Draads en tegendraads

Een puritein was ‘streng godsdienstig en moest niets hebben van

werelds vermaak’. Dat is het beeld dat veel mensen hebben van de

aanhangers van een zestiende en zeventiende eeuwse stroming

binnen de Anglicaanse Kerk. Ze worden geassocieerd met mensen

die wereldvreemd, saai of levensmoe zijn. Oorspronkelijk waren de

puriteinen dit juist niet. Ze durfden in hun tijd uit de toon te vallen

en te staan voor een radicale vorm van christendom. Zij kunnen

‘orthodox’ genoemd worden in de reformatorische zin van het

woord, maar zij schuwden niet onorthodoxe middelen te gebrui-

ken om hun verzet tegen een tirannieke overheid en kerk te tonen.

Ze waren daarom ‘draads’ en ‘tegendraads’, dat wil zeggen vroom

en non-conformistisch tegelijk. Als het nodig was weigerden

puriteinen om zich aan te passen aan de heersende moraal en de

verkalkende kerkelijke cultuur.

Puriteinen leefden in een tijd en tijdgeest die goed te vergelijken is

met onze tijd. Puriteinen van toen kunnen daarom reformatorische

en evangelische christenen van nu inspireren.

Henk Bakker doceert theologie en historische theologie aan de

Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en het Center of Evangelical

and Reformation Theology (Vrije Universiteit). Hij publiceerde

eerder ‘Zij hebben lief, maar worden vervolgd’.

www.boekencentrum.nl

www.che.nl

NUR 700

ISBN 90 239 1755 3

9 789023 917557

00000

Henk Bakker

dr

aads en

tegen

dr

aads

draadstegendraads.indd 1 10-07-2006 18:27:16

De CHE Reeks is een uitgave van de Christelijke Hogeschool Ede insamenwerking met Uitgeverij Boekencentrum. Thema’s staan in rela-tie tot het christelijk hoger beroepsonderwijs dat op de CHE wordtaangeboden. De auteur is medewerker aan de CHE en presenteerteen persoonlijk standpunt. Met deze reeks maakt de CHE als ken-niscentrum de aanwezige kennis toegankelijk voor een breed pu-bliek.

Christelijke Hogeschool EdeOude Kerkweg 100, Ede

Postadres:Postbus 806710 BB Ede0318 - 696300www.che.nl

draads en tegendraads binnenwerk 07-07-2006 12:25 Pagina 2

Draads entegendraads

Leren van de puriteinen

Dr. Henk Bakker

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer


www.boekencentrum.nl

Deze uitgave kwam tot stand in samenwerking met de Christelijke

Hogeschool Ede.

Bijbelcitaten zijn overwegend genomen uit de vertaling NBG-51 van het

Nederlands Bijbelgenootschap.

Ontwerp omslag: Garage, Peter Slager

Illustratie omslag: Edgar Parker (naar Robert Weir), ‘The Embarkation of

the Pilgrims’, met toestemming van Pilgrim Hall Museum, Plymouth

Massachusetts

Ontwerp binnenwerk: Studio Anton Sinke

ISBN-13: 978 90 239 1755 7

ISBN-10: 90 239 1755 3

NUR 700

© 2006 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge-slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vormof op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of openige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.


Voor Michael Gorsira



Inhoud

Tijdbalk .................................................................................................... 11Geografische kaart van New England en Oost-Canada............. 12

Woord vooraf .......................................................................................... 13

Inleiding ................................................................................................... 15

1. De ‘puritein’ Jonathan Edwards ........................................................ 17Dorheid .................................................................................................... 19Northampton ......................................................................................... 20Criminaliteit ........................................................................................... 22De Founding Fathers ........................................................................... 24Puriteins verzet ...................................................................................... 25Puriteins milieu ..................................................................................... 27Edwards’ studietijd ............................................................................... 29Botten voegden zich aaneen............................................................... 32Geleidelijke verandering...................................................................... 35Vernieuwing ............................................................................................ 36Besef van verlorenheid ......................................................................... 38Een tweede opwekking......................................................................... 39Verbondsvernieuwing........................................................................... 41Gods leiding in de wereld.................................................................... 43Karel Edward .......................................................................................... 45Gebedsfront ............................................................................................ 47Niet opgeven ........................................................................................... 49Het wonder van Cape Breton ............................................................. 50Gebed en voorzienigheid..................................................................... 52


Reden tot optimisme............................................................................ 53Concluderende opmerkingen ............................................................ 55

