SƏTR VƏ SÜTUNLARIN ƏLAVƏ EDILMƏSI

Cədvəlin doldurulmuş hissəsinə yeni oyuq, sətr və ya sütun əlavə etmək üçün bu məqsəd üçün nəzərdə tutulan düymə üzərindəki aşağı yönəlməş oxu sıxmaq lazımdır.

Nəticədə menyu acəlacaq və həmin menyudan nə əlavə etmək lazımdırsa onu seçmək lazımdır. Yeni sütun cari oyuq yerləşən sütundan sol tərəfə əlavə edilir.

Yeni sətrin əlavə edilməsi seçiləndə yeni sətr cari oyuq yerləşən sətrdən yuxarı əlavə edilir.

Yeni oyuq əlavə etmək seçiləndə dialoq pəncərəsi açılır (şəkil 69). Həmin pəncərədə həm ayrıca oyuğun, həm də sətr və ya sütunun əlavə edilməsi üçün müxtəlif variantlar seçmək olar.


____________________________________________________________ 275

Şəkil 69. Oyuq əlavə etmək üçün pəncərə.

Birinci iki variantda cari oyuğun yerinə təkcə boş oyuq əlavə edilir, qalan oyuqlar isə uyğun olaraq sağa və ya aşağı sürüşür.

Ixtiyari sütunun enini onun sağ sərhəddinin yerini dəyişməklə idarə etmək olar. Budan ötrü göstəricini latın hərfləri arasındakı bölgü xəttinin üzərinə gətirmək lazımdır. Göstəricinin forması dəyişəcək. Bu zaman mausun sol düyməsini sıxılmış vəziyyətdə saxlayıb bölgü xəttinin yerini dəyişməklə sütunun enini artırmaq və ya azaltmaq olar. Yerdə qalan oyuqların eni olduğu kimi qalır (şəkil 70).


____________________________________________________________ 276

Şəkil 70. Sütunun eninin dəyişdirilməsi.

Sətrin hündürlüyü də analoji üsulla dəyişdirilir. Sətrləri göstərən ədədlər olan oyuğun sərhəddini mausla dəyişmək lazımdır (şəkil 71).


____________________________________________________________ 277

Şəkil 71. Sətrin hündürlüyünün dəyişdirilməsi.

OYUQLAR QRUPUNUN AYRILMASI

Oyuqların hər biri üçün müxtəlif parametrlər vermək olar. Yəni onları çərçivəyə almaq olar və ya fonunun rəngini dəyişmək olar. Lakin cədvəldə belə oyuqların sayı çox olanda hər bir oyuq üçün bu işi ayrıca görmək üzun vaxt aparır. Belə halda oyuqlar qrupunu ayırmaq və bu işi ayrılmış oyuqların hamısı üçün bir dəfəyə yerinə yetirmək olar. Oyuqlar qrupunu ayırmaq üçün mausun göstəricisini ayrılmalı olan oyuqlar qrupunun yuxarı sol küncündəki oyuğa yerləşdirib, sol düyməni sıxılmış vəziyyətdə saxlayıb, göstəricini ayrılası oyuqlar qrupunun aşağı sağ küncündə yerləşən oyüğa gətirib sol düyməni buraxmaq lazımdır (şəkil 72).


____________________________________________________________ 278

Şəkil 72. Oyuqlar qrupunun ayrılması.

Ayrılan oyuqlar qrupu cari oyuqda olan kimi çərçivə ilə ayrılır. Eyni vaxtda bir neçə oyuqlar qrupu ayırmaq olar. Bu halda əvvəlcə birinci oyuqlar qrupunu yuxarıda şərh edilən qayda ilə ayırmaq, novbəti oyqlar qruplarını ayıranda isə klaviaturadakı Ctrl düyməsini sıxılmış vəziyyətdə saxlamaq lazımdır.

Sol düyməni latın hərfi yazılan düzbucaqlı üzərində sıxanda bütövlükdə sütun ayrılır.

Sol düyməni sol tərəfdə sətri göstərən ədədlər yazılan düzbucaqlı üzərində sıxanda bütövlükdə sətr ayrılır.

Artıq deyildiyi kimi ayrılmış oyuqlar qrupu üzərində eyni zamanda müxtəlif (məsələn, şriftin paraetrini müəyyən etmək, mətni tənləşdirmək və s. kimi) əməliyyatlar aparmaq olar.

OYUQLARIN QOVUŞDURULMASI


____________________________________________________________ 279

Bəzi hallarda məsələn, deyək ki, cədvəlin başlığının formalaşdırılması zamanı bir neçə oyuğu birləşdirmək lazım gəlir. Microsoft Excel 2010 buna imkan verir. Oyuqları birləşdirə bilmək üçün aşağıdakı şərt ödənməlidir: diapazonun təkcə soldakı oyuğu doldurulmuş ola bilər, yerdə qalan oyuqlar isə boş olmalıdır.

Bir neçə oyuğu bir oyuq kimi birləşdirmək üçün əvvəlcə həmin oyuqları ayırmaq, sonra isə mausla Baş qoşmadakı bu məqsəd üçün nəzərdə tutulan düyməni sıxmaq lazımdır.

Ayrılmış oyuqlar bir oyuq kimi birləşdiriləcək və oyuqdakı verilənlər mərkəzə tənləşdiriləcək (şəkil 73).

Şəkil 73. Oyuqların qovuşdurulması.

Oyuqları başqa variantla birləşdirmək, həmçinin birləşdirməni ləğv etmək üçün qovuşdurma düyməsinin sağ tərəfində yerləşən aşağı yönəlmiş oxu sıxıb, açılan menyudan uyğun əmri seçmək lazımdır.

OYUĞUN MƏZMUNUNUN TƏNLƏŞDIRILMƏSI

Hər hansı ayrıca oyuqğun və ya ayrılmış oyuqlar qrupunun məzmununu həm üfqi, həm də şaquli tənləşdirmək olar. Üfqi və şaquli tənləşdirmə üçün Baş qoşmada yerləşən uyğun düymələrdən istifadə edilir.


____________________________________________________________ 280

Üfqi tənləşdirmə düymələri

Şaquli tənləşdirmə düymələri

CƏDVƏLIN ÇƏRÇIVƏYƏ ALINMASI

Cədvəlin oyuqlarını ayıran xətlər oyuqların sərhəddini bildirir və həmin xətlər vərəq çap ediləndə çapa çıxmır. Çap zamanı xətlərin hamısının və ya onların bir hissəsinin görünməsini təmin etmək olar və bu zaman xətlərin müxtəlif tiplərini göstərmək olar.

Cari oyuğu və ya ayrılmış oyuqları çərçivəyə almaq üçün Baş qoşmadakı bu məqsəd üşün nəzərdə tutulan düymənin sağ tərəfində yerləşən ox işarəsini sıxın və sizə lazım olan çərçivəyə alma variantını seçin.

Düymənin şəkli Butövlükdə cədvəli ayırıb çərçivəyə almaqla və ya cədvəlin ayrı-ayrı

hissələrini ayırıb, hər bir hissə üçün fərqli cərçivəyə almadan istifadə etməklə çap zamanı nəfis şəkildə formalaşdırılmış sənəd almaq olar (şəkil 74).

Şəkil 74. Cədvılin oyuqlarının çərçivəyə alınması.


____________________________________________________________ 281

OYUĞUN MƏZMUNUNUN FORMATI

Oyuğa verilənləri daxil edəndə adətən susma prinsipi ilə nəzərdə tutulan müxtəlif tənləşdirmələr yrinə yetirilir. Oyuğa təkcə rəqəmlər daxil ediləndə məzmun avtomatik sağ kənara tənləşdirilir. Oyuğa təkcə müxtəlif hərflər daxil ediləndə isə məzmun avtomatik sol kənara tənləşdirilir.

Bu ona görə baş verir ki, oyuqların məzmununu tipə görə təsnifləşdirmək olar və bu təsnifatdan asılı olaraq onları müəyyən qayda ilə emal etmək olar. Məsələn, əgər sütundakı oyuqlar qrupunun məzmunu ədədlərdən ibarət olarsa həmin ədədlərin yekun cəmini hesablamaq olar. Bundan ötrü isə . Microsoft Excel 2010 müəyyən edə bilməlidir ki, həmin oyuqlarda təkcə ədədlər yazılıb.

Microsoft Excel 2010-un ədədləri avtomatik sağ kənara tənləşrirməsi heç də o demək deyil ki, belə tənləşdirməni hökmən saxlamaq lazımdır. Biz sadəcə olaraq gördük ki, bu əlamətə görə Microsoft Excel 2010 daxil edilən qiymətləri ədəd kimi qəbul edir. Sütuna ədədləri daxil edəndən sonra siz onu istədiyiniz kimi tənləşdirə bulərsiniz.

Siz hətta Microsoft Excel 2010-a göstəriş verə bilərsiniz ki, sizin daxil etdiyiniz verilənləri o necə qəbul etsin. Bu məqsədlə verilənin tipini müəyyən etmək istədiyiniz oyuqda sol düyməni sıxın və ya oyuqlar qrupunu ayırın.

Baş qoşmada Ədədlər qrupunu, yuxarı hissədə isə açılan siyahını tapın (şəkil 75).


____________________________________________________________ 282

Şəkil 75. Verilənlərin formatının müəyyən edilməsi.

Açılan siyahının sağ tərəfindəki ox işarəsini sıxıb lazım olan formatı seçin, məsələn şəkil 76-da olduğu kimi.

Şəkil 76. Verilənlər üçün pul formatının müəyyən edilməsi.

Tələb olunan formatı müfəssəl göstərə bilmək üçün bu açılan siyahıdan Digər ədədi formatlar bəndini seçmək olar. Bu zaman sizə təklif olunan verilən tiplərinin hər birinin bir neçə variantı olan dialoq açılır. Məsələn, bu pəncərədən istifadə etməklə ədədi (hesabi) verilənlər üçün vergüldən sonrakı işarələrin sayını müəyyən etmək olar. Susma prinsipi ilə vergüldən sonra iki işarə nəzərdə tutulur, istifadəçi daha böyük dəqiqlik (30 işarəyə qədər) müəyyən edə bilər. Beləliklə, Microsoft Excel 2010 cədəllərin köməyi ilə bir sıra mühəndis məsələlrini həll etməyə imkan verir.

Ədədi formatlar üçün vergüldən sonrakı mərtəbələrin sayını tez artırıb azalda bilmək üçün Baş qoşmada bu məqsəd üçün nəzərdə tutulan düymələrdən istifadə edilir.

Düymələr

ƏDƏDI (HESABI) BERILƏNLƏR ÜZƏRINDƏ SADƏ

ƏMƏLIYYATLAR


____________________________________________________________ 283

Hesabi verilənlər daxil edilmiş oyuqlar qrupu üzərində bir sıra hesab əməlləri (məsələn, oyuqlardakı qiymətlərin cəminin hesablanması, oyuqların sayının hesablanması və s.) yerinə yetirilə bilər.

Deyək ki, şəkil 3.36-da göstərilən cədvəldə pul məbləğləri əks etdirilən sütun üzrə yekun hesablamaq lazımdır. Bundan ötrü göstəricini məbləğlər göstərilən sütunun altında yerləşən boş oyuğa gətirib sol düyməni sıxmaq lazımdır ki, həmin oyuq cari oyuq olsun (şəkil 77).

Şəkil 77. Yekun hesablanacaq oyuğun müəyyən edilməsi.

Bundan sonra Baş qoşmanın sağ hissəsində yerləşən və üzərində cəm işarəsi həkk edilmiş düyməni sıxın.Bu zaman hesabi verilənlər şəkil 78-də göstərilən kimi ayrılır.


____________________________________________________________ 284

Şəkil 78. Cəmlənəcək oyuqlar diapazonu.

Diqqət yetirin ki, nəticə alınmalı olan cari oyuqda =СУММ(С3:С9) formula görünür. Bu o deməkdir ki, C3-dən C9-a kimi olan oyuqların məzmunları toplanacaq. Burada C sütunu, C-dən sonrakı ədəd isə sətrin nömrəsini göstərir. Beləliklə biz C sütununda 3 nömrəl sətrdən başlayaraq 9 nömrəli sətr də daxil olmaqla bütün oyuqlarda yerləşən qiymətlərin cəmini tapırıq.

Enter düyməsini sıxın ki, nəticəni görə biləsiniz. Əgər ayrılmış oyuqların cəmi düz olmasa və ya qiymət sıfıra bərabər

alınsa ayrılmış oyuqların formatını yoxlayın. Belə vəziyyət çox vaxt oyuqların hamısının və ya bir hissəsinin ədədi formatda tanınmadığı hallarda baş verir.

Ola bilər ki, cəm hesablananda oyuqlar diapazonu düzgün ayrılmasın. Belə halda istifadəçi özü diapazonun düzgün ayrılmasını təmin etməlidir. Cəm işarəsi olan düyməni sıxandan sonra göstəricini ayrılmalı olan diapazonun birinci oyuöunun üzərinə gətirib, sol düyməni sıxılmış vəziyyətdə saxlayıb, göstəricini sonuncu oyuğa kimi hərəkət etdirib, sol düyməni buraxmaq lazımdır.

Cəm işarəsi həkk olunmuş düymənin sağ tərəfində yerləşən ox isarəsini sıxanda məzmunu ədədi qiymətlərdən ibadət olan oyuqlar qrupu üzərində yerinə yetirilməsi mümkün olan əməliyyatların siyahısı görünür. Məsələn, verilənlərin orta qiymətini hesablamaq olar, verilənlərin maksimum və ya minimum qiymətini müəyyən etmək olar.


____________________________________________________________ 285

Microsoft Excel 2010-da hesablamalar formulaların köməyi ilə yerinə yetirilir. Hesabi verilənlər qrupunun cəmini hesablamaq üçün СУММ formulasından istifadə etdik. Formula yazılan oyuqdakı birinci simvol = isarəsi olmalıdır. Istifadəçi özu formulanı müəyyən edə və ondan istifadə edə bilər. Formula daxil etməyə = isarəsi ilə başlanır. Bundan sonra hesabi qiymətlər götürüləcək oyuqların işarələri (ünvanları), onların arasında isə müxtəlif hesab işarələri: + (toplama), - (çıxma), * (vurma), / (bölmə) əməlləri yazılır. Formulada mötərizələrdən də istifadə edilir. Oyuğun isarəsini daxil etmək əvəzinə oyuq üzərində sol düyməni sıxmaq da olar. Formulada oyuqların işarəsindən başqa ixtiyari ədədlərdən də istifadə etmək olar. Formulanı daxil edib qurtarandan sonra klaviaturadakı Enter düyməsini sıxmaq lazımdır. Şəkil 79-da əl üsulu ilə daxil edilən formula göstərilmişdir.

Şəkil 79. İxtiyari formulanın daxil edilməsi.

Oyuğa daxil edilən =C5-(D3+D8)*7 formulası ilə hesablama aşağıdakı kimi yerinə yetirilir: D3 oyuğundakı qiymətlə D8 oyuğundakı qiymət toplanır. Alınan cəm 7-yə vurulur. Alınan nənicə C5 oyuğundakı qiymətdən çıxılır.


____________________________________________________________ 286

Göründüyü kimi formula daxil edilən oyuqda hesblamanın nəticəsi saxlanır. Lazım gələndə oyuğa daxil edilmiş formulaya düzəliş etmək olur. Bu məqsədlə Microsoft Excel 2010 pəncərəsinin yuxarı hissəsində yerləşən

fofmula sətrindən istifadə edilir. nişanından sağ tərəfdə formula əks etdirilir. Göstəricini formula sətrindəki formulanın üzərinə gətirib sol düyməni sıxandan sonra formula üzərində düzəliş əməliyyatını yerinə yetirmək olar.

OYUQARIN AVTOMATIK DOLDURULMASI

Bəzən uzun siyahını nömrələmək və ya çoxsaylı tarixlər üzrə cədvəl tərtib etmək lazım gəlir. Çoxsaylı eyni tip verilənlərin daxi edilməsi həm maraqsız, həm də bezdirici olur.

Microsoft Excel 2010-da oyuqların müəyyən qanunauyğunluqla dəyişən eynitip verilənlərlə doldurulması üsulu nəzərdə tutulmuşdur. Qanunauyğunluğu Microsoft Excel 2010 özu müəyyən edə bilər. Bu üsudan istifadə etmək üçün əvvəlcə 3-4 oyuğa ilkin qiymətlər daxil edin.

Qiymətlər daxil edilən oyuqları ayırın. Göstəricini ayırma çərçivəsinin aşağı sağ küncündə yerləşən kiçik kvadrat üzərinə elə yerləşdirin ki, göstərici plyus işarəsi formasını alsın. Mausun sol düyməsini sıxılmış vəziyyətdə saxlayıb göstəricini avtomatik doldurmaq istədiyiniz bütün oyuqar üzrə sürüyün və sol düyməni azad edin (şəkil 80).


____________________________________________________________ 287

Şəkil 80. Oyuqların avtomatik doldurulması.

Sizin daxil etdiyiniz verilənlərin dəyişmə qanunauyğunluğunu Microsoft Excel 2010 tanıyanda oyuqlar müvafiq qiymətlərlə avtomatik doldurulur.

VERILƏNLƏRIN ÇEŞIDLƏNMƏSI

Veriənləri təhlil etmək üçün onları müxtəlif əlamətlər üzrə çeşidəmək lazımdır. Daxil edilən veriənləri artma və ya azalma istiqamətində avtomatik çeşidləmək olar.

Bir sutunda yerləşən verilənləri çeşidləmək üçün çeşidlənəsi verilənlər yerləşən oyuqlar qrupunu ayırmaq, sonra isə Baş qoşmanın Redaktə qrupundakı Çeşidləmə və filtr düyməsini sıxmaq lazımdır (şəkil 81).

Şəkil 81. Ayrılmış oyuqlar diapazonunun çeşidlənməsi.

Bu zaman ekrana ceşidləmə istiqamətini müəyyən etməyə imkan verən menyu açılır.

Çeşidləmə üçün əvvəlcədən bir neçə sütunda yerləşən oyuqların qiymətləri seçilmiş olarsa sətrləri əvvəlcə bir sütuna görə çeşidləmək, sonra isə həmin çeşidləmə nəzərə alınmaqla digər sütun üzrə çeşidləmə yerinə yetirilə bilər və i.a. Bu halda Çeşidləmə və filtr düyməsini sıxıb, açılan menyudan Tənzimlənən çeşidləmə bəndini seçmək olar. Bu zaman şəkil 82-də təsvir edilən dialoq pəncərəsi açılır.


____________________________________________________________ 288

Şəkil 82. Çeşiləmə qaydasının tənzimlənməsi.

Əvvəlcə çeşidləmə üçün bir sütun seçilir və sətrlər birinci növbədə həmin sütuna görə çeşidlənir. Çeşidləmənin tənzimlənməsinə daha bir sütun əlavə etmək üçün Səviyyə əlavə et (Добавить уровень) düyməsini sıxın. ikinci sütun üzrə çeşidləmə istiqamətini göstərməyə imkan verən iknci yazı əmələ gələcək. Digər sütunlar üzrə çeşidləmə də analoıi üsulla əlavə edilir (şəki 83).

Şəkil 83. Bir neçə sütun üzrə çeşidəmə.

DIAQRAMLARIN QURULMASI

Bəzən məruzələrdəki quru rəqəmləri əyani təsvir şəklində göstərmək daha səmərəli olur. Vəziyyətdən daha sadə baş çıxara bimək üçün belə təsvirlərdən istifadə etmək hətta adamın özü üçün də faydalı ola bilir.

Beə vəziyyətlər üçün Microsost Excel 2010-da diaqram yaratmaq mexanizmi nəzərdə tutulmuşdur.

Diaqramar Vərəqlərdəki cədvələ daxil edilmiş verilənlər əsasında yaradılır.

Diaqramlarla iş üçün nəzərdə tutulan alətlər Əlavəetmə (Вставка) qoşmasında yerəşən Diaqramlar (Диаграммы) qrupuna daxi edilmişdir. Diaqramlar qrupuna keçmək üçün göstəricini Əlavəetmə qoşmasının üzərinə gətirib, sol düyməni sıxmaq lazımdır.


____________________________________________________________ 289

Bu qrupda müxtəlif diaqram növləri əks etdirilir. Diaqramın tipinin adını göstərən düyməni sıxanda menyu açılır və bu menyudan seçilmiş tipə aid olan konkret diaqram modifikasiyasını seçmək olar.

Şəki 84-də göstərilən cədvəl məlumatları əsasında həcmi histoqram yaradaq.

Şəkil 84. Histoqram qurmaq üçün ilkin verilənlər.

Əvvəlcə başlıqları ilə birlikdə histoqramın qurulması üçün istifadə ediləcək verilənləri ayırmaq lazımdır. Şəkil 84-dən görünür ki, ədədi qiymətlər yazılmış səkkiz oyuq və onların başlıqları daxil edimiş oyuqlar ayrılmışdır.

Şəkil 84-də göstərilən Diaqramlar düyməsini sıxaq və açılan menyudan Histoqram düyməsi ilə açılan alt menyudan Həcmli histoqram bölməsinin bəndlərindən birini seçək.

Biz Vərəqdə diaqram yerləşən düzbucaqlı sahənin əmələ gəldiyini görəcəyik. Həmin düzbucaqlı sahəni mausdan istifadə etməklə diaqramın Vərəqdə yerləşməli olduğu yerə sürüyün. (şəkil 85).


____________________________________________________________ 290

Şəkil 85. Diaqramın yerləşdirilməsi.

Diaqram oblastının ölçülərini dəyişdirmək olur. Diaqram oblastını əhatə edən çərçivənin künclərində və tərəfləri üzərində nöqtələr yerləşir. Göstəricini onların üzərinə gətirəndə göstərici iki istiqamətli ox forması alır. Bu momentdə sol düyməni sıxımış vəziyyətdə saxlayıb, mausun göstəricisinin yerini dəyişəndə (mausu hərəkət etdirəndə) diaqramla birlikdə diaqram oblastının ölcüləri dəyişir.

Diaqram oblastında diaqramdan başqa hansı verilənlərin hansı rənglə və ya naxışla əks etdiridiyini göstərən qeyd (yazı) da olur. Belə yazılar legenda adlanır. Legendaların əks etdirilməsi üçün müxtəlif parametrlər verilə bilər. Bu məqsədlə göstəricini diaqram oblastındakı legendanın üzərinə gətirib, sağ düyməni sıxın. Açılan kontekst menyudan Legendanın formatı bəndini seçin (şəkil 86).


____________________________________________________________ 291

Şəkil 86. Legendanin formatinin tənzimənməsi.

Legendanın tənzimlənməsi pəncərəsinin sol tərəfində tənzimləmə kateqoriyalarının siyayhısı yerləşir. Seçilmiş kateqoriya üçün tənzimləmə variantları pəncərənin sağ tərəfində əks etdirilir. Şəkil 86-da Legendanın parametrlərinin tənzimlənməsi kateqoriyaları göstərilmişdir. Onarın köməyi ilə diaqrama nəzərən legendanın vəziyyətini (yerləşməsini) müəyyən etmək olur.

Yeni tənzimləmələr İşıqlandırma və səlisləşdirmə kateqoriyasına daxil edilmişdir (şəkil 87). Burada formalaşdırma effekti tənzimlənir.


____________________________________________________________ 292

Şəkil 87. İşıqlandırma və səlisləşdirmə kateqoriyası.

Tənzimləmələr pəncərəsi ilə işi sona çatdırmaq üçün Qapat (Закрыть) düyməsini sıxmaq lazımdır.

Bəzi diaqram növləri məsələn, histoqram üçün koordinat oxlarının əks etdirilməsi və ölçüsünün xüsusiyyətlərini tənzimləmək olur. Bundan ötrü diaqramın ixtiyari oxu üzərində mausun sağ düyməsini sıxıb, açılan kontekst menyudan Оxun formatı (Формат оси) bəndini seçmək lazımdır. Açılan dialoq pəncərəsində kateqotiyalar üzrə müxtəlif tənzimləmələr göstərilir.

Əgər münasib diaqram tipi seçmiş olmasanız, onu həmişə dəyişə bilərsiniz. Bundan ötrü əgər diaqram oblastı ayrılmayıbsa, sol düyməni diaqram oblastında sıxın. Bundan sonra Konstruktor qoşmasındakı Diaqramın tipini dəyişdir düyməsini sıxmaq lazımdır. Ekrana müxtəlif diaqram tiplərini seçməyə imkan verən pəncərə açılacaq.

İNFOƏYRILƏR

Microsoft Excel 2010-da verilənlərin dəyişiməsini əyani göstərmək üçün yeni alət vardır. Bu infoəyrilər adlanır. Bunlar histoqramlara çox oxşayıy, lakin bir oyuğun daxilinə yerləşmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu


____________________________________________________________ 293

deyək ki, hər hansı bir göstəricinin vaxta nəzərən dəyişməsini göstərmək üçün çox münasibdir.

Infoəyri əlavə etmək üçün əvvəlcə infoəyri əlavə ediləcək oyuğu ayırmaq, sonra isə Əlavəet (Вставка) qoşmasında yerləşən İnfoəyri düyməsini sıxmaq lazımdır. Ekrana infoəyrinin formasını seçməyə imkan verən menyu açılacaq (şəkil 88).

Şəkil 88. İnfoəyrinin əlavə edilməsi.

Bu zaman şəkil 89-da göstərilən pəncərə açılır. Bu pəncərənin Yerləşmə diapazonu sahəsində istifadəçinin seçdiyi oyuğun ünvanı yerləşirr. Göstəricini Yerləşmə diapazonu sahəsinin sağ tərəfində yerləşən düymənin üzərinə gətirib sol düyməni sıxın. Sonra da sol düymə ilə infoəyri qurmaq istədiyiniz qiymətlər yerləşən oyuqları ayırın (şəkil 90). Bundan sonra düyməsini sıxın.

Şəkil 89. İnfoəyrinin parametrləri pəncərəsi.


____________________________________________________________ 294

Şəkil 90. İnfoəyri qurmaq üçün verilənlərin seçilməsi.

Şəkil 88-da göstərilən pəncərədəki Verilənlərin diapozonu sahəsində oyuqların ünvanı yazılır. Bu pəncərədəki OK düyməsini sıxın. İnfoəyri seçilən oyuğa yerləşəcək.

SƏNƏDIN ÇAPA HAZIRLANMASI VƏ PRINTERLƏ ÇAP

EDILMƏSI

Microsoft 2010-un yeni interfeysində çap üçün bütün sazlamalar bir yerdə yerləşir. Həmin yeri tapmaq üçün Fayl yarlığını seçmək azımdır. Açılan menyuda gostəricini Çap (Печать) bəndinin üzərinə gətirin. Çapı tənzimləyən pəncərə açılacaq (şəkil 91).

Şəkil 91. Çapın tənzimlənməsi və öncə baxış.


____________________________________________________________ 295

Sazlama pəncərəsinin sağ hissəsində kağız vərəqdəki xidməti sazlamalar nəzərə alınmadan Vərəqlərin son variantının çap ediləndən sonra necə görünəcəyinə baxmaq olar. Cari Vərəqin məzmunu printerlə çap ediləndən sonra necə görünəcəksə elə əks olunur.

(Печать-Cap) düyməsini sıxmaqla sənədi bilavasitə çap etmək olar. Printer sözünün altında cari printerin adı yazılmış açılan siyahı

yerləşir. Əgər kompüter bir neçə printerə qoşulmuş olarsa həmin siyahıdan istifadə etməklə çap işi yerinə yetiriləcək printeri seçmək olar. Daha aşağıda isə digər çap parametrləri yerləşən açılan siyahı yerləşir. Bu siyahıdan istifadə etməklə əvvəlcədən hazırlanmış şablonlardakı məlumatlar əsasında vərəqdəki sahələrin enini seçmək olar (şəkil 92).

Şəkil 92. Vərəqin sahələrinin eninin seçilməsi

Açılan siyahılardan istifadə etməklə çapın sazlanmasından başqa xüsusi dialoq pəncərəsində səhifənin parametrlərini daha dəqiq müəyyən etmək olar.

Səhifənin parametrləri pəncərəsini Səhifənin parametrləri istinadını seçməklə çağırmaq olar. Bu istinad şəkil 92-də göstərilən pəncərənin aşağı hissəsində yerləşir.


____________________________________________________________ 296

FƏSİL XII

MICROSOFT ACCESS

MƏLUMATLAR BAZASI ANLAYIŞI

Məlumatlar bazası eyni yerda saxlanılan, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və müxtəlif istifadəcilər tərəfindən müxtəlif məgsədlər ücün ictifadə olunan məlumatlar yığımıdır. Məlumatlar bazasında toplanılan məlumatlar adətən müəyyən predmet sahəsinə aid olur.

Məlumatlar bazasının təşkili əsasən aşağıdakı kimi olmalıdır: bazada məlumatların təkrarlanması minimum olmalıdır;

məlumatları axtarıb tapmaq, onları dəyişdirmək və yeniləşdirmək ücün ümumi idarəetmə üsullarından və vasitələrindən istifadə olunmalıdır;

sonrakı mərhələrlərdə məlumatlar bazasının tətbiq sahəsinin genişləndirilməsi ücün məlumatlar strukturlaşdırılmalıdır.

Məlumatlar bazası məlumatların müxtəlif təsvirinə uyğun müxtəlif funksiyalara malik ola bilər. Məlumatlar bazasının müxtəlif vəzifələri onun müxtəlif istifadəçilər tərəfindən istifadə olunması ilə müəyyən olunur.

Bütün məlumatları özundə əks etdirən vahid məlumatlar bazasını yaratmaq çox mürəkkəbdir və iqtisadi baxımdan özünü doğrultmur. Ona görə də təcübədə məlumatlar bazası əsasən məhdud çərçivədə müəyyən tətbiq sahəsi üçün layihələndirilir. Bir qayda olaraq müasir kompüterlərdə adətən bir neçə müxtəlif məlumatlar bazası yaradılır. Lazım gəldikdə isə (bəzi hallarda) eyni tətbiq sahəsi üçün yaradılan müxtəlif məlumatlar bazası bir-biri ilə əlaqələndirilib, inteqrasiya edilmiş məlumatlar bazası təşkil olunur. Belə sistemlərə məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi deyilir.

Məlumatlar bazasınin təşkili üçün müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə olunur. Müəyyən sistemin layihələndirilməsində bu üsul və vasitələrin seçilməsi məlumatlar bazasına qoyulan başlıca tələblərin ödənilməsinə əsaslanmalıdır.

Bu tələblərə məlumatlar bazasının xarakteristikaları deyilir və onlara


____________________________________________________________ 297

aşağıdakılar aid edilir: məlumatların daxili strukturunun saxlanması; məlumatların təkrarlanmasının minimuma endirilməsi; məlumatlarda uyğunsuzluğun aradan qaldırılması; məlumatların çoxməqsədli və birgə istifadə edilməsi;

məlumatların birgə idarə edilməsi; məlumatların məhsuldarlığı; məlumatların tamlığı və s.

Məlumatlar bazasınin idarəetmə sistemi elə qurulmalıdır ki, məlumatlardan məhsuldar istifadə edilsin. Məlumatların məntiqi təşkili proqram vasitələrinin köməyi ilə müxtəlif məlumat modellərini müəyyən edir.

Məlumatlar modeli biri - birilə qarşılıqlı əlaqədə olan məlumat strukturları və bu strukturlar üzərində aparılan əməliyyatların məcmusundan ibarətdir. Modelin növü və onda istifadə edilən məlumatların quruluş tipi məlumatların təşkili və işlənməsi konsepsiyasını əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, еyni bir informasiyanın yerləşdirilməsi üçün məlumatların müxtəlif modellərindən istifadə edilir. Onların seçilməsi mövcud texniki və proqram təminatından asılı olub, həll edilən məsələlərin mürəkkəblik dərəcəsi və emal edilən informasiyanın həcmi ilə müəyyən edilir.

Kompüterdə məlumatların saxlanması və idarə edilməsi modelləri arasında daha mürəkkəb modellər şəbəkə və iyerarxiya modelləridir. Məlumatların şəbəkə və iyerarxik modeli məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində məlumatlar bazasının məntiqi təşkilinin müvafiq üsulu olmaqla, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan obyektlərin məcmusundan ibarətdir. İki obyekt arasındakı əlaqə onların asılılığını və ya tabeçiliyini əks etdirir. Bu modellərin obyekti məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində qəbul edilən məlumatların quruluşunun əsas növü hesab edilir.

İyerarxik modellərdə bir qayda olaraq hər bir obyekt özündən yuxarı səviyyəli yalnız bir obyektə tabe olur. Şəbəkə modellərində isə ixtiyari bir obyekt bir neçə obyektə tabe ola bilər. Bu modellər arasındakı fərq onların aşağıdakı sxemlərindən də aydın görünür (Şəkil 40.).

İyerarxik və şəbəkə modellərinın strukturu


____________________________________________________________ 298

İyerarxiya modellərində müraciət bir qayda olaraq, obyektə edilcək mürəçiət digər obyektə tabeçiliyi olmayan ən yuksək səviyyəli obyekdən həyata keçirilir.

Şəbəkə modellərində obyektlərin quruluşu çox zaman xətti, bəzi hallarda isə iyerarxik olur. Nisbətən aşağı səviyyəli məlumatların quruluşu özünəməxsus xüsusiyyətlərə və adlara malik olur.

Məlumatların relyasiya modelləri, nəzərdən keçirilən şəbəkə və iyerarxiya modellərindən fərqli olaraq, məlumatların quruluşunun sadəliyi, istifadəçi üçün əlverişli cədvəl formasında təqdim edilməsi və məlumatlara müraciətin münasibliyi ilə fərglənir. Məlumatların relyasiya modeli sadə iki ölçülü cədvəllərin məcmusundan ibarətdir. Relyasiya modelində bir-biri ilə əlaqədə olan cədvəl arasındakı əlaqalər cədvəl münasibətlərinin eyni atributlarının qiymətlərinin bərabərliyinə görə müəyyən edilir.

Cədvəl münasibəti relyasiya modellərinin universal obyektidir. Onun sayəsində relyasiya modelini saxlayan müxtəlif məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində məlumatların işlənməsinin unifikasiyası mümkün olur.

Relyasiya modelində cədvəl məlumatların quruluşunun əsas növü hesab edilir. Onun quruluşu sütunların məcmusu ilə müəyyən edilir. Cədvəlin hər bir sətrində müvafiq sütuna uyğun yalnız bir qiymət olur. Cədvəldə iki eyni sətr ola bilməz və onların ümumi sayı məhdudlaşdırılmır. Sütun məlumatların müəyyən bır elementinə uyğun gəlir və o məlumatların sadə quruluşundan ibarətdir.

Müəyyən predmet sahəsini əks etdirən, bir-biri ilə məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan, normalaşdırılmış munasibətlərin məcmusu relyasiya məlumatlar bazasını formalaşdırır. Relyasiya məlumatlar bazasının məntiqi təşkilinin təsviri onun quruluşunu müəyyən etməlidir. Burada cədvəlinin tərkibinin müəyyən edilməsi və hər bir nisbətin quruluşunun təsvirinin verlməsi nəzərdə tutulur.

Müasir idarəetmənin ən vacib problemlərindən biri informasiya axınlarının səmərəli quruluşunun yaradılması onların idarəetmə sistemində qərarların qəbul edildiyi səviyyələrə uyğun təşkil olunmasından ibarətdir. Bu proseslərin yerinə yetirilməsində məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi mühüm rol oynayır.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemləri xarici yaddaş qurğularında məlumatlar bazasının yaradılması üçün istifadə edilən, habelə məlumatlara müraciəti və onların işlənməsini təmin edən universal proqram vasitəsidir.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi məlumatlar bazalarından çoxməqsədli qaydada istifadəni, məlumatlarin mühafizəsini və bərpasını təmin edir. İnkişaf etmiş dialoq vasitələrinin və yüksək səviyyəli sorğu dilinin mövcud olması məlumatlar bazasının idarəetmə sistemini son istifadəçi üçün ən əlverişli vasitəyə çevrir.

