Embed Size (px)
Citation preview
Dr Liljana Trumbulović-Bujić
EKOLOGIJA I TURIZAM
Dr Ljiljana Trumbulović-Bujić, profesorVisoka poslovno tehnička škole strukovnih studija Užice
EKOLOGIJA I TURIZAMUdžbenik
Izdavač:VISOKA POSLOVNO - TEHNIČKA ŠKOLASTRUKOVNIH STUDIJA, UŽICETrg Svetog Save br. 34
Za izdavača:Prof. dr Miloš Jovanović, V.D. direktora
Urednik MHTSPS izdanja:
Prof. dr Milutin R. Đuričić
Recenzenti:Dr Radmila Novaković Kostić, profesor VPTŠ UžiceDr Snežana Aksentijević, profesor VPTŠ UžiceDr Slavoljub Vujović, profesor VPTŠ Užice
Dizajn korica i tehnička priprema:Milisav Šuljagić
Tiraž:125 primeraka
Štampa:“Grafoplast plus”.
__________________________Umnožavanje nije dozvolјeno
CIP - Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд
338.48-6:502/504(075.8)
ТРУМБУЛОВИЋ-Bујић, Љиљана, 1968-Ekologija i turizam / Ljiljana
Trumbulović-Bujić. - Užice : Visoka poslovnotehnička škola strukovnih studija, 2014(Užice : Grafoplast plus). - 155 str. : ilustr. ; 24cm
Tiraž 200. - Bibliografija: str. 153-155.
ISBN 978-86-83573-46-2
a) ЕкотуризамCOBISS.SR-ID 206880524
PREDGOVOR
Zagađenje životne sredine po obimu vrstama i posledicama već ima takve razmere da predstavlja opasnost po čitavo čovečanstvo. Da bi se u savremenom svetu sagledala sva težina i ozbiljnost zaštite životne sredine, moraju se prvo sagledati uzročnici njenog zagađivanja i degradacije. S obzirom na velike poduhvate koje čovek čini menjajući prirodu i prerađujući prirodne materijale, troši se i velika količina energije i prirodnih i mineralnih resursa, čime se u životnu sredinu unose velike količine zagađujućih materija. Kako su sve manje mogućnosti njihovog ostranjivanja, raste aerozagađenje, hidrozagađenje, sve se više ugrožava biodiverzitet i zdravlje ljudi.
Zaštita prirode i razvoj turizma su dve kompatibilne i međuzavisne delatnosti koje se moraju stalno podsticati. Koncept održivog razvoja se sve više primenjuje u turizmu, koji iz svoje masovne fazeprelazi u različite selektivne i alternativne oblike. Progres i neograničeni rast više nisu realna vizija daljeg razvoja. U savremenoj fazi moraju se uravnotežiti radikalne tehnokratsko – razvojne saradikalnim ekološko- humanističkim zahtevima. Kvalitet života i svestrana zaštita životne sredine postaju preduslov za iznalaženje uravnotežene politike koja ne ugrožava sadašnjost, ali i ne dovodi upitanje mogućnosti i perspektive budućih generacija. Razvoj turizma zasnovan na neodgovornom korišćenju resursa ne može da traje i ugrožava kapacitet izdrživosti svakog prostora.
Istraživanja odnosa turizam – životna sredina veoma su značajna i pridaje im se posebna pažnja od momenta uočavanja pozitivnih i negativnih posledica turističkog razvoja po destinaciju. Rezultati tih proučavanja su kulminirali tokom devedesetih godina XX veka, sa učestalom pojavom aranžmana ekoturizma i sve većim insistiranjem na održivom razvoju turizma. Ekoturizam je ekološki odgovorno putovanje i poseta u relativno očuvana područja, radi uživanja u prirodi uz unapređenje zaštite prirode, mali negativan uticaj posetilaca i koristan aktivan uticaj na lokalno stanovništvo.
Da bi razvoj turizma bio u skladu sa principima održivog razvoja koriste se različiti instrumenti za upravljanje i razvijanje turizma:
o Doprinos očuvanju biološke raznovrsnosti, o Obezbeđenje lokalnog stanovništva, o Sprovođenje adekvatne edukacije i interpretacije, o Odgovorna akcija turista i turističke industrije, najmanja moguća potrošnja neobnovljivih
resursa,o Naglašavanje lokalnog učešća, naročito u ruralnim predelima.
U cilju upoznavanja sa međusobnom povezanošću ekologije i turizma i njihovim međusobnim uticajima, knjiga je namenjena, kao udžbenik, studentima, a može koristiti i ostalim licima čija je oblast interesovanja ekologija i turizam.
Ovaj udžbenik je rezultat realizacije TEMPUS Projecta „Modernization and Harmonization ofTourism Study Programs in Serbia”, No. 544543-TEMPUS-1-2013-1-RS-TEMPUS-JPCR-..Nosilac TEMPUS projekta je Visoka poslovno tehnička škola iz Užica.
Zahvaljujem se dr Radmili Novaković Kostić, profesoru VPTŠ Užice, dr Snežani Aksentijević, profesoru VPTŠ Užice, kao i dr Slavoljubu Vujoviću, profesoru VPTŠ Užice, na pomoći i korisnim sugestijama, tokom koncipiranja, prikupljanja materijala i pisanja ove knjige.
Užice, novembar 2014. Autor
156
UVOD ........................................................................................................................1
1. OSNOVNI POJMOVI EKOLOGIJE I TURIZMA I NJIHOVA MEĐUSOBNA VEZA .......... 3
1.1 Osnovni pojmovi ekologije.........................................................................................3
1.2 Osnovni pojmovi turizma ...........................................................................................5
1.3 Životna sredina kao turistička atrakcija ...................................................................... 8
2. DEGRADACIJA I IZVORI ZAGAĐENJA ŽIVOTNE SREDINE ..................................... 16
2.1 Zagađivanje vazduha ................................................................................................ 182.1.1 Efekat staklene bašte ................................................................................................... 232.1.2 Ozonska rupa................................................................................................................ 262.1.3 Posledice globalnog zagrevanja i mere za revitalizaciju ozonskog omotača ..................... 27
Veštačke šume ................................................................................................................... 31Uzgajanje okeanskog planktona ......................................................................................... 32
2.2 Zagađivanje vode ..................................................................................................... 33Tačkasti izvori .................................................................................................................... 40Karakteristike difuznog zagađenja ...................................................................................... 40
2.2.1 Izvori opasnih i štetnih materija u vodi .......................................................................... 422.2.2 Izvori zagađenja jezera .................................................................................................. 432.2.3 Izvori zagađenja mora i okeana ..................................................................................... 44
2.3 Degradacija zemljišta ..............................................................................................472.3.1 Izvori zagađenja i degradacije zemljišta .......................................................................... 49
Uticaj industrije na zagađenje zemljišta .............................................................................. 51Proces vađenja i obrade mineralnih sirovina kao izvor zagađenja ....................................... 53Poljoprivreda kao izvor zagađenja zemljišta ....................................................................... 54Melioracija i navodnjavanje................................................................................................ 57Erozija i smanjenje šumskog fonda..................................................................................... 57Kisele kiše .......................................................................................................................... 62Naselja kao izvor zagađenja................................................................................................ 64Deponije kao izvori zagađenja zemljišta.............................................................................. 67
3. VEZE TURIZMA I ŽIVOTNE SREDINE.....................................................................69
3.1 Ekspanzivni, agresivni i destruktivni oblici turizma ...........................................73
3.2 Uticaji koje turisti i organizatori putovanja vrše na životnu sredinu ........................76
3.3 Ekološki uticaji........................................................................................................81Uticaji na priobalne predele ............................................................................................... 81Uticaj na planine................................................................................................................ 82Uticaj na gradske turističke centre ..................................................................................... 85Uticaji turizma na pojedine elemente životne sredine ........................................................ 86Manifestacioni turizam i životna sredina ............................................................................ 88Lovni i ribolovni turizam..................................................................................................... 89Granice opterećenja prostora - kapacitet nosivosti ............................................................. 90
3.4. Socio - kulturni uticaji .............................................................................................94
157
3.5. Ekonomska analiza uticaja ......................................................................................97
4. TURIZAM U ZAŠTIĆENIM PRIRODNIM DOBRIMA ............................................... 99
4.1 Zaštita prirode i značaj zaštićenih prirodnih dobara................................................. 99
4.2 Organizacija zaštićenih prirodnih dobara ............................................................... 103
4.3 Vrste zaštićenih prirodnih dobara .......................................................................... 104
4.4 Odnos turizma i zaštićenih prirodnih dobara ......................................................... 108
4.5 Zaštićena prirodna dobra Republike Srbije ............................................................ 114
5. EKOTURIZAM...................................................................................................124
5.1 Pojam i značaj ekoturizma ..................................................................................... 125
5.2 Karakteristike ekoturizma ......................................................................................126
5.3 Destinacija ekoturizma i ekokonačište ................................................................... 128
5.4 Vrste ekoturizma....................................................................................................1315.4.1 Ekoturizam u zaštićenim prirodnim dobrima ................................................................ 1325.4.2 Ekoturizam zelenih planina .......................................................................................... 1325.4.3 Ekoturizam "belih" voda............................................................................................... 1325.4.4 Avanturistički turizam .................................................................................................. 1335.4.5 Izletnički turizam .......................................................................................................... 1405.4.6 Lokalni festivali ............................................................................................................ 1455.4.7 Eko – etno centri.......................................................................................................... 1455.4.8 Eko- edukacioni centar................................................................................................. 1465.4.9 Green hoteli................................................................................................................. 147
5.5 Ekoturisti................................................................................................................148
5.6 Ekoturizam i lokalne zajednice...............................................................................149
LITERATURA ..........................................................................................................153
SPISAK TABELA I SLIKA
Spisak tabela sa brojevima strana
Tabela 1. Turistički sistem - perspektiva životne sredine .................................................. 8
Tabela 2.Glavne karakteristike kvalitetne turističke destinacije prema stavovima nemačkih turista ............................................................................................................................ 10
Tabela 3. Tipovi doživljaja žćivotne sredine unutar turističke destinacije ....................... 12
Tabela 4. Uporedni pregled svojstava tačkastog i difuzionog zagađenja vode ................. 41
Tabela 5. Vrste zagađujućih materija vode ..................................................................... 43
Tabela 6. Uticaj turizma na životnu sredinu ................................................................... 80
Tabela 7. Uticaj skijališnog turizma na životnu sredinu ................................................... 84
Tabela 8. Uticaj turizma na životnu sredinu gradova ...................................................... 85
Tabela 9. Maksimalno dozvoljena opterećenja posetilaca ................................................ 92
Tabela 10. Turizam i mreža primarnog i sekundarnog uticaja na životnu sredinu ............ 93
Tabela 11. Komponente doživljaja divljine .. ................................................................ 108
Tabela 12. Dimenzije ekoturizma ................................................................................. 125
Tabela 13. Načini korišćenja prirodnih resursa divljine ................................................ 128
Tabela 14. Uporedna analiza tradicionalnog smeštaja i ekokonačišta ........................... 130
Tabela 15. Poređenje zahteva "starih" i "novih" turista ................................................. 148
Tabela 16. Tipologija učešća stanovništva .................................................................... 150
Spisak slika sa brojevima strana
Slika 1. Atraktivna i očuvana životna sredina ................................................................... 9
Slika 2. Uticaj sunčevih zraka na Zemlju pri prolasku kroz atmosferu ............................ 24
Slika 3. Šematski prikaz ozonske rupe nad Antartikom (NASA) ................................... 26
Slika 4. Veštačko stablo ................................................................................................ 31
Slika 5. Suncobran u svemiru ........................................................................................ 31
Slika 6. Fitoplanktoni .................................................................................................... 32
Slika 7. Izvori zagađenja vode ...................................................................................... 38
Slika 8. Šematski prikaz procesa eutrofikacije ............................................................... 44
Slika 9. Okeani i mora su staništa brojnim biljnim i životinjskim vrstama ...................... 46
Slika 10. More zagađeno naftom ................................................................................... 47
Slika 11. Primer očuvane prirode .................................................................................. 48
Slika 12. Industrijski objekti zaposedaju velike površine zemljišta ................................ 52
Slika 13. Napušteni rudnik boksita ................................................................................ 54
Slika 14. Erozija pomeranje mase ................................................................................. 58
Slika 15. Fluvijalna erozija ........................................................................................... 59
Slika 16. Površinska erozija .......................................................................................... 59
Slika 17. Erozija obale .................................................................................................. 60
Slika 18. Šuma ugrožena kiselom kišom ....................................................................... 64
Slika 19. Prvobitni izgled strukture i izgled nakon degradacije od kiselih kiša ............... 64
Slika 20. Sanacija i zatvaranje gradske deponije u Prokuplju koja se nalazi skoro u centrugrada ............................................................................................................................ 68
Slika 21. Fotografije jedne od pet velikih deponija grada Los-Anđelesa (završna faza deponije) ....................................................................................................................... 68
Slika 22. Nacionalni parkovi R Srbije .......................................................................... 122
Slika 23. Vrste avanturističkog turizma ....................................................................... 139
Slika 24. Izletničke staze ............................................................................................. 144
Slika 25. Eko edukacioni centri .................................................................................... 147
Slika 26. Zeleni hoteli .................................................................................................. 148
1
UVOD
Problemi zaštite životne sredine danas su postali ¨svetski problemi¨. Društvena zajednica
probleme iz ekologije odlaže za kasnije, donoseći razna prelazna rešenja. Ovakav pristup je
doveo do uništavanja prirodnih resursa i kulturnih dobara. Zaštita životne sredine
podrazumeva sistem naučnih, društveno - političkih, ekonomskih, zdravstveno - higijenskih,
tehnološko - tehničkih i drugih mera koje treba ostvariti u okviru države i međunarodne
zajednice, kako bi se životna sredina sačuvala od zagađenja, narušavanja i unuštavanja.
Takođe zaštita obuhvata mere koje treba preduzeti u cilju: sprečavanja uzroka degradacije,
zagađivanja i uništavanja životne sredine i prekomernog trošenja resursa i prostora. Zaštita
životne sredine zahteva i racionalno korišćenje prirodnih resursa, očuvanje retkih i značajnih
objekata prirode kao i objekata nastalih ljudskim radom.
Turizam je, uz industriju, saobraćaj i energetiku, jedan od značajnih faktora degradacije
životne sredine i generator ekološko - prostornih posledica. Za razliku od industrije i drugih
privrednih delatnosti, delatnost turizma mnogo više egzistencijalno zavisi od očuvane
prirodne sredine i ekološkog kvaliteta prostora. Pojedini oblici turizma su ekspanzivni,
agresivni i destruktivni, i vode neodrživosti. Stoga je potrebno da svi akteri turizma- turisti,
organizatori putovanja, lokalna zajednica, nevladine organizacije, država, javnost, nauka-
stalno prate sve fizičke, socijalno-kulturne i ekonomske uticaje turizma (pozitivne, negativne
i kumulativne) i preduzimaju odgovarajuće mere kako bi se turizam odvijao u pravcu
održivog turizma.
Ekoturizam je novi model turizma u kontekstu razvijanja svesti o korelaciji i zavisnosti
turizma i životne sredine. Brojna su forme ovog vida turizma: alternativni turizam, ekološki
turizam, etički turizam, zeleni turizam, održivi turizam. Danas se više govori o održivom
turizmu, kao turističkom kretanju ne samo prema očuvanoj prirodi, već prema prirodi uopšte.
Sve više turisti se usmeravaju ka atraktivnim i očuvanim predelima. Zbog toga je је važno
planiranje održivog razvoja turizma. Osnova za planiranje i realizaciju novih projekata mora
biti poznavanje društvenih i ekoloških posledica turizma. U cilju održavanja nivoa kvaliteta
životne sredine potreban je monitoring (sistem osmatranja i merenja) uticaja turizma, čime se
sprečavaju eventualni konflikti i pojave rizika po kvalitet životne sredine i prirode izazvani
2
načinom korišćenja prostora u turističke svrhe i prirodnih resursa, stalna istraživanja,
dosledna politika razvoja u turističkim područjima, šira primena ekološkog pristupa,
integrisane aktivnosti i učešće lokalnih zajednica u planiranju.
Obim i priroda ekoloških šteta prouzrokovanih aktivnostima turista je povezana sa stepenom
razvoja destinacije i brojem posetilaca. Pažljivo planiranje i upravljanje, uključujući i
kontrolu nosećeg kapaciteta su ključni faktori da bi se izbegla potencijalna destrukcija
prirodnih resursa. Cilj je uspostavljanje ravnoteže između turista, lokalne zajednice i same
destinacije uz minimalne uticaje na okruženje i njegovo očuvanje za naredne generacije.
Najveću pažnju treba usmeriti na zaštićena područja, kao što su nacionalni parkovi, koja su
osetljivija i podložnija oštećenjima izazvanim turističkim aktivnostima, gde je broj poseta u
sve većem porastu poslednjih godina.
U Srbiji ne postoji sistematski i programski uređeno tržište turizma zasnovanog na prirodi.
Brojne su manifestacije koje se sprovode u prirodi i po svojim karakteristikama velikim
delom predstavljaju primenu kriterijuma i pravila ekoturizma, ali se još uvek takvim ne
nazivaju, niti je uspostavljen sistem njihovog sertifikovanja u tom pravcu. Ekoturizam
podrazumeva niz turističko – rekreativnih aktivnosti: pešačenje, jahanje, trčanje, vožnja
biciklom, prikupljanje lekovitog bilja u pratnji vodiča i dr. Odgovarajući prostori za ove
aktivnosti su svakako uređena rekreativna šetališta na obalama hidrografskih objekata, staze
na očuvanim prirodnim prostorima, prostori sa očuvanom florom i faunom tj. zaštićeni
predeli. Na ovim područjima moglo bi se organizovati razgledanje i snimanje prirodnih
vrednosti ( npr. osmatranje retkih ptica). Sve je veća važnost ekoturizma, ne samo kao
sektora sa velikim potencijalom za ekonomski razvoj – naročito u nerazvijenim oblastima već
i kao moćan alat za konzervaciju prirodnog okruženja ukoliko se ono pravilno planira, razvija
i njime upravlja.
Ekoturizam bi mogao biti dragocen alat za finansiranje zaštite osetljivih oblasti i socio-
ekonomskog razvoja populacija koje žive u tim oblastima, za šta je potrebno jačanje saradnje
između turističke industrije, lokalnog stanovništva i samih turista. Pozitivan razvoj može se
pronaći naročito tamo gde turizam aktivno podržava održivo korišćenje prirodnih i kulturnih
pejzaža, doprinoseći tako njihovom očuvanju. Turizam, baš kao i druge privredne delatnosti
ima jasnu funkciju i odgovornost u zaštiti životne sredine.
3
1. OSNOVNI POJMOVI EKOLOGIJE I TURIZMA I NJIHOVAMEĐUSOBNA VEZA
Obilazak vrednih staništa, očuvani ekosistemi, retke vrste, biodiverzitet i turizam, ekološke
vrednosti, degradacija staništa – samo su neki od često spominjanih pojmova u novim
aranžmanima turizma baziranog na prirodi.
1.1 Osnovni pojmovi ekologije
Ekologija je nauka koja proučava odnose između organizama (biljaka i životinja) i životnih
zajednica (biocenoza) prema uslovima spoljašnje sredine, kao i odnose koji postoje između
živih bića. Prvi put termin ekologija upotrebio je nemački zoolog Ernst Hekel 1866. god. Da
bi označio globalnu nauku čiji je predmet proučavanja interakcije živih bića s njihovim
okruženjem. Područje pokriveno ekologijom nalazi se u vrhu lestvice organizacije života i na
tom nivou nauke razlikuju se četiri organizaciona nivoa složenosti. Najjednostavniji odgovara
autoekologiji koja proučava jedinku u svom prirodnom okruženju i ima za cilj razumevanje
ekoloških faktora (temperatura, merenje padavina, kiselost voda). Drugi se odnosi na
populacije (demoekologija), a najspecifičniji deo ove discipline, nazvane sinekologija, odnosi
se na proučavanje ekosistema. Konačno, odnedavno je prisutan razvoj globalne ekologije, čiji
je predmet proučavanje ukupne biosfere [1,2].
Životna sredina predstavlja kompleks svih ekoloških faktora koji deluju na biljke i životinje
na njihovim staništima. Uticaji ekoloških faktora potiču od nežive prirode, odnosno fizičko
hemijskih uslova sredine, kao i od drugih živih bića. Ovi uticaji se nazivaju i ekološki faktori.
Ekološki faktori su svi fizičko – hemijski ili biološki parametri svojstveni okolini koji su u
stanju da neprestano deluju na živa bića, koja kontrolišu razvoj nekog biološkog entiteta, od
jedinke do ukupnog ekosistema. Ekološki faktori deluju kompleksno kao celina. Oni se
međusobno uslovljavaju i menjaju tako da je izolovano dejstvo jednog faktora nemoguće.
Postoji više vrsta ekoloških faktora:
o Abiotički faktori, koji su klimatskog tipa (svetlost, temperatura, padavine, vlažnost,
vetar, sneg...), edafički (tekstura ili struktura tla, mineralne soli prisutne u tlu),
4
topografski, hidrološki (tok, pH voda, sadržaj rastvorenog kiseonika, sadržaj
nitrata...),
o Alimentarni, koji se dele u dve grupe: faktore svojstvene za ishranu biljaka (strogo
mineralne, dakle abiotičke) i one koji se odnose na ishranu životinja (organske
prirode, dakle biotičkog porekla),
o Biotički faktori, od kojih su neki pogodni za pozitivne interakcije jedinki i populacija
(komenzalizam, mutualizam i simbioza), a drugi nepogodni stvaraju negativne
interakcije (interspecifično i intraspecifično nadmetanje, grabljivost, parazitizam i
bolesti) [2,3].
Pod prvima se podrazumevaju fizičko – hemijski uslovi sredine, a pod drugima oni uticaji
koje na određeni organizam vrše druga živa bića.
Biotopi ili životna staništa su osnovne topografske jedinice u ekologiji. Pod biotopima se
podrazumevaju oni delovi naseljenog prostora koji se odlikuju relativno istom kombinacijom
ekoloških uslova, istim kompleksom životnih faktora. Kao primeri životnih staništa mogu se
navesti potok, jezero, šuma, pustinja, morska obala, planinski vrhovi i slično. Neka staništa
su od drugih prostorno relativno dobro izdvojena i ograničena npr. vodeni biotopi (jezera,
bare). Pojedina staništa se međusobno razlikuju u velikoj meri u pogledu svojih ekoloških
faktora npr. pustinja, što se odražava na njihov spoljašni izgled.