2. Een rij van puriteinse portretten ....................................................... 57Jenny Geddes .......................................................................................... 58Hendrik VIII............................................................................................ 60William Tyndale..................................................................................... 62Mary Tudor en de dood van John Hooper ..................................... 66Martin Bucer en John Bradford ........................................................ 69John Foxe en het Boek der martelaren................................................ 72William Perkins...................................................................................... 75Jacobus I en Arthur Hildersam.......................................................... 78De emigratiegolf: Jeremiah Burroughs en Thomas Goodwin . 80De Westminster Assembly (1643-1649) .......................................... 82John Owen (1616-1683) ....................................................................... 84Concluderende opmerkingen ............................................................ 87

3. Het puriteinse leven en denken.......................................................... 89Een brede blik......................................................................................... 90Vroomheid............................................................................................... 92In staat van ontvangen komen .......................................................... 93Gods voorzienige leiding..................................................................... 95De puriteinse hoop ............................................................................... 97Gods eer ................................................................................................... 99De verkiezing........................................................................................ 100Genade, berouw en bekering ........................................................... 103Heiliging onderdeel van de bekering............................................. 107Concluderende opmerkingen.......................................................... 109

4 Het belang van het puritanisme voor de kerk van nu ............... 111Godgerichtheid.................................................................................... 112Schriftgerichtheid en prediking ..................................................... 115Non-conformisme en offerbereidheid .......................................... 118Theologie van de opwekking ........................................................... 120

8 D R A A D S E N T E G E N D R A A D S


5. Herbronning met behulp van de puriteinen ................................ 123

6. Bespreekvragen en aanbevolen studiemateriaal ....................... 132Bespreekvragen bij hoofdstuk 1 ..................................................... 132Bespreekvragen bij hoofdstuk 2 ..................................................... 133Bespreekvragen bij hoofdstuk 3 ..................................................... 133Bespreekvragen bij hoofdstuk 4 ..................................................... 134Bespreekvragen bij hoofdstuk 5 ..................................................... 134

Studieaanbevelingen .......................................................................... 135

I N H O U D 9



Tijdbalk

1500

16

00

1700

Hen

drik

VII

I E

dwar

dVI

Mar

iaT.

Eliz

abet

h

J

acob

usI

Kar

el I

Cro

mw

ell K

arel

II

Jac.

II

Will

em I

II

Ann

e G

eorg

e I

Geo

rge

IILa

ud

K

arel

V

Fili

ps II

Kar

el V

I pr

.Kar

elLo

dew

ijk X

V

Tynd

ale†

H

oope

r†

Fo

xe P

erki

ns

H

ilder

sam

G

oodw

in

Man

ton

Bax

ter

T. E

dwar

ds J

. Edw

ards

Bra

dfor

d†

Bur

roug

hs

Wat

son

Stod

dard

W

hite

fiel

dLe

af†

Ow

en

Bun

yan

Wes

ley

Rid

ley†

H

ooke

r

B

rook

sLa

tim

er†

C

otto

n

K

oelm

anC

ranm

er†

She

pard

Dav

enpo

rtK

nox

Mel

ville

G

edde

s W

inth

rop

Luth

er B

ucer

Cal

vijn

A

rmin

ius

Gom

arus

L

ocke

N

ewto

n

‘Blo

ody

Mar

y’

D

ordt

b

urge

roor

log

Sa

lem

hek

senp

roce

s

op

wek

king

Ham

pton

Wes

tm. A

ssem

bly

M

emor

ial

May

flow

er B

oek

der

mar

tela

ren

Hum

b.A

tt.Sa

voy

Gre

at E

ject

ion

D

uink

erke

nC

ape

Bre

ton

Fr. w

raak

acti

e

| E

EU

WV

AN

DE

PU

RIT

EIN

EN

De

eers

te b

alk

geef

t de

eeu

wen

aan

; in

de

twee

de b

alk

zijn

kon

inge

n, k

onin

gin

nen

, sta

atku

ndi

ge f

igu

ren

, ker

kelij

k le

ider

s en

der

gelij

-ke

gen

oem

d; d

e de

rde

balk

gee

ft e

en o

verz

ich

t va

n p

uri

tein

en; b

alk

vier

ver

mel

dt e

nke

le r

efor

mat

oren

, an

dere

th

eolo

gen

en

ber

oem

dede

nke

rs; d

e vi

jfde

bal

k ve

rmel

dt b

elan

grijk

e ge

beu

rten

isse

n; d

e la

atst

e ba

lk la

at d

e ee

uw

van

de

puri

tein

en z

ien

.