Məlumatlar bazası məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi


____________________________________________________________ 299

vasitələrinin köməyilə kompüterin sabit yaddaşında təşkil edilmiş məlumatlar yığımıdır. Məlumatlar bazasının köməyilə saxlanan məlumatların minimum təkrarlanmaları ilə yanaşı, məntiqi əlaqədə olan məlumatların inteqrasiyası təmin edilir. Məlumatlar bazası müəyyən predmet sahəsində informasıya obyektlərinin məntiqi modelini əks etdirən məlumatları özündə birləşdirir.

Məlumatlar bazası məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində istifadə edilən modelə və məlumatların quruluşuna uyğun təşkil edilir. Məlumatlar bazasında adətən çoxsaylı istifadəçilər üçün zəruri məlumatlar olur. Ümumi məlumatlar bazasına bir neçə istifadəçinin eyni vaxtda müraciət etməsi məlumatlar bazasının idarəetmə sisteminin fərdi kompüterlərin lokal şəbəkəsində quraşdırılan və çox saylı istifadəçilər üçün məlumatlar bazası yaradılan zaman mümkün olur. Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi şəbəkədə müxtəlif istifadəçilərin ümumi məlumatlar bazasına müraciət hədlərini izləyir və istifadəçilər eyni zamanda ümumi məlumatlarla işləyəndə məlumatların mühafizəsini təmin edir.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi bir sıra xassələrə malikdir: modelin müxtəlif obyektlərində məlumatların təkrarlanması; məlumatların bir dəfə daxil edilməsi və onlarda düzəlişlərin

sadələşdirilməsi; məlumatların uyğunluğu və birinin diğərini inkar etməməsi; məlumatlar bazasının tamlığı və bütövlüyü;

məlumatlar bazasının çoxaspektli müraciət imkanının olması; məlumatlar bazasında məlumatların ixtiyari seçilməsi; məlumatlardan müxtəlif məsələlər və istifadəçilər üçün

istifadə edilməsi;

qəza şəraitində, cihazların və proqramların nasazlıqları yarandıqda və ya istifadəçilər səhf etdikdə belə məlumatların mühafizəsi və bərpasının mümkünlüyü və s.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi müxtəlif predmet sahələri üçün istifadəçilərin praktik işinin avtomatlaşdırılmasının əsasını təşkil edir.

İstifadəçi tərəfindən praktiki işlər üçün məlumatlar bazasının idarəetmə sisteminin seçilməsi bir sıra amillərlə bağlıdır:

mövcud texniki və baza proqram təminatı, onların konfiqurasiyası, əməli və disk yaddaşı;

istifadəçi əlavələrinin işlənib hazırlanmasına tələbat; məlumatlar modelinin növü;

predmet sahəsinin xüsusiyyətləri; informasiya məntiqi modelin quruluşu; məlumatlar bazasının idarəetmə sistemində zəruri funksional

vasitələrin olması;

istifadəçinin ixtisas səviyyəsi və məlumatlar bazasının


____________________________________________________________ 300

idarəetmə sistemində məlumatlar bazası ilə istifadəçi arasında dialoq vasitələrinin olması.

Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi tətbiqi proqramlar paketi şəklində göndərilən proqram məhsullarından ibarət olmaqla kompüterə quraşdırılır. Məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi kompüterə quraşdırıldıqdan sonra məlumatlar bazasının yaradılması həyata keçirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, fərdi kompüterlər üçün müasir məlumatlar bazasının idarəetmə sistemi yüksək üstünlüyə malikdir. Bu imkan verir ki, sistemin istifadəçi üçün işlənib hazırlanmasının ilkin mərhələsində məlumatlar bazasının ayrı-ayrı hissələrinin yaradılmasına başlanılsın. Məlumatlar bazasının bu cür işlənib hazırlanması tədricən onun genişləndirilməsinə və modifikasiyasına əlverişli şərait yaradır. Beləliklə, istifadəçi tərəfindən işin texnologiyasının mənimsənilməsi sürətlənir, məlumatlar bazasının idarəetmə sisteminin imkanlarının öyrənilməsi və mərhələlərlə tətbiqi asanlaşır.

MƏLUMATLAR BAZASI FAYLININ YARADILMASI

Məlumatlar bazasının idarə edilməsinin Access sistemində işə başlamaq üçün Window əməliyyat sisteminin yüklənməsi, Access proqramının seçilməsi və onun yüklənməsi vacibdir. Bu zaman ekranda Access pəncərəsi görünür. Access-in menyusu istifadəçi üçün lazım olan işin yerinə yetirilməsi əməliyyatlarını muəyyən edən əmrləri ozundə birləşdirir. Access alətlər panelinə malik olmaqla, məlumatlar bazasi ilə ixtiyari rejimdə əlverişli istifadəçi interfeysini təmin edir.

Access yükləndikdən sonra onun pəncərəsi ilə eyni vaxtda məlumatlar bazasının yaradılmasına başlamağı və ya mövcud məlumatlar bazasını almağa imkan verən birinci dialoq pəncərəsi də görünür. Əgər belə olmazsa, məlumarlar bazasının açilması üçün File (Файл - Fayl) menyusundan Open (Открыть - Aç) əmri seşilir və ya alətlər panelindəki uyğun düymə sıxılır. Məlumatlar bazası pəncərəsində Access obyektlərinin əsas tipləri: cədvəllər, sorğular, formalar, hesabatlar, səhifələr, makroslar, modullar verilir. Məlumatlar bazasi pəncərəsinin işci sahəsi Access-in seçilmiş tipdən olan obyektlərinin siyahisini əks etdirmək üçündür.

Bu pəncərə obyektlə işə başlamağa imkan verir: Open (Открыть - Aç) düyməsi secilmiş cədvəlin, formanın,

sorğunun acilmasına, yaxud hesabata baxılmasına, yaxud da makrosun icrasına imkan verir;

Design (Конструктор-Layihələndir) düyməsi əvvəllər yaradılmış ixtiyari obyektin üzərində tamamlama rejiminə keçməyə imkan verir;

New (Создать - Yeni) duyməsi seçilmiş tipdən olan yeni ixtiyari obyektin yaradılmasına başlamağa imkan verir.

Obyekt yaradılan zaman onun işlənıb hazirlanması rejiminin seçilməsi

üçün də imkan yaranir. Bu seçilmiş obyektin tipindən asılı olaraq Wizard və


____________________________________________________________ 301

ya Design ola bilər.

Access məlumatlar bazasının ilkin pəncərəsi çox sadə quruluşa malikdir. Bu pəncərə 6 növ obyektdən ibarətdir ki, onların da hər biri proqramlarla işləyir.

Bu obyektlər aşağıdakılardır: Cədvəl - məlumatlar bazasının əsas obyektidir. Bu obyektdə

məlumatlar saxlanılır;

Sorğu - bu obyekt xüsusi quruluşa malik olub, məlumatlar bazasını işləmək üçün istifadə olunur. Sorğuların köməyi ilə məlumatlar nizamlanır, süzgəcdən kecirilir, seçilir, dəyişdirilir, birləşdirilir;

Forma - bu obyektin köməyi ilə bazaya yeni məlumatlar daxil edilir və ya mövcud olan məlumatlara baxılır;

Hesabat - formanın əksidir. Onun köməyi ilə məlumatlar əlverişli şəkildə çap edilir;

Makros - bu obyekt makro əmrdir. Əgər məlumatlarla hər hansı bir əməliyyat tez-tez təkrarlanırsa, bir neçə əmri bir makrosda qruplaşdırmaq əlverişlidir və bunun üçün ayrılmış düymələr kombinasiyasından istifadə edilir;

Modul – bu Vizual Basic alqoritmik dilində yazılmış proqram prosedurdur. Əgər Access-in standart vasitələri sifarişçinin məlumatlar bazasını yaratmaq üçün kifayət etmirsə, onda proqramçı sistemin imkanlarını genişləndirməklə, yeni modul yaradır.

Təşkilat nöqteyi nəzərdən məlumatlar bazasında işləmək üçün iki

müxtəlif rejimdən istifadə edilir:

layihə;

istismar (istifadəçi). Bazanı yaradan bazada yeni obyektlər (məsələn, cədvəllər) yaradır,

onların quruluşunu verir, sahələrin xassələrini dəyişir və onlar arasında əlaqə yarada bilir.

Baza istifadəçiləri isə formaların köməyi ilə bazaya informasiya daxil edir, sorğuların köməyi ilə həmin məlumatları işləyir və nəticələri hesabat şəklində verir. Bir bazadan milyon istifadəçi istifadə etdiyi halda, onların bazanın quruluşuna daxil olması mümkün deyil.

Məlumatlar bazasını yaratmaq üçün Microsoft Access proqramını

açırıq. Açılmış pəncərədə fayl yaratmaq əmrini veririk. Açilmış məlumatlar

bazasının yaradılması dialoq pəncərəsində bazaya istənilən bir ad qoyuruq.

Məlumatlar bazasının pəncərəsi aşağıdakı kimidir (Şəkil 41.).


____________________________________________________________ 302

Data Base (Məlumatlar Bazası) pəncərəsi

Məlumatlar bazasının pəncərəsində əsas obyektlərdən başqa üç əmr düyməsi yerləşir: Aç, Layihələndir, Yeni. Onların köməyi ilə baza ilə işləmə rejimi müəyyən edilir.

Open (Открыть - Aç) düyməsi seçilən obyekti açır. Əgər bu cədvəldirsə, ona baxmaq və ya dəyişiklik etmək mümkündür;

Design (Конструктор-Layihələndir) düyməsi isə seçilən obyekti başqa cür açır. O, bazanın strukturunu açır və onun məzmununu deyil, qurğusunu düzəltməyə imkan verir. Əgər bu cədvəldirsə, bura təzə sahə salmaq olar və ya mövcud sahənin xassələrini dəyişdirmək olar. Əgər bu formadırsa, onda idarəetmə elementlərini yaratmaq və ya dəyişmək olar. Aydındır ki, bu rejim bazanın istifadəçiləri üçün deyil, onu yaradanlar üçündür;

New (Создать - Yeni) düyməsi yeni obyektləri yaratmaq üçün istifadə edilir. Bu idarəetmə düyməsi də baza layihələndiriciləri üçün müəyyən edilib. Cədvəlləri, sorğuları, formaları və hesabatları müxtəlif üsullarla yaratmaq mümkündür.

CƏDVƏLLƏRİN TƏRTİB EDİLMƏSİ

Açılmış məlumatlar bazasında cədvəl yaratmaq üçün cədvəl düyməsini aktivləşdirib New (Создать - Yeni) düyməsini sıxırıq (Şəkil 42.).


____________________________________________________________ 303

New Table (Yeni Cədvəl) dialoq pəncərəsi

Cədvəl gürünüşü

Açılmış dialoq pəncərəsində cədvəl rejimini seçirik. Bu zaman

aşağıdakı cədvəl alınır (Şəkil 43.).

Aşağıda tələbələrin imtahan nəticələri ilə əlaqədar hesabatının aparılması prosesinə baxaq.

Bunun üçün iki cədvəl hazırlayaq: tələbələrin anketi; imtahanlar haqqında informasiya.

Əvvəl hər iki cədvəli layihələndiririk və onlar arasında əlaqə yaradırıq.

Tələbələrin anketi cədvəli şəkildəki kimi olacaq (Şəkil 44.).


____________________________________________________________ 304

Tələbələrin anketi cədvəlinin hazırlanması

İmtahan nəticələri cədvəlini hazırlayaq (Şəkil 45.).

İmtahan nəticələri cədvəlinin hazırlanmsı

Məlumatlar bazası pəncərəsində Tools (Инструменты - Alətlər) menyusundan Relationships (Əlaqlər) əmrini seçirik. Ekrana Show Table (Cədvəl Göstər) dialoq pəncərəsi açılacaqdır (Şəkil 46.).


____________________________________________________________ 305

Show Table (Cədvəl Göstər)

Cədvəllər arasında əlaqə yaratmaq üçün hər iki cədvəli seçib Add

(Добавить - Əlavə Et) düyməsini, sonra isə Close (Закрыть - Bağla)

düyməsini sıxmaq lazımdır (Şəkil 47.).

Cədvəllər arsında əlaqə qurmaq

FORMANIN HAZIRLANMASI

Access məlumatlar bazası ilə işləmək üçün istifadəçiyə qrafik interfeysin layihələndirilməsi sahəsində geniş imkanlar verir. Bunun mühüm vasitələrindən biri giriş–çıxış formalarıdır ki, bu da məlumatlar bazası cədvəllərində yazıların ilkin yüklənməsini həyata keçirməyə, onlara nəzarət edilməsi funksiyasını yerinə yetirməyə, həmçinin məlumatlarda düzəlişlər etməyə (yeni yazırılar əlavə etmə, silmə və sahədəki


____________________________________________________________ 306

məlumatlari dəyidişrməyə) imkan verir. Bütünlükdə bazanın yaradılması texnologiyası cədvəllər arasındakı

zəruri əlaqələrin mövcud olmasi şərti ilə istifadəçini əlverişli interfeyslə təmin edən zaman bu cədvəllərin yüklənməsinin nizamladırılmasını nəzərdə tutur.

Normal şəkilə salınmış, bir və cox işarəli münasibətlərdə əlaqələndirilmiş cədvəllərdən ibarət Access məlumatlar bazası mövcud olan zaman qarşılıqlı əlaqəli məlumatların asanlıqla və dəqiqliklə daxil edilməsini təmin edən ekran formalarının xeyli yaradılması mümkün olur.

Məlumatlar bazasında əvvəlcə arayış məlumatları, sonra isə müvafiq sənədlərdən uçot məlumatları yüklənir.

Məlumatlar bazasının yüklənməsi mərhələləri və formaların qurulmasına qarşı tələblərin müəyyən edilməsi prosesində aşağıdakı işlər yerinə yetirilməlidir:

Məlumatlar bazası cədvəllərinin yüklənməsi üçün zəruri məlumatları əks etdirən kompнгterdən kənar informasiya mənbələri olan sənədlərin müəyyən edilməsi;

Yükləmə ardıcıllığının müəyyən edilməsi; Sənəddən məlumatların daxil edilməsinin ekran formasının

qurulması üçün zəruri olan hər bir yüklənmə mərhələsində məlumatların alt sxeminin müəyyən edilməsi. Bura yuklənmə obyekləri olan cədvəllər, formada əks etdirilmək (cıxarılmaq) üçün məlumatları özündə birləşdirən və yüklənmə obyekti ilə əlaqədar olan cədvəl, təklənən cədvələ nisbətən əsas hesab edilən və daxil edilən (çıxarılan) yazılıları qruplaşdırmağa imkan verən cədvəl aiddir;

Formanın ümumi ekran quruluşunun, başqa sozlə, giriş sənədlərinin və məlumatların alt sxemlərinin quruluşuna uyğun olaraq onun maketinin müəyyən edilməsi;

Formanın hər bir hissəsi üçün rekvizitlərin tərkibinin və yerlədirilməsinin müəyyən edilməsi.

Formanın alınmış maketinə uyğun olaraq Access vasitələrinin köməyilə ekran formasının qurulması həyata keçirilir. Bu zaman hazırlıq işləri mərhələsində istifadəçinin formaya qarşı qoyduğu tələblər nəzərə alınmalıdır. Burada məlumatların hansı cədvəldən götürülərək əks etdirilməsi, formada hansi sahələrin verilməsi, hesablanacaq sahələrin lazım olub olmaması, formanın rəsmiləşdirilməsinə xidmət edən qrafik elementlərin olması, mətni və şəkilləri şərh edən xətlərdən istifadə ediləcəyi göstərilir.

Formanın quruluşu, formanın layihələndirilməsi rejimində əks etdirilir. Bu rejimdə formanın sahələrinin və elementlərin sazlanması istifadəçi tərəfindən aparıla bilər. Layihələndirmə pəncərəsində formanın başlıq, məlumatlar və əlavə qeydlər sahələri ayrılır. Formanın sahələri müxtəlif


____________________________________________________________ 307

qrafik obyektlərdə doldurulur. Cədvəl yazılışları ilə əlaqədar olan və müəyyən sahə məlumatlarının əks etdirilməsi, üçün nəzərdə tutulan qrafik obyektlərə idarəetmə elementləri deyilir. Idarəetmə elementlərinin əsas tipləri sahə, siyahı sahəsi və siyahıdir. Cədvəllərlə və ya sorğularla əlaqədar olmayan qrafik obyektlər ilk növbədə formanın maketinin yaradılması üçün istifadə olunan və sahələrin uzərindəki qeydləri (rekvizitlərə istifadəçilərin verdiyi adlar), tətbiq edilən obyektləri, həmin obyektlər üzərindəki qeydləri və başlıqların özündə birləşdirir. Həmin elementlər haqqındakı informasiya formanın maketində saxlanılır. Forma, eləcə də onun hər bir elementi onlara nəzarət edilməsi və düzəlişlərin aparılmasını təmin edən xassələrə malikdir. Elementin xassəsi onun xarici görünüşünün, ölçünün formanın harasında yerləməsinin, giriş-çıxış rejimlərinin, makroların və ya proqramın təyin edilməsinə imkan verir. Xüsusiyyətlər dialoq pəncərəsində əks etdirilir və burada hər bir xüsusiyyət və onun qiyməti üçün yer ayrilir. Formada müxtəlif məqsədlər üçün, məsələn nəzarət edilən cədvəldə başqa yazılara keçilməsi, yazılarda düzəliş aparilması (əlavələr edilməsi, təkrarlanması, bərpası, çixarılması, saxlanması), forma ilə işin yerinə yetirilməsi (acilması bağlanması, tənizlənməsi, yenilənməsi) ucun muvafiq idarəetmə düymələri nəzərdə tutula bilər.

Forma müvafiq rejimdə və ya Wizard (Мастер-Ustad)ın köməyilə istifadəçi tərəfindən layihələndirilə bilər. Birinci halda yaradılmaya boş formadan başlanır və onun layihələndirilməsi bütövlukdə istifadəciyə həvalə edilir. Wizard (Мастер-Ustad) və ya Avtoforma formanın parametrlərini dəqiqləşdirdikdən sonra onun yaradılması prosesini avtomatlaşdırır. Formanin yaradilmasina başlamaq üçün məlumatlar bazasının pəncərəsində forma əlavəsi seçilməli və Yaratmaq düyməsi basılmalıdır. Açılmış New Form (Новая форма - Yeni Forma) dialoq pəncərəsi formanın yaradılması rejiminin seçilməsi üçün imkan yaradır.

Wizard (Мастер-Ustad) bir cədvəl üçün və ya bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə cədvəl üçün forma yarada bilər. Onun köməyilə forma yaratma qaydasının istifadəçi tərəfindən müəyyən edilməsi və seçilməsi həyata keçirilir. Wizard (Мастер-Ustad) və ya Avtoformanın ixtiyari əmrinin yaratdığı forma layihələndirmə rejimində istifadəçinin tələblərinə uyğun şəkildə redaktə edilə bilər.

Forma yaratmaq üçün məlumatlar bazası pəncərəsində Form (Форма

– Forma) obyekti aktivləşdirilir və New (Cоздать Yeni) düyməsi sıxılır (Şəkil

48.).


____________________________________________________________ 308

New Form (Yeni Forma) dialoq pəncərəsi

Acılmış dialoq pəncərəsində AutoForm: Columnar (Автоформа: Столбчатый - AvtoForma: Sütunlu) əmrini seçib OK düyməsini sıxırıq (Şəkil 49.).

Forma yaratmaq üçün cədvəl rejimindən də istifadə etmək olar. Bunun üçün New Form (Новая форма - Yeni Forma) dialoq pəncərəsində AutoForm: Tabular (Автоформа: Табуляция - AvtoForma: Tabulyator) əmrini seçib OK düyməsini sıxırıq (Şəkil 50.).

Avtomatik hazırlanmış forma


____________________________________________________________ 309

Cədvəl formasında hazırlanmış forma

SORĞULARIN HAZIRLANMASI

Sorğu bir və ya birш-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə cədvəllərdən zəruri məlumatları seçməyə, hesabatlar aparmağa və nəticələri cədvəl şəklində almağa imkan verir. Sorğu vasitəsilə cədvəldəki məlumatların təzələnməsi, əlavələr edilməsi və yazılışların çıxarılması da aparıla bilər. Sorğu məlumatlar bazasının bir və ya bir neçə cədvəlləri əsasında qurulur. Bundan başqa digər sorğuların yerinə yetirilməsi nəticəsində alınmış və saxlanılan cədvəllərdən də istifadə edilə bilər. Sorğu bilavasitə digər sorğuların nəticələri alınmıs müvəqqəti cədvəllərdən istifadə edilməklə də alına bilər.

Access sistemində istifadəçi üçün əlverişli olan sorğuların formalaşdırılmasının qrafik vasitəsinin (nümunə əsasinda sorğunun) köməyilə mürəkkəb sorğuların asanlıqla qurulmasının təmin edilməsi mümkündür. Bu cür sorğu cədvəllərdən və blanklardan istifadə etməklə məlumatların alt sxemini özündə birləşdirir. Sorğular layihələndirilən zaman məlumatlar bazasında və cədvəl sahələrində verilmiş zəruri sorğuları seçmək və sorğular blankına gətirmək, eləcə də yazıların seçilməsi şərtlərinin daxil edilməsi asanlıqla həyata kecirilir.

Sorğularin təyinati və vəsifələri aşağıdakılardan ibarət ola bilər: seçmənin şərtlərini ödəyən yazıları seçib götürmək; sorğuların nəticə cədvəlinə lazım olan sahəyə daxil etmək; alınmiş yazıların hər birində hesablamaları aparmaq; bir və ya bir neçə eyni qiymətə malik olan sahələrin

yazılarını qruplaşdırmaq və onlar üzərində qrup halında funksiyaları yerinə yetirmək;


____________________________________________________________ 310

seçilib götürülmüş yazılar alt çoxluğunda yeniləməni aparmaq;

mövcud cədvəl məlumatlarından istifadə etməklə, məlumatlar bazasının cədvəlindən seçilmiş yazılar alt çoxluğunu çıxarmaq;

seçilmiş yazıllar alt çoxluğunu digər cədvələ əlavə etmək. Çoxcədvəlli sorğu məlumatlar bazasının müxtəlif cədvəllərindən

qarşılıqlı əlaqəli yazıların birləşdirilməsi yolu ilə yaradılan və bu cədvəllərin lazım olan sahələrinə daxil edilməsi hesabına yeni cədvəl yazıların formalaşdırılmasına imkan verir. Bir sıra sorğuların ardıcıl şəkildə hazırlanması, proqramlaşdırmaya müraciyət etmədən kifayət qədər mürəkkəb məsələlərin həlli üçün əlverişli sərait yaradır. Access sistemində bir necə növ sorğuların yaradılması mumkun olur.

Sorğunun layihələndirilməsinin əsas prinsiplərini seçmək üçün layihələndirmə prosesini dərindən dərk etmək lazımdir. Sorğuların yerinə yetirilməsi nəticələri cədvəl şəklində əks etdirilir. Bu cədvəlin yazıları sorğuların məlumat sxemində olan ilkin cədvəllərin yazılarının secilməsinə qarşı qoyulmuş sərtlər və bu cədvəllər arasındakı əlaqələr əsasında formalaşdırılır.Nəticə yazılarına daxil edilən sahələr istifadəçilər tərəfindən sorğu blankında göstərilir.

Sorğu cədvəllərinin nəticələri sonradan məlumatların işlənməsində

istifadə edilir. Seçmək üçün sorğularda həmin məlumatlar bazasının

cədvəllərindən, habelə əvvəl yaradılmış sorğulardan da istifadə edilə bilər.

Bir sorğuda digər sorğudan bilavasitə istifadə edilməsi mümkün deyil. Bu

zaman daxil ediləcək sorğunu cədvəl yaradılması üçün sorğuya çevirmək

lazım gəlir.

Sorğular nəticələri cədvəl rejimndə çixarmağa imkan verir. Cədvəl

rejimində sorğu pəncərəsi məlumatlar bazasının nəzarət cədvəlinin

pəncərəsinə oxşar şəkildə olur. Sorğunun hazırlanması sorğuların

layihələndirilməsi rejimində həyata kecirilir.

Sorğuların layihələndirilməsi pəncərəsi iki hissəyə ayrılır: Yuxarı panel özündə verilən sorğu üçün seçilmiş cədvəli

birləşdirməklə, sorğunun məlumatlar sxemini əks etdirir. Cədvəllər sahələrin siyahisi şəklində verilir. Məlumatlar sxemi məlumatlar bazasının sxemindəki cədvəllər arasındakı əlaqələri və birləşmə əlaqələrini əhatə etməklə Access sistemi vasitəsilə müəyyən edilir. Bundan başqa istifadəçi özündə bu cür əlaqələri müəyyən edə bilər;

Aşağı panel doldurulması lazım gələn nümunə üzrə sorğu blankından ibarətdir. Blankın hər bir sütunu sorğu ilə işlənməsi lazım gələn bir sahəyə aiddir. Sahələr onların sorğuların yerinə yetirilməsi nəticələrinə daxil edilməsi, müvafiq çeşidləmə üzrə tapşırıq verilməsi və yazıların secilməsi şərtlərinin muəyyən edilməsi uçun istifadə


____________________________________________________________ 311

edilə bilər. Sorğu blankı doldurulan zaman aşağidakılara əməl edilməlidir:

Sorğuda istifadə edilən sahələrin adları Field (Sahə) sətrinə daxil edilməli, nəticə cədvəlinə daxil edilməli olan sahələr (Ekrana çıxarılmalıdır) sətrində qeyd edilməli, yazıların seçilməsi şərti (Seçilmənin şərti) sərtində verilməli, nəticə yazılarının çeşidlənməsi qaydasının seçilməsi ilə çeşidlənmə sətrindən götürülməlidir;

Sorğu blankının hər bir sütunu cədvəlin müəyyən bir sahəsinə uyğun gəlir. Burada həmcinin digər sahələrin qiymətləri əsasında qiyməti hesablanılan “hesablanan sahə” və ya Access-in qrup şəkilli funksiyalarından birini istifadə edən “yekun sahəsi”də yerləsdirilə bilər. Cədvəllərdən lazım olan sahənin sorğunun müvafiq sütunlarına daxil edilməsi üçün sorğuların məlumatlar sxemindəki cədvəl sahələrinin siyahısından lazım olan sahənin sorğu blankının birinci sətrinə gətirilməsi kifayətdir;

Yazıların seçilməsi şərti sorğu blankının müvafiq sətrində bir və ya bir neçə sahələr üçün verilə bilər. Seçmə şərti sahələr üçün istifadə edilən, müqayisə operatorlarindan və operandlarından ibarət olan ifadədir;

Sorğudakı sahələr üzərində zəruri hesablamaları da aparmaq olar. Hesablamaların nəticəsində sorğular üzrə cədvəldə hesablanılan sahə yaranır;

Sorğu yaratmaq üçün (Məlumatlar bazası) pəncərəsində Query (Sorğu) obyektini aktivləşdirib Design (Layihələndir) düyməsini sıxırıq. Açılacaq dialoq pəncərəsində hər iki cədvəli seçib Add (Добавить - Əlavə Et) və Close (Закрыть - Bağla) düyməsini sıxırıq (Şəkil 51.);

Show Table (Cədvəl Göstər) dialoq pəncərəsi


____________________________________________________________ 312

Nəticədə aşağıdakı şəkildə sorğunu alırıq (Şəkil 52.).

Sorğu pəncərəsi

Sorğu yaratmaq üçün Data base (Məlumatlar bazası) pəncərəsində Query (Sorğu) obyektini aktivləşdirib New (Создать - Yeni) düyməsini sıxdıqdan sonra açılacaq dialoq pəncərəsindən Simple Query Wizard (Adi Sorğu Ustadı) parametrini seçirik (Şəkil 53.).

New Query (Yeni Sorğu) dialoq pəncərəsi

Açılmış dialoq pəncərəsində ANKET cədvəlini açdıqdan sonra


____________________________________________________________ 313

lazım olan sahələri seçib Next (Далее - Sonra) düyməsini sıxıb hər hansı bir ad veririk (Şəkil 54.).

Simple Query Wizard (Adi Sorğu Ustadı) dialoq pəncərəsi

Nəticədə aşağıdakı cədvəl alınır (Şəkil 55.).


____________________________________________________________ 314

Hazırlanmış sorğu

HESABATLARIN HAZIRLANMASI VƏ ÇAPI

Hesabatların işlənib hazırlanması üzrə Access vasitələrinin başlica təyinatı çıxış çap sənədləri səklində cədvəllərdə məlumatların çıxarılmasının həyata keçirilməsini təmin edən hesabatların yaradılmasından ibarətdir. Həmin vasitələr çoxlu müxtəlif cədvəllərdən qarsılıqlı əlaqəli məlumatların çıxarılmasını təmin etməklə, mürəkkəb quruluşa malik olan hesabatın layihələndirilməsinə imkan verir.

Hesabatın layihələndirilməsi prosesində onun bölmələrinin tərkibi və məzmunu, eləcə də məlumatlar bazası cədvəllərinin sahələrindən alınan qiymətlərin hesabatda yerləşdirilməsi qaydası müəyyən edilir.

Hesabatın maketinin yaradılması və dəyişdirilməsi hesabatların layihələndirilməsi pəncərəsində həyata keçirilir. İlk növbədə bu pəncərədə məlum olduğu kimi hesabatın boş bölmələri əks etdirilir. Bu bölmələrin mövcudluğu, onların əlavə edilməsi və çıxarılması müvafiq menyu əmrləri ilə aparılır.

Hesabatın formasi hazırlanarkən pəncərədəki sahələr istifadəçi tərəfindən müəyyən edilmiş hesabat maketinə uyğun elementlərlə doldurulmalıdır. Hesabatın bölmələrinin məzmunu təyin edilərkən, onun ayri-ayri səhifələrinin rəsmiyətə salınmasına qarşı qoyulmuş tələblərə istinad edilməlidir. Məlumatlar sahəsində məlumatlar bazası cədvəlinin sahələri yerləşdirilir. Sahələr üzrə yazılışların qruplaşdırılması lazım gəldikdə, hesabatların layihələndirilməsi pəncərəsində “qrupun başliği” və


____________________________________________________________ 315

“qrupun qeydləri” bölmələri də əlavə edilə bilər.

Hesabat tərtib etmək üçün Məlumatlar bazası pəncərəsində Reports

(Hesabatlar) obyektini aktivləşdirib New (Создать - Yeni) düyməsini sıxırıq.

Açılmış dialoq pəncərəsində Design View (Вид Конструктора-

Layihələndirmə Görünüşü) parametrini seçirik (Şəkil 56.):

New Report (Yeni Hesabat)

Report Wizard (Hesabat Sorğusu) dialoq pəncərəsi

Digər bir hesabat hazırlama üsulu New Report (Yeni Hesabat) dialoq pəncərəsində Report Wizard (Hesabat Sorğusu) parametrini seçməklə mümkündür. Bu parametri seçib OK düyməsinə sıxdıqdan sonra eyniadlı dialoq pəncərəsi açılacaqdır (Şəkil 57.).

Dialoq pəncərəsində lazım olan sahələri Selected Field (Seçilmiş Sahələr) pəncərəsinə əlavə etdikdən sonra Finish (Tamamla) düyməsinə


____________________________________________________________ 316

sıxın. Hesabat pəncərəsi açılacaqdır (Şəkil 58.).

Hazırlanmış hesabat

Hesanatların quruluşuna baxmaq üçün Məlumatlar bazası

pəncərəsində hesabat obyektini aktivləşdirib Design (Конструктор-

Layihələndir) düyməsini sıxırıq (Şəkil 59.). Açılmış pəncərədə hesabatın

quruluşunda lazım olan dəyişiklikləri edə bilərsiniz.

Hesabatın layihələndirilməsi pəncərəsi


____________________________________________________________ 317


____________________________________________________________ 318


____________________________________________________________ 319

FƏSİL XIII

KOMPÜTER QRAFİKASININ ƏSASLARI

İnformatikanın kompüterdən istifadə ilə təsvirlərin yaradılması və redaktə edilməsi üsulları ilə məşğul olan sahəsi kompüter qrafikası adlanır.

Müxtəlif peşə sahibləri:

Müxtəlif elm və tətbiq sahələri ilə məşğul olan tədqiqatçılar; Rəssamlar; Konstruktorlar; Kompüter dizaynı ilə məşğul olan mütəxəssislər; Dizaynerlər; Reklam məhsulları hazırlayanlar; Veb–səhifələrin hazırlanması ilə məşğul olanlar; Multimedia təqdimatı hazırlayan müəlliflər; Səhiyyə işçiləri; Parça və geyim modelyerləri; Fotoqraflar;

Tele-video montajla məşğul olan mütəxəssislər və digərləri öz işlərini sahmana salmaq üçün kompüter qrafikasından istifadə edirlər.

Adətən kompüterin ekranında təsvirlər qrafika proqramlarının köməyi ilə yaradılır. Kompüter qrafikası proqramlarına rastr və vektor qrafikaları, fraktal grafika, üçölçülü obyektləri yaratmaq və redaktə etmək üçün istifadə edilən proqramlar (məsələn, 3 ds MAX proqramı), avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemləri daxildir.

Avtomatlaşdırılmış sistemlər çox maraqlidır, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, onlardan peşəkar istifadə yaxşı hazırlıq tələb edir. Məsələn, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemi olan AutoCAD proqramından peşəkar memarlar binaların layihələndirilməsi və şəhərlərin planlaşdırılması üçün istifadə edirlər. Golden Software firmasının Grapher elmi qrafika proqramı cədvəl və ya analitik formada verilən bir dəyişənlə şərh edilən məlumatların işlənməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Kompüter qrafikasının əsas məqsədi təsvirlərin yaradılması və saxlanması prinsipləri barədə ətraflı məlumat verməklə yanaşı daha populyar qrafik redaktorların əsas imkanlarını araşdırmaqdan ibarətdir.

Kompüter qrafikasının təyinatı kompüterin yaddaşında təsvirlərin kodlaşdırılması, yaradılması, redaktə edilməsi və saxlanması üsullarını hərtərəfli öyrətməkdən ibarətdir.

Kompüter qrafikasında əldə edilən biliklər fizika, kimya, biologiya, eləcə də digər elm sahələrinə aid olan elmi və tətbigi tədqiqatların nəticələrini vizuallaşdırmağa imkan verir. Yaradılan təsvirlər natiqlərin nitq materiallarında, məqalələrdə, multimedia təqdimatlarında istifadə edilməklə yanaşı Veb–səhifələrində də yerləşdirilə bilər (və ya mətbəə sistemi sənədlərinə daxil edilə


____________________________________________________________ 320

bilər). Adətən qrafik redaktorlar fərqli imkanlara malik olur. Lakin təsvirlərin

qurulması ilə bağlı ümumi prinsiplər də mövcuddur. Odur ki, dərslikdə kompüter qrafikası şərti olaraq iki hissəyə bölünür.

Birinci hissənin məqsədi təsvirlərin yaradılması və saxlanmasının əsas məsələlərini öyrənməkdən ibarətdir. Əsas məsələlərdən birincisi qrafik təsvirlərin təsvir üsulları, rastr və vektor qrafikadır.