Svako stanište je naseljeno određenim skupom živih bića, koji je za to dato stanište
karakterističan. Živa bića vode zajednički život u biotopima obrazujući životne zajednice ili
biocenoze. Po svom karakteru biocenoze mogu biti veoma različite. Odnosi između vrsta u
životnoj zajednici su veoma složeni i rezultat su jednog dugotrajnog procesa konkurencije i
uzajamnog prilagođavanja.
U ekosistemu se razlikuju tri vrste odnosa. Sa jedne strane su uticaji koje neživa priroda
odnosno biotop kao kompleks svih ekoloških faktora na datom mestu, vrši na živa bića. Ovi
uticaji su označeni kao akcije. Isto tako, živa bića vrše određene uticaje na samo stanište i ti
uticaji su označeni kao reakcije. Postoje i uzajamni uticaji između samih organizama jedne
biocenoze. Ovi uticaji su predstavljeni pojmom koakcije.
5
Različiti ekosistemi nižeg i višeg reda grupišu se u veće celine koje su poznate kao biomi.
Značajan pojam u razumevanju ekoloških procesa je i ekološka valenca pod kojom se
podrazumeva opseg variranja pojedinih ekoloških faktora u okviru koga je moguć opstanak
date vrste. Svaka valenca ima - ekološki optimum, koji označava onu vrednost u okviru date
valence pri kojoj se životni procesi najpoviljnije razvijaju. Od samog optimuma, prema
granicama ekološke valence, izvan njih se procesi fiziološki prekidaju, nema uslova za život.
Svaka biljna i životinjska vrsta zauzima jednu određenu oblast koja predstavlja njen areal.
Areal je površina ili oblast koju data vrsta naseljava. Granice areala neke vrste predstavljaju
granice njene rasprostranjenosti. Veličina areala neke vrste može biti veoma različita. Neke
vrste su rasprostranjene veoma široko po svim kontinentima dok su druge u svom
rasprostiranju veoma ograničene, često na sasvim malu oblast. Retke i ograničene vrste su
endemične vrste – endemi. (Pančićeva omorika koja živi samo u zapadnoj Srbiji i istočnoj
Bosni).
1.2 Osnovni pojmovi turizma
Koncept putovanja zbog odlaska na odmor, kao deo životnog stila u savremenom društvu,
poznat je kao turizam. Turizam je jedna od specifičnih ljudskih delatnosti koja omogućava
masovno kretanje i disperziju ljudi kroz prostor, što je prouzrokovano karakteristikama tog
prostora, njegovom atraktivnošću i raznovrsnošću.
Naziv turizam ima korene u francuskoj reči tour, što u slobodnom prevodu znači kružno
kretanje, šetnja. Reč turista prvi put je upotrebio Stendal 1838. godine u svom putopisnom
romanu Memoari jednog turiste. Danas se u skladu sa preporukama medunarodnih turističkih
organizacija, turista definise kao privremeni posetilac koji boravi najmanje 24 sata u nekoj
zemlji (mestu) izvan mesta stalnog prebivališta [4].
Turizam je skup odnosa i pojava koje proizilaze iz putovanja i boravka posetilaca nekog
mesta ako se tim boravkom ne zasniva stalno prebivalište i ako taj boravak nije povezan sa
obavljanjem nikakve privredne delatnosti. Čovekova želja za putovanjima prisutna je od
6
najranijih dana. Rast turističke potrebe odraz je mnogobrojnih promena koje se dešavaju u
društvu, posebno od industrijske revolucije.
Turistima se smatraju osobe koje putuju radi odmora, razonode, zdravstvenih, porodičnih i
sličnih razloga; osobe koje putuju na naučne, sportske i diplomatske skupove; osobe koje
putuju poslovno i osobe koje su uključene u pomorska krstarenja, bez obzira na trajanje.
Mobilnost je isprva bila luksuz društvenih klasa, oslobođenih obaveza svakodnevnog rada.
Od početka renesanse Italija predstavlja prvo kulturno odredište. Putovanje u Italiju je postalo
tema vodiča i izveštaja s putovanja, po uzoru na Dnevnik iz Italije Mišela de Montenja kog
su, smatrali "prvim turistom". 1552.god objavljen je Vodič drumovima, prvi priručnik te vrste
koji su mogli da koriste svi turisti. Krajem XVII veka, engleske aristokrate organizuju
obrazovno putovanje "Veliki obilazak" koje vodi mlade plemiće kroz Evropu. Sredinom
XVIII veka, u modu ulaze lečilišta na morskoj obali. Usled industrijske revolucije, ne samo
divlja priroda, već i pitome ravnice, postaju povlašćeni prostori za odmor građana.
Industrijska revolucija je imala važan uticaj u pomeranju ljudi prema prirodi i promeni
njihove percepcije pejzaža. Ključno tehničko unapređenje bili su izumi železnice i parobroda.
Do XIX veka putovanje je zavisilo od konja i kočija. U drugoj polovini XIX veka sa
razvojem sistema železnice i putničkih parobroda putovanje postaje sve udobnije.
Automobili i avioni su omogućili putnicima i turistima da budu daleko samostalniji kroz
kreiranje sopstvenih aranžmana. Bez sumnje je da su železnica, brodovi, avioni i automobili
veoma značajne tehničke inovacije sa krajnjim ishodom jednostavnijeg i udobnijeg
putovanja. Sa druge strane, ovako razvijen saobraćaj, u kome turizam ima veliki udeo,
značajno utiče na zagađivanje životne sredine i turizam direktno dovodi u vezu sa učešćem u
globalnim fenomenima degradacije. Pored saobraćaja, lice turizma su promenile i
informacione tehnologije, kao veoma važne u turističkoj privredi. Razvoj fotografije i filma
ponudio je najširoj publici predstavljanje lika stranih i egzotičnih zemalja. Trenutna faza od
značaja za ove tehnike oličena je u postojanju satelitskih i kablovskih televizija, kao i
interneta. Razvoj turizma podstaknut je i ekspeditivnošću turoperatora. XX vek je doneo pad
cena putovanja što je omogućilo da ona postanu pristupačna širem sloju građanstva. Krajnji
7
rezultat ovakvih tendencija je uključivanje različitih socijalnih klasa u sistem savremenog
turizma.
Dosadašnji razvoj turizma u svetu karakterišu tri faze:
o U inicijalnoj fazi, koja je trajala do sredine pedesetih godina XX veka, turizam serazvijao bez jasnog planskog koncepta i imao je karakter projekta u nastajanju.
o U drugoj fazi, koja je obeležila narednih 20 - 25 godina, turizam dobija statusrenomirane poslovne aktivnosti sa značajnim privrednim efektima.
o U najnovijoj fazi razvoja koja i danas traje, turizam doživljava važne kvalitativnepromene.
Većinu turističkog prometa predstavljaju turisti iz razvijenih zemalja koji posećuju druge
razvijene zemlje. Evropa već dugo predstavlja vodeći turistički region sa učešćem od oko
60%. Najznačajnije turističke države nalaze se na ovom kontinentu, a to su Francuska,
Španija, Italija, Velika Britanija, Nemačka, Grčka i Austrija. Oko 50% međunarodnog
turističkog prometa realizuje se u ovim državama.
Amerika po ostvarenom prometu nalazi na drugom mestu, a zatim slede Istočna Azija i
Pacifik, Afrika, Srednji istok i Južna Azija.
Najbrži rast turističkog prometa ostvarila su sledeća područja: Daleki istok, Jugoistočna
Azija i Okeanija; gde je zastupljena godišnja stopa rasta 9,2%, zatim dolaze Afrika (7,1%),
Latinska Amerika (4,4%), Južna Azija (4,2%).
Turistički sistem, iz perspektive životne sredine, može se predstaviti na način kako je to
učinjeno na tabeli 1. Ovaj model uključuje brojne i različite elemente koji zajedno grade
sistem turizma. Važni ulazni resursi u sistemu, iz ugla perspektive životne sredine, su
prirodni i kulturni resursi, čije korišćenje je podstaknuto od strane turističke potrebe i
turističkog tržišta. Unutar turističkog sistema uočljiva su tri jasna podsistema, a svi se
delimično preklapaju i u međusobnoj su vezi. U podsisteme je uključen biznis koji se
prvenstveno razvija da bi zadovoljio potrebe turista, kao što su turističke agencije,
internacionalne hotelske kompanije, avio-kompanije i preduzeća u vlasništvu lokalne
zajednice.
8
Tabela 1. Turistički sistem - perspektiva životne sredine[4]
Ulazni resursi Turistički podsistemi RezultatiPodsistemturističke prodaje
Podistemdestinacije
Transportnipodsistem
- Ljudski resursi- Prirodni resursi- Vladinapolitika-Izdatakpotrošača - Investicije
- Udruženeturističke agencije - Samostalniagenti
- Prirodne ikulturne atrakcije- Međunarodni hotelski lanci- Infrastruktura- Lokalni davaociusluga
- Globalni avioprevoz-Saobraćajne kompanije ulokalnomvlasništvu
- Kulturnepromene- Ekološkepotrebe- Zaštita izagađivanje životnesredine- Ekonomskadobit itroškovi- Zadovoljstvoturista
Rezultati sistema upućuju na činjenicu da turizam može doprineti prirodnim i kulturnim
promenama. Promene se objašnjavaju kao pozitivne ili negativne. Turizam može istovremeno
uticati na zaštitu i zagađivanje životne sredine.
Turistički sistem se mora uskladiti sa novim tržišnim segmentima, a lokalne zajednice
moraju planirati i razvijati destinaciju na način koji odgovara potrebama turističkog tržišta.
Ekonomske, tehnološke i političke promene utiču na to da je turizam dostupan sve većem
broju stanovnika. Na primer, porast rasporeda ulaganja, duži odmori i veća politička
sloboda ukupno utiču na porast turističkih putovanja. Slično tome, tehnološki napredak
takođe daje svoj doprinos. Kompjuter i Internet su uneli novu dinamiku u trendove turizma.
Krajem XX veka čovečanstvo je pokazalo do sada najveći interes za probleme životne
sredine što se odrazilo i na razvoj turizma, kroz pojavu novih oblika, poput ekoturizma. To je
dokaz porasta odgovornosti za zaštitu životne sredine unutar nekih sektora turističke privrede.
1.3 Životna sredina kao turistička atrakcija
Razvoj turizma je znatno više nego kod drugih delatnosti uslovljen kvalitetom životne redine,
njenih prirodnih i kulturnih vrednosti, jer se stepen očuvanosti i atraktivnosti životne sredine
neposredno odražava na mogućnosti razvoja turizma u datom prostoru, naročito ako je u
pitanju rekreativni turizam.
9
Slika 1. Atraktivna i očuvana životna sredina
Turizam je svojevrsna spona izmedu urbanih centara i oblasti sa izvornom i dobro zaštićenom
prirodom. Povećanje zagađenosti gradskih i industrijskih centara pojačava potrebu za
turističkim kretanjima, usmerenim ka neurbanizovanoj životnoj sredini. Zahvatajući velike
prostore očuvane prirode, turizam je delatnost koja valorizuje one elemente prostora koji su
za niz drugih delatnosti od marginalnog značaja (peskovite, šljunkovite i stenovite obale
mora, jezera i reka, vidikovci, planinske padine pokrivene snegom, močvare, pećine i jame,
reliktne i endemične vrste biljaka i životinja, zalazak Sunca i slikovitost pejzaža). Turizam je
10
svojevrsni korisnik životne sredine, a specifičnost mu je u tome što nije nepovratan potrošač
prirodnih elemenata. Kontrolisanim razvojem turizma, uz izgradnju odgovarajućih sadržaja,
dolazi se do oplemenjivanja prostora.
Zanimljivo viđenje prirode, pejzaža, životne sredine u svojstvu „predmeta" za uživanje,
razonodu i rekreaciju dali su romantičari na kraju XVIII i početku XIX veka. U romantizmu
priroda je postala umetničko delo. Istovremeno, priroda je postala ideal umetničkog
stvaranja. Priroda je za neke umetnike pravilo od koga ne bi trebalo odstupati. Čovek ne
razume lepotu prirode, i zato je i ugrožava sa neskladnim objektima. U tome se nalazi i koren
lošeg ukusa i zato umetnici, pozivaju takve ljude da se osvrnu na sve ono što od davnina
postoji u nekom predelu: „Pravilo je jednostavno; gde god možete, uz uvažavanje sredine
radite u duhu prirode [3,4]. Danas se kao turistička destinacija obale mora i okeana nalaze na
mestu, ispred nacionalnih parkova, jezera, reka, šuma, muzeja ili tematskih parkova. Ova
mesta su neizgrađena, tiha i sa svim neophodnim sadržajima za odmor. Promena shvatanja i
opažanja pejzaža, kombinovana sa društvenim i ekonomskim tekovinama u XIX veku,
označila je početak promocije suštinskog značenja životne sredine, a sve u želji da podstakne
na putovanja. Empirijska istraživanja takode naglašavaju značaj nenarušene prirode i životne
sredine kao turističke privlačnosti. O tome potvrđuju istraživanja koja ukazuju na to da je
kvalitet turističke destinacije tesno povezan sa njenim fizičkim i kulturnim karakteristikama
(tabela 2.)
Tabela 2. Glavne karakteristike kvalitetne turističke destinacije prema stavovima nemačkih turista [4]
Izjava % onih kojima je to važnoPejzaž mora biti inzvaredan 46 %
Čistoća se podrazumeva 39 %Atmosfera mora biti opuštajuća 46 %
Mora biti velika osunčanost 38 %Klima mora biti u funkciji zdravlja 32 %
Dobra kuhinja 30 %Tišina i malo zastupljen saobraćaj 29 %
Atraktivna mesta za ekskurzije 26 %
Rezultati ukazuju na to da je kvalitet turističke destinacije tesno povezan sa njenim fizičkim i
kulturnim karakteristikama. Važno je još jednom spomenuti da prema turistima pejzaž i
priroda moraju biti predivni, ali i da su percepcija i značenje tog opisa ponekad relativni i
podložni promenama i modnim trendovima.
11
Očigledno je da su jaki aspekti turizma opuštajuća atmosfera, zdrava klima, čistoća i tišina.
Kulturni aspekti životne sredine su takode važni, posebno dobra hrana i autentično okruženje.
Spoznaja životne sredine je u tesnoj vezi sa tipologijom turista. Turisti nisu homogena masa,
već naprotiv, svaki njihov doživljaj je drugačiji u poredenju sa drugim tipom. Prema odnosu
turista prema životnoj sredini može se izvršiti podela turista na:
o organizovani masovni turista - putuje u velikim grupama, pripada visoko
organizovanom turizmu i nema interesovanje za kulturu destinacije;
o individualni masovni turista - uzdaju se u turoperatore po pitanju organizacije
prevoza i smeštaja, uživaju u elementima slobode ali još uvek teže zadržavanju
na „utabanim turističkim stazama";
o istraživač - trudi se da izbegne utabane turističke staze tako što kreira sopstveni
turistički aranžman, oni uče jezik destinacije na kojoj borave i nastoje da
saraduju sa lokalnim društvom i zadržavaju neke od njihovih vredno-sti i navika
u svakodnevnom životu;
o lutalice - pokušavaju da budu deo lokalne zajednice živeći i radeći sa njima,
izbegavaju kontakt sa drugim turistima i turističkom privredom.
Pored ove postoje i brojne druge tipologije turista, na osnovu čijih se interesovanja može
utvrditi sasvim drugačije doživljavanje životne sredine. Savremeni trendovi turizma doneli su
i nove grupe na primer EKOTURISTE. To su turisti kojima je priroda primarno
interesovanje, ali u smislu njenog očuvanja, zaštite i istraživanja. Ovakvi turisti teže zaštiti
prirode, žele da pomognu taj proces, često su visoko obrazovani i članovi su različitih
ekoloških pokreta i institucija za zaštitu životne sredine. Ovo je trenutno najsavršeniji i
najpoželjniji odnos izmedu turista i destinacije i kruna je savremenog turizma, odnosno,
održivog turizma.
Na osnovu tipologije turista moguće je dati različite vrste doživljaja životne sredine (tabela
3). One ukazuju da gradacija tih veza počinje od veoma malog interesa za životnu sredinu,
tek onoliko koliko je neophodno za upražnjavanje neke aktivnosti, pa do veoma velikog
interesovanja za sredinu i njene probleme. Izmedu različitih tipova iskustva granice nisu
tačno određene. Sa druge strane, tačno je da odraz stavova koje turisti poseduju jasno može
uticati na sredinu koju posećuju. Moguće je i to da turisti imaju više od jednog tipa iskustva,
što opet zavisi od prirode njihove posete. Takođe, jasno je da stav turista prema životnoj
12
sredini utiče na njihovo ponašanje i navike. Turisti zasigurno biraju destinaciju prema
svojstvima životne sredine, koja im omogućuje određeni tip aktivnosti za kojom tragaju. U
tesnoj vezi sa ovakvim stavovima nalazi se i turistička propaganda i oglašavanje, jer će u
zavisnosti od načina interpretacije destinacije i njenih mogućnosti zavisiti i ponašanje i
odgovornost turista. Ukoliko neodgovornost preovlada onda jednostvano može doći do
negativnog uticaja turizma na životnu sredinu, što sa sobom povlači čitav niz složenih
problema. Turizam nema samo za dužnost sprečavanje zagađivanja i degradacije životne
sredine, već mora biti usredsređen i na unapređenje resursa, jer se kao delatnost u velikoj
meri bazira na postojanju tih resursa.
Tabela 3. Tipovi doživljaja životne sredine unutar turističke destinacije[4]
Tip iskustva Objašnjenje Ponašanje i odnos premaživotnoj sredini
Životna sredina kaopovod za akciju
Životna sredina se primarnodoživljava kroz funkciju uživanja,opuštanja i oporavka. Životnasredina, takođe, poseduje karakteristike neophodne zaupražnjavanje nekih aktivnosti, naprimer, reke omogućuju splavarenje, sneg skijanje.Svrha relaksacije jenajvažnija od svih ocena životnesredine.
Nedostatak pažnje prema životnojsredini i nedostatak interesa zaučenje o njenoj prirodnoj i kulturnoj evoluciji. U pojedinimslučajevima nezainteresovanost i nepažnja prema pravilimaponašanja vodi prema negativnimposledicama i degradaciji (bacanjesmeća, uznemiravanje životinja i dr).
Životna sredina kaodruštveni sistem
Sredina se prirodno posmatra kaomesto susreta sa prijateljima iporodicom.
Fizičko postojanje je nevažno pošto su u centru interesovanjadruštveni odnosi
Životna sredina kaoemocionalna
teritorija
Jaka osećanja u vezi sa životnom sredinom ili dozivanje od stranesredine, jer obezbeđuje blagostanje. Sredina je značajna kao važan deo turističkog iskustva u smislu ličnog razvoja i sposobna je da izazoveduboke emocije
Smisao blagostanja i čuđenje postojanja drugačije sredine. Turisti sa ovakvim iskustvommogu biti podstaknuti na slikanje,pisanje poezije, ili će jednostavno kroz šetnju ili uživanje doživljavatiživotnu sredinu turističke destinacije.
Životna sredina kaosuštinska vrednost
Povezivanje turističke i kulturne sredine sa njenom suštinom. Onaprestaje da bude odvojena odpojedinca. Duhovna srž osobe je sadačvrsto locirana u prirodi. Bilo kakvo narušavanje sredine se smatra kaonarušavanje samog sebe.
Snažna privrženost pejzažu ikulturi koja se doživljava kao boljanego domaće okruženje. Turisti su spremni da usvajaju znanje okulturnim i prirodnimkomponentama životne sredine iako je neophodno pokušavaju dauče jezik koji im omogućuje komunikaciju sa lokalnimzajednicama
13
1.4 Biodiverzitet i turizam
Opšta raznovrsnost svih zemaljskih fenomena, posebno živih bića, jedna je od najznačajnijih
karakteristika naše planete. Život je nešto krajnje posobeno u svojoj složenosti i
funkcionalnosti, a najbitnije činjenice u spoljašnjoj sredini su: sunčevo zračenje, položaj
Zemlje prema Suncu, karakter Zemljinih putanja i njenih kretanja (rotacija, revolucija),
unutrašnje kretanje, sila zemljine teže, spoljašnje kretanje (kretanje kontinenata i stvaranje
mora, stvaranje reljefa, sfere: litosfera, hidrosfera, atmosfera [1-5].
Biodiverzitet ili biološki diverzitet (bios - život i diverzitet - raznovrsnost, različitost) je
biološka raznovrsnost ili raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta.
Takođe, može se govoriti i o fitodiverzitetu (florodiverzitetu); zoodiverzitetu (faunodiver-
zitetu); ekosistemskom diverzitetu, koji obuhvata raznovrsnost životnih staništa i biocenoza,
kao i ekoloških procesa koji ih povezuju; genetičkom biodiverzitetu, pod kojim se
podrazumeva ukupan broj i raznovrsnost gena, odnosno, genetičkih informacija realizovanih
u pojedinačnim vrstama svih tipova organizama na Zemlji; antropogenom biodiverzitetu, koji
se ogleda u ljudskoj civilizaciji i kulturi, načinu života, ponašanju, spcijalnom prilagođavanju
sredini i slično.
U neživoj prirodi takođe postoji raznovrsnost pa se tako govori o kosmodiverzitetu,
geodiverzitetu, hidrodiverzitetu, klimadiverzitetu, pedodiverzitetu i slično.
Danas je globalno ugroženo oko 12% ptica i oko 24% sisara. Ljudska vrsta je dovela do
povećanja genetičkog diverziteta, gajenjem i selekcijom korisnih biljaka i domaćih životinja,
kao i do njegove erozije i smanjenja genetičke raznovrsnosti izvornih vrsta.
Do sada poznati podaci o biodiverzitetu ukazuju da je poznato 12.000 vrsta amfibija i reptila,
4.000 vrsta bakterija, 4.500 vrsta sisara, 5.000 vrsta virusa, 10.000 vrsta ptica, 22.000 vrsta
riba, 70.000 vrsta glji-va, 270.000 vrsta biljaka, 400.000 vrsta beskičmenjaka, 960.000 vrsta
insekata.
Biodiverzitet je višestruko značajan. On obezbeduje elementarne potrebe za čistim
vazduhom, čistom vodom, medicinskim preparatima i staništem.