Geografische kaart van New England en Oost-Canada

Lab

rad

or

Zee

Hu

dso

n B

aai

Atl

anti

sch

eO

ceaa

n

Qu

ebec Q

ueb

ec

Mo

ntr

eal

Erie

mee

rB

uff

alo

Bov

enm

eer

Huronmeer

Michiganmeer

Ch

icag

o

Det

roit

Toro

nto

Ph

ilad

elp

hia

Bal

tim

ore

New

Yo

rk

Hu

dso

n R

ivie

r

Bo

sto

n

Co

nn

ecti

cutr

ivie

r

Cap

e B

reto

n

Massachusetts

No

va S

coti

a

New

Fo

un

dla

nd


Woord vooraf

De kerkelijke wereld in Nederland is enorm in beweging. Veel kerkenbezinnen zich op hun identiteit en missie, christelijke organisatieswerken steeds meer samen, kerkelijke opleidingen en hogescholenfuseren en tegelijk constateren we – vooral onder jongeren – eengroeiende interesse in de theologische studie. Behoefte is er ook omterug te vragen naar kerkhistorische beginselen en theologischebronnen. Ik denk dan in het bijzonder aan de vroege kerk, de tijd vande reformatie, de eeuw van de puriteinen en diverse opwekkings-geschiedenissen van de afgelopen eeuwen. Toen de ChristelijkeHogeschool Ede mij vroeg om een nieuwe schoolreeks te openen meteen bijdrage over de puriteinen, heb ik de uitnodiging daarom graagaangenomen. Het is een uitdaging om het puriteinse gedachtegoedtoegankelijk te maken en zo te presenteren dat men er in kerken enop scholen mee uit de voeten kan. De ruimte is echter beperkt – ditboek betreft slechts een beknopte inleiding. De lezer wordt wel gaan-deweg geprikkeld om zich breder in de puritanica te oriënteren.

De puriteinen brengen ons niet alleen bij belangrijke bronnen vande reformatorische traditie maar ook bij die van de evangelische.Studie van de puriteinen slaat een stevige brug tussen beide geloofs-tradities. Alleen al daarom is het puriteinse christendom de moeitevan het bestuderen waard. Maar daar blijft het niet bij. Ook over per-soonlijke geloofsgroei, over ethiek en samenleving, en over kerk zijnhebben puriteinse theologen zinvolle boeken geschreven. Kortom: ervalt nog veel te ontdekken uit dat Engelse tijdvak.

Een tijdbalk, enkele geografische kaarten en portretten vergemakke-lijken het lezen. Bespreekvragen en adviezen voor verdere studie bie-den de mogelijkheid om de stof met anderen, in huiskringen of


werkgroepen, te bespreken en te verwerken, en een vervolg aan dezekennismaking te geven.

Mijn dank gaat uit naar de Christelijke Hogeschool Ede, in het bij-zonder naar de leescommissie: Arjan van Vugt, Marianne Verhage enJan Noorlandt. Jeroen Bol en Michael Gorsira ben ik dankbaar voorhun talrijke adviezen en warme betrokkenheid. Aan Michael draag ikdit boek op. Hij is een van de weinige vrienden die als predikant hetpuritanisme persoonlijk doorleeft en in de kerkelijke samenkomstvoluit ten gehore brengt. Roelof Bisschop heeft de tekst op de velehistorische gegevens akribisch doorgenomen – dank daarvoor. Mijnvrouw Jenny ben ik meer dan dank verschuldigd. ‘Veel dochtersgedragen zich wakker, maar jij overtreft ze allemaal!’ (Spr. 31:29).

Ede, 1 maart 2006,Henk Bakker



HOOFDSTUK 1.

De ‘puritein’ JonathanEdwards

Op vrijdag 21 december 1722 schrijft een jongen in zijn dagboek:‘Vandaag en gisteren was ik verschrikkelijk mat, dor en doods.’ Ruimeen week later schrijft hij opnieuw aan het begin van de avond dewoorden: ‘Mat en levenloos.’ Op nieuwjaarsdag constateert hij dathij dagen aaneen amper had geleefd. De volgende dag noteert hijwederom: ‘Mat’, zonder dat daar de weersomstandigheden meebedoeld waren. Twee weken later is dit nog zo. Zijn dagboek doet dande korte mededeling: ‘Het is ongeveer drie uur – overweldigd doorsomberheid.’