Qrafik redaktorların geniş yayılmış iki əsas kateqoriyası mövcuddur. Rast qrafikası redaktorunda təsvirlərin formalaşdırılması üçün yüzlərlə və

minlərlə (hətta milyonlarla) nöqtədən, vektor qrafikası redaktorlarında isə təsvir-obyektləri saxlamaq üçün riyazi formulalardan istifadə edilir.

Təsvirlərin təsvir üsulu təsvirlərin redaktə edilmə keyfiyyətinə, çap edilməsinə, həmçinin onların yaddaşda tutduğu həcmə əhəmiyyətli təsir göstərir. Belə ki, təsvirin necə şərh edildiyini bilməklə onun nə üçün düzgün çap edilmədiyini, sərt diskdə çox yer tutduğunu, təsvirin ölçüsü dəyişdiriləndə onun niyə pilləvari və ya pis görünüşə malik olmasının səbəbini aydınlaşdırmaq olur.

İkinci əsas məsələ rəng və onun şərh üsuludur. Cisimlərin görunməsi üçün onlar ya işıg ilə şüalanmalı, ya da işığı əks etdirməlidirlər. Rəng həm şüalanma, həm də əksetdirmə prosesində alına bildiyinə görə onun şərh edilməsinin müxtəlif üsulları mövcuddur. Əslində rəngin nədən ibarət olduğunu və onun kompüterdə necə yaradıldığını bilməyin özü bir çox problemləri həll etməyə kömək edir. Bu məsələlər haqqında təsəvvür olandan sonra rahatca anlamaq olur ki, kağızda çap edilən təsvir, niyə ekranda göründüyü kimi dəqiq alınmır.

Üçüncü əsas məsələ grafik faylların formatlarıdır. Sonrakı mərhələlərdə emal ediləcək (işlənəcək) təsvirlərin saxlanması problemi olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qrafik redaktorların hamısı üçün qrafik faylları saxlamaqdan ötrü vahid format yoxdur və ola da bilməz. Lakin elə formatlar da var ki, onlar bir sira predmet oblastları üçün standart formatlar hesab edilir. Qrafik formatların xüsusiyyətlərini bilmək təsvirlərin səmərəli saxlanması və müxtəlif əlavələr arasında məlumat mübadiləsinin həyata keçirilməsi üçun böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İkinci hissənin məqsədi daha cox istifadə edilən grafik redaktorların əsas imkanlarını öyrənməkdən ibarətdir.

QRAFİK TƏSVİR ÜSULLARI. RASTR QRAFİKA Rastr təsvir çox kiçik elementlərdən–piksellerdən ibarət olan mozaika kimi

təsəvvür edilə bilər. Belə təsvir xırda xanaları olan kağıza bənzəyir. Xanaların (piksellərin) hər biri müəyyən rənglə rənglənir və nəticədə təsvir formalaşmış olur (Şəkil 60.). Rastr qrafikada prinsip olduqca sadədir, çünki prinsip kompüter kəşf ediləndən çox-çox əvvəl (onlarla əsr) mövcud idi.

İncəsənətin mozaika, tikmə, vitraj (qapıya, pəncərəyə və s. yerlərə salınan rəngli şüşələrdən düzəldilən şəkil və ya naxış) formasi kimi inkişaf edən sahələrində təsvirlər həmişə diskret elementlərdən istifadə edilməklə yaradılmışdı.

Başqa bir misal, freskanı (divar naxışını) divara köçürmək üçün ən səmərəli üsul xanalardan istifadə etməkdir. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, həm təsvir çəkilmiş kağız, həm də təsvir köçürülməli olan divar eyni sayda xanalara bölunür. Sonra isə təsvirin fraqmenti oldugu kimi kağızdan divardakı xanalara


____________________________________________________________ 321

köçürülür. Rastr qrafikada təsviri formalaşdiran yüzlərlə və minlərlə pikseldən istifadə edilir.

Rəstr təsvir

Kompüter qrafikasında piksel termini müxtəlif anlayışlarla şərh edilə bilər:

Piksel–kompüter ekranında ən kiçik təsvir elementidir. Piksel–rastr təsvirin ayrıca elementidir. Piksel–printerdə çap edilən təsvir nöqtəsidir.

Ona görə də çaşqınlığı aradan qaldırmaq üçün aşağıdakı terminalogiyadan istifadə etmək daha məqsədəuyğundur:

Videopiksel–ekrandakı təsvirin ən kiçik hissəsi; Piksel–rastr təsvirin ən kiçik hissəsi; Nöqtə-printerlə yaradılan ən kiçik element.

Nəzərə almaq lazımdır ki, bir piksel üçün bir və ya bir neçə videopiksel və ya nöqtə istifadə edilə bilər.


____________________________________________________________ 322

Kvadrat formasında görünən böyüdülmüş videopiksel

Displeyin ekranı verilmiş sayda sətirlərə və sütunlara bölünmüş qrafik tordan (rastrdan) ibarətdir. Odur ki, displeyin ekranı məlum sayda videopiksellərdən ibarət olur. Qrafik torun ölçüsü N*M düsturu ilə müəyyən edilir. Burada N–üfqi istiqamət üzrə, M–şaquli istiqamət üzrə videopiksellərin sayıdır. Müasir displeylərdə 640x480, 800x600, 1024x768, 1240x1024 və s. ölçülərdə qrafik tordan isrifadə edilir. Videopikselin ölçüsü 0.3 millimetrdən də kiçikdir və biri- birinə çox yaxın yerləşir. Təcvirin gözlə görünə bilməsi üçün hər birinin öz rəng çaları olan yüzlərlə və minlərlə videopikseldən ibarət olmalıdır. Böyüdülmüş videopiksel kvadrat formasında görünür (Şəkil 61.).

RASTR QRAFİKANIN ÜSTÜNLÜKLƏRİ 1. Hər bir videopikselə mümkün olan milyonlarla rəng çalarından birini

vermək olar. Pikselin ölçüsü videopikselin ölçüsünə yaxın olanda təsvir fotoqrafik keyfiyyətə malik olur. Beləliklə, rastr qrafikada fotoqrafiya keyfiyyətinə malik olan təsvirlər almaq mümkündür (Şəkil 62.).

Fotoqrafiyanın skanerə olunması nəticəsində alınmış rastr təsvir

2. Nöqtələrin ayrı-ayrı piksellərlə təsvir edilməsi üçün nəzərdə tutulan çıxış


____________________________________________________________ 323

qurğularını kompüter çox asan idarə edir. Odur ki, rastr təsvir printerdə çox asan çap edilə bilir.

RASTR QRAFİKANIN ÇATIŞMAZLIQLARI 1.Rastr təsvir faylında hər bir videopikselin rəngi haqqında informasiya

bitlərin kombinasiyası formasında saxlanır. Daha sadə təsvirlər ağ və qara rənglərdən ibarət olur. Bu halda hər bir videopikselin rəngini kodlaşdırmaq üçün qiyməti “sıfır”dan və ya “bir”dən ibarət olan bir bit kifayət edir. Videopikselin rəngi iki bitlə kodlaşdırılanda kombinasiyaların nümkün sayı dördə (22) bərabər olur (00, 01, 10, 11) yəni, iki bitlə dörd rəng kodlaşdırıla bilər. Dörd bit (24) 16 pəngi, 8 bit (28) 256 rəngi, 24 bit (224) isə 16 777 216 rəng çalarını kodlaşdırmağa imkan verir.

Sadə rastr təsvirlər çox da böyük yaddaş sahəsi tələb etmir. Fotoqrafiya keyfiyyətinə malik olan təsvirlər isə əksər hallarda bir neçə meqabayt (Mbayt) həcmində yaddaş sahəsi tələb edir. Əgər qrafik torun ölçüləri 1240x1024, istifadə edilən rənglərin sayı 16 777 216-ya bərabər olarsa, rastr faylın həcmi ≈4Mbayta bərabər olacaqdır:

1240x1024x24 = 30 474 240 (bit) və ya 30 474 240 : 8 = 3 809 280 (bayt) və ya 3 809 280 : 1024 = 3720 (Kb) və ya 3 720 : 1024 = 3,63 (Mb). Göründüyü kimi rastr təsvirləri saxlamaq üçün böyük həcmdə yaddaş tələb

edilir. Bu problemin ən sadə həlli kompüterin yaddaş qurğularının həcmini artırmaqdır. Müasir sərt və optik disklər məlumatları saxlamaq üçün böyük həcmdə yaddaş sahəsinə malikdir. Son vaxtlar böyük həcmli yaddaş qurğularının çoxlu sayda istehsalının artması nəticəsində onların qiyməti xeyli ucuzlaşıb.

Problemin digər həlli qrafik informasiyanın sıxılmasıdır. Bu məqsədlə qrafik fayllarda məlumatların təşkil üsulunun dəyişdirilməsi hesabına rastr faylların ölçüsünü azaldan proqramlardan istifadə edilir. Qrafik məlumatları sıxmaq üçün bir neçə üsuldan istifadə edilir. Bu üsullardan ən sadəsi təkrarlanan kəmiyyətlər ardıcıllığıdır. Bu üsulla iki kəmiyyətdən istifadə edilir.

Birinci kəmiyyət təkrarlanan kəmiyyəti, yəni videopiksellərin göstərilməsi üçün bitlər toplumunu, ikinci kəmiyyət isə təkrarlanmaların sayını göstərir.

Aşağıda, ağ-qara təsvir məlumatlarının bir sətrinin ardıcıl piksellərinin sıxılması qaydası göstərilmişdir (Şəkil 63.).

Ardıcıl piksellərin sıxılması

Bu cür sıxma üsulu RLE (Run-Length-Encoding) adlanır. RLE üsulu eyni çalarla rənglənmiş böyük sahələrə malik olan təsvirlərlə daha yaxşı işləyir. Fotoqrafiya fayllarında eyni rəngə malik olan uzun piksellər sətri demək olar ki, olmadığına görə bu üsulla fotoqrafiya fayllarını yaxşı sıxmaq mümkün olmur.

Çoxsaylı naxışlara malik olan təsvirləri sıxmagdan ötrü ən yaxşı üsul LZW üsuludur. Bu üsulun adı onu hazıirlayanların soy adının birinci hərflərindən götürülmüşdür (Lempel, Ziv və Welch).


____________________________________________________________ 324

Fotoqrafiya üzrə birləşmiş ekspertlər grupu (Joint Photograpic Experts

Group) tərəfindən fotoqrafiya keyfiyyətinə malik təsvirləri sıxmag üçün JPEG üsulu tövsiyyə edilmişdir.

2.Rastr təsvirlər miqyaslaşdırılandan və fırladılandan sonra öz keyfiyyətini itirir, çünki eyni çalarla rənglənmiş sahələr standart naxışa (və ya təsvirdə olan səlist duz və əyri xətlər gözlənilmədən girintili-çıxıntılı xətlərə) çevrilə bilər. Rastr təsviri əvvəlcə kiçildib sonra əvvəlki ölçüsünə qədər böyüdəndə təsvirin görünüşü pisləşir, pilləvari formaya düşür (pilləvari effekt yaranır), rənglənmiş sahələr təhrif edilir. Bu baxımdan da rastr təsvirin ölçüsünün dəyişdirilməsi aşağıdakı iki üsuldan biri ilə həyata keçirilməlidir:

• təsvirdəki bütün piksellərin ölçüsü dəyişir (böyüyür və ya kiçilir); • piksellər təsvirə əlavə edilir və ya ləğv edilir (buna piksellərin seçilməsi də deyilir).

Miqyaslaşdırmanın birinci üsulundan istifadə ediləndə təsviri təşkil edən piksellərin sayı dəyişmir, təkcə ayrıca pikselin yaradılmasi üçün istifadə edilən elementlərin (videopiksellərin və ya nöqtələrin) sayı dəyişir. Təsvir böyüdüldükcə pilləvari effekt də artır və hər bir nöqtə kiçik kvadrata çevrilir (Şəkil 64.).

Təsvirdə piksel seçimi iki üsulla yerinə yetirilə bilər. Ya zəruri sayda pikselləri sadəcə təkrarlamaq və ya təsvirdən ləğv etmək olar, ya da müəyyən hesablamaların köməyi ilə proqram iki pikselin və onun ətrafındakı piksellərin əvəzinə başqa rəngə malik olan piksellər yarada bilər. Bu halda təsvirdəki xırda detallar, nazik xətlər itə bilir və təsvirdəki kəskinlik azalanda yuyulma effekti alına bilər.

Təsvirə daxil olan piksellərin sayının dəyişməməsi halında təsvirin

ölçüsünün dəyişməsi (a – ilkin vəziyyət, b – ölçüsü böyüdülmüş təsvir)

Paint rastr qrafik redaktor olduğuna görə bu redaktorda təsvirləri miqyaslaşdırmaq və bu zaman baş verən nəticənin səbəblərini izah etmək daha asandır.

Rastr təsvirlər üzərində miqyaslaşdırma, firlatma və digər əməliyyatları yerinə yetirmək üçün az sayda imkanlar mövcuddur.

VEKTOR QRAFİKA Vektor qrafikada təsvirlər düz xətlərdən, qövslərdən, çevrələrdən,

ellipslərdən, düzbucaqlılardan, eyni və müxtəlif rəngli oblastlardan qurulur. Bunları primitivlər adlandırmaq qəbul edilmişdir. Sadə vektor obyektlərin köməyi


____________________________________________________________ 325

ilə müxtəlif təsvirlər yaradilır. Vektor-primitivlərin kombinasiyasından və müxtəlif rənglərdən istifadə etməklə maraqlı təsvirlər almaq olur (Şəkil 65.).

Üçölçülü kompüter qrafikasında kub, kürə və s. kimi həcmli primitivlərdən istifadə edilir.

Vektor primitivlər şərh vasitəsilə verilir (Şəkil 66.). Məsələn: • A nöqtəsindən B nöqtəsinə xətt çəkməli; • Verilmiş düzbucaqlı daxilinə ellips çəkməli ifadələri sərh hesab edilir. Kompüter üçün belə şərhlər əmrlərin köməyi ilə verilir. Əmrdə müəyyən

funksiya və onun parametrləri verilir. WMF (Windows Metafile) vektor formatında yuxarıda qeyd edilən şərhlər üçün simvolik əmrlər aşağıdakı kimi yazılır: MOVETO X1,X2 Cari mövqe X1, X2 koordinatları ilə müəyyən edilən nöqtədir LINETO X2, Y2 Cari mövqedən koordinatları X2 ,Y2 koordinatları ilə müəyyən

edilən mövqeyə kimi xətt çəkməli ELLIPSE X3,Y3,X4,Y4

Sol kənar küncü X3,Y3 sağ aşağı küncü X4,Y4 koordinatlarında yerləşən düzbucaqli daxilinə ellips çəkməli

Düzbucaqlı, dairə və xətlərdən istifadə etməklə yaradılmış sadə vektor

obyektləri

Obyektin rəngi haqqında informasiya vektor əmr formasında şərhin tərkib hissəsi kimi, rastr təsvirdə isə hər bir videopikselin rəngi haqda informasiya saxlanır.

Vektor əmrlər çıxış qurğusuna maksimal mumkun elementlərdən (videopiksellərdən və ya nöqtələrdən) istifadə etməklə obyekt qurmaq barədə məlumat verir. Obyektlərin qurulması üçün çıxış qurğusunda istifadə edilən elementlərin sayı nə qədər çox olarsa obyekt bir o qədər yaxşı görünər.


____________________________________________________________ 326

Vektor təsvirləri

VEKTOR QRAFİKADA ƏMRLƏR ARDICILLIĞI Vektop təsvirlər almaq üçün adətən vektor qrafikası redaktorlarindan (Adobe

Illustrator, Macromedıa Freehand, CorelDRAW) istifadə edilir. Bu redaktorlar dizayn, texniki rəsm sahələrində, həmçinin qaydayasalma işlərinin yerinə yetirilməsində geniş tətbiq edilir. Vektor redaktorları istifadəçilərə təsvir yaratmaq üçün istifadə edilən əmrlər və alətlər təqdim edir. Təsvirin qurulması prosesində xüsusi proqram təminatı təsviri təşkil edən obyektlərə uyğun vektor əmrlər formalaşdırır. Əksər hallarda vektor redaktorı istifadəçiləri vektor əmrləri görmürlər. Lakin, vektor təsvirlərin şərhini bilmək vektor qrafikanın üstünlüklərini və nöqsanlarını anlamağa koməklik edir.

Vektor qrafikası faylına obyekt növlərindən biri kimi rastr təsvirlər də daxil ola bilər (Şəkil 67.). Vektor qrafikası redaktorlarının əksəriyyəti rastr təsvirləri təkcə vektor illüstrasiyalara yerləşdirməyə, ölçüsünü və yerini dəyişdirməyə,


____________________________________________________________ 327

döndərməyə, kəsməyə imkan versə də təsvirin ayrı-ayrı pikselləri ilə işləməyə imkan vermir. Məsələ ondadır ki, vektor təsvirlər ayrı-ayrı obyektlərdən ibarət olduğuna görə onlarla müxtəlif cür işləmək mümkündür. Rastr təsvirlərlə belə rəftar etmək mümkün deyil. Ona görə ki, rastr grafikada bütövlükdə rastr fraqment obyekt hesab edilir. Lakin bir sıra vektor qrafikası redaktorlarında rastr təsvirlərə xüsusi effektlər (yuma, kəskinlik) tətbiq etmək olur. Belə effektlər qonşu piksellərin rənginin dəyişdirilməsi ilə alınır. Piksel təkcə rəng xassəsinə malik olur.

Fotoqrafiyadan istifadə olunmaqla hazırlanmış vektor qrafik redaktoru

sənədi

VEKTOR QRAFİKANIN ÜSTÜNLÜKLƏRİ 1.Tərkibinə rastr obyektlər daxil olmayan vektor təsvirlər kompüterdə

nisbətən çox da böyük olmayan yaddaş sahəsi tutur. Belə ki, min primitivdən ibarət olan vektor təsvir bir neçə yüz Kbayt-dan çox olmayan yaddaş sahəsinə yerləşir. Analoji rastr təsvir üçün isə 10 dəfədən 1000 dəfəyə qədər çox yaddaş sahəsi tələb edilir.

Aşağıdakı məsələni nəzərdən keçirək. Tutaq ki, ekranın koordinat sistemində kvadratın şərhi aşağıdakı kimidir: RECTANGLE 1, 1, 200, 200, Red, Green Burada (1, 1) – kvadratın yuxarı sol küncünün, (200, 200) – aşağı sağ


____________________________________________________________ 328

küncünün koordinatları, Red – rənglə doldurulan sahənin, Green – konturun rəngidir.

Bir simvolun ikilik kodu bir bayta bərabər olduğuna görə belə şərh 30 bayt yaddaş tələb edir. 256 rənglə, sıxılmamış təsvir formasında həmin kvadrat üşün

200x200x8 = 320 000 (bit) və ya 320 000 : 8 = 40 000 (bayt) və ya 40 000 : 1024 = 39.6(Kb) yaddaş sahəsi tələb edilir. Buradan aydın görünür ki, sıxılmamış rastr kvadratın şərhi üçün həmin

kvadratın vektor şərhindən təqribən 1333 dəfə artıq (40000 : 30 = 1333.33) yaddaş sahəsi tələb edilir. Beləliklə, vektor təsvirləri yerləşdirmək üçün nisbətən az yaddaş sahəsi tələb edilir.

2.Vektor obyektlər şərh vasitəsi ilə verilir. Odur ki, vektor obyekti dəyişdirmək üçün onun şərhini dəyişdirmək lazımdır.

Məsələn, ellipsi böyütmək və ya kiçiltmək üçün onu məhdudlaşdıran düzbucaqlının yuxarı sol və aşağı sağ kuncünün koordinatlarının qiymətini dəyişdirmək kifayətdir. Koordinatlarınn qiyməti dəyişdiriləndən sonra qurulan (dəyişdirilən) obyekt üçün də maksimal mümkün sayda elementlərdən (videopiksellərdən və ya nöqtələrdən) istifadə ediləcək. Beləliklə, vektor təsvirlər keyfiyyətinə xələl gəlmədən asan miqyaslaşdırıla bilir.

Bir sıra hallarda rastr təsviri vektor təsvirə çevirmək mümkün olur. Bu proses trassirovka adlanır. Trassirovka programı rastr təsvirdə yeni rəngə malik olan piksellər qrupunu tapır və ona uyğun gələn vektor obyekt yaradır. Əksər hallarda alınan nəticə üzərində işləmək lazım gəlir.

VEKTOR QRAFİKANIN ÇATIŞMAZLIQLARI 1.Vektor təsvirin əsas təşkilediciləri xətlər, çevrələr, ellipslər və digər sadə

fiqurlardır. Ona görə də son vaxtlara qədər vektor qrafikadan çertyojların, diaqramların, qrafiklərin qurulması və eləcə də texniki illüstrasiyaların yaradılması üçün istifadə edilirdi. Kompüter texnologiyasının inkişafı ilə vəziyyət xeyli dəyişdi. Bu günkü vektor təsvirlər reallığa daha çox yaxındır. Lakin, vektor qrafika ilə fotoqrafiya keyfiyyətinə malik olan təsvirlər almaq mümkün deyil. Məsələ ondadır ki, fotoqrafiya rənglərin və parlaqlıqların çox mürəkkəb bölündüyü mozaikadır. Belə mozaikanı vektor primitivlər formasında təsvir etmək isə çox çətin məsələdir.

2.Vektor təsvirlər onlarla, bəzən də minlərlə əmrlərin köməyi ilə şərh edilir. Çap prosesində bu əmrlər çıxış qurğusuna (məsələn, lazer printerə) verilir. Bu zaman elə ola bilər ki, təsvir kağızda istifadəçinin istədiyindən tamam fərqli formada çap edilsin və ya umumiyyətlə çap edilməsin. Belə vəziyyət ona görə baş verir ki, printerin özünəməxsus prosessoru ona verilən əmrləri interpretasiya edir. Ona görə də hər hansı sadə vektor təsviri çap etməklə printerin verilmiş standarta uyğun olan vektor əmrləri yerinə yetirə bilib-bilmədiyini yoxlamaq lazımdır. Hər şey normal olarsa həmin printerlə mürəkkəb vektor təsvirləri çap etmək olar. Əgər printer hər hansı primitivi tanımasa, təsviri başqa printerdə çap etmək lazımdır. Beləliklə, vektor təsvirlər bəzən kağıza çap edilə bilmir (və ya istənilən kimi çap edilə bilmir).

RASTR VƏ VEKTOR QRAFİKALARIN MÜQAYİSƏSİ Rastr və vektor qrafikaların müqayisəli xarakteristikası cədvəldə verilmişdir.


____________________________________________________________ 329

MÜQAYİSƏ

KRİTERİYASI

RASTR QRAFİKA VEKTOR QRAFİKA

Təsvirin verilmə üsulu Təsvir piksellər çoxluğu ilə qurulur

Təsvir əmrlər ardıcıllığı ilə şərh edilir

Real həyatda obyektlərin təsviri

Real obyektlərin təsvir edilməsi üçün səmərəli istifadə edilir

Fotoqrafiya keyfiyyətinə malik təsvirlər almağa imkan vermir

Təsvirin redaktə keyfiyyəti

Miqyaslaşdırma və döndərmə zamanı təhrif baş verir

Təsvir keyfiyyətinə xələl gəlmədən dəyişdirilə bilir

Təsvirin çap xüsusiyyətləri

Təsvirlər printerdə rahat çap edilir

Təsvirlər bəzən çap edilə bilmir, bəzi hallarda isə istənilən kimi çap edilmir

RASTR VƏ VEKTOR REDAKTORLARIN XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ

Qrafik redaktorlar kompüter təsvirləri yaradanlar üçün alətdir. Bunların köməyi ilə istifadəçilər təsvirləri yaradır və redaktə edirlər. Hal hazırda çoxsaylı qrafik redaktorlar mövcuddur. Ona görə də konkret məsələ üçün hansı redaktorun münasib olduğunu bilmək çox vacibdir. Təsvirlərin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və fotomontaj əməliyyatları rastr qrafik redaktorlarla aparılır. Illüstrasiyaları yaratmaq üçün vektor redaktorlardan istifadə edilir.

İxtiyari qrafik redaktor təsvirlərlə işləmək üçün alətlərə malik olur. Əyri aləti (fırça və ya karandaş) düz və əyri xətlərin çəkilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Restangle (Прямоугольник-Düzbucaqlı), Ellipse (Эллипс-Ellipis) və Polygon (Многоугольник-Çoxbucaqlı) alətlərindən həndəsi fiqurların qurulması üçün, rəngləmədən ötrü isə Fill (Заливка-Doldurma) alətindən istifadə edilir. Mətnlərin və sərlövhələrin yaradılması üçün Text (Техт-Mətn) aləti tətbiq edilir. Təsvirlərlə işləyərkən çox vaxt təsvirdəki xırda detalları yaxşı görə bilmək üçün fraqmenti böyütmək lazım gəlir. Bu məqsədlə Zoom (Масштаб-Miqyas) alətindən istifadə edilir. Rastr və vektor qrafikası redaktorlarında eyni alətlərdən istifadə edilməsinə baxmayaraq, həmin alətlərlə yaradılan obyektin təsvir üsulu fərqli olur.

Qrafik redaktorlarda təsvirin ayrı-ayrı hissələrini köçürməyə, yerini dəyişdirməyə, ləğv etməyə, miqyaslaşdırmağa, güzgü əksini almağa, döndərməyə imkan verən imkanlar reallaşdırılmışdır. Fraqment üzərində hər hansı əməliyyatı aparmazdan əvvəl onu ayırmaq lazımdır. Vektor qrafika redaktorlarında obyektlər (vektor primitivlər), rastr qrafika redaktorlarında isə oblastlar (piksellər toplusu) ayrılır. Obyekti ayirmaq üçün mausun oxunu onun üzərinə gətirib sol düyməni sıxmaq kifayətdir. Oblastın ayrılması isə bir qədər mürəkkəb məsələdir. Ona görə ki, oblastı ayıranda hansı qrup piksellərin oblast əmələ gətirdiyini muəyyənləşdirmək lazımdır. Məhz buna görə rastr qrafikası redaktorlarında müxtəlif ayırma alətlərindən istifadə edilir. Rastr redaktorlarda həm sadə formalı oblastları, həm də mürəkkəb (əyrixətli) oblastları ayırmaq üçün nəzərdə tutulan ayırma alətləri olur.

Rastr qrafikada əsas anlayış piksel olduğuna görə rastr qrafikası redaktorlarında alətlərin və əmrlərin əksəriyyəti ayrı-ayrı piksellərin parlaqlığını və rəng çalarını dəyişdirir. Bu da təsvirdəki kəskinliyi yaxşılaşdırmağa, təsvirin ayrı-ayrı fraqmentlərinin tünd və ya açıq görünməsini təmin etməyə, xırda qüsurları


____________________________________________________________ 330

(qırışları, cızıqları və s.) ləğv etməyə imkan verir. Vektor qrafikada əsas anlayış obyektdir. Ona görə də vektor grafikası

redaktorlarında qaydayasalma, qarşılıqlı tənləşdirmə, obyektlərin kəsişməsi, bir obyekti digərindən istisna edən əmrlər olur. Odur ki, vektor grafikası redaktorlarında murəkkəb formalı obyektləri sadə formalı obyektlərdən yaratmaq olur.

Adətən rastr və vektor grafikası redaktorlarında həcm effekti almaq üçün vasitələrdən istifadə etmək mümkündür. Lakin real obyektlərin (personajların, interyerlərin və s.) üçölçülü obrazını üçölçülü modelləşdirmə proqramları ilə yaratmaq daha məqsədəuyğundur.

KOMPÜTER QRAFİKASINDA RƏNG Təbiətdə baş vermiş bütün hadisələri, həmçinin gündəlik həyatda

rastlaşdığımız predmetləri ona görə görmək mümkün olur ki, onlar ya işıq saçır, ya da işığı əks edir.

ĠĢıq–elekrtomaqnit şüalanmasıdır.

İşığın düşməsi, əks olunması və udulması

Rəng–şüalanmanın gözə təsirinin xarakteristikasıdır. Beləliklə, işıq şüası gözün torlu qişasına düşəndə rəng hissi yaradır. Şüalanan işıq mənbədən (məsələn, günəşdən, lampadan, monitorun ekranından və s.) çıxan isığa deyilir (Şəkil 68.).

Mənbədən bilavasitə gözə düşən şüalanan işıq, özündə, onu yaradan bütün rəngləri saxlayır. Obyektdən əks olunan işıq dəyişə bilir. İşıq mənbəyi olmayan ixtiyari predmet işığı ya müəyyən qədər udur, ya da əks etdirir.

Günəş və digər işıq mənbələri kimi monitor da işıq şüalandırır. Təsvir çap edilən kağız isə işıgı əks etdirir. İşıq həm şüalanma, həm də əks olunma proseslərində alina bildiyinə görə işığin şərh edilməsi üçün bir birinin əksi olan iki üsul: additiv və subtraktiv rəng modelləri mövcuddur.

ADDĠTĠV RƏNG MODELĠ

Şüalanan işıq additiv rəng modeli ilə şərh edilir. İşləyən monitorun və ya televizorun ekranına yaxın məsafədən və ya lupa ilə baxanda çoxlu sayda xırda qırmızı, yaşıl və göy rəngnlərdən ibarət olan nöqtələr görmək olur, çünki, rəngli


____________________________________________________________ 331

ekranda hər bir videopiksel müxtəlif (qırmızı, yaşil və göy) rənglərdən ibarət olan üç nöqtənin məcmuyundan ibarətdir. Müxtəlif rəngli bu nöqtələr çox xırda olduğuna görə gözdə onların qarışığı bir rəng kimi görünür.

Rənglərin additiv qarışığı

Beləliklə, qonşü nöqtələrin rəngləri qarışaraq başqa rəng əmələ gətirir (Şəkil

69.):

Qirmızı + yaşıl = sarı; Qırızı + göy = al-qırmızı; Göy + yaşıl = mavi; Qırmızı + yaşıl + göy = ağ

Rəngli nöqtələrin işıqlanma intensivliyini dəyişməklə çoxsaylı rəng çalarları yaratmaq mümkündür.

Additiv rəng üç əsas rəngin (qırmızı, yaşıl, göy) toplanması ilə alınır. Bu üç rəngin hamısının intensivliyi 100%-ə çatanda ağ rəng alınır. Rənglərin hamısı olmayanda qara rəng alınır.

Kompüter monitorlarında istifadə edilən additiv modeli RGB (Red-qırmızı, Green-yaşıl, Blue-göy) abbreviaturası ilə işarə etmək qəbul edilmişdir.

RGB MODELĠNDƏ XÜSUSĠ RƏNGLƏRĠN FORMALAġDIRILMASI

Qrafik redaktorların əksəriyyətində istifadəçi redaktorun təklif etdiyi palitraya əlavə olaraq qırmızı, yaşıl və göy rənglərdən istifadə etməklə özünə lazım olan xüsüsi rəngləri yarada bilər. Adətən grafik redaktorlar lazım olan rəngi qırmızı, yaşıl və göy rəngin hər birinin 256 çaları ilə yaradır. Bu halda formalaşdırıla bilən rənglərin ümumi sayı 256x256x256 = 16 777 216 - ya bərabər olacaqdır. Müxtəlif redaktorlarda xüsusi rəngləri formalaşdırmaq üçün istifadə edilən dialoq pəncərələrinin quruluşu fərqli olur. Deməli, istifadəçi həm qrafik redaktorun təklif etdiyi palitrada olan hazır rənglərdən, həm də dialoq pəncərəsindəki R, G, B ilə


____________________________________________________________ 332

işarə edilən daxiletmə sahələrinə qırmızı, yaşıl və göy rəng üçün parlaqlığin uyğun qiymətlərini daxil etməklə alınan xüsusi çalarlardan istifadə edə bilər. R, G və B parametrləri üçün 0-dan 255-ə qədər diapazonunda olan qiymətlərdən istifadə edilir. Bu qayda ilə yaranan rəngdən həm yeni obyektlərin yaradılması, həm də təsvirlərin fraqmentlərinin rənglənməsi üçün istifadə edilə bilər (Şəkil 70.).

CorelDRAW proqramında RGB rəng modeli əlavə olaraq üçölçülü koordinat sistemi ilə verilir. Bu sistemdə sıfır nöqtəsi qara rəngə, koordinat oxları isə əsas rənglərə uyğundur. Üç koordinatin hər birinin qiyməti yekun çalarda əsas rənglərin qiymətini göstərir (Şəkil 71.).

CorelDRAW proqramındakı RGB modelində rənglərin formalaşması üçün

dialoq pəncərəsi

Adobe Photoshop proqramında rənglərin formalaşması üçün dualoq

pəncərəsi

Koordinat sistemi üzrə sürüngəcin yerinin dəyişdirilməsi daxiletmə sahələrindəki qiymətlərə və əksinə təsir göstərir (Şəkil 72.). Koordinat sisteminin başlanğıcı ilə bütün təşkiledicilərin maksimal parlaqlıq səviyyəsi yerləşən nöqtəni birləşdirən diaqonalda ağ rəngdən qara rəngə qədər olan boz rəngin çalarları


____________________________________________________________ 333

yerləşir. Boz rəng çalarları üç təşkiledicinin hamısının parlaqlıq səviyyələrinin eyni qiymətlərində alınır.

Paint rəsm redaktorunda rənglərin formalaşması üçün dialoq pəncərəsi

SUBTRAKTĠV RƏNG MODELĠ

Əks olunan rənglər subtraktiv rəng modeli ilə sərh edilir. Kağız işıq şüalandırmır, isığı udur və əks etdirir. Gözə kağızdan əks olunan işıq düşür. Ona görə də qrafik təsvirlərin çap edilməsi üçün subtraktiv modeldən istifadə edilir.

Ağ rəng göy qurşağına daxil olan bütün rəngləri özündə birləşdirir. Ağ rəng prizmadan keçəndə tərkib hissələrinə ayrılır. Qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, mavi, göy, və bənövşəyi rənglər işığın görünən spektrini əmələ gətirir. Ağ kagız ağ isıqla işıqlandırılanda bütün rəngləri əks etdirir. Rənglənmiş kağız isə bəzi rəngləri udur, yerdə qalan rəngləri isə əks etdirir. Ağ isıqla işıqlandırılan qırmızı rənglə rənglənmiş kağız ona görə qırmızı görünür ki, o, qırmızı rəngdən başqa bütün rəngləri udur. Həmin qırmızı kagızı göy işıqla işıqlandıranda o, göy rəngi udduğuna görə qara görunəcək. Subtraktiv rəng modelində mavi, al-qırmızı və sarı rənglər əsas rənglərdir. Onların hər biri çap səhifəsinə düşən ag rəngin müəyyən rənglərini udur və ya ağ rəngdən müəyyən rəngləri çıxarır. Subtraktiv modelin adı da bundan götürülmüşdür. İngiliscə “subtrakt” – cıxma deməkdir. Qara, qırmızı, yaşıl və göy rənglərin alinmasından ötrü bu modeldə əsas subtraktiv rərglərdən aşağıdakı qaydada istifadə edilir:

mavi + al-qırmızı + sarı = qara; mavi + al-qırmızı = göy; sarı + al-qırmızı = qirmızı; sarı + mavi = yaşıl. Əsas subtraktiv rəngləri də müxtəlif nisbətlərdə qarışdırmaqla çoxsaylı

çalarlar almaq mümkündür. Subtraktiv modeldə ağ rəng əsas subtraktiv rənglərin heç biri olmayanda alınır. Şəkildə müxtəlif subtraktiv rənglərin qarışdırılması ilə alınan rənglər göstərilmişdir (Şəkil 73.).


____________________________________________________________ 334

Subtraktiv rənglərin qarışması

Mavi, al-qırmızı və sarı rənglər yüksək faizlə qarışdırılanda qara rəng əmələ gətirir. Daha dəqiq desək bu rənglər qarışdırılanda nəzəri olaraq qara rəng alınmalıdır.