14
Biodiverzitet nastaje tokom razvoja Zemlje i evolucije živog sveta. Biološki raznovrsna živa
bića nastajala su od najranijih vremena uspostavljanja života na Zemlji, opstajala i menjala se
tokom evolucije, u prostornom i vremenskom kontinuitetu, istovremeno na genetičkom i
ekosistemskom nivou. Tokom istorije Zemlje obrazovale su se, nestajale ili još uvek traju,
jedinstvene i neponovljive kombinacije gena, na osnovu kojih su se realizovale najrazličitije
organske vrste. Vrste su tokom vremena formirale specifične zajednice i ekosisteme, najbolje
prilagođene aktuelnim uslovima sredine. U datom vremenskom periodu, postojeći skupovi
gena, vrsta i ekosistema su najefikasniji i najekonomičniji u održavanju ekoloških procesa,
važnih za funkcionisanje biosfere i opstanak života na planeti. Tokom njene istorije, u
ranijim geološkim periodama, nastanak vrsta je tekao brže nego iščezavanje, tako da se sa
evolucijom sve raznovrsnijih životnih oblika u sve heterogenijoj životnoj sredini,
biodiverzitet neprestano uvećavao. U današnje vreme, medutim, iščezavanje je daleko brže i
češće, naročito medu pticama i sisarima, nego što se to dešavalo tokom svih ranijih geoloških
razdoblja. Od XVII veka do danas iščezlo je oko 480 životinjskih i oko 650 biljnih vrsta.
Danas je globalno ugroženo oko 12% ptica i oko 24% sisara. Ljudska vrsta je dovela do
povećanja genetičkog diverziteta, gajenjem i selekcijom korisnih biljaka i domaćih životinja,
kao i do njegove erozije i smanjenja genetičke raznovrsnosti izvornih vrsta [14,5].
Očuvanje biodiverziteta predstavlja potrebu čovečanstva kao nezamenljivog resursa koji
obezbeđuje život ljudi. Stoga je u okviru Ujedinjenih nacija oformljena institucionalizovana
delatnost programa za zaštitu sredine (United Nations Environment Programme - UNEP).
Turizam ostvaruje uticaj na rasprostranjenost biljnog i životinjskog sveta. Taj uticaj može
biti pozitivan ili negativan, direktan ili indirektan, privremen ili dugotrajan, lokalni ili
globalni. Razvoj turizma je takode način da se propagira zaštita prirodnih celina što je jedan
od načina zaštite i biodiverziteta. Zdrava životna sredina i lepi predeli čine osnovu
turističkog razvoja. Takvi predeli su uglavnom u regijama bogatog biodiverziteta. Predeli
bogatog biodiverziteta označeni su još kao vruće tačke biodiverziteta. To su manja ili veća
područja na Zemlji koja se odlikuju velikom raznovrsnošću, odnosno, velikim brojem vrsta
različitih ili nekih određenih grupa organizama, a posebno endemičnim oblicima.
15
Predeli sa ovakvim svojstvima su posebno pod uticajem čoveka. U našem neposrednom
okruženju vrućim tačkama biodiverziteta pripadaju planinski masivi Šare, Prokletija, Olimp,
Pinda; kao i Skadarsko jezero, Ohridsko jezero i obala Jadranskog mora. Takvi predeli su
zaštćceni kao nacionalni parkovi, i zbog svojih opštih karakteristika privlače veliki broj
turista.
Priroda i biodiverzitet su i izvor inspiracije, relaksacije, lepote i mira. Neke od ovih funkcija
podstakle su istraživače da proučavaju biodiverzitet u kontekstu turističkog razvoja. Zaštita
biodiverziteta i kontrola mera polaze od principa da su zakonska regulativa i odgovarajući
mehanizmi i instrumenti regulative, kao što su planiranje korišćenja zemljišta, ocena životne
sredine, propisi u vezi sa izgradnjom i ekološki i kulturno održivim standardima u turizmu
od suštinskog značaja za efikasno sprovođenje svih opštih vizija, ciljeva i zadataka u vezi sa
turizmom i biodiverzitetom.
Procena uticaja razvoja turizma uključuje procenu kako pozitivnih, tako i negativnih
ekoloških, društvenih, kulturnih i ekonomskih efekata predloženog razvoja. Sveobuhvatne
procene uticaja su važne za svaki razvoj turizma i za sve turističke aktivnosti. Uticaji razvoja
turizma i turističkih aktivnosti, koji mogu da budu razmotreni, obuhvataju uticaje na
nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.
Upravljanje uticajima je bitno da bi se izbegla ili minimalizovala svaka moguća šteta koju
može prouzrokovati turizam. Da bi bio održiv, turizmom bi trebalo da se upravlja u okviru
nosećeg kapaciteta i nivoa prihvatljivih promena ekosistema i lokaliteta, kao i da se obezbedi
da turističke aktivnosti doprinose očuvanju biodiverziteta. U ekološki osetljivim oblastima
turizam bi trebalo da bude ograničen, a gde je to neophodno i sprečen. Upravljanje uticajima,
ukoliko su u pitanju prekogranični ekosistemi i migracijske vrste, zahteva međunarodnu
saradnju. Donošenje odluka zavisi od:
(1) nacionalne strategije i planova za turizam i biodiverzitet;
(2) predloga za razvoj turizma i turističkih aktivnosti u određenim lokacijama u odnosu na
biodiverzitet;
(3) adekvatnosti mera upravljanja uticajima u odnosu na očekivane uticaje koji nastaju sa
razvojem turizma i turističkih aktivnosti.
16
2. DEGRADACIJA I IZVORI ZAGAĐENJA ŽIVOTNE SREDINE
Pod uticajem društvene delatnosti sredina u kojoj čovek živi sve se vise menja, gubeći svoj
primarni izgled i svojstva. Menjanje sredine može pogodovati ljudima koji su tu nastanjeni, a
može se i veoma negativno odraziti na njihov život. Svaka izmena životne sredine, koja se
nepovoljno odražava na ljudski život i pozitivne ljudske i društvene aktivnosti, označava se
kao degradacija životne sredine. Degradacija koja podrazumeva unošenje materija i energije
u sredinu pri čemu se u organizmu čoveka ili drugih živih bića dešavaju patogene promene,
zove se još zagadivanje životne sredine.
Pod zagađenjem životne sredine podrazumeva se kvalitativna i kvantitativna promena
fizičkih, hemijskih i bioloških komponenata životne sredine (voda, vazduh, zemljište, hrana),
koja vodi ka narušavanju zakonitosti ekosistema. Zagađenje životne sredine po obimu
vrstama i posledicama već ima takve razmere da predstavlja opasnost po čitavo čovečanstvo.
S obzirom na velike poduhvate koje čovek čini menjajući prirodu i prerađujući prirodne
materijale, on je promenio i dalje menja fizičke uslove i pejzaže. Da bi to sve uradio, troši
velike količine energije i prirodnih i mineralnih resursa, čime u životnu sredinu unosi velike
količine zagađujućih materija u sva tri agregatna stanja i u sva tri medija: vazduh, vodu,
zemljište. Do naglog zagađenja životne sredine došlo je pre svega zbog:
o sve većeg korišćenja prirodnih bogatstava,
o proizvodnje raznih hemijskih jedinjenja
o velike upotrebe novih sintetičkih materijala koji se ne mogu razgraditi biološkim i
fizičkim metodama
o sve veće upotrebe zaštitnih sredstava u industrijskoj proizvodnji i tehnologiji hrane
(aditivi i pesticidi),
o brzog i nekontrolisanog porasta ljudske populacije, a posebno urbane i
o razvoja industrije.
17
Proces zagađivanja raznolikog je karaktera i u cilju lakšeg izučavanja i upoznavanja vrše se
različiti pokušaji klasifikovanja zagađivača koji dovode do ovog procesa. Međutim, problem
jedinstvene klasifikacije prisutan je iz mnogo razloga kao što su:
o izuzetno veliki broj zagađujućih agenasa,
o izuzetno velika heterogenost zagađujućih agenasa,
o veoma raznoliki karakter zagađivača,
o veoma raznoliki efekti zagađivača
o veoma izraženo preklapanje različitih tipova zagađivanja,
o sinergističko ili antagonističko delovanje pojedinih zagađivača u konkretnim
uslovima itd.
Prema poreklu nastanka izvori zagađenja mogu se podeliti na prirodne i veštačke
(antropogene). Prema hemijskoj strukturi, zagađivači mogu biti neorganskog i organskog
sastava. Prema fizičkom stanju mogu biti: gasni, tečni i čvrsti. U odnosu na sredinu koju
zagađuju mogu biti zagađivači: vazduha, zemljišta, objekata, hrane i vode.
Prema izvoru nastanka zagađivači se klasifikuju na:
o produkti sagorevanja goriva (pre svega fosilnih),
o produkti industrijskog porekla,
o produkti poljoprivrednog porekla,
o komunalni produkti.
S obzirom na mogućnosti smanjenja zagađenja razlikujemo dva osnovna tipa zagađujućih
materija:
o nerazgrađujuće i
o biorazgrađujuće.
U grupu nerazgrađujućih materija spadaju razne hemijske materije kao što su soli žive,
jedinjenja fenola DDT, aluminijumske konzerve i plastična ambalaža, odnosno materije koje
se u prirodnoj sredini ne razgrađuju u potpunosti ili taj proces traje veoma dugo. Zato se
takve materije često nagomilavaju u prirodi i kroz odgovarajuće lance ishrane prodiru u
pojedine biohemijske procese kruženja materije. Jedina mogućnost čišćenja ovih zagađujućih
materija je njihovo potpuno uklanjanje iz životne sredine. Biorazgrađujuće materije se
karakterišu mogućnošću potpune razgradnje u određenim biološkim procesima. Takav je
slučaj npr. sa otpadnim vodama iz domaćinstva koje se lako mogu razgraditi prirodnim
procesima ili u posebnim uređajima. U tim uređajima se ubrzavaju prirodni procesi
18
razgradnje i njihovo recikliranje, odnosno ponovno vraćanje u prirodne procese kruženja
materije. Najčešće se ova druga grupa zagađujućih materija razlaže u posebnim uređajima u
kojima se kombinuje mehanička i biološka prerada [6,7,8].
Pored navedenih i sličnih šema zagađivanja i zagađivača, javljaju se i neki specifični oblici
zagađivača i zagađivanja koje nije moguće uvrstiti u bilo koju od navedenih klasifikacija, a
koji su i te kako od velikog značaja za čoveka, neki i za druga živa bića. Takvi su napr. buka,
zagađivanje hemikalijama i radioaktivnim česticama, zagađivanje energijom npr. toplotom ,
zagađivanje poljima sile npr. elektromagnetnim, psihičko zagađivanje itd.
U prirodnim uslovima problem je izražen i u pojavi preklapanja delovanja različitih tipova
zagađivača istovremeno tako da ih je nemoguće posmatrati izolovano, a često je sasvim
nemoguće objasniti koji od njih izaziva koje posledice, a posebno kada se ima u vidu često
prisutno njihovo međusobno sinergističko ili antagonističko delovanje. Poseban problem je i
pojava toksičnosti koja se često javlja kao prateći oblik zagađivanja životne sredine.
Danas su prisutni problemi degradacije i zagađivanja životne sredine koji imaju globalnu
konotaciju i opasni su po opstanak mnogih vrsta, pa i čitavog života na planeti. Zemlja je
stara najmanje 4,5 milijardi godina. Život se počeo razvijati pre 3 milijarde godina. Čovek je
počeo da se bavi poljoprivredom i živi u stalnim naseljima pre svega 12.000 godina.
Industrijska revolucija i rast milionskih gradova su počeli da se dešavaju pre manje od 250
godina. Premda ljudi preobražavaju životnu sredinu od početaka razvoja poljoprivrede, tip i
nivo promena koje su danas prisutne najveći je u istoriji. Najozbiljniji problemi su:
degradacija ozonskog omotača, efekat staklene baste, efekat kiselih kiša, zagadivanje voda,
seča šuma i porast broja stanovnika.
2.1 Zagađivanje vazduha
Svetska zdravstvena organizacija pojam zagađenog vazduha - aerozagađenje označava
situaciju u kojoj atmosferski prostori sadrže sastojke u koncentracijama koje mogu biti štetne
za čoveka i njegovu okolinu (biljke, životinje, vodu, zemljište i materijalna dobra). Zagađen
je onaj vazduh koji sadrži gasove pare, aerosole i druge zagađujuće materije iznad propisanih
19
graničnih vrednosti. Iako je aerozagađenje najstariji oblik zagađivanja životne sredine u
davnim vremenima vulkani i povremeni šumski požari bili su najveći zagađivači atmosfere.
Aerozagađenje je nastalo još sa pojavom vatre i to od dima i zagušljivih gasova, a dalji uticaj
na zagađenje vazduha imalo je topljenje i obrada metala. Prerada živinog sulfida u srednjem
veku uticala je na zagađenje vazduha sumporom. Zagađeni vazduh koji smo danas prisiljeni
da udišemo posledica je ljudskih delatnosti. Značajnije zagađivanje vazduha počelo je
upotrebom fosilnih goriva, najpre u 13. a zatim u 17. veku. Još u 13. veku u Engleskoj su
doneti propisi o kontroli zagađenosti vazduha dimom koji su predviđali i smrtnu kaznu.
Ogroman doprinos aerozagađenju daje industrija a sredinom dvadesetog veka javlja se i
problem zagađenja radioaktivnim materijama. Najveća i najteža zagađenost atmosfere
opasnim radioaktivnim materijama počela je 1945. godine bacanjem prve atomske bombe na
Hirošimu i kulminirala je 1986. godine akcidentom nuklearke u Černobilju.
Na kvalitet vazduha čovek deluje tek u poslednjih nekoliko vekova, a ozbiljnije u poslednjih
100 godina. Atmosfera se sastoji od više slojeva od površine Zemlje do svemira.
Troposfera je sloj koji se proteže do visine od 10 do 15 km. U tom sloju osećaju se uticaji
vremena i klime. Takođe u njemu se zagađivači vazduha najvećim delom i emituju i
rasprostiru. Posebno se ističe značaj tzv. "mešajućeg sloja" atmosfere čije rasprostiranje
zavisi od meteroloških uslova i kreće se od nekoliko stotina do oko 2000 m visine.
Zagađujuće supstance koje se oslobađaju u ovaj sloj, veoma brzo se rasprostiru ( za nekoliko
sati) u širokom vazdušnom prostoru, potom i u više slojeve atmosfere. Ukoliko u vreme
emisije zagađivača nisu prisutna turbulentna kretanja u ovom sloju, zagađivači se
ravnomerno nakupljaju u maloj zapremini vazduha sa veoma visokom koncentracijom. To se
događa kada je brzina vetra mala, a temperatura površine Zemlje niža od temperature
vazduha iznad nje ( pojava tzv. temperaturnih inverzija)[ 7,8,9].
Stratosfera je praktično odvojena od uticaja vremena i klime. Vertikalni prenos između ovog
i prethodnog sloja veoma je spor. U stratosferi se nalazi poseban slo j- ozonski sloj. On štiti
Zemlju od ultravioletnog zračenja Sunca i nalazi se na visini od 10 – 50 km. Ovaj sloj ima
suštinski značaj za očuvanje života na Zemlji.
20
Mezosfera je sloj koji se proteže do 85 km, termosfera do 500 km iznad Zemljine površine.
Temperatura u ovom sloju se penje do 500oC, a nekada i više. Egzosfera je veoma tanak sloj
sa molekulima gasa koji izmiču Zemljinoj gravitaciji. Mezosfera, termosfera i egzosfera
obrazuju jonosferu.
Zagađeni vazduh utice na različite načine na zdravlje ljudi i čitav ekosistem. Atmosfera služi
i kao sredstvo transporta zagađujućih materija do udaljenih lokacija i kao sredstvo zagađenja
kopna i vode. Zagađenje vazduha zavisi prvenstveno od tipa zagađivača.
Ispuštanje, izbacivanje, odavanje gasova, para, aerosola i drugih zagađujućih materija u
vazduhu iz izvora zagađivanja, predstavlja emisiju. Brzina emisije je količina zagađujućih
materija u jedinici vremena. Granična vrednost emisije je propisom određen najviši
dozvoljeni nivo količina i koncentracija štetnih i opasnih materija na mestu izvora zagađenja.
Imisija je suprotnog značenja od emisije i znači primanje, odnosno predstavlja koncentraciju
gasova, aerosola i drugih zagađujućih materija u vazduhu na određenom mestu na visini od 0
do 2 m od nivoa tla, u određeno vreme kojom se izražava kvalitet vazduha. Imisija može biti
veća od emisije jer ona predstavlja sve zagađujuće materije na datom mestu, pa i one koje su
stigle i iz drugih krajeva i drugih zemalja. Granična vrednost imisije je propisom određen
najviši dozvoljeni nivo količina i koncentracija pojedinih zagađujućih materija u vazduhu [8-
10].
Vazduh je u urbanim i industrijskim centrima veoma zagađen. Danas već više od dve trećine
svetskog stanovništva ne diše čist vazduh. U opštem slučaju, zagađenje vazduha može da
bude:
o lokalno – vezano za gradove i krupnije industrijske regione.
o globalno – karakteristično za celu atmosferu, a posledica je prethodnog i uslovljeno
je vazdušnim strujanjima kojima se zagađen vazduh iz jedne oblasti prenosi u druge,
često i veoma udaljene.
Postoji veči broj izvora koji zagađuju vazduh. Pod izvorom zagađenja vazduha
podrazumevaju se objekti ili procesi koji pod unutrašnjim ili spoljašnjim uticajem odaju
(emituju) nečistoće u atmosferu.
21
Izvori zagađenja vazduha mogu biti prirodni i veštački. Pirodni, koji se karakterišu
ograničenim trajanjem i izraženom lokalnošću (erupcije vulkana, šumski požari, oluje,
zemljotresi ) i veštački, koji su globalni i trajni. Važniji veštački izvori zagađenja vazduha su
motorna vozila, industrija, električne centrale, grejanje, sagorevanje otpadnih materija i dr.
Prirodne izvore zagađenja vazduha čine: prašina nošena vetrom, aero alergeni (polen i drugi),
čestice morske soli, dim, leteći pepeo i gasovi od šumskih požara, gasovi iz močvara,
mikroorganizmi (bakterije, virusi), magla, vulkanski gasovi i pepeo, prirodna radioaktivnost,
meteorska prašina, prirodna isparenja, ozon koji je nastao prilikom varničenja i drugi izvori
slične prirode.
Čestice iz mora nastaju pod dejstvom vetra na okeanske talase, pri čemu se stvaraju sitne
kapljice morske vode koje se dižu uvis i isparavaju, pa time nastaju čestice soli prečnika 1 -
10 m. Ove se čestice sa vetrom mogu preneti i do 1500 km na kopnu. Peščane oluje u
pustinjama mogu da podignu ogromne količine sitnih čestica i da ih prenesu na velike
udaljenosti, a taloženje ovih aerosola nastaje, najčešće dejstvom padavina. To ima za
posledicu pojavu prljavih odnosno, žutih kiša. Vulkanske aktivnosti utiču na pojavu većih
količina aerosola (vulkanski pepeo).
Aerosoli mogu biti izbačeni veoma visoko, pa i do stratosfere, gde se mogu zadržati
godinama, pa tako uticati na promenu klime. Vegetacija je izvor na stotine vrsta
ugljovodonika koji u reakciji sa prirodnim ozonom i drugim oksidansima stvaraju fine
aerosole prečnika čestica ispod 0,1m. Ovi aerosoli u toku vedrih dana iznad šuma stvaraju
plavičastu izmaglicu. Biljke takođe ispuštaju i aerosole bogate metalima [10-12].
Antropogeni izvori zagađenja vazduha mogu se podeliti u više grupa:
- elektrane (termo i nuklearne elektrane), kotlarnice i toplane, kombinovana
postrojenja,
- individualna ložišta,
- industrija i poljoprivreda, a pre svega metalurgija, hemijska i druga industrija,
poljoprivredna aktivnost (kopanje, zaprašivanje, spaljivanje),
22
- transportna sredstva (sagorevanje benzina, dizel goriva, butana, vodonika i drugih
materija),
- zanatski objekti,
- sagorevanje otpadnih materija i ostale delatnosti.
Prema rasporedu izvora zagađivanja vazduha postoje:
- pojedinačni ili tačkasti izvori, koji predstavljaju izolovane ili međusobno dovoljno
udaljene izvore, tako da im prostor koji zagađuju nije isti (rafinerije, topionice,
termoelektrane),
- linijski (putevi po kojima se kreću transportna sredstva kao izvor zagađenja) i
- površinski izvori (veliki broj manjih izvora koji zagađuju istu zapreminu vazdušnog
prostora).
Zagađujuće materije mogu se podeliti prema vremenu nastanka na : primarne i
sekundarne. Najvažniji primarni zagađivači vazduha su: jedinjenja sumpora, ugljenika,
azota, halogena, teških metala, ugljovodonici i druga jedinjenja. Primarne zagađujuće
materije direktno iz izvora (SO2 iz dimnjaka) i relativno su stabilne materije, a sastav im je
poznat. Sekundarnim zagađivačima sastav je manje poznat a nastaju fotohemijskim ili
fizičkohemijskim reakcijama primarnih zagađivača. Ove reakcije se odigravaju u atmosferi a
nastali sekundarni zagađivači (kisele kiše), često su toksičniji od primarnih zagađivača. Od
gasova kao zagađivača najčešće se javljaju SO2, CO2, CH4, CO, NOx, NH4; H2S.
Sagorevanjem čvrstih, tečnih i gasovitih goriva u domaćinstvima, kotlarnicama, industrijskim
ložištima, termoelektranama u vazduh se emituje sumpordioksid i druga jedinjenja sumpora,
oksidi azota, oksidi ugljenika, formaldehid, metanol, cijanovodonična kiselina, benzipiren,
olovo, olovosulfid, ugljovodonici, leteći pepeo, leteći koks, čađ i dr. Postrojenja u hemijskoj
industriji, rudarsko - topioničarskim basenima, u železarama i drugim industrijskim
kompleksima, ispuštaju u vazduh visoke koncentracije razlišitih opasnih i štetnih materija kao
što su: kadmijum, mangan, arsen, nikl, hrom, cink i drugi teški metali i organska jedinjenja
koja nastaju kao rezultat različitih aktivnosti.
Od ukupne mase zagađujućih materija na gasove otpada 90%, a na čvrste čestice 10%.
23
Čestica je mala količina materije u čvrstom ili tečnom agregatnom stanju prečnika od
0,001m do 1000m. Čestice imaju veliki značaj jer služe kao jezgra oko kojih se hvata
vodena para i pretvara u kapljice vode, koje potom padaju u vidu kiše. Čestice prečnika 1-
10m mogu smanjiti vidljivost, a iz atmosfere se uklanjaju gravitacijom i atmosferskim
padavinama. Može se desiti da čestice zagađivača, zbog malih dimenzija duže vreme lebde u
vazduhu, kao i gasovi dok se krupnije čestice brže talože u blizini emitera. Čestice u
atmosferi mogu boraviti od nekoliko dana do nekoliko nedelja, a mogu biti prirodnog i
veštačkog porekla.