De jongen die dit bijna driehonderd jaar geleden opschreef wasJonathan Edwards, negentien jaar oud en zojuist assistent-voorgan-ger geworden in een kerk in New York. Hij voelde zich wekenlangsomber en neergedrukt, en kreeg de vinger er maar moeilijk achterhoe dat zo kwam. Het lag in elk geval niet aan zijn achtergrond. Hijwas met veel zorg en liefde opgevoed. Bovendien was Jonathan eenzeer kansrijke jongen, met een goed stel hersens. Dat hij op betrekke-lijk jonge leeftijd ambtsdrager in een kerk was geworden, was in dietijd heel gewoon en beangstigde hem niet. Toch werd hij regelmatigoverrompeld door een leeg gevoel. De leegte was dan overal en Godwas ver weg. Zijn hoofd leek soms vol te zitten met watten – het waser mat en droog.

Op het eerste gezicht zijn deze dagboekfragmenten misschien nietzo bijzonder als ze lijken. Jongeren worstelen wel vaker met gevoe-lens van leegte en somberheid. Dat is waarschijnlijk van alle tijden.Toch is het gevoel dat Jonathan Edwards in zijn dagboek neerschreef



Jonathan Edwards, ca. 1750-55


anders. Hij doelde niet op lusteloze verveling, zoals je die op een saaiezondagmiddag wel eens kunt ervaren. Hier wordt geestelijke laks-heid bedoeld. Die is van een andere orde.

Dorheid

Jonathan Edwards wilde als christen leven, een diep geestelijk levenmet God onderhouden, maar stuitte daarbij op de onmacht van zijneigen innerlijk. Hij verlangde ernaar om diep zijn geestelijke wortelsin God te hebben, zonder daarbij aan zichzelf te hoeven twijfelen. Deconfrontatie met zichzelf was voor de jonge predikant de moeilijksteopgave in zijn leven met God. Hij wilde bijvoorbeeld meer aan Goddenken, vaker vervuld worden met mooie gedachten over Hem. Maarwat doe je, als je telkens in je hoofd wegdwaalt en jezelf gauw betraptop een andere gerichtheid? Deze christen nam geen genoegen metdie dubbelheid in zijn leven. Hij was voortdurend bezig om zich opzijn motieven te bevragen – keek dus ook met een zekere achterdochtnaar zijn hart. Waarom wil ik God kennen? Wat wil ik van Hem erva-ren en waarom? Verwacht ik bevestiging of gemak of gaat het me omGod en God alleen? Er is moed voor nodig om dit soort kritischevragen aan jezelf te stellen. Vooral als je tot de conclusie komt dathet van binnen feitelijk gortdroog is. Het avontuur van de tocht naarde zielse binnenwereld is confronterend, zeker voor jonge christenen.Wat Jonathan Edwards op jonge leeftijd bij zichzelf ontdekte, zouhij later in zijn kerk te Northampton breed aantreffen. In zijn ogenbestond die kerk overwegend uit ‘dorre beenderen’ (dry bones).Daarmee bedoelde hij te zeggen dat de meeste christenen uit zijnkerk te vergelijken waren met levenloze geraamten. Ze waren geeste-lijk zo dood als een pier. Zondag aan zondag zaten de skeletten welrij aan rij netjes in de kerkbanken, en toch zat er geen leven in. Hunvroomheid zat van buiten en was niet meer dan aangeleerd gedrag.Een geestelijke relatie met God hadden zij niet. Voor geestelijke ver-nieuwing waren zij niet te vinden, want die kwam te dichtbij. Zezaten vast in een schijnchristendom, met een gevaarlijke schijnzeker-

D E ‘ P U R I T E I N ’ J O N A T H A N E D W A R D S 19


heid, en kenden God feitelijk niet. Deze groep bestond uit naam-gelovigen die wel van alles over God wisten te vertellen, maar ‘detocht naar binnen’ nog niet hadden ondernomen. Daarom wisten zezich met een zekere trots tegenover God te handhaven. Ze vondenzichzelf keurige en fatsoenlijke christenen.

Northampton

De plaats Northampton, in de Noord-Amerikaanse staat Mas-sachusetts, was voor die tijd een behoorlijk grote plaats, met onge-veer tweehonderd gezinnen, in totaal ongeveer duizend inwoners.Ofschoon de plaats als christelijk bekend stond en de bevolking zichniet gauw van dat pad af liet brengen, was Northampton in alles tocheen typische ‘frontier-spot’. Vanaf het moment dat Columbus (hetCaribische) Amerika ontdekte, en dat was aan de oostkust, hebbenEuropeanen het land voornamelijk vanaf het oosten gekoloniseerd.Met de oprukkende avonturiers en in hun kielzog de vele immigran-ten, verplaatste zich ook een denkbeeldige grenslijn van de oostkustnaar het Westen toe. Die grenslijn werd frontier genoemd. Wat weste-lijk van de frontierlijn lag, was het uitgestrekte wilde Westen. Daarwas het leven ruig en daar woonden de meeste indianen.