Boyaların bəzi xüsusiyyətlərinə görə bu rənglər qarışdırılanda qonur-ləkə çaları alınır. Ona görə də bu rəngə çap prosesində qara boya da əlavə edilir.

Subtraktiv rəng modeli CMYK (Cyan –mavi, Magenta – al-qırmızı, Yellow – sarı, blacK – qara) abbreviaturası ilə işarə edilir.

ADDĠTĠV VƏ SUBTRAKTĠV RƏNG MODELLƏRĠNĠN QARġILIQLI ƏLAQƏSĠ

RGB modeli şüalanan, CMYK modeli isə əks olunan işıqla işləyir. Monitorda yerləşən təsviri printerdə çap etmək üçün istifadə olunacaq xüsusi proqram bir rəng modelindən digər rəng modelinə keçidi təmin etməlidir.

Dörd rəngli çap prosesini iki mərhələyə bölmək olar:

İlkin təsvir əsasında həmin təsvirin mavi (firuzəyi), al-qırmızı, sarı və qara təşkiledicilərinin yaradılması;

Həmin təşkiledicilərin (təsvirlərin) hər birinin eyni kağız vərəqdə çap edilməsi.

Rəngli təsvirin dörd komponentə (təşkilediciyə) bölünməsi xüsusi proqramla həyata keçirilir. Printerlərdə CMYK modelindən istifadə edilsəydi təsvirin RGB modelindən CMYK modelinə çevrilməsi çox sadə olardı, çünki qırmızı və yaşıl rənglərin qarışığı ilə sarı, sarı və mavi rənglərin qarışığı ilə yaşıl, qırmızı və göy rənglərin qarışığı ilə al-qırmızı və s. rəng alınır. Rəng dairəsi RGB və CMYK modelləri arasındakı əlaqəni göstərir (Şəkil 74.).


____________________________________________________________ 335

RGB və CMYK modelləri arasındakı əlaqə

Hər bir üçbucaqlının rəngı ona bitişik üçbucaqların rəngi ilə müəyyən edilir. Qara rəngin əlavə edilməsi nəticəsində çevirilmə prosesi xeyli çətinləşir. RGB modelində nöqtənin rəngi RGB rənglərin köməyi ilə alınırsa, yeni modeldə noqtənin rəngi CMYK qarışığına qara rəngin muəyyən miqdarını əlavə etməklə alınır. RGB modelinin məlumatlarını CMYK modelinə çevirmək üçün rəng ayırma proqramı bir sıra riyazi əməliyyatları yerinə yetirir.

Cədvəldə RGB və CMYK modellərində (təşkiledici rənglərin diapazonu 0-dan 255-ə kimi dəyişir) bəzi rənglərin şərhi verilmişdir.

RƏNG RGB CMYK

Qızılı 202R, 153G, 51B 38C, 105M, 204Y,3K Tünd-bənövşəyi 102R, 51G, 104B 97C, 183M, 67Y, 67K Narıncı 255R, 102G, 0B 0C, 187M, 253Y, 0K Qəhvəyi 153R, 102G, 51B 58C, 134M, 174Y, 29K

Əgər RGB modelində piksel təmiz qırmızı rəngə malikdirsə (100% R, 0% G,

0% B), CMYK modelində al-qırmızı və sarı rənglərin bərabər qiymətlərinə malik olmalıdır (0% C, 100% M, 100% Y, 0% K).

Burada əhəmiyyətli məsələ ondan ibarətdir ki, rəngayırma proqramı bütöv rəngli oblastlar əvəzinə ayrı - ayrı nöqtələrdən ibarət olan rastrlar yaradır və nöqtəvi rastrlar biri - birinə nəzərən rahat döndərilə bilir ki, yanaşı yerləşən müxtəlif rənglər biri - birinin üzərinə düşməsin (Şəkil 75.).


____________________________________________________________ 336

Dördrəngli çap üçün nöqtələr şəkilində alınmış rastr

Bir birinə yaxın yerləşən müxtəlif rəngli nöqtələr qovuşma təsiri bağişlayır və yekun rəng qovuşmuş bir rəng formasında görünür.

RGB və CMYK modellərində rənglərin alınma üsulu fərqli olduğuna görə monitorda görünən rəngləri olduğu kimi çap etmək olduqca çətindir. Adətən ekranda olan rənglər çap edilən eyni rənglərdən daha parlaq olur. Rəng modeli ilə yaradıla bilən rənglər çoxluğu rəng əhatəsi adlanır. Ən geniş rəng əhatəsi gözün fərqləndirə bildiyi rənglərin məcmuyudur. Bu natural rəng əhatəsi adlanır.

Natural rəng əhatəsinə nəzərən RGB modeli daha az, CMYK modeli isə RGB modelinə nisbətən kiçik əhatəyə malikdir (Şəkil 76.).

Müxtəlif rəng modellərinin rəng əhatəsi

Nəzərə almaq lazımdır ki, çap edilə bilən rənglərin sayı ekranda yaradıla bilən rənglərin sayından xeyli azdır. Ona görə də bir sıra qrafik redaktorlarda RGB modeli ilə yaradılan rənglərin CMYK modelinin rəng əhatəsindən kənara çıxması haqqında xəbər verən göstərici nəzərdə tutulmuşdur.

Adobe Photoshop proqramında xəbərdarlıq göstəricisi kimi kiçik nida işarəsindən istifadə edilir. Belə xəbərdarlıq meydana gələndə mausun sol düyməsini sıxmaqla Adobe Photoshop poqramını məcbur etmək olur ki, həmin


____________________________________________________________ 337

rəngi CMYK modelindəki yaxın rəng spektri ilə əvəz etsin. CorelDRAW proqramı da çap prosesində dəqiq çap edilə bilməyən rənglər

barədə informasiya verir. Bu halda CMYK modelinin rəng əhatəsinə daxil olmayan rənglər xüsusi, məsələn, açıq yaşıl rənglə əvəz edilir.

CorelDRAW və Adobe Photoshop kimi redaktorlar RGB modeli ilə yanaşı həm də CMYK modelində təsvirlər yaratmağa imkan verir. Bu halda istifadəçi istifadə edilməsi mümkün olan rəng məhdudiyyəti ilə barışmalıdır ki, təsvirin necə çap ediləcəyini ekranda görə bilsin. CMYK modelində ixtiyari rəng yaratmaq üçün RGB modelində oldugu kimi əsas rənglərin faiz nisbəti göstərilməlidir.

Kompüter qrafikası ilə yeni məşğul olmağa başlayanlar üçün CMYK modelində rəngləri formalaşdırmaq bir qədər çətinlik törədir. Rəng dairəsindən istifadə bu işi xeyli sadələşdirir, çünki, rəng dairəsində hər bir rəng onun ibarət olduğu rənglərin arasında yerləşir.

Məsələn, qırmızı rəngi artırmaq üçün sarı və al-qırmızı rənglərin faizini artırmaq lazımdır. Göy rəng yaratmaq üçün al-qırmızı və mavi rənglər əlavə etmək lazımdır. Rəng yaratmaq üçün üçölçülü koordinat sistemindən də istifadə etmək olar. Koordinat oxları mavi, al-qırmızı və sarı rəngləri tənzimləyir. Parlaqlıq tənzimləyicisi çalarda qara rəngin miqdarını müəyyən etməyə imkan verir (Şəkil 77.).

CMYK modelində rəngin formalaşması üçün CorelDRAW proqramında

açılmış dialoq pəncərəsi

RƏNG MODELĠ, RƏNG ÇALARI, DOLĞUNLUQ VƏ PARLAQLIQ

RGB və CMYK rəng modelləri aparat təminatı ilə bağlı məhdudiyyətə (kompüter monitorlarına və mətbəədə istifadə edilən rənglərə) əsaslanır. Rəngin şərh edilməsi üçün daha intuitiv üsul onun Hue (Оттенка-Çalar), Saturation (Насыщенность-Dolğunluq) və Britness (Яркость-Parlaqlıq) formasinda verilməsidir.

Dolğunluq rəngin “təmizliyini” göstərir. Dolğunluq azaldılanda rəngə boz rəng “qarıĢdırılmıĢ” olur.


____________________________________________________________ 338

Parlaqlıq verilmiş rəngə qarışdırılan qara rəngin miqdarından asılıdır. Rəngin tərkibində qara rəng azaldıqca onun parlaqlığı artır.

Təsvir kompüterin monitorunda əks olunmaq üçün HSB modelindən RGB modelinə, printerdə çap edilmək üçün isə CMYK modelinə çevrilir. H, S və B sahələrinə uyğun qiymətlər daxil etməklə (0†255 diapazonunda) ixtiyari rəng yaratmaq olar (Şəkil 78.).

İstifadəçi mausun sol düyməsini rəng sahəsinin ixtiyari nöqtəsində sıxmaqla uyğun rəng çalarını seçə bilər.

Rəng düzbucaqlısının daxilindəki markerin (nişanın) yerini dəyişməklə seçilmiş rəng çalarının dolğunluğunu və parlaqlığını dəyişmək olar. Düzbucaqlının yuxarı sol küncündə rəng maksimum yuyulmuş (demək olar ki, ağ) görünür. Aşağı sağ küncdə isə rəngin parlaqlığı minimal olur. Adobe Photoshop proqramında da rəngin dolğunluğunun və parlaqlığinin dəyişdirilməsi rəng sahəsi daxilində markerin (nişanın) yerinin dəyişdirilməsi ilə yerinə yetirilir. Paint qrafik redaktorunda rəng sahəsi rəng çalarını və dolğunluğu (kontrastlığı) seçməyə imkan verir, parlaqlıq isə xüsusi tənzimləyicinin (sürüngəcin) köməyi ilə müəyyən edilir.

CorelDRAW proqramı ilə HSB sistemində rənglərin formalaşdırılması üçün

istifadə edilən dialoq pəncərəsi

QRAFĠK FAYLLARIN FORMATLARI

Qrafik təsvirlərlə iş prosesində onların sonrakı mərhələlərdə işlənməsi üçün kompüterin yaddaşında saxlanması ən vacib problemlərdən biridir. Bu problemlə ixtiyari qrafik sistem istifadəçiləri daim qarşılaşmalı olur. Təsvir son formasını alana qədər o, bir neçə qrafik proqram vasitəsi ilə emal prosesini keçməlidir.

Məsələn, fotoşəkil əvvəlcə skanerə edilir və komputerə köçürülür, sonra Adobe Photoshop proqramından istifadə edilməklə görünüş qüsurları aradan qaldırılır və rənglərin korreksiyası aparılır. Bundan sonra alınan təsvir iş prosesində qurulacaq təsvirlərə əlavə edilmək üçün CorelDRAW və Adobe


____________________________________________________________ 339

Illustrator kimi təsvirlərin yaradılması üçün nəzərdə tutulan proqramlara eksport edilir.

Jurnal məqaləsi və ya kitab üçün hazırlanan təsvir adətən QuarkXPress və ya Adobe PageMaker kimi mətbəə sistemlərinə import edilməli olur.

Multimedik təqdimat üçün hazırlanan təsvir isə çox güman ki, Microsoft PowerPoint və Macromedia Director kimi proqramlardan istifadə edilməklə hazırlanır və yaxud da Veb-səhifəsində yerləşdirilir.

Qrafik faylın formatı - qrafik məlumatların xarici daşıyıcıda təsvir edilməsi üsuludur.

Standartlar hələ mövcud olmayan vaxtlarda qrafika proqramlarını hazırlayanların hər biri öz əlavələri üçün təzə format yaradırdılar. Ona görə də müxtəlif proqramlar (mətn prosessorları, mətbəə sistemləri, illüstrativ qrafika paketləri, CAPR-avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemləri) arasında məlumat mübadiləsi zamanı ciddi problemlər yaranırdı. Keçən əsrin 80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq inkişaf etmiş ölkələrin rəsmi qrumları əvvəlcə müxtəlif əlavələr üçün ümumi formatlar yaratmaq haqqında qərar qəbul etdilər və müvafiq qurumlara bu barədə tapşırıqlar verdilər. Qərara uyğun olaraq sahə mütəxəssisləri işə başladılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, təsvirə ediləcək bütün əlavələr üçün yararlı olan vahid format yoxdur və ola da bilməz. Lakin bəzi formatlar bir sira predmet sahələri üçün standart formatlara çevrilmişdir.

Qrafik redaktorun istifadəçisindən grafik məlumatların hansı formatda saxlandığını bilmək tələb edilməsədə, onun üçün təsvirlərin lazımı səviyədə (səmərəli istifadə məqsədi ilə) saxlanmasından və müxtəlif əlavələr arasında sərfəli məlumat mübadiləsinin təşkil edilməsindən ötrü qrafik formatların xüsusiyyətlərini bilmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumiyyətlə, kompüter qrafikasında vektor və rastr formatları fərqləndirmək qəbul edilmişdir.

VEKTOR FORMATLAR

Vektor formatlara aid olan fayllarda təsvirlərin şərhi sadə qrafik obyektləri (xətləri, çevrələri, düzbucaqlıları, qövsləri və s.) yaratmaq üçün istifadə edilən əmrlər çoxluğu ilə verilir. Belə fayllarda bunlardan başqa digər əlavə informasiyalar da saxlanılır. Müxtəlif vektor formatlar bir-birindən əmrlərin sayı və onların kodlaşdırılması üsulları ilə fərqlənir.

Sadə təsviri vektor əmrlərin köməyi ilə sərh etməkdən ötrü aşağıda verilmiş məsələni nəzərdən keçirək.

Tutaq ki, təsvirin şərh edilməsi üçün aşağıdakı əmrlərdən istifadə ediləcək: MüəyyənləĢdir X,Y – koordinatları X,Y kəmiyyətləri ilə müəyyən olunan

cari mövqeyin müəyyən edilməsi; Xətt X1,Y1 – cari mövqedən koordinatları X1,Y1 ilə müəyyən olunan

mövqeyə qədər xəttin çəkilməsi. Bu zaman X1,Y1 koordinatları cari mövqeyin koordinatlarına çevrilir;

Xətt X1,Y1,X2,Y2 – başlanğıcı X1,Y1 koordinatları, sonu X2,Y2 koordinatları ilə müəyyən edilən mövqelər (nöqtələr) arasında xəttin çəkilməsi. Bu zaman cari mövqe qeyri-müəyyən olur;

Çevrə X,Y,<radius> - məkəzinin koordinatları X,Y olan və radiusu piksellə


____________________________________________________________ 340

verilən “radius” parametrli çevrənin qurulması; Ellips X1,Y1,X2,Y2 – sol yuxarı küncü X1,Y1 koordinatları, sağ aşağı küncü

X2,Y2 koordinatları ilə müəyyən edilən düzbucaqlı ilə məhdudlaşan ellipsin qurulması;

Düzbucaqlı X1,Y1,X2,Y2 - sol yuxarı küncü X1,Y1 koordinatları, sağ aşağı küncü X2,Y2 koordinatları ilə müəyyən edilən düzbucaqlının qurulması;

Qurma rəngi <rəng> - <rəng> parametri ilə müəyyən edilən rəngin müəyyən edilməsi;

Doldurma rəngi <rəng> - <rəng> parametri ilə müəyyən edilən doldurma rənginin müəyyən edilməsi;

Rənglə X,Y <sərhəddin rəngi> - ixtiyari qapalı fiqurun rənglənməsi. Burada X,Y qapalı fiqur daxilində yerləşən ixtiyari nöqtənin koordinatları, <sərhəddin rəngi> isə sərhədd xəttinin rəngidir.

Vektor əmrlərin köməyi ilə gəminin təsvirini şərh etmək tələb edilir (Şəkil 79.).

Təsvirin koordinatları düzbucaqlı dekart koordinat sistemində verilir və koordinat sisteminin başlanğıcı ekranın yuxarı sol küncündə yerləşir.

Gəmi təsvirinin koordinatları

Həlli: Qurma rəngi mavi Müəyyənləşdir 270,100 Xətt 440,100 Xətt 400,140 Xətt 310,140 Xətt 270,100 Doldurma rəngi mavi Rənglə 320,130, mavi Qurma rəngi ağ Doldurma rəngi ağ Çevrə 310,120,5 Rənglə 310,120,ağ Cevrə 350,120,5 Rənglə 350,120,ağ


____________________________________________________________ 341

Çevrə 400,120,5 Rənglə 400,120,ağ Qurma rəngi göy Doldurma rəngi qırmızı Müəyyənləşdir 300,100 Xətt 340,20 Xətt 340,100 Xətt 300,100 Rənglə 320,90, göy Qurma rəngi qəhvəyi Müəyyənləşdir 340,20 Xətt 340,100 Xətt 400,100 Xətt 340,20 Doldurma rəngi ağ Rənglə 390,90, qəhvəyi

RASTR FORMATLAR Rastr formatlara aid olan fayllarda aşağıdakı xarakteristikalar (parametrlər)

saxlanılır: 1.Təsvirin ölçüsü – üfqi və şaquli istiqamətlər üzrə təsvirdəki videopiksellərin

sayı; 2.Bit dərinliyi – bir videopikselin rənginin saxlanması üçün istifadə edilən

bitlərin sayı; 3.Təsviri şərh edən məlumatlar – hər bir videopikselin rəngi və digər əlavə

informasiya. Müxtəlif formatlı rastr qrafik fayllarında bu xarakteristikalar fərqli üsullarla

saxlanır. Məsələn: Təsvirin ölçüsü ayrıca yazı kimi, təsvirdəki bütün videopiksellərin rəngi

haqqında informasiya isə böyük bir məlumat bloku kimi saxlanır. Rastr faylda sadə ağ-qara təsvirin necə saxlandığını nəzərdən keçirək (Şəkil

80.). Təsvirin ölçüsu = 10 x 10 videopiksel

□□□□□□□|□□□□□□□□|□□□□□□□□|□□□

ilk on video- ikinci on video- üçüncü on videopiksel piksel piksel

Rastr faylda hər bir videopiksel haqqında informasiyanın saxlanması

Aşağıda rastr faylda saxlanan informasiya ilə alınan (bərpa edilən) təsvir göstərilmişdir (Şəkil 81.).


____________________________________________________________ 342

Rastr qrafika faylı ilə bərpa edilən rastr təsvir

Faylla bərpa edilən təsvirdə videopiksellər təsvirin ölçüsünə uyğun yerləşdirilir, yəni birinci sətrdə videopiksellərin ilk onu, ikinci sətrdə növbəti on videopiksel, və i.a., onuncu sətrdə isə sonuncu on videopiksel yerləşdirilir.

Təsvirin vektor şərhini aşağıdakı kimi vermək olar: Müəyyənləşdir 0,3 Xətt 3,0 Xətt 5,0 Xətt 8,3 Xətt 8,5 Xətt 5,8 Xətt 3,8 Xətt 0,5 Xətt 0,3 Fotoqrafiya keyfiyyətinə malik olan yuksək buraxma qabiliyyəti olan

(buraxılışlı) skanerlə alınan təsvir adətən yaddaşda bir neçə meqabayt (Mbayt) yer tutur.

Məsələn, 1766x1528 videopiksel ölçülü, istifadə edilən rənglərin sayı 16 777 216 və ya rəng dərinliyi 24 bit olan təsvir faylının həcmi

1766 x 1528 x 24 = 64762 752 bit, və ya 64 762 752 : 8 = 8 432 844 bayt, və ya 8 432 844 : 1024 = 8235,2 Kbayt, və ya 8235,2 : 1024 = 8,04 Mbayt ≈ 8 Mbayt təşkil edəcəkdir. Rastr faylların saxlanması problemi faylların sıxılması ilə həll edilir. Faylların

sıxılması prosesində məlumatların təşkili üsulunun dəyişdirilməsi hesabına faylın ölçüsü azaldılır. Hələlik qrafik redaktorlar ilə məşğul olan mütəxəssislərdən heç kimə ideal sıxma alqoritmi yaratmaq qismət olmayıb. Yaradılan sıxma alqoritmlərinin hər biri təkcə müəyyən struktura malik olan verilənləri daha yaxşı sıxır.

Sıxma üsulları iki kateqoriyaya bölünür: 1.Faylların arxivləsdirmə proqramları ilə sıxılması; 2.Faylların faylın formatına daxil edilmiş alqoritmlə sıxılması. Fayllar birinci üsulla sıxılanda xususi proqram ilkin faylı oxuyur, həmin fayla

müəyyən sıxma alqoritmini tətbiq edir və yeni fayl yaradır. Yeni yaradılan faylın


____________________________________________________________ 343

həcmi ilkin faylın həcmindən xeyli az ola bilir. Lakin yeni fayl arxivdən azad edilməsə heç bir proqram ilə ondan istifadə etmək mümkün olmur. Ona görə də belə sıxma üsulundan məlumatları uzun müddət saxlamaq və ya ötürmək (göndərmək) lazim gələndə istifadə edilir. Gündəlik iş üçün bu üsul əlverişli deyil.

MS-DOS və Windows əməliyyat sistemlərində faylları sıxmaq üçün ZIP, ARJ, RAR proqramlarından daha geniş istifadə edilir.

Sıxma alqoritmi faylın formatına qoşulanda faylı oxuyan uyğun proqramlar sıxılmış məlumatları düzgün interpretasiya edir. Odur ki, faylların sıxılmasının bu üsulu böyük həcmli qrafik fayllarla gündəlik iş üçün daha münasibdir.

Tutaq ki, CorelDRAW proqramı ilə təsvir hazırlanıb. Həmin təsviri Adobe Photoshop proqramı ilə hazırlanmış sənədə yerləşdirmək lazımdır. TIFF Adobe Photoshop proqramınin istifadə etdiyi rastr formatlardan biridir. Fayl TIFF formatı ilə formatlaşdırılanda qrafik məlumatlar sıxılır. Həmin faylı oxuyan proqramda da məhz bu vəziyyət nəzərə alınır.

Bu baıxmdan da məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirmək lazımdır:

CorelDRAW proqramı ilə yaradılan təsvirin TIFF formatında saxlanmasını;

Faylın Adobe Photoshop proqramına import edilməsinı.

QRAFĠK MƏLUMATLARIN SIXILMA ÜSULLARI

RLE (Run-Length Encoding)–təkrarlanan kəmiyyətlər ardıcıllığı üsulu ilə sıxma zamanı videopikselin şərh edilməsi üçün istifadə edilən bitlərin və onların təkrarlanma saylarından istifadə edilir. Bu üsul bir sıra qrafik formatlarla (məsələn, PCX formatı ilə) bir yerdə istifadə olunur.

Faylın sıxılması üçün istifadə edilən proqram əvvəlcə videopiksellərin sayını, sonra isə onların rənglərini (və va əksinə) yaza bilər. Ona görə də faylı oxuyan proqram məlumatların həmin faylı diskə yazan proqramdan fərqli qaydada yerləşməsini gözləyə bilər. RLE üsulu ilə sıxılmış faylı açanda səhv barədə məlumat çıxarsa (və ya təsvir tam təhrif olunmuş formada alınarsa), belə faylı başqa proqramla açmağa və ya onu başqa formata çevirməyə cəhd etmək lazimdır.

RLE sıxma üsulu o halda səmərəli hesab edilə bilər ki, sıxılan təsvir eyni rəng calarina malik olan böyük sahələrdən ibarət olsun. Bu üsul skanerlə alınan fotoqrafiya təsvirlərinin sıxılması üçün səmərəli hesab edilə bilməz, çünki, skanerə olunan fotoqrafiyalarda eyni rəngə malik olan videopiksellərin uzun ardıcıllığı olmur (Şəkil 82.).


____________________________________________________________ 344

RLE üsulu ilə sıxılmış təsvir (a – yaxşı alınmış təsvirı, b – pis alınmış təsvir)

LZW sıxma üsulu təsvirdə təkrarlanan naxışların tapılmasına əsaslanır. Çoxsaylı naxışlara malik olan təsvir 0.1-dən əvvəlki ölçüyə kimi sıxıla bilər. LZW sıxma üsulu TIFF və GIF fayllara tətbiq edilir. Bu üsulla GIF formatlı məlumatları həmişə sıxmaq mümkündür. TIFF formatlı fayllar üçün sıxma imkanının seçilməsini istifadəçi müəyyən edir. TIFF formatının digər sıxma üsulları tətbig edilən variantlarda mövcuddur. Sıxma sxemləri fərqli olduğuna görə TIFF formatının bəzi versiyaları bırgəliyə malik olmaya bilər, yəni TIFF formatına malik olan faylı, əslində onu tanımalı olan bəzi qrafika proqramları ilə oxumaq olmur. Başqa sözlə, TIFF formatların heç də hamısı eyni deyil. Bu problemin mövcud olmasına baxmayaraq TIFF formatı hal - hazırda ən populyar rastr formatlardan biri hesab edilir.

JPEG sıxma üsulu fotografiya keyfiyyətinə malik olan təsvirlər üçün yüksək sıxma əmsalını təmin edir. Bu üsulla 100:1 nisbətində sıxılma təmin edilə bilir. Belə sıxma üsulundan istifadə edilən JPEG fayl formatı fotoqrafiya üzrə birləşmiş ekspertlər qrupu (Joint Photographic Experts Group) tərəfindən hazırlanmışdır.

Yuksək sıxma əmsalı sıxmadan sonra alınan faylda məlumatın bir hissəsinin itməsi hesabına alınır. JPEG üsulunda insan gözünün parlaqlığın dəyişməsinə çox həssas, rəngin dəyişməsinə isə az həssas olması faktorundan istifadə edilir. Ona görə də bu üsulla sıxma zamanı videopiksellərin parlaqlıqlarının fərqi haqqında daha çox, rənglərin fərqi haqqında isə daha az informsiya saxlanır. Qonşu piksellərin minimal rəng fərqini hiss etmək çətin olduğuna görə sıxılmış təsvirin görünüşü əvvəlki təsvirin görünüşündən demək olar ki, fərqlənmir. İstifadəçiyə sıxma dərəcəsini müəyyən etməklə itkinin səviyyəsini idarə etmək inkanı verilir. Məhz bu xüsusiyyətdən istifadə etməklə hər bir təsvir üçün daha münasib emal rejimi seçmək olur. Başqa sözlə sıxma əmsalını göstərməklə təsvirin keyfiyyəti ilə yaddaşa qənaət arasında seçim aparmağa imkan yaranır.

Saxlanan təsvir yüksək bədii tərtibat üçün nəzərdə tutulan fotoqrafiya olarsa, şəklin mümkün olan qədər dəqiq görünməsindən ötrü heç bir itkidən söhbət getməməlidir.

Əgər təsvir təbrik açıqcasinda yerləşdiriləcəksə, ilkin informasiyanın bir hissəsinin itməsi böyük əhəmiyyət daşımayacaq. Hər bir təsvir üçün daha münasib itki səviyyəsini eksperiment yolu ilə müəyyən etmək olar.

TƏSVĠRLƏRĠN STANDART FORMATLARDA VƏ GRAFĠK

REDAKTORLARIN MƏXSUSĠ FORMATLARINDA SAXLANMASI

Adətən grafik redaktorlar təsvirləri xarici yaddaş qurğusunda saxlamaq üçün özlərinin məxsusi formatlarından istifadə edirlər. Konkret qrafik əlavənin (proqramın) faylları saxlamaq üçün istifadə etdiyi xüsusi və daha səmərəli formata məxsusi fayl formatı deyilir. Məsələn, CorelRDAW üçün – CDR, Adobe Photoshop üçün – PSD, Fractal Design Painter üçün – RIFF, Paint (standart Windows program) üçün – BMP məxsusi formatlardır.

Müxtəlif qrafik əlavələr üçün nəzərdə tutulan ümumi formata standart qrafik format deyilir.

Faylı xarici yaddaşda saxlayarkən faylın formatı mütləq göstərilməlidir. CorelRDAW proqramında istifadə edilən Export (Экспорт-Eksport) dialoq


____________________________________________________________ 345

pəncərəsi şəkildə göstərilən kimidir (Şəkil 83.).

CorelDRAW proqramında təsviri JPEG formatında saxlayan dialoq

pəncərəsi

Hər bir standart qrafik format üçün əlavə dialoq pəncərəsi açılır. İstifadəçi əlavə pəncərədən istifadə etməklə seçilən formatın parametrlərini (istifadə edilən rənglərin sayını, BMP və TIFF formatları üçün sıxma zərurətini, JPEG formatı üçün sıxma əmsalını və s.) müəyyən edə bilir.

FAYLIN FORMATININ DƏYĠġDĠRĠLMƏSĠ

Qrafik faylların formatının dəyişdirilməsinə zərurət müxtəlif səbəblərdən yarana bilər. Məsələn, istifadəçi işlədiyi proqram faylın formatını qəbul etməyə bilər və ya digər istifadəçiyə təgdim edilməli olan məlumatlarin xüsusi formatda təqdim edilməsi lazım ola bilər. Belə hallar müşahidə ediləndə qrafik faylın formatını dəyişmək zərurəti yaranır.

FAYLLARIN RASTR FORMATDAN VEKTOR FORMATA ÇEVRĠLMƏSĠ

Faylın rastr formatdan vektor formata çevrilməsinin iki üsulu mövcuddur:

Rastr faylın vektor təsvirin rastr obyektinə çevrilməsi; Vektor obyekt yaratmaq üçün rastr obyektin trassirovkası

(çevrilməsi). Birinci üsuldan CorelRDAW programında istifadə edilir. Bu programla

müxtəlif rastr fayllar asanlıqla import edilir. Məsələn, CorelRDAW proqramına import edilən 16 milyon rəngə malik olan şəkil kifayət qədər yüksək keyfiyyətlə görünür. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, ilkin fayl çox da böyük olmasa belə, import edilən rastr obyekt kifayət qədər böyük yer tuta bilər. Buna əsas səbəb odur ki, vektor formatlar grafik məlumatları sıxa bilmir (Şəkil 84.).


____________________________________________________________ 346

CorelDRAW proqramında rastr təsvirin sənədə import edilməsinin nəticəsi

Rastr təsviri vektor təsvirə çevirmək üçün istifadə ediıən ikinci üsulun mahiyyəti belədir. Rastr təsviri trassirovka edən program (məsələn, CorelTRACE) təsvirdəki eyni rəngə malik olan piksellər qruplarını tapır, sonra da həmin gruplara uyğun gələn vektor obyektlər yaradır. Trassirovkadan sonra vektorlaşmış təsviri ixtiyari qaydada redaktə etmək olar.

Aşağıda, vektor təsvirə yaxşı çevrilən rastr obyekt göstərilmişdir (Şəkil 85.).

Vektor təsvirə çevrilən rastr obyekt

Təsvirdə yeni rəngli piksellər qrupu arasında dəqig sərhəd olduğuna görə belə rastr təsvir vektor təsvirə rahat çevrilir.


____________________________________________________________ 347

Vektor formata çevrilmiş, fotoqrafiya keyfiyyətinə malik rastr təsvir (a -

ilkin rastr təsvir, b – vektor təsvir)

Nəzərə almaq lazımdır ki, mürəkkəb rəng keçidləri olan fotoqrafiya keyfiyyətinə malik təsvir trassirovka ediləndə nəticə orjinaldan xeyli pis görünür (Şəkil 86.).

FAYLLARIN BĠR VEKTOR FORMATDAN DĠGƏR VEKTOR FORMATA ÇEVRĠLMƏSĠ

Vektor formatlarda xətlərin, qövslərin, rənglənmiş sahələrin, mətnlərin və i.a. şərhi saxlanır. Müxtəlif vektor formatlarda bu obyektlər müxtəlif cür şərh edilir. Faylı bir vektor formatdan digər vektor formata çevirən proqram sanki tərcüməçinin işini görür:

Obyektlərin şərhini bir vektor dildə oxuyur; Onları digər formatın dilinə çevirməyə cəhd edir. Tərcüməçi proqramla oxunan obyektin şərhinə yeni formatda dəqiq uyğun

gələn şərh olmayanda həmin obyekt ya yeni dilin oxşar əmrləri ilə şərh edilir, ya da ümumiyyətlə şərh edilmir. Ona görə də çevirmə zamanı təsvirin müəyyən hissələri ya təhrif edilə bilər, ya da görünməyə (itə) bilər. Hər şey ilkin təsvirin mürəkkəbliyindən asılıdır.

Faylın bir vektor formatdan digər vektor formata çevrilməsi prosesində alınan mümkün nəticələrdən biri şəkildə göstərilən kimidir (Şəkil 87.).

Burada: solda – ilkin təsvir CDR vektor formatındadır; sağda – DXF vektor formata çevirmənin nəticəsi.


____________________________________________________________ 348

Şəklin bir vektor formatdan digər vektor formata çevrilməsi

İlkin təsvir CorelRDAW proqramında hazırlanmışdır və bir neçə rəng keçidi olan müxtəlif elementlərdən (təsviri əhatə edən çərçivədən, mətndən, konik - konus şəkilli rənglənmiş düzbucaqlıdan) ibarətdir.

Soldakı təsvir CDR formatından CGM və ya WMF formatına çevriləndə ilkin elementlərin hamısı galır. DXF formatında isə müəyyən rəng keçidləri, təsvirin ətrafındakı çərçivənin forması, konik rəngləmə, şrift təhrif edilir.

Məsələ ondadır ki, bu format konstruktor işlərinin yerinə yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ona görə də bu formatda müxtəlif bədii effektləri şərh edən əmrlər yoxdur.

FAYLLARIN VEKTOR FORMATDAN RASTR FORMATA ÇEVRĠLMƏSĠ

Təsvirin vektor formatdan rastr formata (piksellər yığımına) çevrilməsi tez-tez istifadə edilən proseslərdən biridir. Bu prosesi bəzən vektor təsvirlərin rastrlaĢdırılması prosesi adlandırırlar.

Vektor təsviri fotoqrafiyaya yerləşdirmək üşün onu əvvəlcə rastr formata import etmək lazımdır. Tutaq ki, pəncərənin şəkli skanerə edilib və JPEG formatı ilə faylda saxlanıb. Ördək şəkli isə CorelRDAW vektor qrafik redaktoru ilə yaradılıb, sonra isə TIFF formatlı fayla eksport edilib (Şəkil 88.).

Hər iki rastr təsvirin montajı Adobe Photoshop qrafik redaktorunda yerinə yetirilir.

Vektor təsvir hər dəfə çıxış qurğusuna (monitora və ya printerə) ötüruləndə rastrlaşdırmaya (videopiksellər və nöqtələr yığımına çevrilməyə) məruz qalır. Vektor fayllar rastr formata eksport ediləndə ilkin təsvirdəki rənglərlə bağlı olan informasiya itkisi ola bilər. Buna əsas səbəb odur ki, bir sıra rastr formatlarda məhdud sayda rənglərdən istifadə edilir.

Məsələn, GIF formatinda istifadə edilən rənglərin sayı 256 rəngdən çox deyil.


____________________________________________________________ 349

Çəkilmiş şəklin fotoqrafiyaya yerləşdirilməsi

FAYLLARIN BĠR RASTR FORMATDAN DĠGƏR RASTR FORMATA ÇEVRĠLMƏSĠ

Faylın bir rastr formatdan digər rastr formata çevrilməsi çevirmənin ən sadə üsuludur. Üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, informasiya ilkin fayldan oxunur, təsvirin ölçüsü, hər bir videopikselin rəngi və rəng dərinliyi haqqında informasiyalar başqa üsulla yeni faylda saxlanır.

Köhnə format daha çox rəngdən istifadə etməyə imkan verən halda informasiya itkisi baş verə bilər.

Rəng dərinliyi 24 bitə (16 777 216 rəngə) malik olan fayl rəng dərinliyi 8 bitə (256 rəngə) bərabər olan fayla çevriləndə demək olar ki, hər bir pikselin rəngi dəyişdirilməli olur. Sadə halda bu proses bu şəkildə yerinə yetirilir, yəni ilkin faylın hər bir pikseli üçün yeni məhdud rənglərdən daha çox uyğun gələni seçilir.