Aerosol predstavlja manje ili više postojan sistem, sastavljen od gasovite faze kao noseće i u
njoj dispergovanih čvrstih čestica ili sitnih kapljica. Čestice aerosola mogu biti iste veličine
(monodisperzne) ili različite veličine (polidisperzne). Aerosoli su dinamički nepostojani
sistemi, jer se stalno nalaze pod uticajem spoljašnjih i unutrašnjih sila koje deluju između
samih čestica sredine. Aerosoli se mogu javiti u obliku prašine, suspenzije, dima, magle, pa
se pojmovi prašina, suspenzija, dim i magla upotrebljavaju da opišu različite vrste aerosola.
2.1.1 Efekat staklene bašte
Do početka industrijske revolucije, klima se menjala kao rezultat prirodnih promena u
atmosferi. Međutim, danas termin klimatske promene se koristi kada se govori o
promenama u klimi koje se događaju od početka dvadesetog veka.
Efekat `staklene bašte` je veoma važan kada se govori o klimatskim promenama pošto se
odnosi na gasove koji Zemlju održavaju toplom i kojima pripada najveća zasluga za
postojanje života na njoj. Neke od gasova koji prave efekat staklene bašte ljudi proizvode u
svakodnevnim aktivnostima.
Atmosfera, slično staklu, uglavnom propušta Sunčevo zračenje, ali je slabo propusna za
zračenje Zemljine površine, pa deo energije koji uđe u sistem Zemlja - atmosfera, kao i u
staklenik, ostaje u njemu i pretvara se u toplotnu energiju, zagrevajući Zemljinu površinu i
niže slojeve atmosfere. Ova prirodna pojava „greje“ Zemljinu površinu, što traje već četiri
milijarde godina. Međutim, istraživanja pokazuju da bi ljudska aktivnost mogla, u određenoj
meri, izmeniti ove procese sa veoma opasnim posledicama.
24
Od industrijske revolucije, u XIII veku, čovečanstvo je proizvelo mnoge mašine i postrojenja
koji koriste fosilna goriva kao što su ugalj, nafta i prirodni gas. Sagorevanje ovih goriva, kao
i mnoge druge aktivnosti čoveka poput raščišćavanja zemljišta za potrebe zemljoradnje ili
izgradnje naselja, oslobađaju u atmosferu gasove koji zadržavaju toplotu unutar nje, kao što
su ugljen-dioksid (CO2), metan i azot(I)-oksid (N2O). Količina ovih gasova u atmosferi sada
je najviša u proteklih 420 hiljada godina. Kako se ovi gasovi nakupljaju u atmosferi,
zadržavaju sve više toplote pri Zemljinoj površini, uzrokujući otopljavanje Zemljine klime.
Efekat staklene bašte je rezultat interakcije Sunčevog zračenja i sloja Zemljine atmosfere koji
se proteže do 100 km iznad Zemljine površine. Sunčevo zračenje sadrži spektar zračenja
različitih talasnih dužina, što je poznato kao Sunčev spektar i ono uključuje vidljivo,
infracrveno, gama, rendgensko i ultraljubičasto zračenje. Kada Sunčevo zračenje dospe do
atmosfere, 25 % energije koju nosi biva odbijeno od oblaka i drugih atmosferskih
komponenata nazad u međuplanetarni prostor. Oko 20 % upije atmosfera. Na primer,
molekuli gasa u najvišim slojevima atmosfere apsorbuju Sunčevo gama i rendgensko
zračenje. Sunčevo ultraljubičasto zračenje apsorbuje sloj ozona koji se nalazi na visini od 19
do 48 km iznad Zemljine površine.
Slika 2. Uticaj sunčevih zraka na Zemlju pri prolasku kroz atmosferu
25
Oko 50 % Sunčeve energije, većinom u obliku vidljive svetlosti, prolazi, kao kratkotalasno
zračenje, kroz atmosferu i dospeva do Zemljine površine. Zemljište, biljke i vodene površine
(pre svega okeani) upijaju oko 85 % ove toplotne energije, dok ostatak biva reflektovan u
atmosferu, najviše od strane izrazito reflektivnih površina kao što su sneg, led i peščane
pustinje. Deo sunčevog kratkotalasnog zračenja koje dospeva do površine Zemlje pretvara se
u dugotalasno toplotno (infracrveno) zračenje i vraća se nazad u atmosferu.
Neki gasovi, poput vodene pare, ugljen - dioksida, metana i azot - suboksida, apsorbuju deo ovog
infracrvenog zračenja, privremeno sprečavajući njegovo otpuštanje u svemir. Pošto se ovi gasovi
zagrevaju, oni emituju infracrveno zračenje u svim smerovima. Deo ovako nastale toplote vraća
se ka Zemljinoj površini koju dodatno zagreva (što je poznato upravo kao efekat staklene bašte), a
deo biva vraćen u svemir. Ovakav protok toplotnog zračenja stvara ravnotežu između ukupne
količine toplote koja dolazi od Sunca i količine toplote koja se otpusti u svemir. Ova ravnoteža ili
energetski balans između Zemljine površine, atmosfere i svemira od velikog je značaja za
održavanje klime koja omogućava opstanak života na Zemlji [12-14].
Pomenuti gasovi, koji zadržavaju toplotu u atmosferi, nazivaju se gasovima staklene bašte.
Bez ovih gasova, toplotna energija apsorbovana i odbijena od Zemljine površine lako bi se
vratila nazad u svemir, pa bi prosečna temperatura na Zemljinoj površini bila oko -19 °C, za
razliku od sadašnjih 15 °C.
Da bi bilo moguće ceniti značaj gasova staklene bašte u procesima stvaranja klime koja
omogućava opstanak velikog broja živih bića, interesantno je uporediti Zemlju sa Marsom i
Venerom. Mars ima tanku atmosferu koja sadrži niske koncentracije gasova koji bi mogli
zadržavati toplotu unutar nje. Usled toga, Mars ima slab efekat staklene bašte što ima za
posledicu većinom smrznutu površinu koja ne pokazuje tragove života. Kao suprotnost,
Venera ima atmosferu koja sadrži visoku koncentraciju ugljen - dioksida. Ovaj gas sprečava
toplotu koja dolazi od površine planete da napusti atmosferu, pa je prosečna temperatura
površine Venere oko 462 °C, što je previše za opstanak bilo kog poznatog oblika života.
Najzastupljeniji prirodno nastali gas staklene bašte je vodena para, zatim slede ugljen -
dioksid, metan i azot - suboksid. Supstance nastale čovekovom aktivnošću koje se ponašaju
26
kao gasovi staklene bašte uključuju hlorofluorokarbonate, hidrohlorofluorokarbonate i
hidrofluorokarbonate.
2.1.2 Ozonska rupa
Sunce nam daje svetlost i toplotu, ali ipak nisu svi sunčevi zraci dobri za naše zdravlje.
Zagrevanje Zemlje za samo nekoliko stepeni menja klimu. Na visini između 15 i 50
kilometara iznad zemlje nalazi se atmosferski sloj u kojem je koncentracija ozona 10 puta
veća nego u ostalim delovima atmosfere. Zbog izuzetne koncentracije ozona u tom delu
dobio je naziv ozonski sloj, ozonski omotač ili ozonski štit. Kada koncentracija ozona u
ozonskom sloju drastično opada ili se izjednačava sa prosečnom koncentracijom tada se
govori o ozonskoj rupi. Ozonski omotač zaustavlja većinu štetnih sunčevih UBV zraka, a
potpuno nas štiti i od smrtonosnog UBC zračenja. Ključna uloga ozona je u očuvanju biosfere
i u regulaciji klimatskih uslova kroz apsorpciju ultraljubičastog dela sunčevog zračenja.
Prolaskom kroz atmosferu sunčevo zračenje slabi, tako što ga određeni gasovi reflektuju i
apsorbuju sa različitim intenzitetom i na različitim talasnim dužinama.
Slika 3. Šematski prikaz ozonske rupe nad Antartikom( NASA) [15]
Kao posledica toga, na Zemljinu površinu dospeva mnogo manji deo sunčevog zračenja sa
manjim intenzitetom i izmenjenim spektralnim sastavom. Udeo ultraljubičastog zračenja pri
površini Zemlje je tri odsto, infracrvrni deo iznosi 55 odsto, a vidljivi deo oko 42 odsto.
Manje doze ultraljubičastog zračenja su neophodne dok su velike doze štetne za živi svet na
zemlji. Kod čoveka na primer normalno ultraljubičasto zračenje omogućava stvaranje
27
vitamina D, koji omogućava razmenu fosfora i kalcijuma u organizmu. Smanjenje
koncentracije ozona u atmosferi za jedan procenat dovodi do povećanja ultraljubičastog
zračenja na Zemlji za dva do tri procenta.
Korišćenje i ispuštanje hemikalija u atmosferu uzrikuje globalno zagrejavanje, oštećenje
ozonskog omotača i ima uticaj na klimu. Hlorofluorokarboni i haloni danas se smatraju
najvećim krivcima razaranja ozonskog omotača. U nižim slojevima atmosfere oni su
potpuno interni i imaju idealne osobine za mnoge tehničke namene, što im je omogućilo
široku primenu u mnogim privrednim granama. Prema stručnim procenama, jedan radikal
hlora u atmosferi može da uništi više hiljada molekula ozona, izlažući na taj način živi svet
na Zemlji povećanim dozama zračenja. To može dovesti do: klimatskog šoka za floru, faunu i
čoveka koji se manifestuje kroz odrambene moći imunološkog sistema čoveka, povećanja
oboljenja katarakte očiju, oštećenja okeanskog ekosistema, smanjenja ulova ribe, smanjenja
poljoprivrednih prinosa, porast frekvencije i intenziteta vremenskih nepogoda.
Ozonski omotač se može revitalizovati ako se prestane sa proizvodnjom ili se drastično
smanje količine hlorofluorokarbona i halona. S obzirom na to da se još aktivno koriste u
industriji i da postoje deponije smeća sa recimo, starim frižiderima i automobilima - to
međutim nije nimalo lak zadatak. Globalna oštećenja ozonske rupe i opasnosti koje ona
izaziva dovele su do zaoštravanja državne regulative. U nekim zemljama su odredbe o zaštiti
prirodne sredine unesene u ustav i doneseni su posebni zakoni o ekološkoj problematici.
Istovremeno, ova problematika je predmet mnogih bilateralnih dogovora i ugovora država.
Montrealski protokol predstavlja međunarodni sporazum o smanjenju proizvodnje i potrošnje
hloroflukarbona i halona koji je potpisalo 46 zemalja. Uzimajući u obzir ozbiljnost problema,
Ujedinjene nacije su propisale 16. septembar za internacionalni Dan zaštite ozonskog
omotača.
2.1.3 Posledice globalnog zagrevanja i mere za revitalizaciju ozonskog omotača
Za veće geografske širine očekuje se veće zagrevanje od proseka u kasnu jesen i zimu.
Površina Zemlje koja više ne bi bila pod snegom i ledom jače bi se grejala uglavnom leti.
28
Ipak, leti bi zagrevanje bilo manje od prosečnog zbog velikog toplotnog kapaciteta sloja
mešanja u okeanima što sprečava veći porast temperature iznad 0 °C.
Voda na planeti će pre svih ostalih elemenata klime pokazati drastične promene. Povećanje
učestalosti poplava već sada predstavlja realnu opasnost. Kako rastu temperature u atmosferi,
povećavaju se i temperature velikih vodenih površina koje će se širiti na račun topljenja
nekada večno zaleđenih oblasti. Širenje površine pod vodom će za sobom doneti i povećanje
nivoa mora. Ledene površine Grenlanda i Antarktika najverovatnije neće svojim topljenjem
uzrokovati akutno povećanje nivoa okeana u 21. veku. Ukoliko u sledećih hiljadu godina
dođe do njihovog potpunog topljenja uslediće i povećanje nivoa mora za nekoliko metara. Na
nivo u okeanima će brže uticati otapanje ledenih masa - glečera na kopnu.
Otopljenje od 0.5 °C od kraja 19. pa do sredine 20. veka izazvalo je povlačenje planinskih
glečera u celom svetu. Planinski glečeri se smanjuju u mnogim delovima sveta, a posebno u
oblasti Aljaske. U tom području je u zadnjih 50 godina nestalo oko 80 kubnih kilometara
leda. Glečeri se obično tope kada u toku zime padne manje snega nego što se tokom leta
istopi. Količina snega na većini planina Aljaske je znatno smanjena. Smatra se da polovina
vode koja usled topljenja ide ka okenima, potiče od topljenja leda na Aljasci. Pretpostavlja se
da bi do 2030. godine nivo vode porastao za 18 cm. Takvom porastu najviše doprinosi
toplotno širenje okeana (10 cm), otapanje palninskih glečera (7 cm) i leda na Grenlandu (2
cm). Iako i pri najnepovoljnijim uslovima modeli ne pokazuju porast nivoa vode veći od 1m
do kraja veka, ipak bi i relativno mala promena mogla imati velike posledice na niskim
obalama.
Ukoliko se nastavi trend globalnog zagrjevanja, prosečna temperatura na Zemlji će do 2100.
porasti za čak 5,8 oC. S temperaturnom promenom u uskoj je vezi i promena nivoa vode
svetskih okeana i mora. Predviđa se da bi se zbog zagrevanja dosadašnji porast nivoa vode od
1 do 2 mm godišnje mogao u budućnosti povećati 3 do 6 puta. Uz najnepovoljnije zadate
uslove proizilazi da bi do 2030. godine nivo vode porastao za 18 cm. Takvom porastu najviše
doprinosi toplotno širenje okeana (10 cm), otapanje palninskih glečera (7 cm) i leda na
Grenlandu (2 cm), a ledeni pokrivač na Antarktiku bi se, zbog povećane količine padavina
ček i povećao na račun okeanske vode (-1 cm) [15-17].
29
Pretpostavlja se da bi se oko 2020. godine količina CO2 udvostručila, a 2080. povećala čak
četiri puta, što bi prouzrokovalo:
a) otopljenje oko 2 °C zimi i do 2-3 °C leti
b) povećanje količine padavina zimi i smanjenje leti za 5-15 %, uz smanjenje vlage u tlu
od 15-25 %.
Preko 34 000 biljnih vrsta i 5 200 životinjskih vrsta širom sveta su pred izumiranjem, a
mnogo hiljada njih izumre pre nego što budu uvrštene u spisak ugroženih. Tekuća globalna
brzina izumiranja je 20 000 vrsta godišnje, eksponencijalno veća od praistorijske brzine
izumiranja dinosaurusa. Svakoj četvrtoj vrsti sisara na Zemlji preti istrebljenje, a pred
izumiranjem je i 50 % biljaka.
Rezerve prirodne pijaće vode na planeti, procenjene su na trajanje do 2011. godine. Prema
poslednjim podacima UN, do 2025. godine dve trećine svetske populacije živeće u zemljama
koje će pogoditi nestašica vode. UN navode da je čoveku neophodno minimum 50 litara vode
dnevno - za piće, pranje, kuvanje i sanitarije. Tokom poslednjeg veka potrošnja vode u svetu
porasla je čak za deset puta, što je dva puta više od rasta broja ljudi na planeti. Koliko je
situacija alarmantna pokazuje i podatak da više od pet miliona ljudi svake godine umire od
bolesti izazvanih upotrebom neispravne vode, što je deset puta više nego broj poginulih u
svim ratovima godišnje na svetu. Trenutno se 70 odsto pijaće vode na planeti koristi u
poljoprivredi za navodnjavanje, a taj procenat će morati da poraste jer su predviđanja da će na
svetu do 2050. živeti devet milijardi ljudi [15-18].
Povećanje padavina i poplava je takođe izazvano globalnim zagrevanjem. Na ovu pojavu
utiče i seča šuma pošto planinske šume imaju veliku moć upijanja vode. Ako ljudi nastave da
uništavaju te površine, voda će imati više prostora za prolazak što povećava rizik za naseljena
mesta. Močvare takođe imaju veliku sposobnost upijanja vlage, ali one se danas masovno
isušuju radi industrijskog razvoja. Obalna područja na celoj planeti su prva na udaru u slučaju
podizanja nivoa mora. Štetu bi u tom slučaju pretrpele i priobalne površine koje se koriste u
poljoprivredne svrhe.
30
Okeani na Zemlji su neprestano u pokretu. Njihove struje kreću se prilično zamršenim
putanjama na koje utiču vetar, salinitet i temperatura vode, oblik okeanskog dna i okretanje
Zemlje.
Golfska struja je je jedna od najjačih okenaskih struja naše planete. Pokreću je kretanja vetra
na površini i razlike u gustini vode ispod površine. Površina vode u severnom Atlantiku se
hladi vetrovima sa Arktika. Tu voda postaje slanija i gušća pa ponire na dno okeana. Hladna
voda se pomera ka ekvatoru gde se polako greje. Golfska struja, da bi zamenila hladnu vodu
sa ekvatora pomera vodu iz Meksičkog zaliva ka severu u Atlantik. Golfska struja donosi
toplotu na obale zemalja severozapadne Evrope i glavni je razlog što su tamo zime relativno
blage u poređenju sa zemljama iste geografske širine koje se nalaze duboko u Evropskom
kontinentu. Prosečna godišnja temperatura na severozapadu Evrope je oko 9 stepeni viša od
proseka za ovu geografsku širinu.
Negde pri kraju poslednjeg ledenog doba, kada se topio ledeni pokrivač Severne Amerike,
naglo povećanje dotoka sveže vode smanjilo je salinitet površinskih slojeva Atlantskog
okeana pa je manje `guste vode` krenulo ka dnu i pomerilo se ka ekvatoru. Ovo je znatno
smanjilo ili sasvim prekinulo toplu struju iz Meksičkog zaliva. Temperature u severozapadnoj
Evropi su za samo nekoliko dekada opale za 5 stepeni.
Najnovija merenja su pokazala da je od 1950. došlo do smanjenja od 20 % u protoku hladne
vode kroz Faeroe Bank kanal između Grenlanda i Škotske. Ova putanja je jedan od glavnih
izvora gušće hladne vode koja pokreće drugu komponentu Golfske struje. Moguće je da
postoji povećan dotok iz drugih izvora hladne vode, ali ako to nije slučaj ovo bi mogao biti
početak slabljenja Golfske struje. Danas je ledena ploča na Grenlandu `stabilnija` ali bi
globalno povećanje temperature kao i povećanje obima padavina možda dodalo više sveže
vode u severni Atlantik, poput situacije pri kraju poslednjeg ledenog doba.
Sadašnji klimatski modeli predviđaju da ukoliko emisija gasova staklene bašte nastavi da se
povećava, komponenta bazirana na gustini vode koja pokreće Golfsku struju će
najverovatnije opasti za 25 % u narednih 100 godina. Kako Golfska struja bude slabila biće
sve nestabilnija pa nije isključeno da u budućnosti potpuno stane. Osim predviđenog efekta
31
hlađenja i oštrijih zima, pretpostavlja se da bi usled ovog poremećaja došlo i do drugih
promena klime u celoj Evropi [14-22].
Neke ideje za zaustavljanje globalnog zagrevanja, predložene od strane vodećih naučnika u
ovoj oblasti, vrlo su interesantne, ali i prilično kontroverzne. To su alternativna rešenja
bazirana na upotrebi savremenih tehnologija sa ciljem uticanja na globalnu klimu kao što je
izgradnja džinovskih suncobrana u svemiru, veštačko drveće, omotač od sumpora i razne
druge ideje za zaustavljanje globalnog zagrevanja.
Veštačke šume
Vestačka stabla prerađivala bi CO2. Sintetičko drveće bi kao i prirodno drveće
skupljalo ugljen-dioksid iz atmosfere. Ovi uređaji bi na sebi
imali filtere koji bi apsorbovali ugljen-dioksida iz vazduha
pretvarajući ga na kraju procesa u tečno stanje. U ovom
obliku, novonastalo jedinjenje bi se moglo jednostavno
odlagati duboko u unutrašnjost Zemlje. Procenjuje se da bi
svako veštačko drvo uklonilo oko 90.000 tona ugljen-
dioksida godišnje, što odgovara količini ovog gasa koji
proizvedu 20.000 automobila.
Slika 4. Veštačko stablo
Suncobran u svemiru
Svemirski suncobrani su još jedna neobična ideja čiji je
cilj zaustavljanje evidentnih klimatskih promena i
hlađenje Zemlje. U svemir bi se postavila jedna vrsta
ogromnog „suncobrana“ koji bi Zemlju štitio od
zagrevanja reflektujući deo sunčeve toplote. Ideja je da
se u svemir lansiraju milioni malih letilica koje bi uspele
da od Zemlje odbiju oko 1,8 odsto sunčevih zraka. Ove
Slika 5. Suncobrabn u svemiru
reflektujuće letilice bile bi postavljene na udaljenosti 1,5 miliona kilometara od naše planete
na poziciji poznatoj kao Lagranževa tačka - L1. Letilice bi bile male, vrlo tanke, težile samo
1 gram i lansirale se sa Zemlje. Procenjuje se da bi ukupna masa ovih malih „suncobrana“
iznosila oko 20 miliona tona. Za njihovo lansiranje koristila bi se elektromagnetna energija i
32
veliki orbitalni suncobran bi se mogao oformiti pomoću 20 lansera koji bi svakih 5 minuta
lansirali mnoštvo ovih letilica tokom perioda od 10 godina. Takvi lanseri bi koristili neki
obnovljivi izvor energije, na primer hidro energiju ili vetar [10-16].
Uzgajanje okeanskog planktona
Cvetanje fitoplanktona u Južnom Atlantiku je još jedan kontroverzan način suprotstavljanja
globalnom zagrevanju. Neke vrste planktona, na primer fitoplanktoni, ponašaju se slično kao
i drveće, tj. uzimaju ugljen-dioksid i potom oslobađaju kiseonik, igrajući ulogu prirodnih
prečišćivača vazduha. Da bi se povećao broj
planktona ubacuju se određene količine gvožđa u
okean. U jednom eksperimentu, svega pola tone
gvožđa dovodi do cvetanja planktona koji
apsorbuju dodatnih 7000 tona ugljen - dioksida.