In de tweede helft van de zeventiende eeuw was Northampton eenfrontierstadje geweest. Dat hield ongetwijfeld in dat de regio te makenhad met wat wij nu nog steeds over het wilde Westen op tv te zienkrijgen: kroegen, vechtpartijen, beroving, moord en prostitutie, hoe-wel nog niet in die mate als de negentiende eeuw zou laten zien.Massachusetts was immers als een typisch puriteinse koloniegesticht. Wel trokken figuren van allerlei pluimage door de regionaar het Westen om het land open te leggen en het grote geld te vin-den. De handel was daar nog niet aan zo veel regels gebonden als inEuropa. Wie in West-Europa kansloos was geweest, kon in dit nieu-we grenzeloze land zijn geluk opnieuw beproeven. Natuurlijk trokdit ook gefrustreerde en aan lager wal geraakte desperado’s aan, dieop een of andere wijze aan geld kwamen en de reis over de





Atlantische Oceaan konden maken. Bekende revolverhelden als deDaltons of Billy the Kid leefden pas een eeuw na Edwards, maar wenemen aan dat het Massachusetts van de zeventiende en achttiendeeeuw ook zijn eigen gangsters heeft gehad. Een blik in de archievenvan deze staat doet dat vermoeden. Vanaf 1630 tot op heden staanalle officiële executies in de bevolkingsregisters vermeld. We nemenaan dat naast deze van hogerhand opgelegde executies ook somsliquidaties werden uitgevoerd die meer weg hadden van lynchpartij-en.

Criminaliteit

Tot aan 1699 (we rekenen vanaf 1630, het stichtingsjaar) worden inde staat Massachusetts 99 executies geteld. We gaan ervan uit datvoor de hele zeventiende eeuw zeker honderddertig personen daarde doodstraf ondergingen. De cijfers zijn betrekkelijk hoog voor eenstreek die toen dunbevolkt was (halverwege de achttiende eeuw teldede hele VS nog maar ongeveer 250.000 burgers – halverwege dezeventiende eeuw was dit aantal zelfs aanzienlijk minder).1 Maar ver-geleken met Engeland werd de doodstraf in het puriteinse Nieuw-Engeland bij minder vergrijpen uitgevoerd.


1 De cijfers van Massachusetts zijn ook vergeleken met andere staten betrekkelijkhoog, maar dat kan te maken hebben met de bevolkingsdichtheid: Connecticutzeventiende eeuw 20x en achttiende eeuw 16x, Maine zeventiende eeuw 2x en acht-tiende eeuw 7x, Maryland zeventiende eeuw 25x en achttiende eeuw 43x, Georgiaachttiende eeuw 30x, Delaware zeventiende eeuw 5x en achttiende eeuw 8x,Michigan zeventiende eeuw 12x, achttiende eeuw 5x, Illinois achttiende eeuw 5x,Vermont achttiende eeuw 5x, West-Virginia achttiende eeuw 25x, Rhode Islandzeventiende eeuw 20x en achttiende eeuw 44x, Tennessee achttiende eeuw 20x,Louisiana achttiende eeuw 75x (meest slaven). Hoge executieaantallen hebben ook:New Jersey zeventiende eeuw 90x en achttiende eeuw 76x, New York achttiendeeeuw 168x (veel slaven), North-Carolina achttiende eeuw 175x (meest slaven),Virginia achttiende eeuw 386x (bijna allemaal slaven). Pennsylvania springt eruit,met in de achttiende eeuw 202 geregistreerde executies waaronder van weinig sla-ven (veel blanken gedood wegens moord, inbraak en roof). Daarin is Pennsylvaniamet Massachusetts te vergelijken.


Onder de 99 in Massachusetts gedocumenteerde voltrekkingenvan de doodstraf waren 68 mannen en 31 vrouwen. Bijna 60% wasblank, 15% indiaan, 5% zwart en van de rest is de huidskleur onbe-kend. Zevenentachtig veroordeelden werden opgehangen, tien stand-rechtelijk doodgeschoten, één werd verbrand en één onder stenenverpletterd. De gepleegde delicten waren: moord (25x), piraterij(19x), hekserij (26x), roofmoord (4x), seksuele perversie (3x), over-spel (2x), verkrachting (4x), brandstichting (2x), het verborgen hou-den van een geboorte (1x) en quakerdom (4x, toen een godsdiensti-ge sekte). In negen gevallen werd de aanklacht niet vermeld.