____________________________________________________________ 350

Bu üsuldan istifadə ediləndə arzu edilməyən effektlər yarana bilər. Belə ki, ilkin təsvirdəki çoxsayli elementlər eyni rəngli sahəyə çevrilər və ya tədrici rəng keçidləri kəskin rəng keçidləri ilə əvəz edilə bilər.

Şəkildə belə çevirmənin nəticəsi göstərilmişdir (Şəkil 89.).

Rənglər sayınin azalması ilə təsvirdə yaranmış qüsurlar (a – ilkin təsvir, b –

rənglərin sayı az olan yeni formata çevirmənin nəticəsi)

Faylı bir formatdan digər formata çevirmək üşün xüsusi proqramlardan – format konvertorlarından istifadə edilir. Lakin qrafik redaktorların əksəriyyətində (CorelDRAW, Adobe Illustrator, Adobe Photoshop və s.) format çeviriciləri mövcuddur. Belə redaktorlar müxtəlif formatlı faylları oxumaqla yanaşı faylları yarada da bilir.


____________________________________________________________ 351

FƏSİL XIV

ELEKTRON TƏQDİMATLARIN TƏŞKİLİ

Microsoft Power-Point-də (Povə-poyent) ilk təqdimat kimi Microsoft Offise-in öyrənilməsi üçün mühazirənin quruluşunun hazırlanmasına nümunə kimi vermək olar.

Təqdimatın hazırlanma prosesini üç mərhələyə bölmək əlverişlidir:

– Təqdimatın bilavasitə yaradılması və yaxud hər slaydın ayrı-ayrılıqda tərtib edilməsi;

– İstifadəçilər üçün hazırlanmış materialın paylanması. Bu mərhələdə hazırlanmış material ağ-qara variantda olan slaydı təcəssüm etdirir. İstifadəçilərə hazırlanmış materialın paylanmasında əsas məqsəd onların materialları qane ediləcək səviyyədə qavramaları ilə yanaşı müəyyən qeydiyyatları da həyata keçirilməsi ilə bağlıdır;

Slaydların nümayiş etdirilməsi. Bu mərhələdə əsas məqsəd müxtəlif qrafiki qeydlərdən

istifadə etməklə yanaşı hazırlanmış slaydların istifadəçilərə numayiş etdirilməsindən ibarətdir.

Mərhələlərin yerinə yetirilməsi ardıcıllığını ayrı-ayrılıqda öyrənək. İlkin olaraq həyata keçiriləcək təqdimatın müvzusunu

müəyyənləşdirmək lazımdır, sonra isə mövzunu əhatə edəcək slaydların sayının təyin edilməsi vacibdir.

İstifadəçi qarşısında qoyulmuş məsələnin lazımi səviyyədə həyata ke-çirilməsi üçün 6 ədəd slaydın hazırlanması məqsədəuyğundur.

Hazırlanacaq birinci slayd istifadəçi tərəfindən mənimsəniləcək kursun adını və onun keçirilmə müddətini (təqdimatın başlıq vərəqi) göstərməlidir.

İkinci slayd öyrəniləcək kursun strukturunun qrafiki göstərilməsi ilə bağlı olmalıdır.

Digər slaydları isə Microsoft Offise-ə daxil olan Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft Power-Point proqramlarını, həmçinin istifadəçinin sənədlərlə işləməsinin təşkili ilə bağlı olmalıdır.

Bunun üçün Microsoft Power-Point proqramını işə salmaq lazımdır. Bu zaman Power-Point dialoq pəncərəsi açılır. Bu zaman qruplar sahəsindən seçmə düyməsi qeyd edilir və Ok düyməsi sıxılmalıdır. Bu zaman masaüstündəki şəkildə görünən slaydın yaradılması pəncərəsi açılacaqdır. Avtomaketi seçin sahəsindən avtomaket seçilir. Beləliklə, masaüstündə


____________________________________________________________ 352

mətni daxil etmək üçün “Doldurma nişanı” (və ya Doldurma işarəsi) olan slayd görünür.

Doldurma nişanı dedikdə, yeni slayd yaradarkən masaüstündə görünən punktir xətlə əhatələnmiş çərçivə başa düşülür. Çərçivədən mətn, dioqram, cədvəl, slayd başlıqları və sairə tərtib etmək üçün istifadə edilir. Çərçivənin daxilində yazılmış mətnə əlavə etmək üçün Mouse-in sol düyməsini bir dəfə sıxmaq kifayətdir. Əgər çərçivə daxilində istənilən obyekt yerləşmişdirsə, obyektə əlavə Mouse-un sol düyməsini iki dəfə sıxmaqla həyata keçirilir.

Əldə edilmiş slayda yaraşıqlı fon vermək üçün slaydın rənglənməsi məsləhətdir. Bununla yanaşı slayda dizayn etmək üçün isə Format menyusundan “Tərtibatın ülgüsünü tətbiq et” əmri seçilir. Bu zaman masaüstündə “Tərtibatın ülgüsünü tətbiq et” pəncərəsi açılacaqdır.

Pəncərənin “Presentation Designs” qovluğundan istənilən ülgü seçilir. Ülgünü seçdikdən sonra “Tətbiq et” düyməsi sıxılmalıdır. Növbəti addımda “Doldurma nişanı” na Mouse göstəricisini gətirməli, sol düyməni sıxmalı və istifadəçini maraqlandıran mövzunun mətni yazılmalıdır.

Beləliklə, birinci slaydın hazırlanma prosesi başa çatmış olur. İkinci slaydın hazırlanma prosesi mürəkkəb olduğu üçün növbəti

slaydlar hazırlandıqdan sonra bu prosesə təkrar qayıdılacaqdır. Üçüncü slaydı hazırlamaq üçün insert menyusundan yeni slayd əmri

qeyd edilir və açılmış dialoq pəncərəsindən iki sütundan ibarət mətn

avtomaketi seçilir və Ok düyməsi sıxılır. “Doldurma nişanın”dan və “Enter” düyməsindən istifadə etməklə hər iki sütunda nəzərdə tutulmuş mətnin yazılması yerinə yetirilir. Sütunlar mətnlər ilə doldurularkən sonra onların zövqə uyğun istifadəçi tərəfindən müxtəlif rənglərlə rənglənməsi əmri yerinə yetirilə bilər. Beləliklə, üçüncü slaydın tərtibi tamamlanır.

Növbəti addımda üçüncü slaydın hazırlanması üçün istifadə edilən əməliyyatlar təkrar olunur. Burada əvvəlki addımdan fərqli olaraq slaydın yaradılması pəncərəsindən birinci sırada soldan ikinci yerdə duran (Nişanlanmış siyahı) avtomaketi seçilir. Seçilmiş avtomaketə slaydın nəzərdə tutulmuş başlığı və mətni yazılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, yazılacaq mətnin sətirlərinin sayının artmasından asılı olaraq simvolların ölçüsü azalma istiqamətində dəyişə bilər. Başlığı və mətni yazdıqdan sonra slaydın tərtibat işi başa çatmış olur. Digər slaydlar da eyni ardıcıllıqla hazırlanır.

Bütün slaydlar hazırladıqda sonra ən effektli və mürəkkəb quruluşa malik ikinci slaydın tərtib olunması prosesini öyrənmək məqsədəuyğundur.

Prinsip etibari ilə slayd birincidən sonrakıdır. Odur ki, onu yerində oturtmaq üçün masaüstündə olan sürüşdürmə düymələrdən və ya klaviatura üzərindəki “Page Up” və “Page Dawn” düymələrindən istifadə etmək olar.


____________________________________________________________ 353

Masaüstündə slayd görünən kimi əlavə et menyusundan yeni slayd əmri seçilir. Açılmış dialoq pəncərəsindən aşağı sırada soldan ikinci avtomaket seçilir və Ok düyməsi sıxılır.

Açılmış slaydın “kursorun quruluşu” hissəsinə başlığın mətni daxil edilir. Əgər başlığın mətnini müəyyən formada tərtib etmək tələb olunarsa, onda Rəsm çəkmə lövhəsinə müraciət etmək məsləhətdir.

Rəsm çəkmə lövhəsinin ekranda görünməsini əldə etmək üçün görünüş menyusunun “Alətlər çubuğu” əmrini aktivləşdirmək lazımdır. Açılmış dialoq pəncərəsindən Rəsm çəkmə əmri seçilir və slaydın üzərində lazımi əməliyyatlar yerinə yetirilir.

Sonrakı mərhələdə “Format” menyusunun “Şrift” əmrini seçərək açılmış dialoq pəncərəsindən istifadə etməklə başlığın və digər yazıların şrifti, rəngi ölçüsü və tərtibat stili təyin edilir, sonra isə uyğun əməliyyatlar yerinə yetirilir.

Hazırlanmış slaydın rəng çalarlarını təyin etmək üçün “Format” menyusunun “Rənglər və xətlər” əmrindən istifadə edilir. Açılmış “Çalarların doldurulma tərzi” dialoq pəncərəsindən uyğun çalarlar və xətlər seçilir.

Beləliklə 2 nömrəli slayd hazırlanır. Bütün slaydlar hazır olduqdan sonra “Fayl” menyusunun “Çap” əmrindən istifadə edərək slaydlar lazımi miqdarda çap edilir və istifadəçilərə paylanır və sonda hazır slaydların nümayişi həyata keçirilir.

Power-Point-də hazırlanmış slaydların nümayiş edilməsi zamanı onların animasiya olunması tələb olunarsa, bunu slaydın Power-Point men-yularındakı xüsusi əmrlərdən istifadə etməklə həyata keçirmək olar. Ani-masiya ardıcılıığını aydınlaşdırmaq üçün məhşur “Pifaqor teoremi” yazıla-caq slaydı nümunə kimi götürüb yerinə yetiriləcək əmrlər ardıcıllığını araş-dırmaq olar. Bunun üçün Microsoft Power-Point proqramını işə salmaq lazımdır. Yeni təqdimat yarat sahəsindən boş təqdimat seçmə düyməsi qeyd edilir və Ok düyməsi sıxılr. Bu zaman monitorda görünən slayddan yaradılmış dialoq pəncərəsi açılacaqdır. Avtomaketi seç sahəsindən zövqə uyğun “Başlıq slaydı” avtomaketi seçilir. Beləliklə, monitorda mətni daxil etmək üçün “Doldurma nişanı”olan ilk slayd görünür.

Yaradılmış slaydın çərçivəsi daxilindəki üst çərçivəyə slaydın sərhövhəsi çərçivəsinə Pifaqor Teoremi, alt çərçivəyə isə katetlərin kvadratları cəmi hipetonuzun kvadratına bərabərdir sözləri yazılır.

Hazırlanmış slaydın fonunu tərtib etmək üçün “Format” menyusundan slaydan rənglər sxemi əmri seçilir və açılmış Rəng sxemi dialoq pəncərəsindən standart səhivəsi qeyd edilir.

Standart səhivəsinin Rəng sxemi sahəsindən istifadəçinin zövqünə uyğun olaraq istənilən rəngli sxemlərdən biri seçilir və hamısına “tətbiq et” düyməsi sıxılır.


____________________________________________________________ 354

Sonrakı mərhələdə hazırlanmış slaydın daxilindəki sözlərin animasiya edilməsinə nail olmaq üçün slaydın nümayiş etdirilməsi menyusundakı Animasiyanın sazlanması əmri seçilir və açılmış Animasiyanın sazlanması dialoq pəncərəsindəki Animasiya ediləcək obyektlər sahəsi daxilində olan “Başlıq-1” mətn-2 sətirləri növbə ilə qeyd edilir.

Slayd hazırlandıqdan sonra növbəti mərhələ onun sazlanmasına nail olmaqdır. Bunun üçün slaydların nümayiş etdirilməsi menyusundan Təqdimatın sazlanması əmri seçilir. Açılmış dialoq pəncərəsinin slaydın nümayişi sahəsindən təqdim ediləcək slaydların kim tərəfindən və necə idarə olunacağı seçildikdən sonra slaydlar sahəsindən slaydlar toplusundakı slaydların hansının göstərilmə ardıcıllığının dəyişməsi qeyd edilir və Ok düyməsi sıxılır.

Bəzən slaydların təqdimat vaxtı onların təyin olunmuş növbə ilə gös-tərilməsinə ehtiyac duyulur. Bu məqsəd ilə slaydın nümayişi münyusundakı slaydların əvəz edilməsi əmri seçilir.

Hazırlanmış animasiya ediləcək slaydların rəng çalarlarından istifadə etməklə rəng fonunun seçilməsi təqdimat vaxtı əhəmiyyətlər rol oynayır. Bunun üçün sonrakı mərhələdə Format menyusundan Fon əmri seçilir və açılmış dialoq pəncərəsinin fonun doldurulması səhivəsindəki digər rənglər və doldurulma qaydaları sahələri qeyd edilir.

Seçilmiş sahələrə uyğun olaraq slaydların rəngləri və rəng doldurmaları təqdimata uyğun olarq seçilir və Ok düyməsi sıxılır.

Beləliklə, bütün əməliyyatlar yerinə yetirildikdən sonra hazırlanmış slaydların animasiya edilməklə nümayişini həyata keçirməklə başlamaq olar. Microsoft Power-Point proqramı ilə işləyərkən bəzi hallarda ülgünün işlənib hazırlanması istifadəçidən tələb edilir. Hazırlanma prosesini həyata keçirmək məqsədi ilə əməliyyatlara aşağıdakı ardıcıllıqla əməl etmək lazımdır.

Bunun üçün yenədə Microsoft Power-Point proqramı işə salınır və açılmış Power-Point pəncərəsindən “Boş təqdimat” seçmə düyməsi qeyd edilir və Ok düyməsi sıxılır.

Bu zaman kompüterin manitorunda slaydın yaradılması pəncəsi açılacaqdır.

Avtomaketi seç sahəsindən “Başlıq slaydı” avtomaketi seçilir. Seçilmiş avtomaket masaüstünün ekranında göründükdən sonra əvvəlcə onun fonunu seçmək lazımdır. Bunun üçün “Format” menyusundan “Fon” əmri qeyd edilir və açılmış dialoq pəncərəsindən “Doldurma qaydaları” sahəsi seçilir.

Növbəti addımda açılmış “Doldurma qaydaları” sahəsindən Quruluş düyməsi sıxılır və yeni açılmış pəncərədən istifadəçi zövqünə uyğun olan suxur quruluşundan birini qeyd edib və Ok düyməsi basılır.

Əməliyyat başa çatdıqdan sonra masaüstünün ekranında seçilmiş suxur strukturuna uyğun boyanmış slayd görünəcəkdir.


____________________________________________________________ 355

Sonrakı addımda fonu müəyyən edilmiş slaydın üzərində mətn və qrafika (rəsm) yerləşdiriləcək sərhədlərin təyin edilməsi həyata keçirilməlidir. Bu məqsəd ilə slaydın üzərində olan yönəldici xətlərdən (qırıq-qırıq xətlərdən) istifadə etməklə slaydın üzərində yerləşdiriləcək obyektin yerləşmə sərhədləri təyin edilir. Yönəldici xətlərin sərhədlərini təyin etmək məqsədi ilə “Görünüş” menyusundan yönəldici əmri seçilir.

Bu zaman slaydın üzərində iki yönəldici xətt,şaquli və üfüqi xətlər görünəcəkdir.

Yönəldici xətləri istifadəçi lazım bildiyi yerə yerləşdirdikdən sonra iş prosesində digər yönəldici xətlər tələb olunarsa “Ctrl” düyməsini sıxmaqla istənilən sayda şaquli və üfüqi istiqamətdə yönəldici xətlər yaratmaq olur və lazım gələrsə onları məqsədəuyğun yerlərdə yerləşdirməkdə mümkündür.

İstifadəçinin məqsədindən asılı olaraq hazırlanmış slaydın sol və sağ təefinə mətn, əks tərəfinə isə mətnə uyğun rəsm yerləşdirilir. Slaydın sol tərəfinə rəsm yerləşdirmək üçün “əlavə et” menyusunun “Rəsm” əmrinə müraciət etməlidir.

Artıq birinci slaydın seçilmiş effektləri hazırdır. Digər slaydlar üçün ef-fektlərin seçilməsi yuxarıda göstərilən ardıcıllıqla həyata keçirilir. İstifadəçi-nin zövqünə uyğun olaraq bütün slaydlar üzərində effektlər hazır olduqdan sonra “Slaydın nümayişi” menyusundakı “Nümayişə başla” əmri seçilir. Bu zaman effektli seçilmiş birinci slayd ekran boyu açılır və slaydın nümayişi həyata keçirilir.

Birinci slayd üçün nümayiş başa çatdıqdan sonra ekranın sol aşağı küncündəki işarəsinin üzərinə Mouse göstəricisini gətirib sol düyməni sıxmaq lazımdır. Açılmış dialoq pəncərəsindən növbəti slaydların nümayişini təşkil etmək üçün “sonrakı” əmri seçilir və slaydların nümayişi ardıcıl olaraq həyata keçir. Slaydların seçilmiş effektlərlə nümayişi sona çatdıqdan sonra “Slaydların nümayişini başa çatdırmaq” əmrini qeyd eləmək lazımdır.

İstifadəçi nümayiş ediləcək bütün slaydları tam hazırladıqdan sonra onların nümayişinə başlamazdan qabaq nümayiş üçün tələb edilən vaxt in-tervalını əvvəlcədən müəyyən etməlidir. Çünki, bəzən elə olur ki, slaydların nümayişinə ayrılmış vaxt intervalı kifayət etmir və yaxud da əksinə, həddindən artıq çox olur. Belə narahatlıqdan kənarlaşmaq üçün “Slaydların nümayişi” menyusundan “Vaxtın tənzimlənməsi” əmrini seçmək lazımdır. Açılmış dialoq pəncərəsindəki işarəsinə Mause göstəricisini ardıcıl sıxmaqla slaydların nümayişi üçün tələb edilən vaxt intervalını tam dəqiqliyi ilə müəyyən etmək. Əgər slaydların nümayişində fasiləyə ehtiyac duyularsa, onda istifadəçi dialoq pəncərəsinin üzərindəki ΙΙ işarəsinə Mouse göstəricisini sıxmalıdır. Bütün işlər tamamlandıqdan sonra istifadəçi tam məsuliyyətlə hazırlanmış slaydların nümayişinə başlaya bilər.


____________________________________________________________ 356


____________________________________________________________ 357

VERİLƏNLƏR BAZASI

İnformasiyanın qorunub-saxlanılması kompüterlərin ənənəvi xidmət

növlərindən biridir. İnformasiyanın kompüterlərdə qorunub-saxlanılması üçün verilənlər bazasından (VB) geniş istifadə olunur.

Verilənlər bazası kompüterdə xüsusi formatlı fayllarda saxlanan informasiyadır.

Verilənlər bazası biri-biri ilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş, eyni prinsiplərlə təsvir olunan, saxlanan və idarə olunan, müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan strukturlaşdırımış verilənlər toplusudur. Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanılır. Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

1.Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması. Eyni verilənlər bir neçə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanmaqla, digər fayllardan çıxarılır və fayllar arasında əlaqələr yaratmaqla onlara müraciət təmin olunur;

2.Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması. Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının verilənlər bazası daxilində eyni üsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur;

3.Verilənlərin müstəqilliyi. Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və ya əksinə, tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib məsələdir. Verilənlər bazasında bu məsələ verilənlərin çoxsəviyyəli müstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə edilir. Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır;

4.Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi. Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin müxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu halda eyni verilənlərin müxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini üçün verilənlər bazasında lazımı vasitələr nəzərdə tutulur;

5.Verilənlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi. Verilənlərin təhlükəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması, digər tərəfdən səlahiyyətsiz müraciətlərdə mühafizə edilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün verilənlər bazasında lazımı metodlar və vasitələr nəzərə alınır;

6.Verilənlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması. Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına zəmin yaradır;


____________________________________________________________ 358

7.Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları. Müasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfini və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seçilməsinə və tətbiqinə imkan yaradır. Verilənlərin və sorğuların təsviri üçün standart üsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan, informasiya sistemlərinin istismarı və digər sistemlərə verilənlər mübadiləsi sadələşir, verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır;

8.Xərclərin minimumlaşdırılması. Verilənlər bazası konsepsiyası ilə qurulan informasiya sistemləri faylların fərdi emalı ilə qurulan sistemlərdən 1.5 dəfə ucuz başa gəlir.

VERİLƏNLƏR BAZASININ YARADILMASI

Təşkilati baxımdan ixtiyari verilənlər bazasının yaradılması iki müxtəlif

mərhələdən ibarətdir:

Layihələndirmə mərhələsi; İstismar və ya istifadəçi mərhələsi. Layihələndirmə mərhələsində baza yaradıcıları, yəni proqramçılar

və ya baza administratorları orada yerləşdiriləcək informasiyanın tərkibini öyrənir, onu cədvəllərə ayırır, bu cədvəllərin strukturunu, cədvəllər arası əlaqəni, bazaya ola biləcək sorğuları, formaları, hesabatları və s. müəyyənləşdirir, onda yeni obyektlər (məsələn, cədvəl, sorğu, forma və s.) yaradır, onun strukturunu verirlər. Onlar bazanın strukturunu işləyir və bazaya daxil olmağa tam hüquqları var. Bir bazanın bir neçə yaradıcısı ola bilər.

İstifadəçi mərhələsində baza formaların köməyi ilə informasiya ilə doldurulur (verilənlər bazasının sifarişçisi tərəfindən), sorğular vasitəsilə verilənlərin emalı və lazım olan nəticənin hesabatlar şəklində alınması icra olunur. Bir bazanın minlərlə istifadəçisi ola bilər.

VERİLƏNLƏR BAZASININ STRUKTURU

Verilənlər bazasının strukturu, onların kompüterdə saxlanılması

üsuludur və o, elə seçilməlidir ki, verilənlərdən səmərəli istifadəni təmin etsin.

Faylın verilənlər bazasının olması üçün onda olan informasiya struktura malik olmalıdır və elə formatlaşdırılmalıdır ki, sahələr biri-birindən asanlıqla fərqlənsinlər.

Verilənlər bazası struktura görə üç cür ola bilər: iyerarxik; səbəkə;

relyasion.


____________________________________________________________ 359

Ġyerarxik verilənlər bazasında verilənlər arasındakı tabeçilik münasibətlərindən asılı olaraq budaqlanma olur. Odur ki, bu struktura bəzən budaqlanan struktur da deyirlər. Budaqlanan struktur şəkildə verilmişdir .

Verilənlər bazasının iyerarxik strukturu

Verilənlər bazasının Ģəbəkə modelində verilənlərə müraciət ona

gələn yollar vasitəsi ilə həyata keçirilir və bir verilənə bir neçə yol ilə gəlmək olar. Bu zaman hər bir verilən faktiki olaraq bir neçə verilən ilə bağlı olur və onlar arası əlaqələr iyerarxik olmaya da bilər. Model aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir.

Verilənlər bazasının şəbəkə strukturu

2

21 22 23

1 3

1 2

3 4 5

6 7 8

9 10

11


____________________________________________________________ 360

Relyasion strukturlu verilənlər bazası cədvəl şəkilində təqdim olunur və onlarda verilən sətir və sütunların kəsişməsi ilə müəyyən olunur. Verilənlər bazasında sütunlar sahələr, sətirlər isə yazı (kortej) adlanır.

Relyasiya strukturlu verilənlər bazasının əsas cəhətləri. Relyasiya strukturlu verilənlər bazasında sahələr verilənlər bazasının strukturunu yaradırlar, yazılar isə verilənlər bazasında olan informasiyanı ifadə edirlər.

SAHƏLƏRİN XÜSUSIYYƏTLƏRİ

Hər bir sahənin ən birinci xüsusiyyəti onun uzunluğudur. Sahənin

uzunluğu orada yerləşdiriləcək verilənin simvollar və ya işarələr sayı ilə müəyyən olunur.

Hər bir sahənin unikal xüsusiyyəti onun adıdır. Bir verilənlər bazası iki eyniadlı sahəyə malik ola bilməz.

Hər bir sahənin imza xüsusiyyəti var. İmza elə bir göstəricidir ki, verilənlər bazasında həmin sütunun başlığında əks olunur. Onu sahənin adı ilə qarışdırmaq olmaz, amma imza verilmədikdə həmin sahənin başlığında onun adı yazılır. Müxtəlif sahələrə bəzən eyni imza vermək olar. Bu kompüterin işinə mane olmayacaqdır. Belə ki, bu sahələr əvvəlki kimi müxtəlif adlarla saxlanılacaqdır.

SAHƏLƏRİN TİPLƏRİ

Sahələr orada saxlanılan verilənin tipindən asılı olaraq müxtəlif

xüsusiyyətli olurlar. Mətn sahələr - mətn tipli verilənlərin saxlanılması üçün istifadə

olunur. Mətn sahənin bir məhdudiyyəti var - onun ölçüsü 256-dan çox ola bilməz, yəni orada saxlanılan verilən 256 simvoldan artıq ola bilməz.

Ədədi sahələr – rəqəmlə ifadə olunan verilənlərinin daxil edilməsinə xidmət edir. Ədədi sahələr müxtəlif olurlar: tam ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr və onluq ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr. Sonuncu halda sahənin uzunluğundan başqa həm də onluq hissənin, yəni vergüldən sonrakı rəqəmlər sayı da verilməlidir.

Tarix/vaxt tipli sahələrdən tarix və vaxtın daxil edilməsi üçün istifadə olunur.

Xüsusi tip sahələrə pul sahəsini göstərmək mümkündür. Adından məlumdur ki, bu sahədə pulun məbləği saxlanılır. Pulun məbləğini ədədi sahədə də saxlamaq olar, lakin pul sahəsində onlarla işləmək daha münasibdir. Bu halda kompüter ədədi onun pul vahidləri ilə birlikdə əks etdirə bilir. O, manat və qəpiyi, funt və pensi, dollar və senti biri-birindən ayırd edə bilir.


____________________________________________________________ 361

Müasir verilənlər bazasında təkcə ədəd və hərfləri deyil, həm də şəkil və musiqi kliplərini, videoyazıları da saxlamaq olur. Belə obyektlər üçün nəzərdə tutulan sahə OLE obyekt sahəsi adlanır.

Əgər sahəyə böyük həcmə malik mətn yerləşdirmək lazımdırsa, bu halda MEMO sahəsindən istifadə olunur. Bu sahənin əsas cəhəti odur ki, real olaraq bu verilənlər sahədə deyil, başqa yerdə saxlanılır, sahədə isə həmin mətnin yerləşdiyi yerə göstərici qoyulur.

Ən maraqlı sahə sayğac sahəsidir. İlk növbədə o adi ədədi sahə kimi görünə bilər, ancaq o avtomatik artmaq xüsusiyyətinə malikdir. Bu sahə sadəcə sayğac rolunu oynayır. Bura verilənlər bazasındakı yazıların sayı avtomatik olaraq yazılır.

Sadə verilənlər bazası. Sadə verilənlər bazasını xüsusi proqram vasitələrindən istifadə etmədən də yaratmaq olar.

Əlaqəli cədvəllər. Əslində sadə verilənlər bazası baza yox, sadəcə cədvəldir. Əgər informasiya belə sadə strukturda saxlanılsaydı, onunla işləmək üçün xüsusi verilənlər bazasının idarə sistemləri (VBİS) lazım olmazdı, çünki praktikada daha mürəkkəb strukturlu informasiyaları saxlamaq lazım gəlir ki, onlar da çoxlu sayda cədvəllərdən ibarət olurlar.

Verilənlər bazasının yaradılması onun cədvəllərinin yaradılmasından başlayır. Struktur elə olmalıdır ki, baza ilə işləyərkən imkan daxilində az verilən daxil edilsin. Əgər hər hansı veriləni bir neçə dəfə daxil etmək lazım gəlirsə, bazanı əlaqəli cədvəllərdən təşkil edirlər. Hər bir cədvəlin strukturunu ayrı-ayrı işləyirlər.

Unikal və açar sahələr. Cədvəllər arası əlaqəni yaratmaq və bu cədvəldəki yazıya görə o birində olan uyğun yazını tapmaq üçün cədvəldə unikal sahəyə baxmaq lazımdır. Unikal sahə elə sahədir ki, onda olan məzmun təkrarlanmır.

Unikal sahədə yazılar təkrarlandıqda kompüterin xəbərdarlıq bildirməsi üçün açar sahə anlayışı istifadə olunur. Cədvəlin strukturu yaradılarkən bir sahəni (və ya bir neçə sahələr kombinasiyasını) açar sahə kimi qeyd etmək lazımdır. Açar sahələr ilə kompüter xüsusi işləyir, daha doğrusu, sonuncu onun unikallığını yoxlayır və bu sahələr üzrə seçməni yerinə yetirir.

Əgər cədvəl yaradılarkən proqramçı (verilənlər bazasının administratoru) açar sahə verməyibsə, verilənlər bazasının idarə sistemləri cədvəldə ilkin açar sahəsinin verilməsi barədə xəbərdarlıq edir. Cədvəldə ilkin açar qismində tez-tez sayğac tipli sahələr istifadə olunur. Bu sahədə iki eyni mənalı yazı ola bilməz, çünki bu sahənin mahiyyəti avtomatik mənimsədilir.

Verilənlər bazasının idarə sistemləri, onların məqsədi və təsnifatı. Verilənlər bazasını yaradarkən hər hansı bir proqramlaşdırma dilinin mənimsənilməsi və ya mütəxəssislərin cəlb olunması verilənlər bazasının inkişafında bir qədər ləngimələrə səbəb olurdu. Lakin verilənlər


____________________________________________________________ 362

bazasının idarə sistemlərinin meydana gəlməsi ilə bu çətinliklər aradan qaldırıldı.

Verilənlər bazasının idarə sistemləri verilənlər bazasının faylları ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi proqram vasitələridir.

Verilənlər bazasının idarə sistemləri xüsusi obyektlərə malikdir və bu obyektlərin köməyi ilə verilənlər bazasının yaradılması və istifadəsi ilə bağlı bütün işləri idarə edir.

Verilənlər bazasının idarə sistemlərinin təsnifatı. Verilənlər bazasının idarə sistemləri varilənlər bazasının üç modelinə uyğun olaraq iyerarxik, şəbəkə və relyasion ola bilərlər. Birinci ikisinin çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar yazıları birləşdirən daxili fiziki göstəriciyə əsasən qurulurlar. Relyasion strukturlu verilənlər bazası yeganə bir məntiqi göstəriciyə əsasən qurulur. Relyasion verilənlər bazası adətən münasibətlər və daxil olan atributlar sayı ilə müəyyən olunur.

İndiki zamanda ən geniş yayılmış verilənlər bazasının idarə sistemləri verilənlərin relyasion modelinə əsaslanırlar. Bu, digərləri ilə müqayisədə onların daha sadə anlaşılması və yüksək göstəricilərə malik olması ilə əlaqədardır.

Verilənlər bazasının relyasion idarə sistemləri (VBRİS) idarə etdikləri verilənlər bazasının tutumu və istifadəçilər sayına görə aşağıdakı kimi təsnifata malikdirlər:

1. Yüksək səviyyəli verilənlər bazasının relyasion idarəetmə sistemləri. Belə sistemlərlə yüzlərlə və minlərlə qiqabayt (Qbayt) tutumlu nəhəng verilənlər bazasını idarə etməyə və onlardan eyni zamanda minlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan verir. Belə sistemlərdən nəhəng korporasiyalarda istifadə olunur. Sistemə nümunə kimi ORACLE7, ADABAS 5.3.2., SQL SERVER11 və s. göstərmək olar.

2. Orta səviyyəli verilənlər bazasının relyasion idarəetmə sistemləri. Belə sistemlər bir neçə yüz Qbayt tutumlu verilənlər bazasını idarə etməyə və ondan eyni zamanda yüzlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan verir. Bu sistemlərdən çox böyük olmayan korporasiyalarda və böyük firmalarda istifadə olunur. Sistemə nümunə kimi IntelBase 3.3, Informix-OnLine7.0, Microsoft SQL Server 6.0. və s. göstərmək mümkündür.

3. AĢağı səviyyəli verilənlər bazasının relyasion idarəetmə sistemləri. Bu tip sistemlər 1 Qbayt tutumlu verilənlər bazasının idarə olunmasına və 100-ə qədər istifadəçinin eyni zamanda istifadəsinə imkan verir. Bunlar çox da böyük olmayan müəssisələrdə istifadə olunurlar. Sistemə nümunə kimi NetWare SQL 3/0, Gupta SQL-Base Server və s. göstərmək olar.

4. Masaüstü verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri. Bu sistemlər bir istifadəçi üçün nəzərdə tutulmuşdur və stolüstü verilənlər


____________________________________________________________ 363

bazasının yaradılması və ya kliyent kimi verilənlər bazasının serverinə qoşulmaq üçün istifadə olunurlar.

Verilənlər bazasının idarə sistemlərinin arxitekturası istifadəçilərin müxtəlif tələblərini, onların sorğularının yerinə yetirilməsini, həmçinin fayllardakı verilənlərin təqdimatı və onlara müraciətlə bağlı daxili tələbləri təmin edir. Bu gün ümumi qəbul olunmuş yanaşma verilənlərin üç səviyyəli təsvirini təmin edir:

Xarici model səviyyəsində (istifadəçilərin müxtəlif sorğularına uyğun);

Məntiqi səviyyədə (predmet sahəsindəki administratorun və verilənlər bazası administratorunun verilənlərə inteqral baxışlarına uyğun);

Daxili səviyyədə (sistem proqramçılarının verilənlərə baxışına uyğun).


____________________________________________________________ 364

MICROSOFT ACCESS

Verilənlər bazasını idarə etmək ücün xüsusi proqram vasitələrindən

istifadə edilir. Bunlardan biri də “ACCESS” offis proqramıdır. İndi artıq “ACCESS”-in ilkin elementlərinin izahına keçə bilərik.

“ACCESS”-in ilkin pəncərəsi acildıqda (şəkil) bazanın adını seçmək lazımdır. Əgər baza ilk dəfə yaradılırsa, onda New (Создат файл-Yeni) əmrini

seçmək lazımdır. Bu zaman masaüstünə açılmış pəncərədən (şəkil) Blank database (Новая база данных-Verilənlər bazası blankı) əmrini seçin.

“ACCESS”-in ilkin pəncərəsi

Açılmış File New Database (Файл новой база данных-Yeni Verilənlər

Bazası Faylı) dialoq pəncərəsində isə verilənlər bazasına ad verin. Fayla ad verdikdən sonra dialoq pəncərəsindəki New (Создать-Yeni)

düyməsini sıxmaq kifayətdir.


____________________________________________________________ 365

Yeni bazanın seçilməsi

Beləliklə, masaüstünə Microsoft ACCESS XP-nin əsas pəncərəsi

açılacaqdır.

ACCESS”-in əsas pəncərəsi


____________________________________________________________ 366

ƏSAS PƏNCƏRƏNİN ƏMRLƏR PANELİ

Microsoft ACCESS XP-nin əmrlər çubuğu Microsoft Office paketinin

digər proqramlarında olduğu kimi, özündə funksional əlamətlərinə görə müxtəlif əmrləri birləşdirən bölmələrdən ibarətdir:

Əsas pəncərənin əmrlər paneli

Əsas pəncərənin əmrlər çubuğu quruluşu və tərkib elementlərinə

görə Microsoft ACCESS XP-nin iş recimlərindən asılıdır və Microsoft Word XP-nin əmrlər çubuğunu xatırladır. Lakin iş recimindən asılı olaraq, funk-sional cəhətdən bir sıra fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Microsoft ACCESS XP-nin proqramı üç əsas iş recimində işləyir: konstruktor rejimi: burada verilənlər bazasının obyektləri yaradılır

və modifikasiya edilir;

işəsalma rejimi: burada verilənlər bazasını açmadan bəzi əməliyyatlar aparmaq olar;

icra rejimi: burada verilənlər bazası obyektlərinin pəncərələri əks olunur (verilən rejim istifadəçinin hansı obyektlə işləməsindən asılı olaraq, müxtəlif ada malik olur. Belə ki, cədvəllə iş vaxtı bu rejim cədvəl recimi, forma ilə – forma rejimi və s. adlanır).