Slika 6. Fitoplanktoni
Poboljšanje kvaliteta vazduha postalo je svetski prioritet. Da bi se postigla značajna redukcija
zagađenja vazduha, koje je glavni uzrok globalnog zagrevanja, moraju se uložiti nacionalni i
internacionalni napori ka smanjenju emisija gasova. Da bi se ovo ostvarilo, strategija EU je
da preduzme mere u svim sektorima ekonomije gde nastaju zagađivači, transportu, energiji,
industriji i poljoprivredi. Sigurno je da od opasnosti zagađenja vazduha mora postojati
odgovor. Od klasičnih mera koje preduzimaju građani i ustanove pa do aktiviranja nadležnih
specijalizovanih ustanova, posebno opremljenih za preduzimanje efikasnih mera zaštite od
zagađenja vazduha. U tom cilju neophodno je razviti jedinstven sistem zaštite zagađenja
vazduha, sa kojim može da se reaguje u najtežim situacijama u jednoj zemlji ili regionu.
Sistem treba da odgovori na pitanje zadataka, činilaca, strukture organizacije, menadžmenta i
informatičke podrške, kao i da osmisli osnovne parametre i procedure reakcije na svim
nivoima [15-26].
33
2.2 Zagađivanje vode
Voda je jedna od najrasprostranjenijih materija životne sredine, bitan sastojak svih živih bića,
igra presudnu ulogu u svakom biotopu. Istovremeno je uslov života (izvor hrane i neophodnih
minerala), životna sredina i sredstvo za proizvodnju, predmet rada i sredstvo za rad i izvor
energije. Osnovna karakteristika vode na Zemlji je njeno neprekidno kruženje koje obuhvata:
isparavanje, padavine, poniranje i oticanje. Prelazi iz jednog agregatnog stanja u drugo, zbog
čega je neiscrpni prirodni izvor. Ukupna masa isparene vode jednaka je količini vode u
obliku padavina. Veća količina padavina ispolji se u višim predelima i iznad pošumljenih
prostora, u odnosu na goleti. Vodena para u atmosferi obnavlja se svakih 10 dana, rečne vode
svakih 11 dana, dok u velikim jezerima svakih 200 godina.
Ukupna količina vode na planeti Zemlji je oko 1400 miliona km3. Samo 2.5% ove količine je
slatka voda. Ona je najvećim delom u obliku snega i leda na polovima ili se nalazi na velikim
dubinama kao podzemna voda. Preostale količine nalaze se u propusnim stenama i
podzemnim vodama ili otiče rekama. Čovek za svoje potrebe može koristiti vodu iz reka,
jezera i dostupnih podzemnih basena što je samo 1% ukupne količine vode na zemlji. Brojna
predviđanja ukazuju na neminovnost svetske krize zbog nedostatka vode u narednom veku.
Nagli porast broja stanovnika, ubrzani procesi urbanizacije i industrijalizacije i posebno sve
intenzivnija poljoprivredna proizvodnja, uslovljavaju da potrebe za vodom postaju svakim
danom sve veće. Voda pokriva 23 zemljine površine, a ipak oko polovine čovečanstva
oskudeva u vodi ( danas u svetu 31 zemlja oskudeva u vodi, a usled ubrzanog rasta populacije
još 17 zemalja suočiće se sa ovim problemom do 2025. godine). Zalihe vode na Zemlji iznose
26,6 miliona tona (od ove mase u litosferi se nalazi oko 94,7% u vezanom obliku za minerale,
koja se može osloboditi visokim temperaturama).
Voda ima ulogu u: fiziološkom, higijenskom, epidemiološkom i toksikološkom, pogledu.
Epidemiološka uloga vode ogleda se sposobnošću patogenih klica da se u njoj održavaju,
prenose i šire. Voda u kojoj se nalaze patogeni organizmi prenosnik je mnogih zaraznih
bolesti. Zbog upotrebe vode koja nije adekvatnog kvaliteta godišnje boluje oko 500 miliona
ljudi od čega oko 10 miliona umire i to najviše dece. (Procenjuje se da svakom stanovniku
34
planete pripada 11000 m3 slatke vode godišnje, međutim zbog porasta broja stanovnika ova
zapremina po stanovniku opada).
Srbija je relativno siromašna vodom. Velike su sezonske varijacije količine voda, a sušne
godine mogu imati i tri puta manje padavina od kišnih. Kvalitet mnogih voda ne odgovara
propisima. Posebno je kod nas izražen problem zagađenja reka, jezera, akumulacija i mora
hranljivim sastojcima.
Prema poreklu vode mogu da se svrstaju u tri grupe:
o površinske,
o podzemne,
o atmosferske.
Površinske vode su reke, jezera, mora, potoci, okeani, bare. To je voda prirodnim putem
stvarana i održavana. Površinske vode se obnavljaju padavinama ili iz izvora podzemnih
voda.
Podzemne vode su izvorišta koja se nalaze ispod površine zemlje i koja se povremeno
dopunjavaju atmosferskim padavinama i površinskim vodama koje prodiru u vodonosne
slojeve. Primećeno je da nivo pojedinih podzemnih voda zbog naglog korišćenja u stalnom
padu. Podzemne vode dele se na plitke (gornje vode), duboke i arterijske vode. Plitke
podzemne vode nalaze se u sloju koji je blizu površini, a od podzemnih voda su najpodložnije
zagađenju. Dublje vode su manje podložne zagađenju i sadrže veće količine rastvorene soli.
Koriste se za vodosnabdevanje. Arterijske vode se nalaze pod pritiskom između
vodonepropusnih slojeva, pogodne su za piće, jer ne zahtevaju prečišćavanje.
Podzemna voda može biti tečna, čvrsta u vidu leda i gasovita u vidu vodene pare. U
Zemljinoj kori podzemna voda može se naći u tečnom stanju i do 14 km dubine. Poslednjih
godina podzemne vode se sve više zagađuju. Takođe podzemne vode rastvaraju materije
(minerale) od kojih se sastoji zemljina kora. Takve vode često kroz duboke pukotine izbijaju
na površinu zemlje u vidu izvora mineralne vode [27].
Atmosferska voda je voda koja dolazi iz atmosfere u obliku padavina: rose, kišnice, snega,
grada i bitna je za opstanak živog sveta. Ova voda nastaje kondezovanjem vlage iz vazduha
ili smrzavanjem kondenzata. Zbog malog sadržaja mineralnih materija, takva voda je bljutava
35
pa je nepodobna za piće. Prolaskom kroz atmosferu, padavine rastvaraju razne materije u
vazduhu pa deluju kao prečistači atmosfere. Voda se u atmosferi nalazi u njenim nižim
slojevima, troposferi, i to u vidu vodene pare.
Mora i okeani su bogati fitoplaktonima, pa su glavni snabdevači atmosfere kiseonikom i
regulišu odnos kiseonika i ugljen (IV) oksida u atmosferi. Takođe hlade toplije krajeve a
zagrevaju hladnije. Na dnu mora i okeana nalaze se bakar, prirodni gas, kameni ugalj, zlato,
dijamanti, nafta i druge materije. Od morske vode može se dobiti desolinizacijom
neograničena količina vode za piće. More ima veliki uticaj i na ishranu ljudi i na industriju.
Morska voda sadrži rastvorene skoro sve elemente. Koncentracija mineralnih soli u morskoj
vodi mnogo je veća od koncentracije u kopnenim vodama, koje se zbog toga zovu i slatke
vode. Morska voda je 3,5% rastvor raznih mineralnih soli, a najviše natrijum-hlorida (2,7 %).
U prirodi zbog kružnog toka voda se nalazi u čistom stanju. U toku cirkulacije u njoj se
rastvaraju razne materije (oksidi sumpora, azota, CO2, CH4, mineralne i druge materije).
Prirodne vode sadrže:jone, molekule, mineralna i organska jedinjenja u obliku rastvora
:koloida, suspenzija i emulzija. U ovim vodama su rastvoreni:
o gasovi koji se nalaze u atmosferi,
o materije, rezultat životnih aktivnosti živih bića u vodi i
o materije, kao rezultat hemijskih interakcija u vodi.
U prirodnim vodama nalazi se preko 70 elemenata koji obrazuju jone, a najprisutniji su hlor,
natrijum, kiseonik, magnezijum, kalcijum, kalijum, sumpor i drugi elementi.
Koncentracija kiseonika u vodi zavisi od:
o dospevanja kiseonika iz vazduha,
o parcijalnog pritiska (proporcionalno)
o temperature tečnosti ( obrnuto proporcionalno)
o dubine vode i
o životne aktivnosti organizama u vodi i ostalo.
36
Vode koje nemaju kiseonik stvaraju uslov za nastanak vodonik sulfida, a on nastaje:
o dejstvom ugljene kiseline na sulfidne minerale i
o biohemijskim razlaganjem organskih jedinjenja koja imaju sumpor u odsutnosti
kiseonika.
Vodonik sulfid je toksišno jedinjenje doprinosi razvoju bakterija, a vodi daje neprijatan miris.
U vodi se nalaze jedinjenja koja su neophodna za život biljaka (biogene materije), a to su pre
svega:
o neorganska jedinjenja azota (nitrati, nitridi) i
o organska jedinjenja azota (belančevine, produkti njihovog raspadanja).
U vodama od biogenih elemenata mogu se naći i drugi elementi i to u obliku svojih
jedinjenja, kao što je to slučaj sa fosforom. Ovi biogeni elementi stimulišu rast vodenih
rastinja i algi, pa se njihovim izumiranjem i raspadanjem stvara neprijatan miris i povećava
biološka potrošnja kiseonika.
Zagađenje voda predstavlja jednu od najtežih posledica koje nastaju u vezi sa zagađivanjem
životne sredine. Na osnovu fizičkih, hemijskih i bioloških parametara vode, može se utvrditi
njen kvalitet [28].
Osnovni pokazatelji kvaliteta vode su:
o fizički,
o hemijski,
o biološki,
Fizički pokazatelji su:
o temperatura,
o miris i ukus,
o prozračnost i mutnoća,
o boja,
o suvi ostatak,
o električna provodljivost.
Henijski pokazatelji su:
o pH –vrednost,
37
o tvrdoća vode,
o biohemijska potrošnja kiseonika,
o hemijska potrošnja kiseonika,
o oksidativnost,
o suvi ostatak,
o sadržaj azotovih jedinjenja.
Biološko pokazatelji
Za utvrđivanje kvaliteta otpadne vode pre i posle prečišćavanja potrebno je utvrditi i
prisustvo makro i mikroorganizama životinjskog i biljnog porekla, mikroobiološkim
ispitivanjima.
Neadekvatno korištenje i zagađivanje voda dovelo je do situacije da je danas globalno prisutan
problem smanjenja raspoloživosti vodenih resursa zbog velikog zagađenja. Zagađenost vodenih
tokova ( reka, ribnjaka, podzemnih voda) može izazvati ozbiljne posledice po lokalnu zajednicu,
naročito tamo gde ove vode predstavljaju izvore za snadbevanje pijaćom vodom. To
podrazumeva zagađenje nitratima iz poljoprivrede, otpadne vode iz fabrika bilo da je direktno u
vodene tokove ili preko postrojenje za tretiranje voda, otpad prilikom setve, hemijske nezgode i
ispuštanje otrovnih materija, kontaminacija podzemnih voda od strane deponija i ostalih izvora.
Čak i ispuštanje biološki razgradivih hemikalija, može izazvati probleme zbog potrošnje
kiseonika prilikom razgradnje na osnovne elemente.
Pod zagađenjem vode podrazumeva se bilo kakva fizička, hemijska, ili biološka promena u
kvalitetu vode koja nepovoljno utiče na žive organizme u vodi ili čini vodu neadekvatnom za
upotrebu u željene svrhe.
Postoji mnogo vrsta zagađenja koje može dospeti u vodu sa različitim efektima. Po svom
poreklu zagađenje u vodi može biti: fizičko, hemijsko i biološko [28,29].
Do fizičkog ugrožavanja vode najčešće dolazi zbog ispuštanja zagrejanih voda koje ispuštaju
železare, topionice, termoelektrane. U stvari, u tehnološkom postupku oni koriste vodu za
hlađenje, a ta zagrejana voda kada dospe u vodotok direktno utiče na osetljivi akvatični svet
38
koji lako ugine zbog nekoliko stepeni toplije vode od uobičajene. U fizičko zagađenje
spadaju radioaktivne materije koje dospevaju u vodu i mogu imati veoma štetno dejstvo.
Slika 7. Izvori zagađenja vode
Voda se često zagađuje i neodgovarajućim odlaganjem smeća. Samo u okeane svake godine
ljudi bacaju 6,5 miliona tona različitog otpada. Bacanje otpadaka koji se nerazgrađuju u vodi,
poput najlon kesa i ambalaže od stiropora, takođe predstavlja fizičko zagađenje vode.
Hemijska zagađenja dospevaju u vodu iz industrijskih postrojenja od prerade ruda i nafte, sa
poljoprivrednih površina i iz urbanih sredina. Industrijske otpadne vode često su agresivne i
sadrže veliki broj otrovnih materija, ulja i mulj.
Do biološkog zagađenja vode dolazi kad iz industrijskih pogona sa poljoprivrednih površina i
iz naselja u nju stignu različiti organizmi, kao što su bakterije, virusi, gljive, insekti. Biološki
zagađivači su uzročnici različitih zaraznih bolesti.
Zagađivanje površinskih voda predstavlja jednu od najtežih posledica koje nastaju u vezi sa
zagađivanjem životne sredine. Postoji mnogo vrsta zagađenja koja mogu dospeti u vodu sa
različitim efektima. Pod pojmom zaštite voda podrazumeva se kompleks mera čija realizacija
39
osigurava ispunjavanje normi kvaliteta vode na mestu upotrebe. Pri tome se zaštita voda
odvija kroz kompleksne akcije, kao nerazdvojni deo korišćenja, uređenja i upravljanja
vodenim resursima.
Vekovima su ljudi u vodu bacali svoj otpad. Danas vodu zagađuje i vodeni saobraćaj,
đubriva i pesticidi sa obradivih površina, rastvarači i deterdženti iz domaćinstva i fabrika,
metali iz industrijskih procesa. Izvori zagađenja, koji se mogu naći u prirodnim vodama
(jezerima, rekama, potocima i drugim vodama), prema načinu nastanka mogu se svrstati u
dve osnovne kategorije: prirodni i antropogeni (koji su izazvani ljudskim aktivnostima).
Izvori prirodnog zagađivanja voda su različiti. To su vulkanske erupcije i zemljotresi koji
dovode do unošenja niza supstancija u prirodne vode menjajući njihov sastav. Pored njih i
klimatske izmene mogu da dovedu do zagađivanja voda prevodeći pojedine vode u močvare
odnosno dvodeći do izmene saliniteta u drugim vodama. Takođe, prodor podzemnih
dubinskih voda u površinske vode dovodi do njihovog zagađivanja. Požari šuma i izmene
vegetacionog pokrivača dovode takođe do izmene hidrološkog stanja pojedinih oblasti,
omogućavajući na taj način i izmene u hemijskom sastavu voda i pojavi njihovog
zagađivanja.
Glavni antropogeni izvori zagađenja voda, prema prostornom rasporedu nastanka i ispuštanja,
klasifikuju se u dve osnovne kategorije: tačkasti izvori i netačkasti (difuzioni) izvori
zagađenja. U proteklom periodu napori na kontroli zagađenja bili su više usmereni ka
tačkastim izvorima zagađenja, koje je lako identifikovati, a njihovo zagađenje relativno
jednostavno kvantifikovati. Primeri ovih tipova zagađenja su zagađivači iz uređaja za
prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, zagađivači iz industrija i fabrika, i izvori koji
direktno ispuštaju zagađenje u vodoprijemnike kroz cevi i kanale. Difuzno zagađenje, za
razliku od zagađenja koje potiče iz industrije i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda,
dolazi iz difuznih (netačkastih, rasutih) izvora. Difuzni izvori zagađenja površinskih ili
podzemnih voda su izvori koji ne potiču iz jedne tačke, već su prostorno široko
rasprostranjeni [29,30].
40
Tačkasti izvori
Izvor zagađenja je poznat, zagađenje je kvalitativno i kvantitativno merljivo, prisustvo
zagađenja se može lako utvrditi i kontrolisati. Nadgledanjem, kontrolisanjem i primenom
određenih mera moguće je smanjiti zagađenje na izvoru. Za dobijanje realne slike o
zagađenim vodama preduzimaju se različita istraživanja, koja uglavnom obuhvataju dva tipa
poslova:
Terenske radi dobijanja uvida o nastajanju zagađenja, merenja protoka i uzimanje uzoraka
za analizu. Svi zagađivači koji svojom otpadnom vodom narušavaju maksimalno dozvoljenu
koncentraciju (MDK) nekog parametra u datom vodotoku upućuju se na određeni tretman
voda ili na eventualno korigovanje procesa.
Određivanje specifičnh parametara - teški metali, pH, fenoli, jedinjenja azota, deterdženti.
Karakteristike difuznog zagađenja
Difuzno zagađenje je široko rasprostranjen problem, koji utiče na kvalitet površinske i
podzemne vode u ruralnim i urbanim područjima. Po svojoj pojavi ono je prostornog
karaktera, javlja se ređe i u kraćim vremenskim periodima u odnosu na tačkasto zagađenje.
Prvenstveno nastaje kada kiša i otopljeni sneg protiču preko zemljišta i kroz podzemne
slojeve, koji su već na neki način narušeni korišćenjem prostora. Ovaj oticaj nosi zagađenje
dalje i odlaže ga u najbliže površinske vode tj. jezera, reke, močvare, obalne vode ili ga ispira
u podzemne vode. Difuzno zagađenje, može takođe poticati iz sedimenata istaloženih u
jezerima, vodotocima, močvarama ili obalnim vodama, iz atmosferskih depozicija. Difuzno
zagađenje potiče od urbanih površina (ulica, parking prostora, krovova, travnjaka, kućnih
vrtova i bašti i sl.), proceđene vode sa gradilišta i deponija, proceđene vode sa
poljoprivrednih površina, seoskih dvorišta, stočnih farmi, sa lokaliteta rudnika, sa površina
gde se vrši rasad i seča šuma, erozioni nanosi zemlje i mulja, havarije prilikom
transportovanja štetnih i opasnih materija, a naročito nafte i njenih derivata i drugo.
Atmosferske vode i voda koja se koristi za pranje ulica, trgova i zemljišta, spiraju razne
rasute zagađujuće materije i odnose ih u površinske vode. One najčešće sadrže: sulfate,
41
hloride, nitrate, čestice čađi, naftu, ulja, razne otpatke i niz drugih organskih i neorganskih
jedinjenja.
Ukratko rečeno, difuzno zagađenje potiče od različitih izvora, od kojih je većina direktno
vezana za određeni vid korištenja zemljišta.
Tabela 4. Uporedni pregled svojstava tačkastog i difuzionog zagađenja vode [32-34]
Tačkasto zagađenje Difuzno zagađenjeMerljivo kvalitativno i kvantitativno,uglavnom vezano za ljudske aktivnosti
Veoma dinamično, dešava se u slučajnim intervalima, usko vezano za hidrološki ciklus
Varijabilnost vrednosti koje su tipično manje od određenog reda veličine
Varijabilnost vrednosti se može kretati iznadviše redova veličina, jednog reda veličine i unutar nekog područja
Većina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda tipično se dešava tokom letnjih perioda kada je protok nizak.
Većina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda dešava se tokom ili posle padavina.
Ispusne tačke zagađenih voda na poznatimmestima, ispust obično putem cevovoda ili kanala.
Ispust zagađenih voda se obično ne može identifikovati, tipično nastaje na širem prostoru.
Može se kvantifikovati sa tradicionalniminženjersko-hidrauličkim tehnikama.
Teško ga kvantifikovati tradicionalniminženjersko-hidrauličkim tehnikama.
Osnovni značajni parametri kvaliteta voda su biohemijska potrošnja kiseonika (BPK),nutrijenti, suspendovane čvrste materije i ponekad teški metali i sintetičke organske materije.
Osnovni parametri kvaliteta voda sususpendovane čvrste materije, nutrijenti, teški metali, sintetičke organske materije, pH i rastvoreni kiseonik.
Programe kontrole obično primjenjuju vladine agencije.
Programi kontrole uključuju pojedince što nije uobičajeno u programima kontrole zagađenja kod nas.
Difuzna zagađenja mogu biti različita, kao i izvori njihovog nastanka. Ipak se mogu svrstati u
šest glavnih kategorija:
• Nutrijenti
• Suspendovane materije
• Kiseline i soli
• Teški metali
• Opasne i štetne materije i
• Patogeni organizmi.
42
Voda sa urbanih površina (ulica, parking prostora, krovova, travnjaka, vrtova) i može sadržati
nutrijente, teške metale, soli, suspendovane (mineralne) materije, otrovne hemikalije i mikro i
makobiološke organizme.
Proceđena voda sa poljoprivrednih polja, deponija otpada, područja gde se vrši eksploatacija
rudnika, miniranih područja, i šumskih rasadnika, opterećena je sa nutrijentima, sedimentima,
pesticidima, herbicidima, bakterijama, otrovnim supstancama, teškim metalima i kiselinama.
Površinski oticaj i podzemna voda sa industrijskih područja može sadržati nutrijente,
hemikalije (u zavisnosti od industrijskog procesa), ispuštena voda može biti zagrejana.
2.2.1 Izvori opasnih i štetnih materija u vodi
Neke supstance su uzrok štetnosti samo svojim prisustvom, a neke koncentracijom iznad
maksimalno dozvoljene. Među najvažnijim opasnim i štetnim materijama su: ulja i masti,
hlor, organske supstance, teški metali, pesticidi.
Najveći izvor opasnih i štetnih materija je industrija i to: naftna i hemijska industrija, metalna
industrija (crna i obojena), rudnici i pogoni za flotaciju, industrije cementa, kože i tekstila i sl,
poljoprivredne aktivnosti- korišćenje hemikalija koje štite biljke i različiti tipovi đubriva.