Opvallend is dat ook bij vergrijpen die veel minder ernstig warendan moord, piraterij of verkrachting de doodstraf werd geëist. Op 2 april 1674 werd de zeventienjarige Benjamin Gourd wegens sodo-mie ter dood gebracht (mogelijk wordt daar homoseksualiteit meebedoeld). In 1643 kwam op 21 maart Mary Latham door ophangingom het leven. Zij was achttien jaar en werd schuldig bevonden aanoverspel. Susanna Andrews werd in 1696 tot de galg veroordeeld. Zijhield haar zwangerschap verborgen, evenals de geboorte van haarkind. Waarschijnlijk was zij ongewenst zwanger geworden en tracht-te zij de schande die dat toen veroorzaakte te ontlopen.

In het oog springen ook de gevallen van hekserij. In de jaren 1630tot 1699 zijn meer personen wegens hekserij veroordeeld dan wegenswelk ander delict ook. Binnen vijftig jaar werden in Massachusettszesentwintig vermeende heksen en figuren die met hekserij in ver-band werden gebracht ter dood gebracht. De cijfers geven ons eenindruk van de maatschappij van toen en welke sociale waarden ennormen bij de overheid hoog in het vaandel stonden. Dat piraterijof roofmoord zwaar werden gestraft, kunnen we ons voorstellen. Bijsodomie of overspel is dat al minder het geval. Maar waarom iemanddie de geboorte van een kind verborgen hield of met hekserij bezigwas moest sterven, ontgaat ons vermoedelijk.

Blijkbaar zat de angst voor hekserij er goed in onder het volk vanMassachusetts. In 1648 werd een blanke huisvrouw daarvoor naarde galg geleid. Datzelfde gebeurde nog tweemaal in 1651 en eenmaal



in 1656. Twee huisvrouwen kregen in 1684 en 1688 wegens vermeen-de hekserij de strop. Het jaar 1692 is in Massachusetts voor altijd ver-bonden met de twintig slachtoffers die tijdens de heksenprocessente Salem tot de galg werden veroordeeld. Veertien blanke vrouwen – onder wie Rebecca Nurse, een vrouw van 71 jaar – en zes blankemannen werden in twee maanden tijd op grond van vage klachtennaar het schavot geleid. Achteraf bezien was dit hele showprocesingegeven door een collectieve vorm van hysterie en is het nietondenkbaar dat de zogenaamde uitingen (en ‘bewijzen’) van hekserijwaren toe te schrijven aan een vergiftiging door ‘ergot’, een schim-melsoort die zich onder meer hecht aan tarwe en op mensen een hal-lucinerende uitwerking heeft. Het drama was tekenend voor die tijden is nu zelfs verfilmd (Salem Witch Trials, 2003).

De Founding Fathers

Ruim elf jaar na deze tragische geschiedenis is Jonathan Edwardsgeboren (1703). Niet in de staat Massachusetts, maar daar vlak tegen-aan in Oost-Windsor (Connecticut), een afgelegen gebied aan deoevers van de Connecticutrivier, waar zijn vader Timothy Edwardspredikant was. Dat was niet ver van het plaatsje Salem. In Oost-Windsor heeft Jonathan zijn jeugd doorgebracht – een gelukkige enonbezorgde jeugd in een geweldig mooie omgeving. We zijn dan aanhet begin van de achttiende eeuw gekomen.

Die eeuw eiste opnieuw executies in Massachusetts, dat vanzelf-sprekend in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw in bevol-kingsaantal toenam. Het percentage executies blijkt dan te zijngedaald: 91 mannen en negen vrouwen zijn gedood – wederomwegens moord (35x), inbraak en diefstal (20x), piraterij (17x), deser-tie (4x), verkrachting (3x), brandstichting (2x) en het verborgen hou-den van de geboorte van een kind (2x): 102 in totaal. De meestedelinquenten stierven aan de galg, want alleen deserteurs kregen dekogel. Van heksenprocessen was in die periode gelukkig geen sprakemeer. De overheden werden voorzichtig met processen van religieu-



ze aard. De doodstraf werd bovendien bij minder vergrijpen toege-past dan voorheen.