VERİLƏNLƏR BAZASI PƏNCƏRƏSİNİN ƏSAS

ELEMENTLƏRİ

Verilənlər bazasının əsasını onda saxlanılan verilənlər təşkil edir.

Bununla yanaşı, Microsoft ACCESS XP-də digər vacib komponentlər də mövcuddur.

Verilənlər bazasının obyektləri adlanan bu komponentlər aşağıdakı tiplər üzrə qruplaşdırılırlar:

cədvəllər verilənlər bazasının əsas obyektidir (таблицы) - məhz verilənlər (ilkin verilənlər) bu cədvəldə saxlanılır;

sorğular (запросы) - verilənlər bazasının emalı üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi strukturlardır, onların köməyi ilə verilənlər nizamlanır, dəyişdirilir, daha doğrusu emal olunurlar;

formalar (формы) – bazaya yeni verilənlərin daxil edilməsini və daxil edilmiş informasiyaya baxmağa, onları redaktə etməyə imkan verir;


____________________________________________________________ 367

hesabatlar (отчеты) – formanın əksi olub informasiyanı ümumiləşdirməyə və çap etməyə imkan verir;

səhifələr (страницы) – HTML formatlı fayllar almağa imkan verir; makroslar (makrosı) – bir və ya bir neçə əməliyyatı avtomatik

yerinə yetirir;

modullar (модулы) – verilənlər bazasının avtomatlaşdırılması və funksiyalarının tənzimlənməsi üçün Vizual Basic (Office 2003- daxil olan) dilində yazılmış proqramlar.

Verilənlər bazasının çədvəllərini yaratmaq üçün Table (Таблицы-Cədvəllər) menyusuna daxil olub uyğun əmri seçmək kifayətdir.

CƏDVƏLLƏR

Microsoft ACCESS XP-də verilənlər bazasının bütün ilkin verilənləri cədvəl şəklində saxlanılır. Cədvəllər Windows-da mənaca bizim qəbul etdiyimiz faylları xatırladır.

Cədvəl ümumi mövzu ətrafında birləşdirilmiş verilənlər toplumundan ibarət olub, sorğu, forma və hesabatların yaradılması üçün baza rolunu oynayır.

Yeni cədvəli layihələndirməzdən əvvəl, onun tərkib elementləri bir daha dəqiqləşdirilməlidir, çünki sonradan tez-tez onun dəyişdirilməsi arzu olunmazdır. Belə ki, bu zaman bazanın yaradılmasında qarışıqlığa yol verilə bilər.

Cədvəlin layihələndirilməsinin üç üsulu mövcuddur:

Konstruktor recimində cədvəlin yaradılması (создание таблицы в режиме конструктора).

Proqram ustasının köməyi ilə cədvəlin yaradılması (создание таблицы в режиме Мастера).

Verilənlərın daxil edilməsi yolu ilə cədvəlin yaradılması (создание таблицы путем ввода данных).

KONSTRUKTOR REJİMİNDƏ CƏDVƏLİN YARADILMASI

Microsoft ACCESS XP-nin рroqramı işə salmaq üçün müvafiq işarəli

( ) sətir aktivləşdirilir(). Açılan pəncərə iki hissəyə malikdir:

cədvəlin layihəsi; verilənin xüsusiyyətləri.


____________________________________________________________ 368

Cədvəlin konstruktor pəncərəsi

CƏDVƏLİN LAYİHƏSİ HİSSƏSİ

Cədvəlin layihəsi hissəsi üç sütundan ibarətdir: Field Name (Имя Поля-Verilənin Adı);

Data Type (Тип Данных-Verilənlərın Tipi); Description (Описание-Şərh). Verilən sahəsinin adı 64-dən çox olmamaq şərti ilə hərf-rəqəm

simvollarından (idarəedici simvollardan başqa) ibarət olur. Adətən verilənin adı onun məzmununa uyğun seçilir.

Verilənin adı dedikdə, daxil ediləcək cədvəlin sütun başlığı nəzərdə tutulur. Məsələn: tələbələrin qrup jurnalında tələbənin sıra nömrəsi, soyadı, adı, atasının adı, verilənin adı kimi işlənilir.

Microsoft ACCESS XP-də aşağıdakı verilən tipləri mövcuddur:

mətn (текстовой); MEMO sahəsi; ədədi (числовой); tarix/vaxt (дата/время);

pul vahidi (денежный); sayğac (счетчик); məntiqi (логический); OLE obyektinin sahəsi (поля oбъекта OLE) və s. Verilən sahələrinin xüsusiyyətləri (svoystva polə) iki bölmədən

ibarətdir:


____________________________________________________________ 369

General (Oбщие- Ümumi); Lookup (Подстановка- Əvəzetmə). Ümumi bölmədə verilənin ölçüsü, formatı, susmaya görə qiyməti,

indeksləşmənin olub-olmaması və s. göstərilir. Tiplərinə görə verilən sahələrini nəzərdən keçirək: Mətn tipli sahə - Mətn tipli sahə ən çox istifadə olunan verilən tipi

olub, hərf-rəqəm simvollar çoxluğundan ibarətdir. Verilənin verilmiş ölçüsünə müvafiq olaraq, cədvəlin doldurulması

vaxtı sahəyə daxil edilən simvolların sayı məhdudlaşdırılır. Diqqət vermək lazımdır ki, verilənin ölçüsü çox böyük olmasın. Əks halda, yaddaş boş-boşuna sərf olunmuş olur (verilənin tam və ya yarımçıq doldurulmasından asılı olmayaraq, yaddaş sahəsi tam ölçüyə uyğun ayrılır).

Rəqəm tipli sahə - Yaradılacaq verilən sahəsinin üzərində gələcəkdə hər hansı bir riyazi əməliyyatın aparılması nəzərdə tutulubsa, onun tipi rəqəm (number) tipində göstərilməlidir. Ədədi tipin variantı sahə xüsusiyyətləri pəncərəsində verilənin ölçüsü Field Size (Размер поля-Sahə ölçüsü) sətri vasitəsi ilə müəyyən edilir.

Rəqəm tipli verilənin ölçüsünün müəyyən edilməsi pəncərəsi

Burada qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq lazım olan variant

seçilir. Tarix/Vaxt tipli sahə - Tarix/Vaxt (Дата/Время) tip verilən sahəsi

adından da göründüyü kimi, tarix/vaxt informasiyasını əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. O, yaradılarkən ilk növbədə verilənin formatı sətrində Format (Формат поля-Format) lazım olan tip dəqiqləşdirilir, yəni, daxil ediləcək verilənın tarix və zaman göstəricisi olduğu və onun verilmə formatı dəqiqləşdirilir.


____________________________________________________________ 370

Tarix/vaxt tipli verilənin formatının müəyyən edilməsi

Pul vahidi tipli sahə - Pul vahidi (curency) tip sahə ədədi tipdə verilən pul vahidi formasını konkretləşdirir. Burada lazım gələrsə, daxil ediləcək pul vahidinin formatı, vahidi (manat, рубл və s.) daxiletmə maskasının köməyi ilə dəqiqləşdirilə bilər (# ##0,00‟man‟).

Sayğac tipli sahə - Sayğac (счетчик) tip sahə yeni qiymətlər New Values (Новое значение-Yeni Qiymət) sətrinin köməyi ilə müəyyən edilən Long Integer (Последователные-Ardıcıl) və ya Replication ID (Случайные-Təsadüfi) qiymətlər alır.

Sayğacın müəyyənləşdirilməsi pəncərəsi

Məntiqi tip sahə - Məntiqi (логический) tip sahədə üç tip cavab

variantlar mümkündür:

Yes/No (Да/Нет-Hə/Yox); True/False (Истина/Ложь-Doğru/Yalan); On/Off (Вкл/Выкл-Qoş/Ayır).


____________________________________________________________ 371

Mətntiqi tipli verilənin müəyyən edilməsi pəncərəsi

OLE obyekti sahəsi - OLE obyekti sahəsi verilənlər bazasına

müxtəlif tip şəkil və rəsmləri daxil etmək məqsədi ilə sahə ayrılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

MEMO sahəsi - Bu tip sahə qeyri-məhdud uzunluqlu mətnə malik ola bilər.

PROQRAM USTADININ KÖMƏYİ İLƏ CƏDVƏLİN

YARADILMASI

Proqramı işə salmaq üçün maus müvafiq sətrin işarəsinin üzərinə

qoyulur (şəkil) və sətr aktivləşdirilir ().

Proqram ustasının köməyi ilə cədvəlin yaradılması pəncərəsi


____________________________________________________________ 372

Açılan pəncərədə iki tip cədvəllər toplusu təklif olunur:

Business (Деловые-Xidməti); Personal (Личные-Şəxsi). Tipinə görə seçilmiş cədvəl nümunələrindən sahələr seçildikdən sonra

onların adları «Переименовать поле» düyməsinin köməyi ilə dəyişdirilə bilər.

Cədvəlin adlandırılması pəncərəsi

Cədvəlin sahələri tam müəyyən edildikdən sonra açılan növbəti

pəncərədə onun adı müəyyənləşdirilir (və ya təklif olunan ad saxlanılır).


____________________________________________________________ 373

Cədvəllərarası əlaqənin yaradılması pəncərəsi

Əgər yeni yaradılan cədvəllə əvvəlki cədvəllər arasında əlaqə

yaratmaq ehtiyacı vardırsa, siyahıdan əlaqələndiriləcək cədvəl seçilərək Relationships (Связи-Əlaqə) dialoq pəncərəsində eyni adlı düymə sıxıldıqdan sonra pəncərədə lazımi əlaqə yaradılır. Qeyd etmək lazımdır ki, əlaqələndirilən hər iki cədvəldə eyni verilən sahələri olmalıdır. Əks halda, şəkildən də göründüyü kimi, belə sahə yeni cədvələ məcburi əlavə ediləcəkdir.


____________________________________________________________ 374

Rabitə pəncərəsi

Cədvəllər arasında rabitə yaradıldıqdan sonra açılan pəncərədə

növbəti addımın üç tipi təklif olunur:

Modify the table design (Изменить структуры таблицы-Cədvəlin quruluşunu dəyişmək) - yeni yaradılan cədvəl konstruktor recimində açılır və o məlum üsulla dəyişdirilir;

Enter data directiy info the table (Ввести данные непосредственно в таблицы-Verilənlərı birbaşa cədvələ daxil etmək) - verilənlər birbaşa cədvələ daxil edilir;

Enter data info the table using a form the wizard creates for me (Ввести данные в таблицы с помощью формы, создаваемой мастера-Verilənlərı cədvələ proqram Ustadının yaratdığı formanın köməyi ilə daxil etmək).


____________________________________________________________ 375

Cədvəlin doldurulması üsulunun müəyyən edilməsi pəncərəsi.

VERİLƏNLƏRIN DAXİL EDİLMƏSİ, BAXIŞI, AXTARIŞI VƏ

ÇEŞİDLƏNMƏSİ

Verilənlər bazasının əsas tərkib elementlərindən biri olan cədvəlin

sütunlarının bütün forma və parametrləri müəyyən edildikdən sonra siyahının daxil edilməsi prosesinə başlamaq olar. Hər hansı bir cədvəli doldurmaq üçün siyahıda onu taparaq aktivləşdirmək kifayətdir. Bu əməliyyat sistemində “Cədvəl şəraiti” adlanır.

Cədvəlin doldurulması pəncərəsi


____________________________________________________________ 376

Göründüyü kimi, “Cədvəl şəraiti”-in açarkən cədvəldə bir yeni boş sətir yaranır. Bu sətir doldurulduqdan sonra avtomatik yeni sətir yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, proqram, yazılmış sətirləri avtomatik olaraq yadda saxlayır. Əlavə yadda saxlama əməliyyatlarına ehtiyac yoxdur.

Doldurulmuş cədvəl üzərində aşağıdakı əməliyyatları aparmaq mümkündür.

Sütunların yerlərinin dəyiĢdirilməsi - Sütunun yerinin dəyişdirilməsi zərurəti meydana çıxarsa, mausun oxunu sütun başlığının üzərinə gətirib sol düyməni sıxmaq lazımdır. Bu zaman baçlıq aktivləşəcəkdir. Mausun sol düyməsini buraxmadan başlığın yerini istinilən istiqamətdə dəyişdirmək lazımdır (bu əməliyyatı eyni qayda ilə konstruktor recimində də yerinə yetirmək olar). Yerinə yetirilmiş dəyişikliyi yaddaşda saxlamaq üçün cədvəli bağlamazdan öncə File (Файл-Fayl) menyusundan Save (Сохранить-Yaddaşa Yaz) əmrini seçməli və ya alətlər çubuğu üzərindəki uyğun düyməni sıxmaq lazımdır (və yaxud OK düyməsini sıxmaq kifayətdir).

Sütunun ölçülərinin dəyiĢdirilməsi - Burada iki variant mümkündür:

- sütunda göstərilən verilən sahəsinin ölçüləri (yol verilən simvolların sayı) daxil ediləcək informasiyanın ölçülərindən azdır. Bu halda standart

alətlər çubuğunda (konstruktor) işarəsinin köməyi ilə cədvəlin konstruktoru açılır və zəruri dəyişiklik edilir;

- verilənın daxil edildiyi pəncərədə verilən sahəsi üçün ayrılan yer azdır. Bu halda cədvəl başlığının kontekst menyusundən Column Width (Ширина столбца-Sütünun eni) sətri aktivləşdirilir. Masaüstünə açılan dialoq pəncərəsindən sütunun eni müəyyən edilir və istifadəçiyə lazım olan variant seçilir.

Sütunun eninin müəyyən edilməsi üçün açılmış dialoq pəncərəsi.

Sütunların təhkim edilməsi - Bəzi hallarda verilən sahələrinə baxış

vaxtı bir və ya bir neçə sütunun həmişə göz qabağında olması lazım gəlir. Bunun üçün «Sütunların təhkim edilməsi» (Zakreplenie stolbüov) əmrindən istifadə olunur.


____________________________________________________________ 377

Əvvəlcə təhkim olunacaq sütunlar seçilir. Sonra Format (Формат-Format) menyüsündən (və ya kontekst menyüdən) «Закрепить столбцы» əmrini seçmək lazımdır.

Sütunların təhkim edilməsi pəncərəsi.

Sətir və ya sütunların pozulması - Cədvəldə hər hansı bir sətri və

ya sütunu pozmaq lazım gələrsə, öncə onu aktivləşdirmək, sonra isə [Delete] düyməsinin köməyi ilə pozmaq lazımdır.

ÇeĢidləmə - Hər hansı bir sütun əlamətinə görə çeşidləmə (məsələn, yazılmış məlumatların soyadlarına görə əlifba sırasında düzülməsi) lazım gələrsə, mausun oxunu lazım olan sütunun üzərinə qoyub sağ düyməni sıxın. Bu zaman masaüstünə kontekst menyunu açılacaqdır. Kontekst menyudən seçimin azalma və ya artma istiqamətində gedəcəyini müəyyən edin (şəkil).

Sütunlara görə çeşidləmə


____________________________________________________________ 378

AxtarıĢ və əvəzetmə - Əgər cədvəldə hər hansı bir düzəliş etmək

lazımdırsa, o sadəcə olaraq tapılır və əvəz edilir. Lakin eyni tip, çoxlu sayda əvəzetməyə ehtiyac vardırsa, öncə masaüstünə Find and Replace (Найти и Заменить-Tap və Dəyişdir) dialoq pəncərəsi açılır və açılmış dialoq pəncərəsindən Find (Найти-Tap) əmri seçilir.

Axtarış və əvəzetmə pəncərəsi

Açılan dialoq pəncərəsinin köməyi ilə lazımi əvəzetmələr aparılır.

Axtarış üçün dəqiq qiymət məlum deyildirsə, yaxud qiyməti tam daxil edilməmişdirsə, onda xüsusi işarələrdən istifadə edilir.

Müəyyən ülgüyə uyğun qiymətlər axtarılan zaman xüsusi işarələr mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

SORĞULARIN TİPLƏRİ

Sorğuların aşağıdakı tipləri mövcuddur:

- seçim sorğusu;

- çarpaz sorğu;

- cədvəlin yaradılması;

- yeniləmə ; - əlavəetmə; - silmə.

Hər tipin özünəməxsus işarəsi vardır. Ona görə də yaradılmış sorğular tiplərinə uyğun işarələrlə sorğular siyahısında (pəncərəsində) görünür.

İlkin olaraq susmaya görə yaradılan bütün sorğular seçim sorğusu formasında olurlar. Sonrakı əməliyyatda açılmış kontekst menyudan Select Queru (Тип запроса-Sorğunun tipi) əmri seçilir və masaüstünə seçim


____________________________________________________________ 379

siyahısı açılır. İstifadəçi açılmış siyahıdan yaradılacaq sorğunun tipini müəyyən edə bilər.

Sorğu növünün müəyyən edilməsi pəncərəsi

Cədvəlin yaradılması - Sorğu zamanı açılmış dialoq pəncərəsindən

yeni yaradılacaq cədvəlin adı soruşulur:

Cədvəlin yaradılması pəncərəsi

Adı verildikdən sonra tərtib edilən sorğu siyahıda müvafiq işarə ilə

yazılır. Yeniləmə sorğusu - Yeniləmə sorğusu yaradılarkən sorğunun

maketində yeniləmə Update To (Oбновление-Yeniləmə) sətri yaranır. Bu sətrin köməyi ilə istənilən sütunu yeniləmək, yəni ona konkret yeni qiymət vermək mümkündür. Lazım gələrsə, bu yeniləmə müəyyən şərt daxilində icra oluna bilər: məsələn, aylıq məvacibi 500 manatdan aşağı olan əməkdaşların məvaciblərinin 800 manata yenilənməsi üçün seçim şərti


____________________________________________________________ 380

sətrində <500, yeniləmə sətrində isə 800 yazılır. Nəticədə məvacibi 500 manatdan aşağı olan bütün əməkdaşların məvacibi 800 manat olacaqdır. Sorğuda yalnız yeniləmə aparılan və sorğu şərti göstərilən verilən sahələri (sütunlar) göstərilir.

Yeniləmə sorğusu

Əlavəetmə sorğusu - Sorğu yaradılarkən yeni yazılar hansı cədvələ

əlavə olunacağı soruşulur və həmin cədvəlin adı masaüstünə açılan dialoq pəncərəsinə yazılır. Nəzərə almaq lazımdır ki, sorğu ilə onun əlavə olunduğu cədvəlin parametrləri eyni olmalıdır .

Əlavəetmə sorğusu pəncərəsi.

Nəticədə sorğunun yaratdığı yeni sətirlər adı pəncərədə göstərilən

cədvələ əlavə olunacaqır. Bu üsulla həm də bir neçə cədvəli bir yerə yığmaq da olar.


____________________________________________________________ 381

Silmə (ləğvetmə) sorğusu - Sorğu yaradılarkən sorğunun maketində ləğvetmə sətri yaranır. İlkin olaraq bütün sütunların Criteria (Условие отбора-Seçim şərti) sətrində şərt sözü yazılmış olur. Əgər seçim sətrində əlavə heç bir şərt göstərilməyibsə, onda bu cədvəlin bütün verilənlərı silinəcəkdir. Ona görə də lazım olmayan sətirləri silmək üçün onun şərti göstərilməlidir.

Məsələn, verilmiş siyahıdan yeni bir «Az təminatlılar» (aylıq məvacibi 500 manatdan az olanlar) siyahısı almaq tələb olunursa, onda «maaĢi» sütununun seçim Ģərti sətrində >500 şərti verlir. Nəticədə aylıq məvacibi 500 mantdan çox olan bütün əməkdaşlar siyahıdan pozulur və yalnız məvacibi 500 mantdan az olanlar qalır.

Delete (Удаление-ləğvetmə) sorğusu

FORMALAR

Formalar, MS Access XP-də cədvəllə yanaşı, informasiyanın əks

etdirilməsi üsulu olub, verilənlər bazasının emalı vaxtı iş prosesini daha münasib şəkildə təşkil etmək məqsədi ilə tərtib edilir.

Formalar əsasən üç məqsədlə tərtib olunur: ilkin verilənlərin – cədvəl verilənlərının daxil edilməsi;

çıxış sənəd formalarının alınması; menyünün tərtib edilməsi. İnformasiyanı daxil edərkən cədvəl və ya formalardan hansına

üstünlük verilməsi daxil ediləcək informasiyanın xarakterindən asılıdır. Belə ki, əgər daxil edilən informasiya nadir hallarda dəyişirsə, yaxud həcmi çox azdırsa, onun cədvəl vasitəsi ilə daxil edilməsi daha münasibdir.


____________________________________________________________ 382

Əks halda, informasiyanın daxil edilməsi forma vasitəsi ilə həyata keçirilməsi daha məqsədəuyğundur. Çünki formanın köməyi ilə diqqəti müəyyən əlamətə görə qruplaşdırılmış yazılara yönəltmək olar. Başqa sözlə desək, lazım gələrsə, formada bütün cədvəl verilənlərini deyil, yalnız tez-tez dəyişən yazılari göstərmək olar.

Formanın tərtibatında idarəedici elementlərdən istifadə imkanı, onu verilənlər bazasının menyüsünü yaratmaq üçün çox əlverişli bir vasitəyə çevirir.

İstənilən forma cədvəl və ya sorğu əsasında qurulur. Bir cədvəl əsasında bir neçə forma yaradıla bilər: məsələn: direktor üçün, baş mühasib üçün, anbar işçiləri üçün və s.

MS Access XP-də forma yaradılması üçün aşağıdakı üsullar geniş yayılmışdır:

Create forms in Design view (Создание формы в режиме конструктора-Konstruktor rejimində formanın yaradılması);

Create forms by using Wizard (Создание формы с помошью Мастера-Ustadın köməyilə formanın yaradılması).

HESABATLAR

Verilənlər bazasında saxlanılan nəticə informasiyanın ekranda və ya

kağızda əyani şəkildə görünməsi zərurəti yaranarsa, hesabatlardan istifadə edilir. Belə informasiyanın alınması üçün əlavə hesablamalar da aparıla bilər. Başqa sözlə, hesabatlar çıxış yekun sənədlərinin alınmasına xidmət edir.

Hesabatlar da formalarda olduğu kimi, əsasən iki üsulla yaradılır:

Create table in Design view (Создание таблицы в режиме конструктора-Konstruktor rejimində cədvəlin yaradılması);

Create table by using Wizard (Создание таблицы с помошью Мастера-Ustadın köməyilə cədvəlin yaradılması).

Bununla yanaşı, alətlər çubuğundakı New (Создать-Yeni) düyməsinin ( ) köməyi ilə açılan New reports (Новый отчет-Yeni hesabat) dialoq pəncərəsindən də istifadə edilə bilər. Burada hesabatların tərtibatı üçün qeyd edilən üsullardan başqa, avtohesabatlardan, diaqram Ustadından və poçt yapışdırıcısından da istifadə etmək mümkündür.


____________________________________________________________ 383

FƏSĠL XIII KOMPÜTER ġƏBƏKƏLƏRĠ. ĠNTERNET

KOMPÜTER ġƏBƏKƏLƏRĠ HAQQINDA ÜMUMĠ ANLAYIġ VƏ ONLARIN TƏYĠNATI

Kompüter şəbəkəsi dedikdə, rəqəm ötürən rabitə xətləri ilə

birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya mübadiləsi edən kompüterlər qrupu nəzərdə tutulur. Şəbəkədə birləşdirilmiş kompüterlər müxtəlif coğrafi nöqtələrdə yerləşə bilər. Kompüter şəbəkəsi ilə çoxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz. Çünki çoxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş görür. İstənilən kompüter miniatür çoxmaşınlı kompleksdir. Çünki kompüterin tərkibinə müxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki, bunların da hər birinin özünəməxsus funksiyası, prosessoru və yaddaşı vardır. Çoxmaşınlı kompleks həm də özünü iri maşın (maynfreym) kimi aparır. Belə maşınların tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi köməkçi funksiyalar icra edən köməkçi kompüterlər vardır. Çoxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil, şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və müxtəlif proseslərdə kompüterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti müxtəlif ola bilir. Şəbəkənin işi yalnız kompüterlər arasında informasiya mübadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur.

Kompüterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə, o cümlədən, iqtisadiyyatın qloballaşdırılması, işgüzar fəaliyyətin və dövləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yüksəldilməsi, informasiya xidmətinin yeni növlərinin meydana çıxması ilə bağlıdır.

Müəssisədəki kompüterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:

İş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla, vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keçirilir;

Şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı müəssisənin bütün verilənləri bir (bəzən bir neçə) kompüterdə yerləşdirilir ki, bu da həmin verilənlərə bütün iş yerlərindən müraciət etmək imkanı verir;

Disk yaddaşına qənaət edilir; Sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən bütün

istifadəçılər üçün də əlçatan olur;

Çoxistifadəçili rejim təmin edilir; Periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli

istifadə edilir.


____________________________________________________________ 384

Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması, verilənlərin paylanması və kompüter resurslarının paylanması adlanır. Bununla yanaşı şəbəkədə prosessor resursları da paylana bilir, yəni, zəif kompüter güclü kompüterin resurslarından istifadə edə bilir.

Kompüter şəbəkələri lokal, regional və qlobal olur. Lokal hesablayıcı Ģəbəkələr (LAN - Local Area NetWork)

məhdud məkanda (1 kilometrlik radiusda) yerləşən bir müəssisəyə aid kompüterləri birləşdirir.

Regional hesablayıcı Ģəbəkələr (WAN – Wide Area NetWork) ərazi və ya tabeçilik əlaməti üzrə birləşdirilmiş bir neçə lokal şəbəkədən yaranır.

Qlobal hesablayıcı Ģəbəkələr (GAN – Global Area NetWork) müxtəlif ölkələrdə və müxtəlif kontinentlərdə yerləşən təşkilatların, firmaların, elmi idarələrin və ya şəxslərin kompüterlərini birləşdirir.

Şəbəkə proqram təminatının təşkilinə iki yanaşma mövcuddur:

Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə ilə təşkil edilən şəbəkələr; Birsəviyyəli şəbəkələr. MərkəzləĢdirilmiĢ idarəetmə ilə təşkil edilən şəbəkələrdə

informasiya mübadiləsini idarə etmək üçün ayrıca bir və ya bir neçə kompüter olur. Buna mərkəzi server deyilir. Serverdə şəbəkə dispetçeri vardır ki, bu da şəbəkənin etibarlı və təhlükəsiz işləməsini təmin edir. Digər kompüterlər işçi stansiyalardır.

Server üç əsas funksiya icra edir: Şəbəkənin konfiqurasiyası (quruluşu) barədə məlumatı, sistem

cədvəllərini və tez-tez istifadə edilən proqramları saxlayır; Bir işçi stansiyadan digərinə ötürüləcək informasiyanı qəbul edir; Digər şəbəkələr üçün şlüz (ötürücü qurğu) xidməti göstərir. Server ayrılmıĢ və ayrılmamıĢ ola bilir. AyrılmıĢ server işçi

stansiya kimi işləmir. AyrılmamıĢ server isə işçi stansiya kimi işləyə bilir. Bu halda şəbəkənin məhsuldarlığı və etibarlığı aşağı düşür.

Ümumi təyinatlı sistem vasitələri çox hallarda serverdə saxlanır ki, bu da işçi stansiyaların yaddaşından səmərəli istifadə edilməsinə imkan verir.

Birsəviyyəli şəbəkələrdə ayrıca server olmur. Şəbəkənin idarə edilməsi funksiyaları işçi stansiyalar arasında paylanır. Lakin bu halda sistem cədvəlləri bütün kompüterlərə yazılır. Bu şəbəkələr nisbətən az məhsuldar olsa da, istismarı sadədir.

Şəbəkənin ən mühüm cəhəti konfliktli situasiyaların həlli üçün metodların seçilməsidir. Bu məqsəd üçün şəbəkələrin çoxu prioritet sistemindən istifadə edir.

İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq, server müxtəlif cür adlandırılıa bilir. Məsələn, telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır. Buna görə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini


____________________________________________________________ 385

təmin etməlidir. Hesablayıcı server işçi stansiyaların gücü çatmayan hesablamaları aparmaq üçündür. Disk serveri geniş xarici yaddaş resurslarına malik olmaqla, işçi stansiyalara əlavə yaddaş xidməti göstərmək üçün qurulur.

Bu bölgü yalnız funksional bölgü olduğundan, real həyatda bir kompüterdə həm kommunikasiya serveri, həm verilənlər bazası serveri, həm poçt serveri, həm də işçi stansiya təşkil etmək mümkündür.

Verilənlər bazası serveri üçün isə bir neçə kompüter ayırmaq olar. Lakin bütün bu kompüterlərə funksional aspektdə vahid kompüter kimi baxılacaqdır.

Şəbəkə həm də müxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən, həmin proqramların hansı kompüterlərdə yerləşməsindən çox şey asılıdır, yəni elə etmək lazımdır ki, şəbəkə boyu ötürülən informasiyanın həcmi minimum olsun.

“MüĢtəri – server” texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti müĢtəri (informasiya istifadəçisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki, şəbəkə üzrə informasiyanın ötürülməsi minimum olsun. Bu texnologiyada müştəri serverə sorğu göndərir. Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi, həmçinin verilənlərin təşkili forması göstərilir. Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır, tapır və tələb olunan formada dəyişdirir, alınmış nəticə müştəriyə ötürülür. Bu texnologiyada interfeys proqramları müştəri kompüterdə, sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir.

Global, regional və lokal şəbəkələrin geniş yayılması, xüsusilə İnternet-in meydana çıxması bir sıra yeni xidmətlərin yaranmasına səbəb oldu ki, bunlardan da ən populyarı elektron poçtdur. Bununla yanaşı, verilənlərin şəbəkə vasitəsilə ötürülməsi, uzaqdakı verilənlər bazasına və proqramlara müraciət, telekonfransların keçirilməsi, İnternet vasitəsilə telefon zənglərinin icrası mümkün olmuşdur. İnternet artıq bir sosial hadisə olaraq müasir cəmiyyətin həyat ukladlarının hamısına televiziya qədər güclü təsir göstərməkdədir.

VERĠLƏNLƏRĠN RABĠTƏ KANALLARI ĠLƏ ÖTÜRÜLMƏSĠ. ġƏBƏKƏDƏ QARġILIQLI FƏALĠYYƏT METODLARI

Kompüterlər arasında əlaqə onların arasında fiziki rabitə yaratmaq yolu ilə əldə edilir. Verilənlər şəbəkədə xüsusi kabelin köməyi ilə, telefon və ya radio ilə ötürülür. Bu xətlərin fiziki xarakteristikaları kompüterdəki şinin xarakteristikalarına uyğun olmadığından, siqnalın dəyişdirilməsi lazım gəlir. İnformasiya kabellə ötürülərkən dəyişdirmə prosesi üçün Ģəbəkə adapterindən, telefon və ya radio ötürməsində isə modemdən istifadə edilir (mövzular barədə ətraflı məlumat dərsliyin sonrakı fəsillərindən birində veriləcəkdir).

Şəbəkəyə qoşulmuş kompüterlər Ģəbəkə düyünləri, məlumat


____________________________________________________________ 386

ötürən xətlər isə rabitə kanalları adlanır. Əslində, şəbəkə düyünü dedikdə, ya adapter, ya da modem nəzərdə tutulur. Odur ki, bir kompüterdə bir neçə şəbəkə adapteri və ya modem olduqda həmin kompüter şəbəkə düyünləri kimi fəaliyyət göstərir.

Bir və sıfırlar sırası şəklində ötürülən məlumat blokunun ilki və sonu müəyyən edilir. Buna paketlərin sinxronlaĢdırılması deyilir. Sinxronlaşdırma qaydasına kommunikasiya protokolu deyilir. Siqnal ötürmə prosesi Ģəbəkə trafiki adlanır. Biristiqamətli ötürmə kanalı simpleks kanal, ikiistiqamətli kanal isə dupleks kanal adlanır.

KOMMUNĠKASĠYA AVADANLIQLARI

Şəbəkədə telefon xətlərindən, xüsusi naqildən, koaksial və optik kabellərdən və radio dalğalarından istifadə edilir. Ən ucuz kabel 2-3 naqilli kabeldir ki, bu da saniyədə 10 meqabit informasiya ötürə bilir. Lakin küyə qarşı müqaviməti azdır. Bu problem kabelin ekranlaşdırılması üsulu ilə həll edilir. Bu halda kabel bahalaşır. Koaksial kabel orta bahalığa malik, küyə qarşı yaxşı müdafiə olunan kabeldir. Bir neçə kilometrə ötürmə zamanı istifadə edilir. Saniyədə 100 meqabit informasiya ötürür. Hər kilometr yarımdan sonra gücləndirici (təkrarlayıcı və ya fəal konsentrator), son ucda isə xüsusi siqnaluducu (terminator) olmasını tələb edir. Optik kabel bahadır. Lakin ötürmə sürəti saniyədə 10†50 qiqabayta çatır. Kabelin uzunluğuna məhdudiyyət yoxdur. Küy təsir etmir. Kabeli budaqlandırmaq çox mürəkkəbdir. Kabelə paralel qoşulmaq, ondan istifadə edərək gizli danışıqları dinləmək qeyri-mümkündür.

Son zamanlar rabitə kanalları daha çox peyk rabitəsinə əsaslanır. Kommunikasiya peyklərinin 3 tipi vardır:

Aşağı orbitli peyklər (LEO – Low Earth Orbit) 290†1600 km yüksəklikdə Yerin fırlanma sürətindən çox sürətlə uçur. Bunlar səmərəli deyil. Küyə qarşı müqaviməti azdır. Atmosferin yuxarı qatlarında müqavimətə rast gələrək yavaşıyıb mövqeyini dəyişir;

Orta orbitli peyklər (MEO – Middle Earth Orbit) 10†16 000 km yüksəklikdə Yerin fırlanma sürətindən artıq sürətlə uçur;

Geostasionar (geosinxron) orbitli peyklər (GEO – Geostationary Earth Orbit) 35 000 km yüksəklikdə Yerlə bərabər sürətlə fırlanır. Buna görə də bu peyklər ekvator üzərində bir nöqtədə asılmış şəkildə uçur. Retranslyator stansiyaları üçün bu peyklər çox münasibdir.

ġəbəkə adapteri verilənlərin ötürülməsi ilə bağlı baza funksiyalarının bir hissəsi ilə proqramlaşdırılmışdır. Bunu prosessor kompüter portuna görə tanıyır. Şəbəkə adapteri prosessorun porta daxil etdiyi əmrlərlə idarə edilir. Qalan funksiyaları özü icra edir. Şəbəkə adapteri rabitə kanalı ilə daxil olan məlumatlar arasından lazımi verilənləri qəbul edib öz buferinə yığaraq prosessorun qəbuledici əmrini gözləyir.


____________________________________________________________ 387

Şəbəkəyə ötürüləcək məlumatları prosessordan öz buferinə yığan şəbəkə adapteri şəbəkənin azad olmasını gözləyir və sonra ötürür.