Glavni zagađivači voda su bakterije, amebe ili druge vrste patogenih bakterija, virusi,
sumporna jedinjenja, amonijak, nitriti, nitrati, fosfati, cijanidi, metali, naftni derivati, fenoli,
polihlorovani ugljovodonici, deterdženti, pesticidi i dr. Ovi zagađivači jednim delom
dospevaju u vodotokove i vodne objekte iz kojih se stanovništvo snabdeva vodom. Mogu se
svrstati u nekoliko osnovnih grupa i to :
1. zagađenje razgradljivom organskom materijom koja troši kiseonik u vodi i
uzrokuje pomor živog sveta, stvara intezivan neprijatan miris i daje loš vizuelni
efekat recipijenta; ovo zagađenje, ukoliko nije znatno, zbog efekta
samoprečišćavanja, omogućava vodotoku da se ponovo oporavi;
2 zagađenje neorganski solima, kiselinama i bazama koje se ne može uspešno
ukloniti konvencijonalnim postupcima obrade vode; ovo zagađenje čini vodu
nepogodnom za piće, navodnjavanje i za mnoge industrijske potrebe;
43
3. zagađenje uzrokovano nutrijentima iz poljoprivrede koje uzrokuje pojavu
eutrofikacije vode;
4. zagađenje uljima i mastima zbog čega dolazi do stvaranja tankog filma na
površini vode što onemogućava unos kiseonika u vodu i koči život vodotoka;
5. zagađenje specifičnim toksičnim materijama kao što su teški metali ili kompleksne
sintetičke hemikalije;
6. zagađenje bakterijama, virusima i drugim organizmima koji uzrokuju bolesti.
Tabela 5. Vrste zagađujućih materija vode[33-34]
Zagađivač Uticaj na recipijent
Suspendovane čestice Kada se otpadne vode sa povećanom koncentracijom suspendovanihčestica ispuštaju u recipijent može da dođe do stvaranja naslaga mulja u kojima nastaju anaerobni uslovi.
Biorazgradljiveorganske materije
Ukoliko se ispuštaju u recipijent, biološka razgradnja ovih organskihmaterija mikroflorom vode dovodi do smanjenja koncentracijerastvorenog kiseonika u vodi recipijenta i do nastajanja anaerobnih(septičnih) uslova.
Patogeni organizmi Patogeni organizmi otpadnih voda mogu prenosoti zarazne bolesti.Nutrijenti Azot i fosfor su nutrijenti (hranljive materije) neophodni za rast
biljaka. Njihovim unošenjem u vodu recipijenta može doći do nepoželjnog porasta algi i drugog vodenog bilja. Ukoliko nutrijenti upovećanim količinama dospevaju na zemljište, mogu zagaditi podzemne vode.
Biorazgradljiveorganske materije
Ove materije (na primer: deterdženti, fenoli, pesticidi) obično ostaju nerazgrađene nakon obrade otpadne vode konvencionalnim postupcima i zagađuju recipijent.
Teški metali Teški metali se obično nalaze u industrijskim otpadnim vodama, i treba ih uklanjati ukoliko se takve otpadne vode ponovo koriste.
Rastvoreneneorganske materije
Neorganske materije, kao što je kalcijum, natrijum i sulfat, obično se nalaze u industrijskim otpadnim vodama i treba ih ukloniti ukolikose te otpadne vode ponovo koriste.
2.2.2 Izvori zagađenja jezera
Eutrofikacija je proces obogaćivanja vode nutrijentima, što rezultuje povećanom primarnom
proizvodnjom, odnosno produkcijom akvatičnih biljaka. Ona može nepovoljno uticati na
pogodnost korištenja vodnih resursa za druge namene. Naime, povećana produkcija
akvatičnog bilja rezultira povećanim sadržajem organskih materija, koje se bakterijski
razlažu, produkujući neprijatne mirise, trošeći raspoloživi kiseonik, utičući na razvoj drugih
44
vodnih organizama. Stepen potrošnje kiseonika, posebno u hladnijim, dubljim vodama, gde
se raspadnute organske materije mogu nakupiti, može redukovati kvalitet ribljih staništa i
podstaći razmnožavanje riba koje su prilagođene na uslove sa manje kiseonika ili na toplije
površinske vode. Anaerobni uslovi mogu, takođe, prouzrokovati oslobađanje dodatnih
nutrijenata iz područja najnižih sedimenata. Nutrijentima obogaćene vode stimulišu
produkciju algi, što povećava mutnoću i obojenost vode. Prekomerni rast biljaka može
poremetiti neke rekreativne aktivnosti poput plivanja i veslanja.
Eutrofikacija može nastati prirodnim i veštačkim putem. Prirodna eutrofikacija je proces koji
se dešava kao rezultat geološkog starenja nekog zatvorenog vodnog tela, najčešće jezera.
Hranjive materije dospevaju u jezero sa vodom koja se u njega uliva. U jezerima koja sadrže
malo hranjivih materija, vode imaju nizak nivo ukupno otopljenih materija, nisku mutnoću i
relativno malu biološku produkciju. Ovakva jezera nazivaju se oligotrofna. Geološkim
starenjem i ispiranjem sa okolnog slivnog područja, nivo hranjivih materija u jezeru
postepeno raste, tako da jezero postepeno prelazi iz oligotrofnog, preko mezotrofnog u
eutrofno stanje i na kraju biva potpuno zatrpano. Šematski prikaz procesa eutrofikacije
prikazan je na slici 8 [35-37].
Slika 8 . Šematski prikaz procesa eutrfikacije
2.2.3 Izvori zagađenja mora i okeana
Zagađivanje mora i okeana vrši se na dva načina direktno i indirektno. Direktno zagađivanje
vrši se preko izlivanja otpadnih voda gradova i industrija direktno u mora i okeane,
havarijama tankera i drugih brodova, odlaganjem različitih oblika otpadaka u vodu mora i
okeane ili na njihovo dno.
Indirektno zagađivanje mora i okeana vrši se na dva osnovna načina:
45
o preko ulivanja zagađene vode različitih vodotokova u mora i okeane,
o preko padavina.
Velika količina vode u toku svog kruženja u prirodi, ispari sa površine morskih
prostranstava, ali se i u obliku padavina na površinu vrati. Posledica zagađivanja morskih
ekosistema od strane čoveka je njihova destabilizacija koja se ispoljava u iščezavanju na
hiljade vrsta morskih organizama. Proces zagađivanja i stepen zagađenja mora i okeana
zavise od stepena uticaja čoveka, od broja stanovnika koji živi uz obalu mora ili u
njegovom slivnom području, razvijenosti i tipa industrije, razvijenosti poljoprivrede uz
more ili u slivnom području.
Na procese zagađenja mora i okeana utiču i sledeći faktori:
o Površina mora,
o Zapremina mora,
o Dužina zadržavanja vode u moru, odnosno brzina njene izmene (U svim morima
i okeanima postoji horizontalno strujanje vode, njeno premeštanje po geografskoj
širini i dužini. Morskim strujanjima voda se iz nekog veoma zagađenog dela
okeana premešta na velike udaljenosti ali se pri tom zagađenje razblažuje u vodi i
procesima samoprečišćavanja često u značajnoj meri eliminiše iz morske vode.
Nasuprot tome, manja i zatvorena mora ne obnavljaju brzo vodu iz okeana
njenim kretanjem),
o Opšte klimatsko područje kojem more pripada (Pod istim uslovima zagađivanja u
većoj su opasnosti mora na većim geografskim širinama. Niža prosečna
temperatura vode ovih mora usporava većinu životnih procesa u njima.),
o Lokalne klimatske promene (Od interesa su brojni faktori kao što su: priliv slatke
vode koji zavisi od količine padavina u slivnom području, prosečna temperatura
mora, lokalna strujanja morske vode koja zavise od razuđenosti obale, pravci i
intenzitet duvanja vetrova i td.).
Oko 80 % svog zagađenja u morima i okeanima dolazi od aktivnosti na kopnu. Zagađenje
potiče od otpadnih voda iz domaćinstava i industrije, od unosa hemikalija koje se
upotrebljavaju u poljoprivredi (rekama ili vazduhom, od prekomernog unosa sedimenata kao
posledica tehničkih zahvata na obali ili plitkom moru, od odlaganja nuklearnog otpada u
46
podmorju, od testiranja nuklearnog i biološkog oružja, od toplotnog zagađenja i zagađenja
bukom od brodskih motora ili podmorskih istraživanja [38-39].
Posledice navedenih izvora onečišćenja su različite, od onih vidljivih i sa trenutnim učinkom
do onih koje će se tek mogu videti u godinama koje dolaze. Prekomeran unos hranjivih
materija u more, prvenstveno kroz otpadne vode povećava razmnožavanje algi koje potom
mogu značajno smanjiti količinu kiseonika i uzrokovati pomor drugih organizama. S druge
strane otpadne vode sadrže teške metale, različite otpadne, sintetičke komponente koje
redovnim procesima autopurifikacije (samočišćenja) organizmi u moru ne mogu preraditi.
One svojim taloženjem u organizmima dovode do pojave mnogih bolesti i degenerativnih
promena kod morske flore i faune. Najugroženije su obale, posebno zalivi ili zatvorena mora
u kojima su procesi mešanja morske vode usporeni. Zapravo nema dela oceana koji nije pod
negativnim uticajem čoveka. Na pirimer, buka supertankera pod morem čuje se nekoliko
hiljada kilometara daleko i utiče najviše na morske sisare, posebno kitove (2/3 morskih
sisara su ugrožene vrste) .
Slika 9. Okeani i mora su stanište brojnim biljnim i životinjskim vrstama
Zagađenje morskih zaliva
Zalivi su svuda u svetu atraktivni za izgradnju ljudskih naselja, luka i prerađivačku industriju
vezanu za plodove mora. Zagađenje morskih zaliva ima svoje specifičnosti:
o U većini morskih zaliva svoj tok završavaju veće ili manje reke. One donose u zalive
više ili manje zagađenu vodu koja je bogata solima azota i fosfora čime se podstiče
proces eutrofikacije. Prekomeran unos hranjivih materija u more, prvenstveno kroz
47
otpadne vode povećava razmnožavanje algi koje potom mogu značajno smanjiti
količinu kiseonika i uzrokuju pomor drugih organizama.
o Zalivske vode su bogate lebdećim česticama ilovače koja ima veliku moć da za sebe
vezuje različite jone pa i jone hranljivih soli. Na taj način sprečava se taloženje
hranljivih soli na dno zaliva čime se one isključuju iz procesa fotosinteze koji se
odvija samo u osvetljenoj zoni zaliva. Zbog stalnog prisustva hranljivih soli u
osvetljenoj zoni visok nivo primarne produkcije akvatičnog bilja održava se u
kontinuitetu.
o Reke donoseći slatku vodu smanjuju stepen saliniteta vode u zalivima , što je veoma
povoljno za razvoj većine organizama.
Najvidljivija i najpoznatija vrsta zagađenja mora je uzrokovana izlivanjem nafte iz tankera ili
se javlja kao posledica nesreća na naftnim bušotinama. Učinci takvih nesreća su često
katastrofalni, višestruki i nažalost dugotrajni. Samo 8 grama nafte dovoljno je da se onečisti
kubni metar mora. Kubni metar ispuštene nafte iscrpljuje kiseonik iz 400 000 m3 mora.
Slika 10. More zagađeno naftom
Zagađenje te vrste čini samo mali deo ukupnog zagađenja mora koje se svakodnevno odvija
2.3 Degradacija zemljišta
Zemljište ima veliki značaj za život na zemlji i razvoj ljudske civilizacije. Izvor je energije
(fosilna goriva) brojnih minerala, makro i mikro elemenata neophodnih za nastanak, razvoj i
održavanje svih živih bića. Zemljište je relativno tanak rastresiti sloj na površini litosfere i
48
čini tzv. pedosferu koja je deo biosfere, tj područja na kojem je razvijen život na Zemlji.
Zemljište je preduslov za život na kopnu, mesto globalnog i lokalnog kruženja materije i
energije, životni prostor za biljke, životinje i ljude, mesto i sredstvo za biljnu proizvodnju.
Nastanak i razvoj zemljišta je uslovljen faktorima sredine i zavisi od: klime, geološke
podloge, živih organizama, reljefa i vremenskih prilika. To su spoljašna i unutrašnja
morfologija, fizička, biološka i hemijska svojstva. Sastavljeno je od sitnih čestica stena i
raspadnute biljne i životinjske materije. Zemljište se obrazuje usled laganog raspadanja stena
pod atmosferskim uticajem (vetar, kiša promene spoljne temperature i dr.) Biljke puštaju
korenje između čestica stena. Korenje pomaže da čestice budu povezane i da se drže zajedno,
i na taj način ih štiti od uticaja kiše i vetra. Kada biljke uginu one istrule i obrazuje se tamna i
gusta materija koja se naziva humus. Humus drži čestice stena na okupu i ima osobinu da
upija i zadržava vodu.
Slika 11. Primer očuvane prirode
Zemljište ima veliki broj značajnih funkcija u biosferi i ekosistemima:
o ono je osnovni resurs,
o jedan je od preduslova života svih organizama,
o za čoveka ima značaj za njegov opstanak, jer ljudski život zavisi od plodnosti
zemljišta i njegove obradivosti za poljoprivredne kulture,
o osnov je za razvoj civilizacije (naselja, infrastrukturnih sistema, snabdevanja
resursima potrebnim za razvoj civilizacije),
49
o izvor je brojnih minerala mikro i makro elemenata neophodnih za nastanak, razvoj i
održavanje svih živih bića, kompletnog biodiverziteta na Zemlji,
o u međuzavisnosti faktora u životnoj stredini ima biohemijski i energetski značaj,
o svojim fizičkim, higijenskim, geografskim i topografskim osobinama (temperaturom,
vlažnošću, zračenjem, isparavanjem, faunom i florom) direktno utiče na kompletan
ljudski život i zdravlje,
o stanište je za mnoge životinje i mikroorganizme,
o izvor je najkvalitetnije vode za piće i druge svrhe.
Svojstva zemljišta se određuju pomoću fizičkih i hemijskih pokazatelja.
Fizička svojstva zemljišta su određena teksturom odnosno kvantitativnim odnosom veličina
klasa čestica tla. Osnovne kategorije zemljišta prema teksturi su: glina, ilovača i peskulje.
Hemijska svojstva se karakteršu količinom humusa, aciditetom zemljišta i adsorpcijskom
sposobnošću zemljišta.
Biološka svojstva zemljišta - Slojevi u zemljištu životni su prostor za organizme. Populacije
organizama raspoređene su u zemljištu na vrlo malom prostoru tako da je zemljište u tom
pogledu vrlo heterogeno. Taj raspored zavisi od abiotičkih faktora, rasporedu hrane,
intraspecifičnim i interspecifičnim odnosim i skrovištima. Poseban životni prostor je
rizosfera, deo zemljišta u kome se nalazi korenje biljaka. Ona je bogata mikroorganizmima
koji žive od izlučevina korenja.
2.3.1 Izvori zagađenja i degradacije zemljišta
Zemljište je osnova za proizvodnju hrane, organskih materija i deluje kao filter, obnavlja i
čisti podzemnu pitku vodu. Uticaji na zagađenje zemljišta počinju intenzivnije već u mlađe
kameno doba, čim čovek prestaje biti sakupljač i lovac i počinje sa baviti poljoprivredom.
Razbacivanje smeća (otpada) jedan je od oblika zagađivanja, zato što smeće prirodnu okolinu
oštećuje i čini ružnom. Međutim hemikalije i industrijski otpad kao i onaj sa poljoprivrednih
dobara, čak i otpad iz kuća, automobili izazivaju mnogo ozbiljniju zagađenost. Ljudi
zagađuju okolinu kada bacaju prazne limenke od pića, hartiju i ostalo smeće. Neke vrste
otpadaka kao što su ogrizak od jabuke i kora od pomorandže, istrule veoma brzo, ali većina
veštački napravljenih materijala se neće nikad razložiti.
50
Zemljište je ugroženo neprekidnim širenjem urbanitacije. Gradovi se stalno prostorno
proširuju i međusobno spajaju sa selima i drugim gradovima. Tom prilikom se uništavaju
ogromni kompleksi šuma i obradivih površina. Zemljište se zaposeda raznim industrijskim
objektima, autoputevima, magistralama, železničkim putevima, pumpnim stanicama,
sanitarnim čvorovima, otpadnim komunalnim i industrijskim materijalom i dr.
Kada se govori o potencijalnim izvorima i o načinu zagađenja zemljišta onda to zagađenje
može dospeti putem:
o Zagađenja iz vazduha, atmosfere – emisije iz tehnoloških procesa, emisije usled
sagorevanja fosilnih goriva, stambenih zgrada, emisije uslijed izduvnih gasova
automobila, emisije usled sagorevanja biomase, šuma i td. Zagađivači u obliku
gasova, para, aerosola, prašine dospijevaju na površinu zemlje spiranjem sa
padavinama, a aerosoli i čestice direktno sedimentacijom.
o Zagađenja iz otpadnih voda - otpadne vode iz tehnoloških procesa, otpadne vode iz
domaćinstva, vode zagađene usled poljoprivredne delatnosti i td. Zagađivači prisutni
u tekućoj i podzemnoj vodi zagađuju zemljišta sa kojima je ta voda u dodiru.
o Zagađenja čvrstim otpadom iz privrede, domaćinstva i poljoprivrede što predstavlja
jedan od najznačajnijih načina zagađenja.
Kada zagađivači dospeju u zemljište na bilo koji od navedenih načina, njihova dalja sudbina
zavisi od niza fizičkih, hemijskih i bioloških faktora čiji se uticaji isprepliću.Vrlo je značajan
oblik jedinjenja u kome se ovi zagađivači nalaze i svojstva samog zemljišta (vegetacija,
obrada zemljišta, klimatski uslovi i td).
Sve agresivniji tehnički progres, razvoj novih i savremenih tehnologija, usavršavanje
industrijske proizvodnje u čitavom svetu, dovodi do promena štetnih po prirodu i životnu
okolinu. Za održavanje svih živih bića i dalji razvoj civilizacije, neophodno je nezagađeno,
odnosno nedegradirano zemljište. Zemljište se zagađuje, odnosno degradira na više načina:
o Modernom obradom i korišćenjem za poljoprivredne potrebe,
o Erozijom i smanjenjem šumskog fonda,
o Iskorišćavanjem rudnog i mineralnog bogatstva,
o Prekomernim navodnjavanjem,
51
o Izgradnjom objekata,
o Taloženjem materija iz vazduha (najrasprostrnjenija su zagađivanja zemljišta
materijama koje se talože iz vazduha),
o Odlaganjem otpada (tečni i čvrsti otpadi, otpadi naftene privrede i rafinerija nafte,
komunlni otpadi i druge nečištoće),
o Otpadnim gasovima i prašinom (hemijske industrije, metaluški pogoni i automobilski
izduvni gasovi).
Zagađivanje zemljišta vrši se unošenjem otpadaka, taloženjem zagađivača vazduha
(aerosedimenta), preko zagađene vode, pri poljoprivrednoj proizvodnji i dr. Otpaci mogu biti
sagorivi (papir, drvo, tkanina, koža, guma itd.), nesagorivi (metali, staklo, kamen, keramika i
neke hemikalije) i kabasti otpaci (leševi životinja, otpaci hrane, mulj, jalovina, šljaka, pepeo,
leteći pepeo i dr.)[40,41].
Uticaj industrije na zagađenje zemljišta
Zagađenje zemljišta padavinama dospeva u zemljište iz zagađene atmosfere. Mnoge grane
industrije intenzivno ispuštaju zagađenje u okolinu. Najintenzivnije emisije zagađenja su u
hemijskoj industriji, preradi nafte, železarama i čeličanama, pogonima galvanizacije,
proizvodnji baterija, preradi kamena, papirnoj industriji i industriji celuloze, elektranama na
ugalj i mazut, industriji koksa, cementa. Industrija stvara zagađenje u redovnom pogonu a
zabeleženi su i brojni slučajevi akcidentnog ispuštanja zagađenja s lokalnim teškim
posledicama. Najveća količina zagađenja ispušta se u atmosferu, manji deo dolazi direktno u
zemljište ili u podzemne vode. I zagađivanje atmosfere završi pre ili posle sa padavinama u
zemljištu. Ono može poticati od lokalnih ali i udaljenih izvora. Najveći zagađivači zemljišta
su kiseline, posebno jedinjenja sumpora. Prilikom dobijanja sumporne kiseline, skoro
celokupan sumpor (IV) oksid, koji se dobija oksidacijom elementarnog sumpora ili prženjem
rude može se prevesti u sumpornu kiselinu. Ako postupak nije u potpunosti efikasan onda je i
emisija SO2 u atmosferi veća. Jedinjenja sumpora zakiseljavaju zemljište što utiče na
pufersku sposobnost zemljišta. Veću otpornost na zakiseljavanje imaju zemljišta bogata
kalcijumom. Zakiseljavanje ima kao posledicu promenu pH vrednosti, ispiranje hranljivih
materija i smetnje u rastu biljaka zbog oslobađanja toksičnih jedinjenja aluminijuma i nekih
teških metala. Osim kiselina u zemljište se unose i teški metali, olovo i arsen, nešto manje
52
kadmijuma i cinka. Modernu industriju karakterišu i divovska fabrička postrojenja, naročito
u crnoj metalurgiji, automobilskoj industriji, naftnoj industriji i teškoj hemijskoj industriji,
koja sintetišu ogromnu tonažu izvesnih toksičnih sastojaka. Industrijska zagađenja mogu da
kontaminiraju zemljište usled nanosa atmosferskim putem diokina i toksičnih metala koji
potiču s jalovina metalurških postrojenja ili difuznih zagađenja. Osnovne zagađujuće materije
tokom proizvodnje fosforne kiseline su gasoviti fluoridi (HF i SiF4). Oni nastaju iz prirodne
sirovine koja obično sadrži 3,5 do 4% fluora u steni.
Fosforna đubriva se dele u dve grupe. Prva grupa su superfosfati a druga je običan amonijum
fosfat. Osnovne zagađujuće materije tokom proizvodnje superfosfata su prašina, HF i SiF4.
Stene koje se koriste za proizvodnju đubriva imaju visok sadržaj fosfora a mogu da sadrže i
teške metale, olovo, živu a i blago su radioaktivne jer u prirodi uran ima izrazit afinitet prema
fosfatima. Stalnim đubrenjem poljoprivrednog zemljišta sadržaj urana u njima stalno se
povećava.
Slika 12. Industrijski objekti zaposedaju velike površine zemljšta
Nepovoljni efekti naftne industrije na životnu sredinu ogledaju se u emisiji gasova i para
ispuštanju prateće vode iz naftnih bušotina, nastajanju čvrstog i drugog otpada, upotrebi
halona kao sredstva za gašenje požara, degradaciji sredine investicionim radovima,
akcidentnim izlivanjem nafte i dr. Prilikom sagorevanja nafte, naftnih derivata i prirodnog
gasa stvaraju se gasovi kao što su CO2, SO2, NOx, CO.