We kunnen het beperkte aantal doodvonnissen uit de zeventiendeen achttiende eeuw niet verklaren als we geen rekening houden metde puriteinse geest die vanaf het historische begin van de kolonisatievan Noord-Amerika het land stempelde. De puriteinse moraal is nogsteeds diep in de Amerikaanse volksziel verankerd. Het land is grootgeworden op de schouders van bekende puriteinen als de PilgrimFathers, die met de Mayflower in 1620 in Plymouth landden. Toch isdeze kleine groep meer van symbolische dan van feitelijke betekenis.Hun Plymouth-plantation bleek nauwelijks levensvatbaar. Het warenmet name de congreationalistische puriteinen die de ‘FoundingFathers’ van Amerika zijn geworden. Zij stichtten vanaf 1630Massachusetts en enkele andere puriteinse koloniën. Leidinggevendefiguren waren onder anderen John Winthrop, Thomas Hooker, JohnCotton en Thomas Shepard. Zij weken uit naar de Nieuwe Wereldomdat zij in Engeland onder het bewind van Jacobus I (1603-1625)en diens zoon Karel I (1625-1649) werden vervolgd. Met vele ande-ren worden zij de Founding Fathers van de Verenigde Staten genoemd,een land waar de scheiding van kerk en staat dan ook al eeuwenlangwordt gehandhaafd en als zeer wezenlijk wordt aangevoeld.

Puriteins verzet

De Engelse overheid had het op de puriteinen gemunt omdat dezekritiek hadden op de heersende christelijke moraal, de kerkelijkestructuur en de wijze waarop de overheid – en vooral de koning –bepaalde hoe kerkdiensten eruit moesten zien. De koning vanEngeland was niet alleen hoofd van het land, maar ook van de kerk.Hij besloot welke gebeden voorgelezen werden, hoe nieuwe priesterswerden gekozen en welke kledij zij dienden te dragen. Puriteinsechristenen verzetten zich daartegen en hadden grote moeite met demacht van de koning en de pracht en praal van allerlei kerkelijkeceremoniën. Zij beschouwden deze als rooms-katholieke afwijkin-



gen en ontsporingen van het oorspronkelijke christendom. Ook alhad Engeland zich onder Hendrik VIII van de kerk van Rome losge-maakt, de puriteinen meenden dat de Engelse Kerk nog altijd eensterk roomse geest uitademde. Het is in Engeland dan ook nooit toteen diepgaande reformatie van de kerkelijke theologie en het insti-tuut kerk gekomen. Puriteinse theologen uit de zestiende en zeven-tiende eeuw betreurden dat zeer. Het gewone volk was er vaak ver-deeld over, ofschoon de Schotten van meet af aan overwegend calvi-nistisch zijn geweest. De reformator Calvijn had daar grote invloeddoor de prediking van John Knox (1514?-1572), die in Genève bijCalvijn zelf in de leer was geweest. Er waren zelfs Schotten die deEngelse koning tegen durfden te spreken. Een voorbeeld dient terillustratie.

Toen Jacobus VI, zoon van de vermaarde Maria Stuart, in 1584koning van het presbyteriaanse Schotland werd (in 1603 werd hij ookkoning van Engeland, waar hij Jacobus I heette), hadden de hervor-mingsgezinden gehoopt dat hij f linke kerkelijke vernieuwingen zoudoorvoeren. De man werd helaas een regelrechte teleurstelling. Hetwerd zijn strategie om overal in de plaatselijke kerken zijn macht engezag te doen gelden en het bisschoppelijke systeem juist te behou-den. Zo’n systeem viel namelijk beter te sturen en controleren. Dezedominante koning was door Andrew Melville, de opvolger van JohnKnox, in 1592, recht in zijn gezicht aangesproken met ‘Gods simpe-le knecht’ (God’s silly vassal). Hoe durfde hij! De koning wist zich tebeheersen, maar was erg boos geweest. Daarop sprak Melville deberoemde en tegendraadse woorden: ‘Sire, zoals ik u al diverse malenheb gezegd zo moet ik het u nu weer zeggen: er zijn twee koningen entwee koninkrijken in Schotland. Daar is koning Jacobus, het hoofdvan het Gemenebest, en daar is koning Jezus, de Koning van de kerk,van wie koning Jacobus de Zesde gewoon een onderdaan is, en inwiens Rijk deze geen koning, geen heer en ook geen hoofd, maaralleen maar een lid is. Wij erkennen uw positie en brengen alle gepas-te gehoorzaamheid aan u op. Maar ik zeg u nog eens: u bent niet hethoofd van de kerk.’