ġəbəkə drayveri şəbəkə adapteri ilə bilavasitə qarşılıqlı fəaliyyət göstərən proqrama deyilir. Bu, prosessorun sorğularını adapterin anladığı əmrlərə və əksinə tərcümə etmək üçündür.

ġəbəkə modulu paketləri bu və ya digər kommunikasiya protokoluna uyğun surətdə işləyən sistem proqramıdır. Şəbəkə modulu şəbəkə drayveri ilə, şəbəkə əməliyyat sisteminin proqramları ilə və digər şəbəkə modulları ilə qarşılıqlı fəaliyyət göstərir.

ġəbəkə interfeysi şəbəkə adapteri, şəbəkə drayveri və şəbəkə modulunun birgə fəaliyyətinin nəticəsi kimi meydana çıxır.

Körpü bir texnologiya ilə yaradılmış iki şəbəkəni bir-birinə qoşan şəbəkə düyünüdür. Körpü öz şəbəkəsi üçün nəzərdə tutulan məlumatlara toxunmur, yalnız başqa şəbəkəyə ötürüləsi məlumatları ötürür.

MarĢrutizator və ya paket kommutatoru müxtəlif texnologiyalarla qurulmuş şəbəkələri qoşmaq üçündür. Marşrutizatorun funksiyasını şəbəkə kompüterlərindən biri icra edir.

ġlüz müxtəlif şəbəkə avadanlığı və müxtəlif protokollu verilənlərlə xarakterizə olunan iki şəbəkəni birləşdirir.

Multipleksor xəbəri təkrarlayaraq eyni vaxtda bir neçə kanalla ötürməyə, həmçinin bir neçə kanalla ötürülən siqnalları bir kanalda birləşdirib ötürməyə imkan verən şəbəkə moduludur.

ġaxələndirici bir neçə işçi stansiyanı bir rabitə kanalına qoşan qurğudur. Bu, bir kanalla ötürülən siqnalı iki və ya üç kanala şaxələndirir. Daha çox kanala şaxələndirmə halında xab (ingiliscə, Hub) deyilən təkrarlayıcı qurğudan istifadə edilir.

KOMPÜTER ġƏBƏKƏLƏRĠNĠN ARXĠTEKTURASI.

AÇIQ SĠSTEMLƏRĠN ġƏBƏKƏDƏ QARġILIQLI FƏALĠYƏTĠNĠN ETALON MODELĠ

Müasir cəmiyyət üçün xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xüsusilə kəskindir. Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları üçün Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (ISO – International Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir. Bu, “açıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartları” (OSI Ref. Model – Open Systems Ġnterconnection–Reference Model) və ya “Yeddisəviyyəli Ģəbəkə mübadiləsinin etalon modeli” adlanır.

Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı modeli şəbəkədə məlumatın ötürülməsi məsələsini 7 səviyyəyə bölür:

1.Fiziki səviyyə (Physical Layer); 2.Kanal səviyyəsi (Data Layer);


____________________________________________________________ 388

3.Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer); 4.Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer); 5.Seans səviyyəsi (Session Layer); 6.Verilənləri təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer); 7.Tətbiqi səviyyə (Application Layer).

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir. Bu səviyyə üçün şəbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır. Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir.

Kanal səviyyəsi məlumat ötürən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir. Bilavasitə rabitə xətti ilə ötürülən paketə kadr deyilir. Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə, buna Ģəbəkə konflikti deyilir. Konflikti həll etmək üçün ötürməni təxirə salmaq lazımdır.

ġəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət göstərir. Bu səviyyədə şəbəkə modulu ötürülən informasiyadan mənbə və ünvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir. Nəticədə hansı kompüterin hansı kompüterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur. TCP/IP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir.

Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompüter arasında kəsilməz ötürməni təmin edir. Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur: TCP – Transmission Control Protocol və UDP – User Datagramm Protocol.

Bir seans daxilində müxtəlif kompüterlər bir neçə dəfə informasiya mübadiləsi etdikdə seans səviyyəsindən istifadə edilir.

Məlumatın ötürülməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır. Bu səviyyəyə məlumat ötürən tətbiqi proqram cavabdehdir. Tətbiqi səviyyəyə http, telnet və s. İnternet servisləri aiddir.

LOKAL ġƏBƏKƏ TOPOLOGĠYASI

Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə, şəbəkə düyünlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur. Ulduzşəkilli, dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır.

UlduzĢəkilli topologiyada düyünlərdən biri mərkəz olur (şəkil 90.). Mərkəzi kompüter bütün işçi stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir. Bu topologiyada konflikt yaranmır, lakin kabel sərfi artır. Məhsuldarlıği yüksək olsa da, şəbəkənin etibarlığı mərkəzi kompüterin etibarlığı qədərdir. İcazəsiz müdaxilədən qorunmaq asandır.


____________________________________________________________ 389

Ulduzvari topologiya

Dairəvi topologiyada işçi stansiyalar bir-biri ilə ardıcıl qoşulur. Kompüter bir şəbəkə adapteri ilə informasiyanı qəbul edir, digər adapterlə ötürür (şəkil 91.). Bu halda məlumat dairə üzrə hərəkət edir. Ötürmə asanlaşır. Ötürmə müddəti dairədəki kompüterlərin sayından asılıdır. Dairəvi qoşulmuş kompüterlərdən hər hansı biri imtina etdikdə şəbəkə imtina edir. Lakin bu topologiyada şəbəkəyə istənilən sayda kompüter qoşmaq mümkündür. Çünki faktiki olaraq şəbəkə hər dəfə yalnız iki kompüter arasındakı məsafə ilə bağlı olur.

Dairəvi topologiya

ġin topologiyasında bütün işçi stansiyalar bir rabitə kanalına qoşulur (şəkil 92.). Bu halda kanaldan istifadə üçün növbə yaradılır. Ünvan ötürülən paketdə göstərilir. Konflikti aradan qaldırmaq üçün Ģin arbitrajı metodundan istifadə edilir. Adətən müxtəlif kompüterlər üçün kanal müxtəlif tezliklə işləyir.


____________________________________________________________ 390

Şin topologiyası

Praktikada ağacvari topologiyadan geniş istifadə edilir. Bu, adı çəkilən topologiyaların kombinasiyasından yaradılır (şəkil 93.).

Ağacvarı topologiya

LOKAL ġƏBƏKƏLƏRĠN FƏALĠYYƏT TEXNOLOGĠYASI

Lokal şəbəkələrdə düyünlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına müraciət metodu oynayır. Kompüterlərin kabel birləşmələrinin 3 növü tətbiq edilir:

Token Ring (marker dairəsi); Arcnet; Ethernet. Tokren Ring texnologiyası IBM kompaniyası tərəfindən işlənib

hazırlanmışdır. Bu texnologiyada dairəvi hərəkət edən marker məlumat ötürmək istəyən düyün tərəfindən dayandırılır. Məlumat ötürən düyün ünvandan ötürmənin bitməsi barədə təsdiq alan kimi marker azad edilir və marker, onu gözləyən düyünlər növbəsindəki ilk düyünə keçir.

Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə, ucuz, etibarlı və çevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır. Bu texnologiyada kompüterlərdən biri xüsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompüterdən digərinə ötürür. Əgər hər hansı stansiya məlumat ötürmək istəyirsə, həmin markeri gözləyir, marker alan kimi ötürəcəyi məlumata


____________________________________________________________ 391

ünvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə ötürür. Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir (şəkil 94.).

Lokal şəbəkənin struktur sxemi

Ethernet texnologiyası şəbəkə düyünlərinin ümumi şinə paralel qoşulması şəraitində işləyir. Marker azad olan kimi şəbəkənin növbəti ötürməyə hazır olduğunu xəbər verir. Bu texnologiyanı 1970-ci illərin sonunda Xerox Corporation kompaniyası təklif etmişdir.

Lokal şəbəkələrdə mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş iki əsas idarəetmə prinsipi mövcuddur.

MərkəzləĢdirilmiĢ idarədə prinsipində məlumatlar mübadiləsinin idarəsi fayl-server tərəfindən yerinə yetirilir. Serverdə saxlanılan fayllar şəbəkənin işçi stansiyaları tərəfindən idarə edilə bilərlər. Bu işçi stansiyasının faylına digər işçi stansiya müraciət edə bilməz.

Mərkəzləşdirilmiş şəbəkələrdə xüsusi ayrılmış serverlər olmur. Şəbəkənin idarəetmə funksiyası növbə ilə bir işçi stansiyasından digər işçi stansiyaya ötürülür.

Çox da böyük olmayan işçi stansiya üçün belə şəbəkə daha səmərəlidir və real paylanmış hesablama mühitinin qurulmasına imkan verir. Mərkəzləşdirilmiş şəbəkələrə nəzərən burada proqram təminatı daha sadə olur. Burada fayl-serverdən istifadə edilməsi lazım olmur, bu da sistemin daha ucuz qurulmasına səbəb olur.


____________________________________________________________ 392

Orta və böyük kompüter bazasında hesablama proseslərinin mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sxemi son zamanlar “klient-server” texnologiyası ilə əvəz edilmişdir.

Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemində bütün hesablama resursları, məlumatlar və onların işlənmə proqramları bir kompüterdə cəmləşdirilir. İstifadəçilər terminalların (displeylərin) vasitəsilə hesablama maşınlarına daxil olurlar. Terminallar kompüterə ya interfeys vasitəsilə, əgər terminallar uzaq məsafədə yerləşdirilmişsə, telefon xətləri vasitəsilə qoşulurlar. Terminalın əsas funksiyası istifadəçiyə verilən informasiyanın təsvirindən ibarətdir. Verilən sxemin müsbət cəhəti inzibati rəhbərliyin asan olması, proqram təminatının təkmilləşdirilməsinin mümkün olması və informasiyanın mühafizə olunmasıdır. Mənfi cəhəti isə aşağı etibarlığa malik olması, apparat və proqram təminatının artırılmasının çətin olması və bir qayda olaraq, şəbəkənin istifadəçilərinin sayı artdıqda operativliyin aşağı düşməsi və sairədir.

“Kliyent-server” arxitekturasında terminalı kliyentə məxsus olan fərdi kompüter, meynfreymi isə informasiyanın təhlilinin ümumi məsələlərini həll etmək məqsədilə ayrılan bir və ya bir neçə güclü kompüterlər (kompüter-serverlər) əvəz edir. Modelin müsbət cəhəti onun daha canlı olması və hesablama sisteminin etibarlığı, istifadəsinin bir neçə tətbiqi proqramla eyni zamanda işləyə bilməsi, informasiya təhlilinin yüksək operativliyi, istifadəsinin yüksək keyfiyyətli interfeys ilə təmin olunması və sairədir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu cür daha perspektivli və öz imkanları tam bitməmiş texnologiya özünün sonrakı inkişafına zəmin yaratmışdır. Son zamanlar “Ġnternet” texnologiyası yaranmışdır. “Kliyent-server” texnologiyasından fərqli olaraq, bu texnologiya məlumatlara yox, istifadəçi üçün hazırlanmış informasiyaya yönəldilmişdir. İnternet texnologiyası yuxarıdakı hər iki sistemin müsbət xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Texnologiya əsasında qurulmuş hesablama sistemlərinin tərkibində mərkəzi informasiya serverləri və son istifadəçiyə informasiyanı çatdıran paylanmış komponentlər olur.

“Kliyent-server” 2 texnologiyası ilə əlaqədar olan bəzi anlayışlar aşağıda verilmişdir.

Şəbəkədə istənilən iki obyektin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı iki tərəf: server və xidmət resursları imkanlarını ayıran tərəf iştirak edir. Resurslardan istifadə edən adətən kliyent, resursları təmin edən tərəf isə server adlanır. Resurs kimi aparat komponenti (disk, printer, modem, skaner və s.) proqram, fayl, verilənlər bazası ola bilər. Buradan da bir sıra terminlər meydana gəlmişdir: fayl-server və ya disk-server, printer-server və ya çap serveri, məlumatlar bazası serveri, SQL-server (SQL dilində məlumatlar bazasında sorğuların işlənməsi proqramları), kompüter-server və s. Aydındır ki, bütün serverlərin öz kliyentləri vardır.


____________________________________________________________ 393

Proqram təminatı nöqteyi-nəzərindən “kliyent-server” texnologiyası kliyentlərin və serverlərin ayrı-ayrılıqda öz proqramlarının olmasını təmin edir. Kliyent proqramları kimi mətn və cədvəl prosessorları proqramlarından, server proqramı kimi isə məlumatlar bazasının idarəetmə proqramından istifadə oluna bilər. “Kliyent-server” proqram cütlüyü kimi məlumatlar bazasından götürülmüş informasiyalı cədvələ malik sənədi işləyən mətn prosessorunun proqramını misal göstərmək olar.

Şəbəkədə yerinə yetirilən hər hansı bir proqram bir halda kliyent, digər halda isə server rolunda çıxış edə bilər. Müəyyən zaman intervalında bir proqramda kliyent və server öz rollarını dəyişə bilərlər.

ġƏBƏKƏDƏ ĠġĠN SĠSTEM TƏMĠNATI

Lokal şəbəkədə məlumat ötürülməsi prosesi şəbəkə əməliyyat

sistemini təşkil edən proqram vasitələri kompkeksinin köməyi ilə həyata keçirilir. Bəzi şəbəkə əməliyyat sistemləri, məsələn, Novell NetWare, ayrıca kompüter üçün yaramır. Bu halda şəbəkə örtüyündən istifadə edilir. UNIX və ya Windows NT həm şəbəkədə, həm də ayrıca kompüterdə işləyir. Şəbəkə əməliyyat sistemlərinin vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

Verilən və proqramları bir kompüterdən digərinə ötürmək; Ayrıca kompüterdə proqram işlətmək; Şəbəkədə fayl sisteminin idarə edilməsi; İstifadəçilərin şəbəkə resurslarına müdaxiləsinin və verilənlərin

icazəşiz müdaxilədən qorunmasının idarə edilməsi;

Xarici və operativ yaddaşdakı verilənlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, imtinalardan qoruma, verilənlərin arxivləşdirilməsi və təkrarlanması;

Giriş-çıxış üzrə şəbəkə resurslarının paylanması; Şəbəkədən kollektiv istifadə qaydalarına əməl olunmasının uçotu və

nəzarət edilməsi;

Şəbəkənin əmr prosessorunun interfeysinin təmin edilməsi. Şəbəkə əməliyyat sistemlərinin proqram təminatı iki hissəyə bölünür.

Əgər mərkəzi server varsa, bəzi modullar şəbəkəni idarə edən sistem cədvəllərinin saxlandığı mərkəzi serverdə işləyir. Bu modullar şəbəkə sisteminin nüvəsini təşkil edir. Digər modullar işçi stansiyalarda işləyir. Adətən şəbəkə elə qurulur ki, işçi stansiyalar yalnız serverin disklərinə və birgə istifadə edilən printerlərə müraciət edə bilir. Stansiyalar bir-birinin diskinə müdaxilə edə bilmir. Lakin Net Link proqramı serverə müraciət etmədən iki kompüter arasında (əgər həmin proqram hər iki kompüterə yüklənibsə) birbaşa informasiya mübadiləsinə imkan verir.

İnternet daxilində hər bir şəbəkə özünəməxsus rabitə texnologiyasına əsaslanaraq spesifik tələblərə uyğun fəaliyyət göstərir və


____________________________________________________________ 394

bununla yanaşı bütün şəbəkələr informasiya paketlərini qəbul edib lazımi ünvana ötürə bilirlər.

İlk vaxtlar İnternet yalnız elmi informasiya mübadiləsini həyata keçirdiyindən, kommersiya xarakteri daşımırdı. Son illərdə İnternet kommersiya baxımından daha böyük əhəmiyyət daşımağa başlamışdır.

Şirkət və korporasiyaların korporativ informasiya və kommunikasiya resursları əsasında İnternetin Ġntranet texnologiyası yaranmışdır.

Lokal və korporativ şəbəkələrin İnternetə qoşulması üçün müxtəlif mürəkkəbliyə malik məsələlər həll edilməlidir (şəkil 95.). Belə ki:

Şəbəkələr TCP/IP protokolları üzrə təşkil edilməlidir;

İnternet ünvanları və adları şəbəkənin bütün daxili istifadəçiləri üçün alınmalıdır;

Lokal və ya korporativ şəbəkələr İnternetə fiziki qoşulmalıdır; İnternetə qoşulmuş şəbəkədə informasiya ötürülməsinin marşrutu

təyin edilməli və marşrutlaşdırma idarə edilməlidir;

Şəbəkə daxilində və şəbəkədən kənar ünvanlar arasında elektron poçtla informasiya mübadiləsi reallaşdırılmalıdır;

İnternet bazasında İntranet texnologiyasına maneəsiz informasiya xidmədi təşkil edilməlidir;

İnternetə qoşulmuş şəbəkənin təhlükəsizlik problemi həll edilməlidir.

İntranet texnologiyası

Hazırda informasiya mübadiləsinə ehtiyacın artması və müasir texniki

nailiyyətlər, qlobal kompüter şəbəkələri dövlətlər arasında əməkdaşlıq proqramının həyata keçirilməsinin ayrılmaz tərkib hissələrindən birinə çevrilmişdir. Bu məqsədlə elm və təhsilə, biznesə, maliyyəyə, iqtisadi fəaliyyət sahələrinə informasiya və s. xidmətləri göstərən çoxlu sayda kompüter şəbəkələri yaradılmışdır.

Heç də təsadüfi deyildir ki, informasiyanın elektron formada ötürülməsini təmin edən kommunikasiya vasitələrinin ən böyük


____________________________________________________________ 395

istehlakçıları elə bu təşkilatlaşdırılmış kompleksləri birləşdirən qlobal kompüter şəbəkələrini milli və beynəlxalq miqyasda maliyyə hesablaşmaları aparmağa və geniş informasiya resurslarından hərtərəfli istifadə etməyə imkan verir. Bundan başqa qlobal kompüter şəbəkələri ticarət və istehsal müəssisələri üçün bütün gün ərzində fasiləsiz işləyən “reklamçı” funksiyasını da yerinə yetirir. Reklamın belə təşkili ucuz başa gəldiyindən hal-hazırda bütün müəssisələr bu xidmət növündən istifadə edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, informasiyanın verilməsinin (ötürülməsinin) elektron sistemlərindən istifadə etmədən iqtisadiyyatın idarə edilməsinin müasir tələblərə cavab verən mükəmməl bir sistemin yaradılması mümkün deyil. Ona görə də idarəetmə orqanları proqram-aparat komplekslərinin əsas istehlakçıları olmaqla yanaşı informasiyanın elektron formada ötürülməsinin və kommunikasiya vasitələrinin tətbiq edildiyi əsas sahələrdir.

Ən geniş yayılmış qlobal şəbəkə İnternetdir. 1969-cu il, yanvar ayınan əvvəllərində Amerika Birləşmiş Ştatlarında

İnternetin əsası qoyuldu. Bu zaman bir qrup alim kompüterlərin şəbəkələrə birləşdirilməsi üzrə tədqiqatlara başlamışdı. Tədqiqat ABŞ-ın Müdafiə Nazirliyinin bölməsi olan Advanced Research Project Agency (ARPA-Elmi Araşdırmalar Agentliyi) tərəfindən maliyyələşdirilirdi. Şəbəkə bir tərəfdən hərbi sənaye sahəsində elmi tədqiqatlara təkan verməli, digər tərəfdən, məsələn, raket-nüvə zərbəsi endirilərkən, yaxud aviasiya bombardmanı zamanı zədələnməyə dayanıqlı və bu şəraitdə normal fəaliyyətini davam etdirməyə qabil şəbəkələrin qurulması metodlarının tədqiqat obyekti olmalı idi. 1961-ci ildə Kaliforniya Universitetinin professoru Leonard Kleynrok (Leonard Kleinrock) informasiyanın paket prinsipi ilə ötürülməsi ilə bağlı ilk elmi məqaləni sayılan jurnallaradan birində çap etdirir. Alim elmi məqalədə qlobal informasiya şəbəkələrinin qurulmasının başlıca prinsipini formalaşdırır: informasiyanı müəyyən zaman müddətində, müxtəlif sayda aralıq bəndlərindən keçirməklə, böyük məsafəyə göndərmək üçün verilənlər kiçik paketlərə ayrılmalı və bir-birindən asılı olmadan ötürülməli, yalnız son məntəqədə qəbuledici tərəfindən bir yerə yığılmalıdır.

ARPANET layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən iş paketlərin kommutasiyası ilə şəbəkələrin yaradılmasına əsaslanır. Bu şəbəkə növündə informasiya (məsələn xəbər) böyük olmayan paketlərə bölünür, həmin paketlər təyin olunmuş yerə çatana qədər səmərəli marşrut seçərək bir-birindən asılı olmayaraq müxtəlif şəbəkələrdə yerini dəyişir. Sonda bütün paketlər lazımı yerə çataraq yenidən birləşərək ilkin formanı alır. Bütün kompüterlərin eyni hüquqlu olması informasiyanın konkret bir kompüterdən asılılığını aradan qaldırır. Bu texnologiyaya əsasən əgər kommunikasiya xəttinin bir hissəsi sıradan çıxarsa, böyük olmayan paketlər digər işləyən xətlərə ötürülə bilər.


____________________________________________________________ 396

ARPANET sistemi uzaq məsafədə olan kompüter mərkəzləri ilə əlaqələri yaradırdı. Bu sistem elektron poçtunun göndərilməsi və informasiya mübadiləsi üçün istifadə olunurdu. Sistem inkişaf edərək, 1983-cü ildə iki şəbəkəyə, ARPANET və MILNET şəbəkələrinə bölünür. MILNET səbəkəsi hərbi məqsədlər, ARPANET şəbəkəsi isə elmi tədqiqatlar məqsədi üçün nəzərdə tutulur. Son nəticədə iki şəbəkə arasında informasiya mübadiləsi imkanı yaranır və bu birləşmə İnternet adı ilə dünyada tanınır.

İnternet qlobal şəbəkədə birləşmiş kompüterləri, proqramları, verilənlər bazalarını, faylları və nəhayət insanları birləşdirən şəbəkələrdən ibarət şəbəkə sistemidir.

Statistik hesablamalara əsaslanaraq demək olar ki, İnternet sistemi ilə dünyada əksər ölkənin milyonlarla istifadəçisi bir-biri ilə sıx informasiya mübadiləsi edirlər. Göstəricilər zaman keçdikcə artmaqdadır. Təxmini alınmış hesablamalardan məlum olur ki, İnternetdə hər ay istifadəçilərin sayı 2 milyona qədər çoxalır, hər dəqiqədə isə sistemə təxminən 46 yeni istifadəçi qoşulur. Hər yeni qoşulan istifadəçiyə İnternetdə yeni ünvan verilir.

İnternet şəbəkəsi hazırda dünyada ən böyük informasiya resurslarına malik olan qlobal bir şəbəkədir. İnternet şəbəkəsi istifadəçiyə praktiki olaraq hüdudsuz informasiya resursları təqdim edir. Uyğun tətbiqi proqram təminatı və sadə qrafiki interfeys istənilən istifadəçiyə İnternet xidmətindən istifadə etmək imkanı verir.

İnternet ümumdünya informasiya - kompüter şəbəkəsidir. İnternetdə informasiya serverlərdə saxlanılır. Serverlərin öz ünvanları olur və onlar xüsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar. Onların köməyi ilə poçtu və faylları göndərmək, verilənlər bazasında informasiya axtarışını aparmaq və s. həyata keçirmək mümkündür.

İnternet serverlərinə müraciət edə bilmək üçün istifadəçinin kompüteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır. Ayrı-ayrı istifadəçilərin İnternetin informasiya resurslarına daxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keçirilir. Provayder kimi kliyentlərlə əlaqə saxlaya bilən və ümumdünya şəbəkəsinə çıxışı olan hər hansı bir təşkilat iştirak edə bilər.

İnternetin əsas halqası lokal hesablama şəbəkəsidir. Şəbəkə vasitəsi ilə İnternet təkcə ayrı-ayrı kompüterlər arasında əlaqəni deyil, həmçinin daha bir qrup kompüterlərin birləşməsini də həyata keçirir. Əgər bir neçə lokal şəbəkə ardıcıl olaraq İnternetə qoşularsa, onda bu şəbəkələrin hər bir işçi stansiyası da İnternetə qoşulmalıdır. Bundan əlavə istifadəçinin kompüteri də sərbəst formada İnternetə qoşula bilər. Onda bu kompüterlər host kompüterlər (aparıcı əsas kompüter) adlanır və istifadə orada mövcud olan müştəri – proqramlar vasitəsi ilə lazımi serverlərə müraciət etməklə həyata keçirilir.


____________________________________________________________ 397

Məlumatların ötürülməsinin yüksək sürətli magistralı kimi xüsusi ayrılmış telefon xətlərindən, optik lifli kabellərdən və peyk rabitə kanallarından istifadə oluna bilər. İnternetə qoşulmaq istəyən təşkilat xüsusi kompüterdən istifadə edir ki, buna Ģlüz deyilir. Şlüz, məlumatların lazımi ötürmə marşrutlarını seçməklə bərabər, şəbəkənin ayrı-ayrı hissələrində nasazlıqlar baş verən halda məlumatların ötürülmə marşrutlarını təshih (korrektə) etmək üçün daha böyük şəbəkəyə qoşulan altşəbəkələrin parametrləri haqqında məlumata malik olmalıdır. Burada yerləşdirilmiş proqram təminatı vasitəsilə şlüzdən keçən bütün məlumatlar işlənir. Hər bir şlüzün öz İnternet protokol (IP) ünvanı olur.

Əgər şlüzün qoşulduğu lokal şəbəkəyə ünvanlaşdırılmış məlumat daxil olubsa, həmin məlumat bu lokal şəbəkəyə ötürülmüş olacaq. Əgər məlumat digər bir şəbəkəyə aid olarsa, o zaman həmin məlumat növbəti şlüzə ötürüləcək. Hər bir şlüz bütün yerdə qalan şlüz və şəbəkələr haqqında geniş informasiyaya malik olur. Hər bir məlumat lokal şəbəkədən şlüz vasitəsilə İnternetə ötürülürsə, bu halda ən „tez“ yol seçilir. Şlüzlər protokol vasitəsilə bir-biri ilə marşrutlar və şəbəkənin vəziyyəti haqqında informasiya mübadiləsini aparırlar.

Bəzi şirkətlər provayder rolunda çıxış edə bilir. Provayder İnternetdə öz şlüzünə malik olur və digər şirkətlərə və ayrı-ayrı istifadəçilərə bu şlüz vasitəsilə şəbəkəyə daxil olmağa icazə verir.

İNTERNETİN XİDMƏTLƏRİNDƏN İSTİFADƏ İMKANLARI Müasir dövrdə İnternetin istifadəçilərə təklif etdiyi xidmətlər onun

nüfuzunun gündən-günə artmasına səbəb olur. İnternetin xidmətləri sayca nisbətən çox olsa da, onlardan daha geniş tələbata malik olanları aşağıda qeyd edilmişdir:

WWW (World Wide Web – Ümumdünya hörümçək toru); Elektron poçtu (E-mail) - xidmət növü; FTP (File Transfer Protocol) – faylların çox asanlıqla ötürülməsinə

imkan verən protokol;

NNTP (Network News Transfer Protocol) – şəbəkə xəbər ötürülmə protokolu. Bu “telekonfrans (UseNet)” kimi də göstərilir;

Gopher – fayl mübadiləsinin daha mükəmməl sistemi; TelNet – uzaqda yerləşən terminal protokolu. WWW ümumdünya hörümçək toru olub, bütün Web serverlərini

özündə birləşdirir. Veb keçidlərdə saxlanılan sənədlər Veb – səhifələr İnternet xidmətinin ən çox yayılmış informasiya növü sayılır.

İnternet dedikdə ilk növbədə WWW nəzərdə tutulur. Əslində Veb İnternet xidmətlərindən biridir. İnternetdə ilk xidmətlərindən fərqli olaraq Veb özündə mətn, görüntü, səs, videoklip, animasiya kimi multimedia elementlərini və hətta birbaşa efirdə xəbərlər və konsertlərin yayımını birləşdirir. WWW İnternetin əsas xidmətlərindən biridir. Monitorun seçilmiş


____________________________________________________________ 398

sahəsində mausun düyməsini sıxmaqla bir sənəddən və ya kompüterdən digərinə keçməyə imkan verir. WWW-nin proqram təminatından istifadə edərək kompüterlərin manitorunda mətnlər, qrafiki təsvirlər, video-audio informasiya görüntüləri alınır. Veb-İnternetin geniş resurslarına, şəkil, musiqi kliplərinə və filmlərə müraciəti təmin edir. Veb digər sistemlərdən fərqi olaraq iki xüsusiyyətə malikdir. Bu multimedia hiper-müraciətinin interaktiv vasitəsidir. Başqa sözlə desək, “multimedianın interaktiv vasitəsi” - Veb sistemi sənədlərə, qrafiklərə, fotoşəkillərə, audio və video yazılara və s. müxtəlif resurslara müraciəti təmin edərək, onların kompüterə, stereo səs gücləndiricilərinə ötürülməsini təmin edir.

Hipermüraciət - İnternetin müxtəlif resursları arasında müraciətdir. Veb - qlobal multimedia kommunikasiya sistemi olaraq,

informasiyanın ötürülməsinin yeni üsuludur. Hipermətn - hipermüraciətləri istifadə edən elektron sənəddir.

Veb səhifələrində informasiya hipermətnlərlə yaradılır. Hipermətn müəyyən sayda mətn sənədlərinin istinad edilməklə birləşdirilməsi texnologiyasıdır. Hipermətn özlüyündə mətn sənədidir. Onun tərkibi digər sənədlərdə saxlanılan materiallara müraciət etməklə toplanmış mətnlər toplusundan ibarətdir.

Hipermətn sənədlərinə istinad hipermüraciət adlanır. Hipermüraciət sənədi adicə mətn sənədidir. Onlar digər mətn sənədlərindən rənglərinə və altlarından xətt çəkilmələrinə görə seçilirlər.

Xüsusi hazırlanmış brauzer proqramları (Veb mühitində və İnternetdə axtarışa və baxışa imkan yaradan, həmçinin istifadəçinin kompüterində işləyən xüsusi proqramlar) var. Bu proqramlara brauzerlər deyilir. Müxtəlif şirkətlər tərəfindən yaradılmış bir çox brauzer proqramları mövcuddur. Lakin daha çox istifadə olunan Microsoft şirkətinin Internet Explorer və yaxud Netcape şirkətinin Netcape Communicator proqramlarıdır.

Brauzerlərin köməyi ilə istifadəçi Veb səhifələrinin birindən digərinə təkcə Veb keçidlərinin əhatəsində deyil, başqa yerlərdə də keçməklə Veb səhifələrində hipermüraciətin daxilindəkilərə baxış keçirə bilər. Buradan aydın olur ki, Veb səhifələri bir-biri ilə İnternet daxilində ixtiyari şəkildə əlaqəlidirlər. Odur ki, informasiyanın bu şəkildə təqdimi WWW, hipermətndə informasiyanı təqdim etmək üçün istifadə edilən dil isə HTML (Hyper Text Markup Language) adlanır.

Veb səhifələrində hiperistinad mətnlərindən başqa digər formalarda da (qrafik, səs, video və multiplikasiya) informasiya təqdim olunur. Bu hipermediya adlanır. Hipermediya qlobal İnternet şəbəkəsində məlumatın işlənməsini və təqdimini həyata keçirən texnologiya hesab edilir. Bu məqsədlə HTML dilinin imkanlarını artırmaq lazımdır.

Hipersənədlərin ötürülməsi üçün HTTP (HyperText Trasnfer Protocol – Hipermətn Ötürülmə Protokolu) adlanan protokol işlənib hazırlanmışdır.

Veb-serverə müraciət edərək istənilən səhifəni tapmaq və onu ekrana


____________________________________________________________ 399

çıxarmaq mümkündür. Lazım olan informasiyanı İnternetdən almaq üçün ən sadə üsul axtarılan resursun ünvanını göstərməkdir. İnformasiyanı İnternetdə saxlamaq üçün URL (Uniform Recource Locator - Universal ünvanlar)ından istifadə edilir. URL ünvanı iki hissədən ibarətdir: sol hissə istifadə olunan protokolu göstərir, sağ hissə isə şəbəkənin (uyğun serverin adı) hansı yerindən resursların verildiyini bildirir. Bu hissələr bir-birindən iki nöqtə ilə ayrılır:

http://serverin adı/yol/fayl Ünvanların sol tərəfindəki http:// yazılışı WWW-də http://WWW

müraciəti göstərir. Bu Hyper Text Transfer Protocol - hipermətn ötürmə protokolu kimi oxunur.

İnternetdə axtarış. Veb – sənəd tərkibində mətn, digər sənədlərə, qrafiklərə audio və video təsvirlərə hiperistinad olan sənədi özündə əks etdirir. Veb səhifələrə baxış keçirmək və bir səhifədən digərinə keçid üçün brauzerlərdən istifadə edilir. Brauzer – tətbiqi proqram olub, WWW ilə qarşılıqlı əlaqədədir və şəbəkədən müxtəlif sənədlərin açılmasına, onlara baxış keçirməyə və məzmununu redaktə etməyə, həmçinin tərkibində mətn və multimedia informasiyası olan sənədlərdə işləməyə imkan yaradır. Hiperistinad üzərində mausun düyməsini sıxdıqda, ünvanı göstərilən sənədə və ya audio/video təsvirlərə keçid yerinə yetirilir.

AxtarıĢ sistemləri vasitəsi ilə İnternetdə istifadəçiyə lazım olan informasiyanı əldə etmək olar. İnternetdə işləməyin əsasını istifadəçinin kompüterini İnternet serverlərinə qoşmaq, məlumatı axtarmaq və tapılan məlumatı kompüterdə oxumaq təşkil edir. İnternetdə işi asanlaşdırmaq üçün xüsusi axtarış serverləri yaradılır.

İnternet serverlərdə, saytlarda yerləşən məlumatlar haqqında verilənlər bazası toplanır. Bu proqramlar axtarış sistemləri (Yandex, Rambler, Google, AltaVista, Toema, WiseNut, Euroseek, Yahoo və s.) adlanır. İstifadəçi İnternetin bir sıra axtarış proqramlarından (axtarış serveri, axtarış sistemləri) istifadə edə bilər. Belə sistemlər müntəzəm olaraq işləyirlər. Xüsusi proqramların köməyi ilə Veb serverlər şəbəkədə məzmunla bağlı məlumatlar toplayır.

Aşağıda populyar axtarış serverlərin bəzilərinin ünvanları verilir: ● http://www.rambler.ru ● http://www.yahoo.com ● http://www.excite.com ● http://www.google.com İstifadəçi İnternetdə hər hansı bir informasiyanı axtarırsa axtarış

sistemlərinə açar sözləri daxil etməlidir. Axtarış bir söz, bir neçə söz və ya ifadə üzrə icra olunur.