Prilikom sagorevanja uglja javlja se emisija SO2 koja neposredno zavisi od kvaliteta uglja
odnosno sadržaja sumpora u uglju. Skoro sav sumpor se pretvara u SO2 i dospeva u
atmosferu. Emisija CO zavisi od kvaliteta ložišta u kome sagoreva ugalj. Kada je bolji dovod
53
kiseonika, smanjuje se emisija CO. Emisija NOx zavisi od temperature sagorevanja uglja,
odnosno što je veća temperatura sagorevanja to je i stvaranje oksida azota veće. Tokom
sagorevanja uglja dolazi do emisije prašine, a u velikim postrojenjima emituju se u dimni
gasovi i mnogi štetni elementi koji su prisutni u uglju: Hg, As, Mn, Ni, Cd.
Ogromne količine pepela koje se javljaju prilikom rada termoelektrana zbog odlaganja
zauzimaju velike površine obradivog zemljišta. U pepelu se koncentriše većina štetnih
elemenata koji se nalaze u uglju. Tako sagorevanjem 100000 tona uglja dobije se u pepelu
220 do 530 kg rastvorljivog urana. Ovaj uran se rastvara u vodi i odlazi sa njom pa
predstavlja veliku opasnost za zemljište i podzemne vode. Pepeo se vetrom raznosi na velike
površine, pa i na taj način utiče negativno na zemljište [41-42].
Proces vađenja i obrade mineralnih sirovina kao izvor zagađenja
Korišćenje ležišta metala, nemetala, odnosno rudnici, degradiraju okolinu, uništavaju plodno
zemljište, zagađuju vazduh, površinske i podzemne vode. Zagađenje se obavlja pre svega,
prodiranjem zagađenih rudničkih voda i voda iz postrojenja za pripremu rude u površinske i
podzemne vode kao i emisijom prašine i štetnih gasova u atmosferu. Često se vrši i skretanje
prirodnih vodotokova koji idu preko ležišta čime se remeti režim podzemnih voda. Ovakvom
eksplatacijom zemljište se iskorišćava i uništava.To se dogadja u svim fazama eksplatacije:
o prilikom istraživanja,
o prilikom pripreme - izgradnje potrebne infrastrukture,
o prilikom eksploatacije u pripremnoj proizvodnji,
o deponvanja izvadjene rude,
o stvaranjem deponija,
o prilikom transportovanja.
Zbog korišćenja i prerade rudnog i mineralnog bogatstva troše se prirodni resursi i smanjuje
koncentracija određenih elemenata u zemljinoj kori, a pojedina ležišta ruda se potpuno
iscrpljuju. Korišćenjem i preradom mineralnih i rudnih bogatstava može doći do potpunih
uništenja određenih ekosistema pa se mogu umesto šuma, voćnjaka i oranica formirati goleti.
Degradacija i iscrpljivanje plodnog zemljišta doprinose i ogromne količine jalovine koje
ostaje kao nusprodukt tehnologije. U svetu se iskopa do 40 tona raznih sirovina po glavi
54
stanovnika. Na jednu tonu koncentrata izdvaja se 50 - 60 tona flotacijske jalovine, koja
zauzima znatan prostor i predstavlja opasnost za životnu sredinu. Odlaskom jalovine u
vodotokove uništava se živi svet u njima i oko njih.
Slika 13. Napušteni rudnik boksita [42]
Poljoprivreda kao izvor zagađenja zemljišta
U mlađe kameno doba počinje ispaša, razvijaju se poljoprivreda i stočarstvo i osnivaju se
stalna naselja. Železno doba karakteriše, povećanje poljoprivrednih površina, uvode se
plugovi i sve je veće krčenje šuma. Industijskom revolucijom oko 1800. godine raste intezitet
i opseg uticaja čoveka na zemljište. Izumi i otkrića doneli su niz promeana u organizaciji
društva i poljoprivredi. Uvođenjem mineralnih đubriva u periodu od 1880 - 1980 godine
četvorostrukturno se uvećava prinos pšenice, raži i krompira. Između 1930 i 1950. uvode se
intenzivno herbicidi pa su time neke vrste korova jako potisnute ili nestale. Nasuprot tome,
neke vrste neosetljivih korova jako su se proširile. Visokorodne sorte uzgajanih biljaka
zahtevaju intenzivno đubrenje. Đubrenje azotnim đubrivima uzrokovalo je pojačan rast
izdanaka stabljika. Da bi se to sprečilo, morale su se primeniti materije za sprečavanje rasta
izdanaka. Posledica toga bio je porast gljivičnih bolesti, što je navelo na upotrebu fungicida.
Uništavanje korova dovelo je i do pojačane upotrebe insektcida. Posle 1960. godine moderna
poljoprivreda podstiče specijaliziranje proizvodnje, smanjenje broja uzgajanih kultura, raste
potrošnja đubriva i sredstava za zaštitu bilja.
55
Uvođenjem mehanizacije u poljoprivrednu poizvodnju donelo je i nove uticaje na zemljište.
Vožnja mašinama zbija zemljište do dubine 60 cm. Zbijanjem se smanjuje poroznost
zemljišta, homogenizira se gornji sloj i razbija struktura zemljišta, čime se smanjuje
stabilnost i prozračivanje. U prirodnim zemljištima u gornjih 10 cm nalazi se 70 – 90 %
organske materije, u preoranim zemljištima u tom sloju preostaje manje od 20 %, a u dubini
15 – 25 cm nalazi se 60 % ukupne organske materije u zemljištu.
Osnovni načini zagađivanja životne sredine u poljoprivredi su:
o primena mineralnih đubriva i pesticida,
o iscrpljivanje prirodnih hranljivih komponenata i đubriva iz zemljišta,
o nakupljanje soli i minerala zbog navodnjavanja,
o odlaganje stajskog đubriva,
o odlaganje otpadaka iz poljoprivrede i
o odlaganje otpadaka od proizvodnje hrane.
Mineralna đubriva koja se koriste radi povećavanja prinosa imaju i negativne posledice.
Osnovne komponente đubriva su fosfati i nitrati, kao anjoni, kalijum i amonijum joni kao
katjoni i karbamid u molekularnom obliku. Osnovne komponente je neophodno unositi u
zemljište, jer se na primer ubiranjem 13 tona krompira po hektaru iz tla izvlači 48,4
kilograma azota, 19 kilograma fosfora i 86 kilograma kalijuma.
Pesticidi se koriste za povećanje proizvodnje hrane, odnosno suzbijanje svih mogućih štetnih
delovanja različitih organizama koji umanjuju prinose. Pesticidi se samo delimično rastvaraju
u vodi, ili se u njoj mogu samo suspendovati. Zbog toga sa vodom postepeno prelaze u
zemljišta i na taj način ih zagađuju. Organohlorna jedinjenja ostaju nepromenjena dve do tri
godine. Organohlorni i organofosforni pesticidi su slabo rastvorljivi u vodi, otporni su prema
hemijskoj i fotolitičkoj razgradnji. Pesticidi se primenjuju u količinama 1-3 kg/ha godišnje.
Oni se adsorbuju na čestice zemljišta, ulaze u organizme u zemljištu, hemijski ili biološki se
razgrađuju ili se isperu proceđenom vodom u podzemne vode. Samo malo pesticida deluje
strogo selektivno na ciljanu grupu biljaka ili životinja.
56
U savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji u zemljište se unose đubriva i sredstva za zaštitu
bilja. Zemljoradnja je uzročnik kontaminacije u velikim razmerama obradivog zemljišta
pesticidima i toksičnim metalima sadržanim u veštačkom đubrivu. Sa mineralnim đubrivima
unose se u zemljište soli kalijuma, nitrati i fosfati. To dugoročno ne smanjuje plodnost
zemljišta, ali uklanja stvaranje humusa. Biljke iskoriste jedva polovinu upotrebljene količine
mineralnih đubriva pa se ostatak s proceđenom vodom ispere u podzemne vode. Naročito
intenzivno ispiraju se nitrati, koji se slabo ili nikako ne vezuju za čestice zemljišta.
Preterana upotreba mineralnih đubriva dovodi do ubrzanog starenja plodnog zemljišta.
Zemljište gubi većinu svoje sposobnosti da zadrži kalcijum, magnezijum - zbog povećane
kiselosti. Kiselost zemljišta se javlja kada se višak azota (u dodiru sa vlagom) pretvori u
azotnu kiselinu. Ovo se dešava zato što biljke iskoriste samo polovinu azota iz primenjenog
azotnog đubriva. Do povećanja nivoa azotnog taloga u plodnom zemljištu dolazi prvenstveno
od industrije i od poljoprivredne proizvodnje u dužem periodu što može da dovede do
toksičnog nivoa acidifikacije i značajnog opadanja plodnosti zemljišta kao i do oticanja
kiselina i toksičnih metala u površinske vode. Obnova ovako degradiranog zemljišta može se
očekivati samo u dugom vremenskom periodu pa se zato plodno zemljište računa u
neobnovljive prirodne resurse.
Mineralna đubriva i zaštitna sredstva u poljoprivredi ugrožavaju zemljište i narušavaju
ekološku ravnotežu. Posle unošenja mineralnih đubriva u zemljište počinje njihova
transformacija. Prilikom transformacije azotnih đubriva može nastati amonijak, koji
povećava pH vrednost zemljišta. Od ovih jedinjenja može nastati i azotna kiselina koja
smanjuje pH vrednost zemljišta. Azotna đubriva su lako pokretljiva, pa se povećava njihova
količina u zemljištu, površinskim i podzemnim vodama. U mnogim poljoprivrednim rejonima
uočena je povećana količina nitrata u zemljištu, bunarima, rekama i drugim objektima.
Nitrati, kad sa vodom ili na neki drugi način dospeju u organizam, mogu se redukovati do
nitrita i izazvati određene poremećaje.
Veštačka đubriva se skupljaju u zemljištu i u biljkama. Poznati su slučajevi trovanja životinja
travom koja je đubrena azotnim đubrivom u obliku nitrata jer su se ovi u većoj količini
skupljali u travi.
57
Melioracija i navodnjavanje
U cilju uklanjanja prekomerne vlažnosti sa velikih područja koja su nepogodna za
poljoprivredu, sprovode se često opsežne melioracije. Posledica toga stalni je trend
snižavanja podzemnih voda, isušivanja mnogih vlažnih staništa i nestajanje prirodnih
zajednica i vrsta vezanih za takva staništa.
U vodenim tokovima, koji služe za navodnjavanje, mogu se naći veće količine soli zbog
zagađivanja vodotokova otpadnim vodama. Navodnjavanje polja vodama, koje sadrže veće
količine soli, utiče da se iste soli u većoj koncentraciji nađu na navodnjenim poljima, pa
takva polja postaju neplodna. Primer je nastanak doline kristala u Kaliforniji. Dolina je
navodnjavana iz reke Kolorado, u kojoj je zbog industrijske zagađenosti bila veća količina
sulfata. Posle navodnjavanja zbog visoke temparature voda nije prodirala u dublje slojeve,
već je isparavala, a ostajao je natrijum-sulfat, pa su se na zemljištu jasno videli kristali ove
soli, a teren je pretvoren u slanu pustinju [42].
Erozija i smanjenje šumskog fonda
Erozija zemljišta predstavlja ispiranje i odnošenje najsitnijih i najplodnijih čestica iz rastresite
podloge. Erozija zemljišta je prirodan proces koji se može ubrzati nekontrolisanom sečom
šuma i pogrešnim korišćenjem zemljišta. Uzrici erozije mogu biti različiti: krčenje šuma i
uništavanje vegetacije, nekontrolisana ispaša i korišćenje biljnog pokrivača, nepravilna
obrada zemljišta, vetar, kiše. Zemljište bez biljnog pokrivača, pod dejstvom vetra podleže
eroziji. Usled ovakvih postupaka često dolazi do ubrzane erozije, koja je veoma ozbiljan i
ponekad nepovratan proces.
Ustvari erozija je fenomen koji deluje na celokupnoj zemljinoj površini i moguće ga je
posmatrati na različitim nivoima: na globalnom nivou, na nivou države, pokrajine, opštine,
sve do nivoa parcele. Na svakoj od navedenih teritorijalnih jedinica moguće je odrediti
erozivne zone. To nisu samo površine zahvaćene jakim i vidljivim procesima erozije, već i
površine na kojima promena načina korišćenja zemljišta može prouzrokovati pojavu ili
intenziviranje erozionih procesa. Stoga se eroziono područje definiše kao površina zemljišta
58
koja je zahvaćena vidljivim procesima erozije, ali i površina na kojoj nema vidljivih procesa
erozije, a mogu se javiti vidljivi procesi erozije usled promene načina korišćenja zemljišta
[42].
Uklanjanje prirodnog biljnog pokrivača na sve većim površinama prouzrokuje eroziju
zemljišta. Erozijom se gubi humus, a na mestu gde se nakuplja zemljište premešteno
erozijom dolazi do zamuljivanja, nagomilavanja organske materije i eutrofikacije. Osnovni
razlog zbog koga se gubi i smanjuje prostranstvo obradivih površina je, pre svega erozija,
zbog koje se godišnje gubi 25000 hektara na tlu Srbije, dok u svetu erozija godišnje ugrozi
oko 50 miliona hektara, a ponekad i mnogo više.
Glavni oblici erozije su:
o Erozija pomeranja mase – Javlja se prilikom velikog izlivanja kiše ili prilikom
zemljotresa i tada dolazi do odronjavnja zemljišta. Sva brdovita područja pod
nagibom većim od 15 stepeni su podložna ovoj vrsti erozije. Ovo je najčešći oblik
erozije na brdovitim terenima.
Slika 14. Eerozija pomeranja mase
o Fluvijalna erozija – Javlja se prilikom prodiranja vode duboko u zemljište uskim
kanalima. Na brdovitim terenima ovi kanali mogu da budu vrlo duboki i da dođe do
potkopavanja slojeva zemlje. Na ovaj način može doći i do spiranja sedimentskih
slojeva i prodiranja u vodene tokove. Ovaj način erozije ne može da utiče na useve,
ali može da utiče na stabilnost zemljišta i do otežanog kretanja u određenim
regionima.
59
Slika 15. Fluvijalna erozija
o Površinska erozija – Javlja se kada vetar, zima ili mraz odvoje čestice zemlje od
površine. Ova vrste erozije je karakteristična za bilo koju regiju izloženu vetru i kiši.
Slika 16. Površinska erozija
o Erozija obale - Ovo je specifična vrsta fluvijalne erozije. Nastaje kada se izvrši
nekontrolisana seča šuma na obalama, i zemljište postane nestablino.
60
Slika 17. Erozija obale
Decenije istraživanja su dovele do toga da se razviju razne metode sprečavanja erozije. Mere
zaštite uključuju:
o Održavanje odgovarajućeg vegetativnog pokrivača,
o Sađenje drveća,
o Nekorišćenje zemljišta za ispašu (privremena mera),
o Građenje brana.
Erozijom se odnose mnoge hranljive i neophodne materije kao što su: kalcijum, magnezijum,
kalijum, fluor, azot, humus, glina i mikroorganizmi. Erozija može nastati dejstvom vetra
(deflacija) kao i dejstvom vode, koja je mnogo izražajnija. Deflacija predstavlja izduvavanje
finih i plodnih čestica iz zemljišta, koje dovodi do degradacije produktivnog zemljišta i
smanjivanja njegove plodnosti. Najintenzivnija je u relativno suvim predelima u kojima su
nekad travne površine pretvorene u oranice. Deflacija je posebno jaka pri snažnom vetru i
suvom zemljištu, kada se posejani usevi još nisu dovoljno razvili.
Šume na Zemlji pokrivaju trećinu kopna. Uticaj šuma na održavnje života na Zemlji je od
izuzetnog značaja. Hektar šume godišnje oslobađa 10-20 t kisenoika a apsorguje 5-10 t CO2.
Takođe, jedan hektar četinara godišnje može vezati 30-40 t prašine iz vazduha, a hrastova
šuma i do 70 t. Kiše čiste ove prirodne filtere koji mogu ponovo vezivati prašinu iz vazduha.
Čovek uništava šume: sečom za razne potrebe, paljenjem i kiselim kišama. Sa pojavom
poljoprivrede, šume se pale i krče kako bi se dobilo poljoprivredno zemljište. Velike površine
šuma uništavaju se požarima. Pored proizvodnje kiseonika, apsorcije CO2, sprečavanje
erozija zemljišta, šume sprečavaju odnošenje snega sa polja i doprinose boljem natapanju tla
61
prilikom topljenja snega. Sa nestankom šuma, menja se vodeni režim, jer sa jednog hektara
brezove šume u atmosferu dospeva oko 47000 l vode, a od zimzelene 43000 l.
Korišćenjem zemljišta i drugih prirodnih resursa za potrebe društvenog i ekonomskog razvoja
čovek može svojim aktivnostima da naruši ili ugrozi prirodno uspostavnjenu ravnotežu, ili da
je očuva i unapredi. Zato je značajan antropogeni činilac erozije način korišćenja zemljišta.
Način korišćenja zemljišta je jedini činilac erozije kojim čovek može da upravlja i da ga
kontroliše. Neadekvatno korišćenje zemljišta je direktno povezano sa pojavom intenziviranja
erozionih procesa poznatih kao ”antopogena erozija”.
Kao što nepravilan način korišćenja zemljišta može izazavati intenziviranje erozije, tako je
moguće promenom načina korišćenja ublažiti intenzitet erozije. Razvijeni su brojni metodi i
postupci za sanaciju erozionih procesa. Sanacija erozionih procesa se ostvaruje
kombinacijom radova za sanaciju erozije na površini zemljišta, putem raznovrsnih bioloških i
biotehničkih radova i radova za sanacuju korita bujičnih tokova kombinacijom tehničkih i
biotehničkih radova. Navedeni radovi su investicioni i zato se primenjuju samo na onim
mestima gde nema drugog izbora.
Industrijski razvoj doneo je novi vid erozionog rizika. To je rizik erozije od površinskih
kopova i jalovišta. Pojava industrijskih deponija je donela novi skup rizika od erozije.
Naime, industrijske deponije obuhvataju širok spektar od deponija smeća do deponija
toksičnih materija. Za razliku od klasične erozije zemljišta, erozija deponija nosi nove rizike,
jer sa erodiranim materijalom sa deponija u vodotoke se unosi i zagađenje koje može biti
biološko, hemijsko, toksično i radioaktivno.
Svaka od ovih aktivnosti zaslužuje posebnu pažnju, ne samo sa aspekta ostvarivanja
konkretnih mera zaštite zemljišta i sanacije erozije, već i sa aspekta integralnog upravljanja
prirodnim resursima (zemljištem, vodama, ekosistemom i drugim). Identifikacija erozionih
područja je jedna od aktivnosti koja ima prioritet u planiranju antierozionih radova i mera i
proceni efekata na okruženje.
62
Vidljivi procesi erozije su već klasifikovani i kartirani na karti erozije. Međutim, na karti
erozionih područja treba izdvojiti i one površine koje mogu, usled promene načina korišćenja
zemljišta, promeniti kategoriju erozije iz slabije u jaču. Kako je korišćenje zemljišta
dinamička kategorija, obavezna je upotreba aerofoto ili satelitskih snimaka, jer su katastarski
podaci o načinu korišćenja zemljišta uglavnom stari više decenija. Svakako je potrebna i
redovna terenska kontrola na onom području koje bude izdvojeno kao eroziona površina.
Kisele kiše
Kiše i druge padavine, kao kondezati vodene pare treba da imaju negativnu pH
vrednost. Međutim, padavine koje dospevaju na tlo imaju često promenljivu pH
vrednost i to najčešće nižu, odnsno padavine imaju povećanu kiselost. Zagađujeće
materije iz atmosfere mogu pasti u vidu suvog taloga. Sve padavine koje imaju nižu pH
vrednost od 5,6, nazivaju se kiselim kišama.
Kisele kiše nastaju kao posledica zagađivanja vazduha. Prilikom sagorevanja raznih oblika
goriva u motorima ili fabrikama ispušta se: ugljen - dioksid, ugljen - monoksid, oksidi azota,
sumpor - diksid, čađ i pepeo. Efekti acidifikacije odražavaju se na: vodene organizme koji su
osetljivi na povećanje pH i povećanje toksičnih metala u vodi, biljke su osetljive na
povećanje koncentracije hidrogenovih jona u zemljištu, ljudi takodje trpe posledice
acidifikacije. Saobraćaj je osnovni izvor azotovih oksida (NO, NO2 i NO3 koji se najčešće
zbirno predstavljaju kao NOx). SO2 reaguje sa vodonik - peroksidom (H2O2) iz oblaka koji
nastaje od hidroperoksi radikala (HO2) prelazi u SO3, dok NOx reaguje sa hidroksi radikalom
(OH) koji nastaje u atmosferi u fotohemijskim reakcijama. Emitovan SO2, u atmosferu
prelazi u sumpornu i sumporastu kiselinu i sulfate. Smatra se, da se ova konverzacija
odigrava najduže za 72 sata, donja granica kiselosti kiša je oko vrednosti pH 3,4. Prisutan
ugljen (IV) oksid u atmosferi, delimično se rastvara u vodi, pri čemu nastaje ugljena kiselina
(H2CO3), koja povećava kiselost kiše. Azot (IV) oksid u vazduhu prelazi u azotastu i azotnu
kiselinu, nitrite i nitrate. Nastale kiseline u atmosferi padaju sa kišama i ostalim padavinama
ili se talože slobodnim padom pod dejstvom sile gravitacije. U određenim područijima
utvrđeno je da u kiselim kišama ima najviše sumporne kiseline, pa azotne i najmanje
hloridne. Odnos kiselina u kišama se menja u zavisnosti u emisije zagađivača.
63
Negativni efekti kiselih kiša
Ponekad se priroda može prilagoditi kiselom atmosferskom talogu (kiselim kišama),
na primer, u područjima gde je sadržaj krečnjaka (Ca,MgCO3 ili CaCO3) u zemljištu
relativno visok. Kisele kiše u interakciji sa krečnjacima se lako i brzo neutrališu.
Sumporna kiselina sa kalcijum - karbonatom je dobro poznato jedinjenje, so
kalcijuma i sulfatnog anjona – gips (CaSO4*H2O).
Uticaj kiselih kiša na sadržaj kalcijuma i magnezijuma u zemljištu vrlo je
indikativan, nastajanje sulfata magnezijuma koji je rastvoran i sulfata kalcijuma
(gipsa) koji je slabo rastvoran (oko 2 g/dm3 kišnice) ima za posledicu da se s
vremenom ovi katjoni ispiraju iz zemljišta i ostavljaju za sobom narušenu ravnotežu
katjona u zemljištu. Naročito je opasan nedostatak kalcijuma, jer u nedostatku
kalcijuma biljke resorbuju aluminijum, a to je poguban proces za biljke.