Veel puriteinen bogen niet onder de druk van de Jacobites, zoals defamilie en de aanhangers van het koningshuis van Jacobus I werdengenoemd. Een aantal groepen puriteinsgezinden kon voor het eigengeweten ook niet meer binnen de Kerk van Engeland blijven enscheidden zich af. Ze werden separatisten of dissenters genoemd envooral zij zagen zich gedwongen om over de oceaan de wijk te nemennaar het verre Westen, waar de mogelijkheid bestond om te bouwenaan een eigen puriteinse samenleving, met een eigen vorm van heuszelfbestuur. De meeste puriteinen bleven echter als non-conformis-ten binnen de Engelse staatskerk.

Puriteins milieu

Nu weer terug naar Jonathan Edwards. De jonge Jonathan groeide opin een puriteinse omgeving waar de moraal dagelijks werd onderwe-zen. Men leefde tevens vanuit het besef dat God in alle dingen geëerdmoest worden. De Heilige Schrift was daarbij het enig betrouwbarerichtsnoer. Gods Woord werd in alles geraadpleegd en had gezag enprioriteit voor de inrichting van iedere dimensie van het leven: hethuwelijksleven, het gezinsleven, het werk, de samenleving. De puri-teinen werden veel gelezen en bestudeerd. Jonathan Edwards werdlater in het bijzonder beïnvloed door Thomas Hooker (1586-1647),diens schoonzoon Thomas Shepard (1605-1649), John Cotton (1584-1652) en John Davenport (1597-1670). Vermoedelijk had hij dezenamen thuis al leren kennen.

In zijn kinderjaren kon Edwards soms maanden diepgaand bezigzijn met de behoudenis van zijn ziel en de liefelijkheid van God. Erwaren tijden dat hij vijfmaal per dag bad. Het geloof in God was voorde jonge telg uit het gezin Edwards vaak een ware verrukking. Metschoolvrienden trok hij zich regelmatig op een afgelegen plaats tus-sen de moerassen terug. Daar hadden ze een soort van hut gebouwd,om samen te bidden. Zelf had Edwards talloze plekjes in het boswaar hij God zocht en in gebed ontmoette. Toch zou hij later zeggendat de emoties waardoor hij in zijn kindsjaren gemakkelijk werd



bevangen, nog geen teken van heilbrengende genade waren. Welbrachten ze hem op het spoor van God.

Bij de puriteinse vrijheidszin van het gezin Edwards hoorde ook hetfeit dat men van congregationalistischen huize was. Daarmee wordtbedoeld dat Timothy Edwards een kerk diende die in principe onaf-hankelijk was en niet onder het gezag van een bovenlokaal (bijvoorbeeldsynodaal) orgaan stond. In gemeenten van het congregationalistischekerktype legde de kerkenraad alleen verantwoording af aan de voltalli-ge gemeentevergadering, dat is de plaatselijke gemeenschap van belij-dende christenen. Deze wijze van kerk zijn was in Engeland ontwikkeldtijdens de puriteinse eeuw (1560-1660) en werd in 1658 onder woordengebracht in de Savoy Declaration, vlak voordat onder het dramatischebewind van Karel II in 1662 de grote uitzetting (de great ejection) begon.Karel II eiste toen van alle predikers in Engeland strikte onderwerpingaan de regels van de Engelse Kerk, waarvan hijzelf het hoofd was (ziede Act of Uniformity). Ongeveer tweeduizend puriteinse predikers werdde toegang tot de kansel ontzegd. Veel overtuigde congregationalistenen presbyterianen die niet met de staatskerk wilden breken, weigerdenom aan de eisen van de koning te voldoen. Het effect was dat zij in hetgeheim moesten samenkomen en dat er allerlei zelfstandige gemeen-ten naast de officiële kerk ontstonden. De onderlinge saamhorigheidvan deze congregationalisten en presbyterianen was groot. Heldereafspraken over onderlinge samenwerking tussen deze kerken voorkwa-men dat men té onafhankelijk zou gaan denken.

Het congregationalistische gedachtegoed werd in veel Engelse, cal-vinistische vluchtelingengemeenten onderwezen en gepraktiseerd,ook in Nederland, bijvoorbeeld in Rotterdam en Leiden. Te verwach-ten was dat puriteinse vluchtelingen de congregationalistische kerk-visie ook zouden exporteren naar Noord-Amerika. Timothy Edwardsheeft vierenzestig jaar lang, van 1694 tot 1758, een congregationalis-tische kerk gediend, en het is dan ook niet verwonderlijk dat zijnzoon evenzo predikant werd in een congregationalistische kerk.2


2 Het andere kerktype dat aan het calvinistisch puritanisme ontsprong was het pres-byteriaanse.


Documents

Draads en tegendraads