Elektron poçtu (E-mail). Bu xidmət növü hazırda İnternetin ən kütləvi

http://serverin/

http://www.excite.com/

http://www.google.com/


____________________________________________________________ 400

xidmət növüdür, çünki bir çox hüquqi və fiziki şəxslər məhz bu xidmət növündən istifadə etmək üçün İnternetə qoşulurlar. E-mail kommersiya təşkilatları üçün operativ biznes informasiyasının sürətli ötürülməsində istifadə edilən əvəzedilməz bir vasitədir. Hazırda e-mail, ən geniş yayılmış rabitə xidmətidir. Elektron poçtla istifadəçi dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan və ya işləyən istifadəçilərlə əlaqə qura bilər. İstifadəçilər bu xidmətdən ənənəvi məktub, telefon, yaxud faks əvəzi istifadə edirlər. Elektron poçtu uzaq məsafəyə xəbərlərin ötürülməsini təmin edir. Elektron poçtu vasitəsilə İnternetdə informasiya göndərilir və əldə edilir. Elektron poçtundan faylların, proqramların ötürülməsi üçün də istifadə olunur. Elektron poçtu vasitəsilə kompüterin yaddaşında saxlanılan istənilən faylı lazım olan ünvana göndərmək mümkündür. Bu zaman çalışmaq lazımdır ki, yaddaşda olan faylın tutumu 1 Mbayt-dan artıq olmasın, çünki böyük tutumlu fayllar göndərilən zaman mütləq maneələrlə rastlaşırlar. Digər tərəfdən fayl böyük olduqca onun göndərilmə vaxtı da uzanır. Nəticədə səhvlərə yol verilir, faylı yenidən göndərmək lazım gəlir və s. Çatışmazlığı aradan qaldırmaqdan ötrü universal üsuldan – MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions – İnternet Poçtunun Çoxməqsədli Genişlənməsi) istifadə edilir. MIME elektron poçtu vasitəsilə göndərilən bütün faylları kodlayır. Əks tərəfdə isə alınmış informasiya dekodlanır və istifadəçi proses zamanı informasiyanı əvvəlki şəkildə alır.

[email protected] informasiya fraqmenti yazılışını araşdıraq. Yazılışda istifadəçi @ qovşaq kompüteri, altdomen, I səviyyəli domen kimi əks edilir.

İstifadəçi - bu istifadəçinin adıdır. Məsələn, elm@ - kommersiya işarəsi istifadəçinin adını qovşaq kompüterin adından ayırır. Ünvanın ikinci hissəsi, yəni @ işarəsindən sonrakı yazılış istifadəçinin İnternetə qoşulduğu kompüterin ünvanını göstərir. Kompüter ünvanı bir-birindən nöqtə ilə ayrılan bir neçə hissədən ibarətdir.

Elektron məktubun qəbul edilmiş formatı başlıq və məlumatdan ibarət olur:

From (haradan): məktubu göndərən tərəfin elektron ünvanı; To (hara): məktub göndərilən şəxsin ünvanı;

Cc (nüsxə): məktub göndərilən şəxsin digər elektron ünvanı; Subject: məktubun mövzusu; Date (tarix): məktubun göndərilmə tarixi və zamanı (bu sətr

avtomatik doldurulur);

Reply To: məktubuna cavab verilən abonentin elektron ünvanı. Son zamanlara qədər uzaq məsafə ilə əlaqə əsasən, elektron

məktublar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. İndiki zamanda isə E-mail vasitəsi ilə şəkillər, fototəsvirlər, audio və video yazılar və s.-dən istifadə etməklə informasiya mübadiləsi aparmaq mümkündür. Yuxarıda qeyd olunan informasiya fraqmentini göndərmək və ya onları elektron məktubuna birləşdirmək olar. Fraqmentləri birləşdirən fayl məktub ilə eyni zamanda

mailto:[email protected]


____________________________________________________________ 401

göndərilir. İnternetin xidmətləri arasında elektron poçtu ilə əlaqə yaratmaq ən

ucuz başa gəlir. Elektron məktub hazırlamaq üçün istifadəçi off-line rejimində işləyir. O, poçt müştəri-proqramının köməyi ilə məktubun mətnini formalaşdırır, alıcının ünvanını göstərir və məktuba müxtəlif əlavələr edir. Bundan sonra istifadəçi on-line rejiminə keçir, daha dəqiq desək poçt-serveri ilə əlaqə yaradır və məktubun göndərilməsi üçün onu poçta yerləşdirmək əmri verir. Hazırlanmış məlumat serverə ötürülür və məktubu alan istifadəçi fərdi kompüterində öz ünvanına baxmaqla onu qəbul edir. Poçt qutusundan alınmış məktub ya ləğv edilir, ya da saxlanılır. Poçt serveri dövrü olaraq abonentlərin qutularına baxır, daxil olmuş məlumatların göndərilməsini təşkil edir.

İstənilən E-mail sistemi iki əsas altsistemdən: istifadəçinin bilavasitə ünsiyyətdə olduğu proqram təminatı (client) və istifadəçidən informasiyanı qəbul edən, məlumat ötürən, adresantın e-poçtda həmin məlumatı tələb edilənə qədər saxlayan proqram təminatından (server) ibarətdir. Server proqram təminatı məlumatların ötürülməsində standart proqramlardan istifadə etdiyi üçün müxtəlif client proqramlar tərəfindən hazırlanmış poçtu (məlumatı) işləyə və ünvana göndərə bilər. Client proqramlar müxtəlifliyindən asılı olmayaraq eyni funksiyalara malikdirlər. Elektron poçtunun aşağıda göstərilən variantlarından istifadə edilir:

Adi məktublaşma. Burada e-mail insanlar arasında məlumatların və faylların mübadiləsini təmin etmək üçün istifadə edilir;

Ezamiyyətdə olanların məktublaşması. Burada elektron poçtunun köməkliyi ilə işgüzar səfərdə olan firma işçiləri ofisdə işləyən həmkarları ilə informasiya mübadiləsinə qoşulurlar. Bu məqsəd ilə istənilən aeroport və ya otellərdə telefon xidmətlərinə qoşulmaq kifayətdir;

İnformasiya serverləri. Bəzi e-mail ünvanları avtomatlaşdırıldığı üçün, istifadəçi onu maraqlandıran müəyyən məsələyə aid elektron poçtuna sorğu etdikdə, o istifadəçiyə avtomatik olaraq ətraflı cavab göndərmiş olur;

Müxtəlif yerlərə göndərmə (mailing lists). Burada “e-mail”-ə abunə olmaqla dövrü olaraq müxtəlif xarakterli informasiyaları istifadəçi mütəmadi olaraq alır.

MS-DOS üçün MAIL və Windows üçün isə Outlook Express populyar elektron poçt müştəri proqramlarından istifadə olunur.

Son zamanlar WWW və onun proqram təminatı İnternet universal informasiya xidmətləri vasitələrini müəyyənləşdirir. Onlar istifadəçinin praktik olaraq FTP, e-mail, WAIS, Gopher və s. resurslarından istifadə etməsini təmin edir.

Bu tip əlaqələri istənilən WWW serverə müraciət edərkən göstərmək lazımdır.


____________________________________________________________ 402

FTP (File Transfer Protocol) – faylların çox asanlıqla ötürülməsinə imkan verən protokoldur. Protokoldan faylların İnternetdən ötürülməsi üçün istifadə edilir. FTP serverləri özlərində müəyyən miqdar informasiyanı fayllar formasında saxlayırlar. FTP serverlərində saxlanılan fayllara İnternetdən istifadə etməklə müraciət etmək olar. Bəzi hallarda baxış üçün fayllara birbaşa müraciət etmək olmur. Ona görə də, belə faylları FTP serverlərindən lokal serverlərə köçürmək lazım gəlir. FTP serverlərində olan faylı əldə etmək üçün şəbəkə qovşağının, kataloqun və faylın adını dəqiq bilmək kifayətdir.

FTR serverləri kimi Gopher (fayl mübadiləsinin daha mükəmməl sistemi) serverləri də indiki zamanda ancaq universitetlərdə istifadə edilir. Bundan əlavə bəzi kommersiya firmaları özlərinə aid olan proqram təminatlarını yazmaq üçün FTP serverlərdən istifadə edirlər. FTP və Gopher serverlərinə müraciət standart Veb – brauzerlərinin köməkliyi ilə həyata keçirilir.

NNTP (Network News Transfer Protocol – Şəbəkə Xəbər Ötürmə Protokolu) - bu xəbərlər (məqalələr) yaymaq və qəbul etmək, telekonfranslar keçirmək, şəbəkədə diskussiya etmək, elanlar vermək və s. üçün işlənib hazırlanmış standart İnternet protokoludur.

UseNet (hazırda dünyada ən qlobal hesab edilən telekonfranslar sistemi) NNTP protokolunun tətbiq edildiyi sistemlərdəndir.

Məlum olduğu kimi hazırda hər bir dəqiqə ərzində dünyada minlərlə konfranslar, görüşlər keçirilir, diskussiyalar edilir, müəyyən problemlər ətrafında fikir mübadiləsi aparılır, onlar barəsində müəyyən məqalələr çap edilir və s. Məhz İnternetin xəbər xidməti vasitəsilə belə fəaliyyətlər bir yerə yığılaraq sistemləşdirilir və müəyyən mövzuya marağı olan istifadəçilərə bu yığıncaqlarda interaktiv iştirak etmək imkanı yaradılır.

UseNet gündə 24 saat, ildə 365 gün fəaliyyət göstərən bir sistemdir. O gün ərzində təxminən 5 minə yaxın mövzunu əhatə edən görüşlərin keçirilməsinə imkan verir. UseNet sistemi vasitəsilə müəyyən mövzunu seçmək, gedən “söhbətləri” izləmək və hətta həmin mövzuya aid məqalə də göndərmək olar. Bəzi qrupları (adətən müəyyən elmi məqalələri) “idarəedən”lər vardır və onlar daimi olaraq müəyyən mövzu ətrafında gedən söhbətləri və məqalələri diqqət mərkəzində saxlayırlar. Əgər göndərilən məqaləni həmin görünüş mövzusunda uyğun hesab etmirlərsə, onu UseNet sistemində dərc etmirlər və ya müəyyən vaxt məhdudiyyəti qoyurlar.

Gopher FTP protokolunun kompüterlərarası fayl mübadiləsinin öhdəsindən yaxşı gəlməsinə baxmayaraq, bu sistemdə fayllarla işləmək üçün digər zəruri vasitələr yoxdur. Buna görə fayl mübadiləsinin daha mükəmməl sistemi olan Gopher işlənib hazırlanmış və İnternetin xidmətləri sırasına daxil edilmişdir.

Gopher sistemi fayla təkcə onun ünvanına, domen adına görə deyil,


____________________________________________________________ 403

həm də onun tərkibinə görə, yəni faylın əhatə etdiyi mövzuya görə də axtarılır. Gopher ekranında menyu sistemi vardır. Baş menyunun hər bir elementi Gopher-in konkret funksiyasını xarakterizə edir. Gopher sisteminin quruluşu istifadəçiyə imkan verir ki, o FTP və TelNet (uzaqda yerləşən terminal protokol) kimi sistemlərlə inteqrasiya olunmuş formada işləsin. Belə ki, istifadəçi baş menyunun elementlərindən birini seçməklə sistem Gopher-serverdən kənara çıxaraq fayl axtarışını FTP və TelNet serverlərdə davam edə bilər.

Hazırda mövcüd olan Gopher-serverlərin siyahısı həddən artıq uzundur (bir neçə min).

Bütün Gopher kompüterlər (serverlər) - indekslər vasitəsilə Gopherspase (Gopher mühit) adlanan vahid axtarış sistemi formasında birləşdirilmişdir. Əgər FTP sistemi şəbəkə vasitəsilə müəyyən proqramların axtarışı üçün nəzərdə tutulubsa, Gopher sistemi ünvanların, kitab kataloqlarının, sorğu materiallarının (bir sözlə mətn informasiyasının) axtarışı üçün işlənib hazırlanmışdır.

TelNet İnternetin ilk protokollarından biridir. Bu protokol uzaq məsafədə yerləşən və İnternet şəbəkəsinə qoşulan kompüterin resurslarından istifadə etməyə imkan verir. TelNet sistemi vasitəsilə şəbəkəyə qoşulmuş istənilən host kompüterə müraciət etmək, onun sisteminə müəyyən əmrlər vermək, həmin kompüterlərdə mövcud olan istənilən proqramı yükləmək və s. əməliyyatları yerinə yetirmək mümkündür. Bu zaman istifadəçinin kompüteri bilavasitə host kompüterə (uzaqda yerləşən terminala) “çevrilir” və istifadəçi özünü həmin kompüterin ekranı arxasında oturmuş hiss edir.

İNTERNETDƏ ÜNVANLAŞDIRMA (TCP/IP PROTOKOLU) TCP/IP-nin (Transmission Control Protocol/İnternet Protocol) iş

prinsipi İnternetə qoşulmuş istifadəçinin məlumatını, sənədlərini və fayllarını kiçik informasiya paketləri vasitəsilə uzaq məsafədə yerləşən nöqtələrə göndərməkdir. Kiçik paketlərə bölünmüş informasiya İnternet xətlərində bir-birindən asılı olmadan göndərilir. Bundan başqa paketlərdə verilənlər nişanlanırlar ki, bunun köməkliyi ilə qəbul olunma ardıcıllığı pozulsa belə, nəticədə fərdi kompüter nişanlara uyğun informasiyanı qəbul edir. Əgər göndərilən informasiya müəyyən olunmayan səbəbdən xətdə itərsə, kompüter həmin informasiyanı nişanın köməkliyi ilə təkrarən sorğu edir və göndərilən informasiyaya uyğun olan məlumatı və ya faylı bərpa edir.

TCP/IP 1970-ci illərdə kompüterlərin və müxtəlif tip şəbəkələrin əlaqələndirilməsi məsələsinin öyrənilməsi nöqteyi-nəzərindən maliyyələşdirilərək yaradılmışdır.


____________________________________________________________ 404

TCP/IP heç bir firma və ya şirkət tərəfindən konkret olaraq maliyyələşdirilmir. Bu səbəbdən də istənilən şəxs və ya firma İnternetə qoşularaq milyonlarla istifadəçi ilə əlaqə yaradır, informasiyanın göndərilməsində və ya qəbul olunmasında bilavasitə yaxından iştirak edir.

Kompüter şəbəkələrində standartlaşmanın əsasını şəbəkə qarşılıqlı vasitələrinin yaradılmasında coxsəviyyəli yanaşma təşkil edir. Beləliklə, sistemin qovşaqlarının qarşılıqlı əlaqəsi üçün müxtəlif səviyyələrdə protokollar istifadə edilir. Protokol müxtəlif qovşaqlarda eyni səviyyədə şəbəkə komponentləri ilə mübadilə edən xəbərlərin ardıcıllığını və formatını təyin edən qaydalardır. Sadə dildə desək, protokol şəbəkədə kompüterlərin bir-biri ilə ünsiyyət dilidir.

Şəbəkələrin qovşaqlarında və bütün səviyyələrində onların qarşılıqlı

əlaqəsini iyeararxik təşkil edən protokol yığını protokollar steki adlanır. İnternetdə əsas protokol TCP/IP protokoludur. Bu protokollar steki aşağı səviyyədə fiziki, kanal səviyyələrinin yuxarı səviyyəsində isə tətbiqi səviyyənin protokollarını (FTP, Telnet, poçt protokolu SMTP, WWW hipermətn servis xidmətini və s.) təşkil edir.

İnternet vasitəsilə informasiyanı ötürmək, müxtəlif insanlarla əlaqə yaratmaq və s. bu kimi işləri həyata keçirməkdən ötrü fərdi kompüterlərdən istifadə etmək lazım gəlir. Məlumdur ki, istifadə edilən kompüterlər müxtəlif firmalar tərəfindən (məsələn, UNIX, Amiga, IBM və s.) istehsal olunur. Bu səbəbdən də onların birgə işləməsi üçün kompüterlər mütləq bir-biri ilə eyni dildə danışmalıdırlar. Yaranan çətinliyi TCP/IP protokolu aradan qaldırır və kompüterlər arasında körpü rolunu ifa edir.

TCP/IP protokolu tərkibinə və tətbiqinə görə aşağıdakı qruplara bölünən protokollardan ibarətdir:

İki kompüter arasında verilənlərin ötürülməsini idarə edən nəqliyyat protokolundan;

Məlumatların ünvanlarını işlədən və lazım olan ünvana ən qısa yolu təyin edən marşrutlaşdırma protokollarından;

Kompüterin unikal nömrəsini və ya adını aydınlaşdıran, şəbəkə ünvanını dəstəkləyən protokollardan;

Bütün mümkün şəbəkə xidmətlərinə daxil olmanı təşkil edən tətbiqi protokollardan;

Uyğun marşrutlar haqqında şəbəkəyə lazımı məlumatı, şəbəkənin vəziyyəti haqqında informasiyanı verən, həmçinin lokal şəbəkələr üçün məlumatları işlədən şlüz protokollarından;

Kliyentin şəbəkədə rahat işləməsini təmin edən və yuxarı göstərilən protokllara aid olmayan digər protokollardan.

Əslində TCP/IP iki müxtəlif protokoldan ibarətdir:


____________________________________________________________ 405

TCP (Transmission Control Protocol – Verilənlərin Ötürülməsinə Nəzarət Protokolu) İnternet vasitəsilə göndəriləcək informasiyanın kiçik paketlərdə hansı şəkildə bölünməsini təyin edir.

Qovluqlarda yerləşdirilən xüsusi hazırlanmış kompüterlər İnternet vasitəsilə informasiyanı hərəkət etdirmək üçün IP-dən istifadə edirlər. Bu zaman kiçik informasiya paketlərində kompüterlərin IP ünvanları göstərilir ki, bunun da köməkliyi ilə informasiya müəyyən olunmuş ünvana çatdırılır. Hər bir paketdə 4 Kbaytdan artıq olmayan informasiya ötürülür. Marşrutizatorların köməyi ilə İnternetin ayrı-ayrı hissələri bir-biri ilə əlaqə yaradır. Marşrutizatorlar paketlərin haraya göndərilməsi haqda qərar qəbul edirlər. Yerli altstansiya onu digər altstansiyaya göndərir. Bu əməliyyat xəbərin ünvana çatmasına qədər davam edir. Səbəkələr arası IP (İnternet Protokol) protokolu ünvanlaşdırmağa “cavabdeh”dir və şəbəkədə paketlərin hərəkətini təyin edir.

IP-ünvan bir-biri ilə nöqtlərə ayrılmış 4 baytdan və ya 32 bitdən ibarətdir.

Məsələn, Macintosh firmasının fərdi kompüterləri 198.70.150.9 IP ünvanına malikdir.

İNTERNETDƏ RESURSLARIN ÜNVANLAŞDIRILMASI Ümumdünya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompüter (əslində,

kompüterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 ünvan alır: birincisi, adapterin zavod nömrəsidir, ikincisi, IP ünvanın kodudur, üçüncüsü, domen ünvanıdır ki, bütün bunlar da istifadəçi interfeysi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

IP-ünvanı 4 baytlıq ölçüyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir: IP –ünvanın ranqı, lokal şəbəkənin nömrəsi və şəbəkə daxilindəki kompüterin nömrəsi. IP –ünvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal ölçüsünü təyin edir. Şəbəkənin nömrəsi qeydiyyat zamanı verilir. Şəbəkənin nömrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir. Şəbəkə daxilində kompüterin nömrələnməsi isə şəbəkə inzibatçısının səlahiyyətindədir.

Ünvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur. Yuxarı səviyyənin bir neçə domeni vardır ki, bunların da hər birinə müəyyən ad verilir. Növbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır.

Domen adları sistemi İnternet xidmətləri içərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur.

İnternet məlumatları sərbəst ötürməyi həyata keçirməklə stansiya ünvanına xüsusi tələb qoyur. Tələb əsasən ondan ibarətdir ki, ünvan formatlı olmaqla informasiyanın avtomatik işləməsinə imkan yaratsın. Bu cəhətdən hər bir kompüter üçün ünvan müəyyən edilmişdir: Rəqəm və


____________________________________________________________ 406

domen unvanı. Ünvanların hər ikisindən bərabər səviyyədə istifadə etmək mümkündür.

Rəqəm ünvanı kompüterlərdə işləmək üçün, domen unvanı isə istifadəçilərin daha yaxşı başa düşməsi üçün yararlı hesab edilir (serverin kompüterlər toplusunun və onlara qoşulmuş işçi stansiyalara domen deyilir).

Rəqəm ünvanı uzunluğu 32 bit olub, hər biri 8 bitdən ibarət olan 4 blokdan ibarətdir. Bunları da onluq sayda qeyd etmək olar. Ünvan kompüterin identifikasiyası üçün zəruri informasiyanı tam saxlamaq qabiliyyətinə malikdir. İki blok şəbəkə ünvanını, digər iki blok isə bu şəbəkənin daxilində kompüterlərin ünvanını müəyyən edir. Ünvanlar arasında sərhədi təyin etmək üçün müəyyən edilmiş qayda fəaliyyət göstərir. Buna görə də IP üç komponenti özündə birləşdirir:

Şəbəkə ünvanı; Altşəbəkə ünvanı;

Altşəbəkədə kompüterin ünvanı. Ünvanda latın hərflərindən, rəqəmlərdən və digər simvollardan

istifadə etməyə icazə verilir. Kompüterdə öz ünvanları olan istənilən sayda qeydə alınmış istifadəçilər ilə yanaşı istifadəçi domendə bir neçə ünvana malik ola bilər (domenin biri şəxsi məktublaşmaq üçün, digəri isə rəsmi məktublaşmaq üçün istifadə olunur). Bundan əlavə müxtəlif kompüterlərdə yerləşmiş bir neçə ünvanlara da malik olmaq mümkündür.

Ölkəni xarakterizə edən yuxarı səviyyəli altdomen adətən 2 hərfdən ibarət ola bilər: az – Azərbaycan, ru – Rusiya, ca – Kanada, uk – Böyük Britaniya, ua – Ukrayna, de – Almaniya və s.

ABŞ-da digər bir sistem qəbul edilmişdir. Yuxarı səviyyənin altdomeni 3 hərfdən ibarət olur və o, aşağıdakı sinfə məxsus istifadəçini göstərir:

com – kommersiya təşkilatları; edu – tədris və elmi təşkilatlar; gov – dövlət təşkilatları; mil – hərbi təşkilatlar; net – şəbəkə administratoru; org – digər təşkilatlar. Rusiya ikinci səviyyəni altdomen şəhər və ya regionları göstərir: mck – Moskva; spb – Sankt-Peterburq; nsk – Novosibirsk. Veb sənədlərin ünvanlaĢdırılması. Konkret Veb səhifəyə baxış

keçirmək üçün onun ünvanını vermək tələb olunur. Bu məqsədlə unifikasiyalı resurs göstəricisindən istifadə edilir. Unifikasiyalı resurs göstəricisi vasitəsilə nəinki Veb səhifələri, həmçinin İnternetin digər resurslarını, məsələn, FTP fayl-serverlərini və Gopher-in ünvanlarını, kompüterin domen adını və faylın vacib olmayan spesifikasiyasını


____________________________________________________________ 407

göstərmək olar. Məsələn, unifikasiyalı resurs göstəricisinin tərkibinə daxil olan

ttp://www.firma.ru/catalog/document/htm-də komponentlərin bəzi səhifələri aşağıdakı məna daşıyır:

http - ünvanlaşdırma zamanı istifadə olunan protokol; www.firma.ru - kompüterin domen adı; catalog/document/htm - faylın spesifikası (qovluq və adı). Lazımi istinadı etmək üçün mümkün olan resursların tipləri aşağıdakı

cədvəldə verilmişdir: RESURSUN TİPİ ÜNVSANDA GÖSTƏRİCİ

Veb səhifə http://

Fayl file://

Multimedia http://

Elektron poçtu <ad>@

FTP - server ftp://

Gopher-server gopher://

UseNet news:

TelNet telnet://

Əgər unifikasiyalı resurs göstəricisinin ünvanını göstərən zaman, faylın spesifikasiyası göstərilməyibsə, o zaman həmin Veb server üçün səhifə özü açılır.

Veb səhifələrlə işləmək üçün əsasən aşağıdakı əməliyyatlar ardıcıllığını yerinə yetirmək lazımdır:

Sənədlin adı;

Kodlaşdırmanın dəyişdirilməsi; Hiperistinadlar vasitəsilə lazımi səhifəyə keçid; Seçilmiş sənədin faylının saxlanılması; Sənədin çap edilməsi. Sənədin açılışında iki hal ola bilər. Əgər sənədin ünvanı məlum

deyilsə, yalnız tələb olunan informasiyanın xarakteri məlum olarsa, bu halda axtarış sistemlərinin birinə müraciət etmək lazımdır. Internet Explorer-in pəncərəsində açılmış Veb-səhifə ekranda düzgün təsvir olunmadıqda səhifələrin kodlaşdırılmasının dəyişdirilməsini yerinə yetirmək lazımdır.

Hiperistinad vasitəsilə sənədin lazım olan səhifəsinə keçid – hiperistinadlar işarələri üstündə mausun sol düyməsini sıxmaqla yerinə yetirilir. Hiperistnadlar digər sənədlərin səhifələrinə də istinad edə bilərlər.

Seçilmiş sənədi çapa verməzdən öncə onu ya şəbəkə vasitəsilə, ya da qabaqcadan saxlanılmış fayldan açmaq olar.

TCP/IP PROTOKOLLARI AİLƏSİ Artıq qeyd edildiyi kimi, TCP/IP protokolları müxtəlif səviyyəli


____________________________________________________________ 408

kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir. Bura aşağıdakılar aiddir:

IP (Internet Protocol) – şəbəkələrarası protokol; TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu; UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci

nəqliyyat protokolu;

ARP (Address Resolution Protocol)- IP və Ethernet ünvanlarının uyğunluğunu müəyyən etmək üçün istifadə edilir;

SLIP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilənlərin ötürülməsinin kanal protokolu;

PPP (Point to Point Protocol)- “məntəqədən məntəqəyə” məlumat mübadiləsinin kanal protokolu;

FTP (File Transfer Protocol) – fayl mübadiləsinin tətbiqi protokolu; Telnet –virtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu; DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi; RIP (Routing Information Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu; NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə çap

sistemi;

SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol.

Kanal səviyyəsinə SLIP və PPP protokolları, şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə IP və ARP protokolları, nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir.

QLOBAL ŞƏBƏKƏLƏR

Ərazi kompüter şəbəkələri də adlandırılan qlobal şəbəkələr (Wide

Area Networks - WAN) böyük ərazilərdə, məsələn, oblast, region, dövlətlər, kontinent və ya bütün Yer kürəsində yayılmış çoxlu sayda abonentlərə xidmət etmək üçün yaradılıb. Əlaqə kanallarının uzunluğunun böyük olmasına görə qlobal şəbəkələrin qurulması böyük xərclər tələb edir. Bura kabellərin və onların çəkilmə işlərinin qiyməti, kommutasiya avadanlıqlarının və kanalın lazımi keçirmə zolağını təmin edən aralıq gücləndirici qurğuların xərcləri, həmçinin böyük ərazilərdə yayılmış şəbəkə qurğularının işçi vəziyyətdə saxlanması və istismarı xərcləri də daxildir.

Qlobal şəbəkələr adətən böyük telekommunikasiya şirkətləri tərəfindən abonentlərə pullu xidmət etmək üçün yaradılır. Qlobal şəbəkələrin qiymətinin baha olmasını nəzərə alaraq istənilən tip verilənləri: kompüter verilənləri, telefon danışıqları, fakslar, teleqramlar, televiziya


____________________________________________________________ 409

görüntüləri, telemətn (iki terminal arasında verilənlərin ötürülməsi), videomətn (şəbəkədə saxlanılan verilənlərin öz terminalına götürmək) və s. verilənləri ötürə bilən vahid qlobal şəbəkənin yaradılma ənənənəsi meydana gəlmişdir.

QLOBAL ŞƏBƏKƏNİN STRUKTURU

Qlobal hesablama şəbəkələri müəssisədə olan və ya uzaq məsafədə

yerləşən, həmçinin informasiya mübadiləsinə ehtiyacı olan bütün abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalı və kompleks xidmətlər göstərməlidir. Qlobal kompüter şəbəkəsinin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şəkildə göstərilib (şəkil).

Qlobal kompüter şəbəkəsinin struktur sxemi

Qlobal hesablama şəbəkəsi biri-biri ilə əlaqədə olan üç altşəbəkədən ibarətdir:

Verilənləri ötürmə şəbəkəsi –VÖŞ;

EHM şəbəkəsi; Terminal şəbəkəsi. Verilənləri ötürmə şəbəkəsi əlaqə kanalları və əlaqə qovşaqlarından

ibarət olub EHM-lər arasında informasiya mübadiləsini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulub.

EHM və Terminal şəbəkələri verilənləri ötürmə şəbəkəsi vasitəsilə biri-biri ilə birləşdirilmiş əsas (Əsas Hesablama Maşınları) və terminal (Terminal Hesablama Maşınları) elektron hesablama maşınlarından ibarətdir. Əsas hesablama maşınları abonent məsələlərinin həlli üçün, terminal hesablama maşınları isə abonent kompüterlərini verilənləri ötürmə şəbəkəsinə birləşdirmək üçün nəzərdə tutulub.

THM

ƏHM

THM

ƏHM

THM

ƏHM

THM

THM

ƏHM

UMPD

UMPD

Ə

Q

Ə

Q

Ə

Q

Ə

Q

Ə

Q

EHM

şəbəkə

si

Terminal

şəbəkəsi


____________________________________________________________ 410

ATM TEXNOLOGİYASI

Müasir böyük həcmli hesablama şəbəkələrində müxtəlif növlü və

sistemli kompüter və avadanlıqlardan istifadə edilir ki, onların da biri-birilə uyğunlaşdırılması şəbəkə adminstratorları üçün çoxlu problemlər yaradır. Bu uyğunlaşmanı müəyyən dərəcədə yerinə yetirən ATM (Asynchronous Transfer Mode) texnologiyası aşağıdakı şərtləri yerinə yetirir:

lokal və qlobal şəbəkələr üçün ümumi nəqliyyat protokolu; hər birinin xidmət keyfiyyəti tələb olunan səviyyədə olmaqla

kompüter və multimedia trafiklərini eyni nəqliyyat sistemləri çərçivəsində birləşdirmək;

tələbdən asılı olaraq verilənlərin ötürülməsi üçün Qiqabıt/saniyə sürətə malik iyerarxik sistemin olması.

Burada ən çətin məsələ eyni əlaqə kanalı və eyni kommunikasiya avadanlıqları istifadə etməklə kompüter və multimedia trafiklərini eyni vaxtda ötürməkdir. Bu funksiya ATM kommutatorunun köməyi ilə həyata keçirilir (şəkil).

ATM şəbəkələrində müxtəlif təbiətli paketlərin eyni kanalla ötürülmə

prinsipi


____________________________________________________________ 411

Şəkildə ATM kommutatorunun köməyi ilə üç mənbədən (meynfreym, lokal şəbəkə və videokonfrans) qəbul edilən siqnalların ötürülməsi texnologiyası göstərilmişdir. Şəkildə göstərilən ABR (Available Bit Rate - Lazımlı bit sürətli servis), VBR (Variable Bit Rate – Dəyişən bit sürətli servis), CBR (Constant Bit Rate – Sabit bit sürətli servis) ATM şəbəkəsinin müxtəlif təbiətli siqnallarının ötürülməsi üçün göstərdiyi xidmət növləridir.

ATM texnologiyasında müxtəlif təbiətli paketlər - kompüter, telefon və ya videokanal paketləri çox kiçik ölçülü paketlərə bölünərək sistemin girişinə daxil olur. Paketlərin uzunluğu 53 bayta bərabər olur ki, bunlardan 5 bayt başlığın uzunluğu, 48 bayt isə verilənlər olur. Belə ATM paketləri oyuqlar adlanır. Bu paketlər böyük sürətli kanalla istifadəçiyə ötürülür. Paketin belə kiçik olması onun az vaxt ərzində ötürülməsinə imkan yaradır. Buna baxmayaraq ötürülmənin bir az gecikməsi ötürmə tempinin aşağı düşməsinə səbəb olmur. Məsələn, prioritetli multimedia sistemlərində onun paketləri ən pis halda 53 baytın ötürülmə vaxtı qədər gecikə bilər, bu da 155 Mb/san sürət rejimində 3 mikrosaniyəyə (mks) bərabər olur ki, çıxışda bu heç hiss edilmir.

ATM şəbəkələrində son qovşaqlar şəbəkəyə xüsusi əlaqə xətləri vasitəsilə qoşulur, kommutatorlar isə öz aralarında yüksək sürətli, tezlik sıxlaşdırma qabiliyyətli əlaqə kanalları vasitəsilə birləşir. Hər bir kommutator ona qoşulmuş qovşaqların paketlərini həmin kanallar vasitəsilə ünvanda göstərilən kommutatorlara ötürürlər. Əməliyyat şəkildə göstərilən kimidir.

Kommutatorlararası əlaqə

Bunula bərabər ATM texnologiyasında paketlərdə xidməti

informasiyanın az olması üçün qlobal şəbəkə standartı kimi qəbul olunmuş virtual birləşmənin təmin olunma prinsipi tətbiq olunur. Bu zaman nəzərdə tutulmuş axırıncı qovşağın 20 baytlıq ünvanı yalnız birinci paketdə ötürülür və əlaqə yaradılan kimi o biri paketlərdə yalnız virtual əlaqənin nömrəsi


____________________________________________________________ 412

göstərilir. Ona görə də 53 baytın 5 baytı xidməti informasiya, onun 3 baytı isə (20 baytlıq ünvan əvəzinə) virtual birləşmə üçün təyin edilir, qalan 48 bayt isə verilənlər üçün nəzərdə tutulur.


____________________________________________________________ 413


____________________________________________________________ 414

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Abbasov Ə.M., Əilizadə M.N., Seyidzadə E.V., Salmanova M.Ə.

İnformatika və kompüterləşmənin əsasları, Dərslik, Bakı “Elm” nəşriyyatı, 2005-ci il 2006, 880 səh.

2. Əilizadə M.N., Seyidzadə E.V., Salmanova M.Ə. İnformatika (Mövzular, suallar və testlər), Dərs vəsaiti, Bakı 2012,

3. Abbasov Ə.M., Əlizadə M.N. Qurbanov B.A., Seyidzadə E.V.

Kompüter qrafikasının əsasları, Dərslik, “MSV-Nəşr” nəşriyyatı, 2009, 920

səh.

4. Əlizadə M.N., Qurbanov B.A., Hacızadə S.M., Kompüter qrafikası

(Mühazirə materialları, testlər), Dərs vəsaiti, RS “Poliqal” nəşriyyatı, 2010,

544 səh

5. Əlizadə M.N., Xankişiyeva M.S. PowerPoint XP, Dərs vəsaiti, Bakı,

“Səda” nəşriyyatı, 2011, 224 səh.

6. Əlizadə M.N., Seyidov E.V., Babayev A.B., Kompüter və hesablama

sistemlərinin arxitekturası, Dərslik, Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2011, 724 səh.

7. Abbasov Ə.M., Əlizadə M.N., Seyidzadə E.V.,Musayev İ.K.

İnformatika və kompüterləşmənin əsasları, Dərslik, Yeni işlənmiş nəşri, RS

“Poliqal” nəşriyyatı, 2012, 932 səh.

8. Əlizadə M.N., Lalayev V.İ.,Əhədova S.R. Microsoft WORD 2007,

Dərs vəsaiti, (Yeni öyrənənlər üçün), RS “Poliqal” nəşriyyatı, 2012, 232

səh.

9. Əlizadə M.N., Seyidzadə E.V., Verdiyeva G.Z. Microsoft Excel 2007,

Dərs vəsaiti, (Yeni öyrənənlər üçün), RS “Poliqal” nəşriyyatı, 2012, 200

səh.

10. Əlizadə M.N., Əlizadə N.H. Windows 7 və Office 2012: Bunları

noutbukda öyrənməyə nə var ki..., Dərs vəsaiti, RS “Poliqal” nəşriyyatı,

2012, 632 səh.

11.


____________________________________________________________ 415

Documents

DƏRSLİK UNİVERSİTETİN 20 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNURlib.bbu.edu.az/files/book/1196.pdf · FƏSİL V. ALQORİTM NƏZƏRİYYƏSİ VƏ ƏSASLARI. Məsələnin kompüterdə