Kiseline u kiši sprže lišće biljaka.
Mermer i krečnjak se degradira.
Beton se razgrađuje tako što kiseline postepeno ispiraju kalcijum iz portlandita
(Ca(OH)2) čime u krajnoj liniji slabe mehaničke osobine betona.
Korozija metala je vrlo brza i vidna.
Mobilizacija aluminijuma iz zemljišta u kiseloj sredini ima za posledicu transport
aluminijuma u vodene tokove u kojima aluminijum neretko prouzrokuje mukozno
oboljenje ribljih škrga što ima fatalne posledice (Al(OH)3 ).
I građevine koje je čovek sagradio stradaju od kiselih kiša, jer kiseline iz padavina
napadaju kamen, beton ili metal što ima za posledicu njihovu koroziju, degradaciju i
razaranje.
64
Slika18. Šuma ugrožena kiselom šumom
Slika 19 . Prvobitni izgled skulpture i izgled nakon degradacije od kiselih kiša
Naselja kao izvor zagađenja
Stanovnici prvih naselja sami su se starali o uništavanju nastalog otpada, a otpad su obično
zakopavali u jame, iskopane u okolini naselja. Ovaj način obrade otpadka održao se hiljadama
godina sve do danas. U to vreme kao opasan bioaktivni oblik otpadaka javljale su se fekalije.
Neodgovarajuća dezinfekcija fekalija dovodila je do zagađivanja voda i površinskih slojeva
zemljišta. Povećanje broja stanovnika i količine otpadaka u gradovima doprinelo je povećanom
zagađenju životne sredine. Došlo je do narušavanja samoprečišćavanja zemljišta, pogoršala se
biološka vrednost pozemnih voda. Srednjovekovni gradovi koji su bili bez vodovoda i
kanalizacije doprineli su takvom zagađenju tla da je ono postalo izvor mikroorganizama
uzročnika različitih oboljenja i epidemija. Zagađena voda doprinela je pojavi brojnih teških
želudačno - crevnih epidemija (kuga, kolera). Od sredine XIX veka razvoj gradova se ostvaruje
bržim ritmom od opšteg demografskog rasta. Taj fenomen jako ubrzan tokom druge polovine XX
veka, stalno pogađa industrijalizovane zemlje. Danas 14 gradova ima više od deset miliona
65
stanovnika. Dok je 1950. samo 29 % svetskog stanovništva živelo u gradovima, procenjuje se da
će ta proporcija porasti na 62% do 2020.
Problemi u vezi sa povećanjem broja stanovnika izuzetno su složeni. Brži razvoj populacije
usporava ekonomski rast. Gustina i raspored stanovništva povlači za sobom neke druge
konsekvence. U razvijenim zemljama najveće koncentracije stanovništva nalaze se u velikim
gradovima, koji izazivaju dodatni pritisak na životnu sredinu. Ipak, najveći problem sadržan je u
činjenici da demografska eksplozija izaziva neviđeni pritisak na prirodne resusre, što će u
budućnosti izvršiti dodatnu degradaciju životne sredine. Zemlja ima svoj "noseći kapacitet" koji je
sve više ugrožen od strane povećanja broja ljudi.
Savremena naselja, prvenstveno veći gradovi, danas čine specifičan izvor zagađujućih
supstancija. Razlog leži u činjenici da se na relativno maloj površini nalazi sakupljen veliki
broj pojedinačnih izvora zagađivanja, ali i veliki broj ljudi, veliki broj njihovih domaćinstava.
Zato u naseljima dolazi do zagađivanja kako sopstvenog prostora tako i prostora izvan
gradova, u koje oni šalju zagađujuće supstancije.
Izvori zagađenja u naseljima mogu se podeliti na:
1. Energetske izvore, koje čine toplane, gradske i industrijske i individualna ložišta, u
koja se ubrajaju i instalacije za centralno grejanje jedne zgrade,
2. Saobraćaj, koji obuhvata sve vrste vozila sa pogonom na tečna goriva, pumpe za
tečna goriva, njihova skladišta, garaže i parking prostor,
3. Industrija koja obuhvata velika industrijska preduzeća, srednje i male radionice i sve
druge oblike proizvodne delatnosti,
4. Domaćinstva, u koja ulaze ne samo porodična domaćinstva, nego i svi objekti i
institucije, administrativne ustanove, trgovinske radnje, objekti uslužne delatnosti i
sl.
U odnosu na geometrijski raspored u prostoru izvori se mogu podeliti na tri grupe:
1. Tačkasti izvori su oni gde sa neke relativno male površine dolazi do emisije
značajnih količina zagađujućih supstancija (npr. dimnjak neke fabrike i sl. čija je
površina otvora relativno mala).
66
2. Površinski izvori se karakterišu približno ravnomerno raspoređenim malim izvorima
zagađivanja. (npr. površina naselja pod kućama u kojima su individualna ložišta,
zbog čega se čitava površina naselja posmatra kao jedinstveni izvor velike površine).
3. Linijski izvor čini veliki broj izvora zagađenja, malog intenziteta, raspoređenih u
liniju (npr. ulice sa automobilima u nizu, odnosno putevi, u najvećem broju
slučajeva).
Otpadci iz naselja odražavaju profil delatnosti koje se u njemu vrše. Zato pored industrijskih
otpadaka, čija vrsta zavisi od vrste industrijske proizvodnje, prisutni su i otpadci iz
domaćinstva. Ovi otpaci su raznovrsni, ali im je zajednička karakteristika da sadrže značajne
količine biorazgradivih sastojaka. Svi otpadci izneti iz naselja na deponije predstavljaju
izvore zagađivanja.
U vazduhu iznad naselja javljaju se i sekundarni zagađivači kao posledica primarnih
zagađivača. Za gradove je bitna pojava smoga i efekat kanjona. Efekat kanjona je
karakterističan za duge i prave ulice. U njima se pojavljuje vrtložno strujanje vazduha zbog
čega materije koje su izbačene iz vozila ili drugih izvora neprekidno kruže uz povećanje
koncentracije. Zbog toga može doći i do pojave lokalnog zagađenja, dok u ostalim delovima
grada njega nema.
U gradovima i oko njih raste urbani i industrijski saobraćaj. Sve veće površine se asfaltiraju,
zbija se tlo, rastu emisije lokalnih izvora zagađenja. Takođe, čestice koje se nalaze u asfaltu
usitnjavaju se i podižu u vazduh. U ovim česticama mogu se naći Si, Fe2O3, Al2O3, C i druge
materije. U njima se mogu nači i specifične vrste čestica, vezane za odgovarajuću industriju,
kao što su čestice cementa, koksa, metala, aromatičnih jedinjenja i dr. Na površini naselja
nalaze se i mnoge druge materije koje sa atmosferskom vodom i pranjem ulica dospevaju u
vodotokove [42].
U velikim gradovima i oko njih pojavljuju se sve veće površine namenjene sportu i rekreaciji-
šetališta, parkirališta, igrališta: tu je još jače gaženje, vožnja vozilima, onečišćenje organskim
i drugim otpatcima. Gaženje i vožnja vozilima uzrokuju vertikalno zbijanje (kompresiju) tla
ili horizontalno premeštanje (translokaciju). Nisu pošteđena ni područja koja su udaljena od
velikih gradova, pa ni ona u visokim planinama. Tamo se velike površine upotrebljavaju kao
67
skijališta. Na njima se grade i upotrebljavaju žičare, obavlja se mehanička priprema skijališta
čime se oštećuje tlo kad je mali snežni pokrivač. Izgradnjom naselja često se gubi vredno
zemljište pogodno za druge namene. Osim naselja i izgradnja saobraćajnica uzrokuje gubitak
tla. Tako jedan kilometar 4 - stazne autoputa pokriva 6,6 ha, u brdima 6,6 ha, dodatni sadržaji
odnose 3,6 ha. Autoputevi kao i regionalni putevi često zahtevaju soljenje zimi, što uzrokuje
ispiranje hranljivih jona kalcijuma, magnezijuma i kalijuma iz zemljišta.
Deponije kao izvori zagađenja zemljišta
Otpadne materije mogu se svrstati u nekoliko kategorija. Prvu kategoriju predstavljaju tzv.
nedegradibilne otpadne materije, drugu kategoriju predstavljaju otpadne materije koje su
podložne raspadnim procesima- samoprečišćavanju i praktično prelaze u stanje u kojem su
bile, treću kategoriju predstavljaju opasne hemijske materije, a posebnu opasnost za
čovekovu okolinu predstavlja nuklearni otpad [42,43].
Razvojem industrije raste i zagađenje životne sredine raznim otpadnim materijama. Broj
novih hemikalija godišnje se povećava oko 200-1000 puta, što izaziva dodatne napore za
njihovu detoksikaciju. Ovde treba dodati i nagli porast stanovništva (za svakih 40 godina, ono
se udvostručava).
Prema svetskim istraživanjima najznačajniji izvori otpada su: industrija, gradski čvrsti otpad,
kanalske vode, rudarstvo, poljoprivreda, otpadni materijal organskog porekla (farmaceutske,
kožarske, tekstilne, prehambrene i nekih drugih industrija) i još mnoge druge ljudske
delatnosti.Razne otpadne i štetne materije, koje se sve više nekontrolisano i nestručno odlažu
u prirodnu okolinu, pored mnogih drugih posledica, mogu izazvati i zagađenja površinskih
podzemnih i mineralnih voda, poljoprivrednog zemljišta, vazduha i dr. Ove otpadne materije
mogu imati katastrofalne posledice za ljude i druga živa bića. Da bi se rešio problem otpada,
poslednjih 20 godina intenzivno se radi na iznalaženju najpogodnijih metoda za eliminaciju
otpada sa deponija. Važnije metode za odstranjivanje i preradu otpada su: kontrolisano
sanitarno deponovanje, kompostiranje, spaljivanje, recikliranje.
Lokacija za kontrolisano sanitarno deponovanje treba da obezbedi: dovoljno veliki prostror u
blizini grada, pristupni put, pravac dominantnih vetrova, konfiguraciju terena, zaštitu
68
površinskih i podzemnih voda od zagađivanja, da je usaglašena sa prostornim planom regiona
odnosno opštine i po mogućstvu naći najbolje rešenje - jedna deponija za više opština.
Jedno od najprihvatljivijih rešenja, ali i najskupljih metoda je spaljivanje specijalnim
pirolitičkim pećima. U ovim pečima otpad se spaljuje do netoksičnih gasova. Stvoreni štetni
gasovi koji se stvaraju pri procesu spaljivanja odstranjuju se putem alkalne apsorpcije a
dobijeni otpaci neorganske i organske prirode mogu se upotrebiti kao sekundarne sirovine.
Toplota dobijena spaljivanjem koristi se za razne tehnološke postupke kao toplotna energija.
Treba napomenuti da se ni sa jednim navedenim postupkom ne može u potpunosti odstraniti
otpad. Veštački priozvedeni materijali predstavljaju poseban problem, jer ne podležu
biološkom razlaganju.
Ovo je budući turistički centar Toplice Slika 20. Sanacija i zatvaranje gradske deponije u Prokuplju, koja se nalazi, skoro u centru grada.
Slika 21.Fotografije jedne od pet velikih deponija grada Los Anđelesa – Puente Hills.(završna faza
deponije) Fotografija levo nastala je decembra 2005. godine, a na fotografiji desno može se videti kako
deponija postaje zeleno brdo, obraslo travom, sitnim rastinjem i žbunastim biljem, pod kojim leže
milioni tona otpada.
SLikkk bhxbfdvyrehtho wn5ut87 s završna faza jednog dela deponije
69
3. VEZE TURIZMA I ŽIVOTNE SREDINE
Turizam više nego druge delatnosti zavisi od kvaliteta životne sredine, pa je utoliko značajna
njegova veza sa životnom sredinom. Uticaji turizma na životnu sredinu su veoma složeni i ne
tiču se samo ekoloških komponenata sredine, nego i socio-kulturnih i ekonomskih činilaca.
Samo analiza sve tri komponenete donosi realnu sliku o stvarnom uticaju turizma na neku
destinaciju. Sa uočavanjem i predviđanjem posledica neophodno je realizovati akcije koje će
minimizirati negativne uticaje, odnosno, podsticati razvijanje pozitivnih uticaja.
Područje interesovanja uticaja turizma na životnu sredinu jedno je od primarnih - u odsustvu
atraktivne sredine, turizma neće biti. Čitav niz prostornih atraktivnosti kao što su sunce,
more, pesak do privlačnih istorijskih mesta, osnova su za razvoj turističke privrede. Veza
izmedu turizma i životne sredine je prostorno i kulturno zavisna i kao takva je promenljiva
kroz vreme i u odnosu prema različitim društvenim interesima. Turizam je bez sumnje faktor
transformacije životne sredine. Većina autora je saglasna da se te promene mogu
manifestovati kao pozitivne i negativne [44-46].
Veza izmedu turizma i životne sredine je fundamentalna i kompleksna. Zbog velikog stepena
meduzavisnosti između ova dva pojma, ona se često označava kao "simbiotička" .
Hronološki prikaz razvoja svesti o životnoj sredini i turizmu nesumnjivo dovodi do saznanja
da je turizam malih grupa, posebno ekoturizam, ali i ostali oblici alternativnog turizma, u
direktnoj vezi sa narastanjem svesti o potrebi zaštite životne sredine. Trend interesovanja o
uticaju brojnih aktivnosti od strane ljudi zahvatio je i turizam, sa novom težnjom da turistički
proizvod, kao i proces njegovog stvaranja, ne ugrozi životnu sredinu. Pored toga, ne insistira
se samo na očuvanju ekoloških sistema, već se kroz turizam podstiče i razvoj na socijalnom,
kulturnom i ekonomskom planu.
Turizam, naročito otkada je postao masovan i uniforman, je veliki generator prostorno-
ekoloških posledica. U vezi sa tim postoje brojne interakcijske veze između turizma i
ekologije:
70
- turizam, u sukobu interesa između prirode i čoveka (putem tržišta, cena i profita) je
veliki potrošač prirode,
- neplanska urbanizacija i izgradnja pojedinih područja;
- narušavanje autohtonosti urbane i ruralne sredine,
- disharmonija prirodne osnove i hipetrofirane hotelsko-turističke izgradnje,
- zapostavljanje ulaganja u programe revitalizacije prirodne i materijalne osnove, i
često preferiranje novih investicija,
- negativne i destruktivne posledice u saobraćaju tokom putovanja do turističke
destinacije i do svog domicila, od crnih bilansa u prometu do ostalih nepovoljnosti i
rizika,
- preterana izgradnja rezidencijalnih vila ili vikendica na kvalitetnim i drugim
prostorima u blizini turističkih i drugih kapaciteta, što još više penetrira i okupira
turistički receptivni prostor i stvara neizlečive ekološke i druge probleme,
- bespravna gradnja različitih objekata,
- povećana opasnost od požara i drugih nepogodnosti,
- neprestano naseljavanje i gradnja različitih vrsta neprimerenih objekata na
ugroženom obalnom i drugom prostoru, što ne odgovara tradicionalnom i
autentičnom ambijentu određenog kraja,
- neplanska i preterana izgradnja objekata društvenog i individualnog vlasništva, često
na uzurpiranom (ili kako se to kaže eksproprisanom) zemljištu,
- s razvojem litoralne ekonomike (ili ekonomike obalnog područja), dolazi do kolizija i
frustracija u ekoprostoru u korist industrijskih, a na štetu turistifikacija, kao i
monostrukturni razvoj, nepovoljno utiče na zakonitosti prostorno ekološkog sastava
određenog područja,
- preterana okupacija i izgradnja prostora ugrožava prirodnu osnovu i kvalitet prostora,
i stvara opasnost od oskudice i prikraćenosti prostora za generacije koje dolaze (s
obzirom na planersko načelo prema kojem uvek treba ostaviti oko 30 posto
raspoloživog prostora za buduće generacije),
- turizam, stalno i sve više, naročito oblicima turističke urbanizacije i kolonizacije,
okupira vitalne kvalitetne prostore na obalnim, ostrvskim i morskim lokacijama, što
bitno slabi turistički potencijal i imidž sredine, a svojim ekološkim, ekonomskim,
71
estetskim i etičkim implikacijama na prirodnu i humanizovanu sredinu zna često biti
mnogo gori od urbanizacije industrijskih i gradskih aglomeracija na kopnu,
- zbog svoje vremenske i prostorne koncentracije turizam generiše opasne ekološke
posledice u atmosferi, na kopnu i vodenim površinama (razna zagađenja vazduha,
biološka polucija mora i obale, degradacija terena hodanjem ili prevoznim
sredstvima, stalna i sve brža mobilnost turista, devastacija podmorja, uništavanje
vegetacije, problemi odvoda otpadnih voda, saniranje otpada, problemi buke, galame,
pijanstva, tuča, ispusta motornih vozila, ugrožavanje flore i faune, degradacija
pejzaža i životnih aglomeracija raznim neestetskim objektima i pokretnim
predmetima, okupacija prostora automobilima i plovnim objektima, izgradnja
improvizovanih i neadekvatnih sadržaja za zabavu i rekreaciju, izgradnja
uniformisane betonske i slične arhitekture, pojava turističkih geta, pojava
spomeničkog vandalizma i slično),
- smanjenje ekološkog senzibiliteta turista i domaćeg stanovništva koje proizilazi iz
međusobne različitosti pojedine grupacije, a u vezi je sa njihovim pojedinačnim i
trenutnim interesima,
- turizam je, takođe, uzročnik i generator i drugih vidljivih implikacija i posledica
opasnih po svoj razvoj[44-47].
Kada se tim tzv. Turističko – prostorno - ekološkim elementima i vidljivim posledicama za
razvoj turizma, pridodaju razni industrijski i drugi zagađivači (na primer, industrijske otpadne
vode, zagađivanje mora i reka čvrstim otpadom, cvetanje mora i reka, otpadne vode i smeće
iz domaćinstava, atmosferske vode, hemikalije kao biocidi, sredstva za pranje, plastična
ambalaža, mineralna ulja, veštačka đubriva, razne suspendovane stvari, organske materije,
sredstva za dezinfekciju, patogene klice, biocidi, herbicidi, kancerogene i radioaktivne
materije, i drugi uzročnici onečišćenja, i elementarne nesreće poput odrona i klizanja tla,
poplava i orkanskih vetrova), dobićemo potvrdan i neizbežan odgovor o kataklizmičnom
karakteru i biću ekologije (i u tom smislu turističke ekologije) za život i perspektivu
savremenog čovečanstva.
Turizam je postao masovni fenomen naše civilizacije koji traži mnogo prostora i često deluje
na prostor agresivno i rušilački. Prirodni prostor se veoma mnogo uništava, a time i osnovni
resursi na kojima se zasniva turistički razvoj. Zbog toga su sve češća zalaganja i traženja da
72
se prostor zaštiti ne samo od klasičnih uzroka zagađenja životne sredine, kao što su industrija,
urbanizacija, energetika, saobraćaj i ostali uzročnici, nego i od same turističke delatnosti.
Po svojim karakteristikama turizam je nova prostorno - socioekonomska pojava u 20. veku, i
nove civilizacije na početku trećeg milenijuma. Turizam je kao delatnost i društveni fenomen
veliki korisnik prostora. Takođe, on u najvećoj meri zavisi direktno od kvaliteta prostora i
životne sredine. Samo poljoprivreda kao delatnost više zavisi od prostora i prirode.
Turizam je, pre svega, prostorna pojava zato što se turistička delatnost odvija u prostoru, bilo
u prirodi bilo u gradovima – turističkim destinacijama, tj. uvek u nekom prostoru, tako da je
prostor, uz čoveka - turistu, drugi osnovni element sistema turizma.
Prostor je izložen stalnim presijama, devastacijama, destrukcijama i zagađenju. Prostor se ne
može potrošiti, ali, ako se ne štiti, može se potrošiti kvalitet prostora. Stoga on mora da se
štiti, održava i čuva, što znači da se u turističkoj, ekonomskoj, urbanističkoj i svakoj drugoj
delatnosti, moraju poštovati ekološke dimenzije prostora, i imati ekosistemski pristup
prostoru kao osnovnom elementu životne sredine.
U dosadašnjem istorijskom razvoju turizam je prošao kroz više faza i etapa, i doživeo brojne
spoljne i unutrašnje transformacije u pogledu pojavnih oblika, sredstava kojima se koristio,
obima, strukture i dinamike i disperzije, funkcija, i sigurno je da će se i dalje kvalitativno i
kvantitativno razvijati, menjati, dobijati nove forme i osobine, i nastaviti dalju dinamiku svog
razvoja u skladu sa opštim promenama u svetu.
Sve dok turizam nije postao brojčano masovan i rastresito raspoređen u prostoru, njegov
uticaj na životnu sredinu je bio beznačajan. Međutim, kada je on prestao da bude samo
pasivna turistička dokolica, već je zadobio masovni karakter (po masama ljudi koje pokreće
ka turističkim destinacijama) i kada je prerastao iz pasivne dokolice u aktivni oblik – kada su
turisti počeli da „konzumiraju“ prirodu i turističke (prirodne, ali i društvene) resurse, on je
postao novi činilac devastacije životne sredine (novi faktor poremećaja ekološke ravnoteže).
Kada je turizam poprimio masovni karakter, po svojoj mobilnosti, dinamičnosti, i masama
turista, izgradnji u prostoru, i broju turističkih resursa koji se koriste, on je postao , uz
73
industrijalizaciju, urbanizaciju i druge delatnosti, uzročnik devastacije životne sredine u onim
područjima koja su se razvijala kao turističke destinacije.
Pri tome, razvoj turizma ne samo što može biti činilac presije na prostor, već to čini u
reonima gde je priroda najlepša, i s turističke tačke najvrednija, ali i ekološki najosetljivija.
Na taj način, turizam je počeo da ugrožava svoju egzistencijalnu osnovu, tj. da „seče na granu
na kojoj sedi“.
Ranije su turisti uglavnom boravili u prirodi i pasivno se podvrgavali uticajima prirodnih
biotopnih elemenata i emocionalno doživljavali prirodne privlačnosti („prirodne lepote“).
Turistička putovanja su nekada bila otkrivanje prostora, praćen emocijama, razmišljanjima,
duhovnim bogaćenjem, pa se čovek na putovanjima produžavao i povećavao. Za
zadovoljenje takve turističke potražnje uz određene prirodne uslove nije bilo potrebno
stvarati neku veliku i tehnički složenu dopunsku turističku ponudu koja okupira veliki prostor
i degradira okolinu.
Danas, međutim, turisti u doslovnom smislu „konzumiraju“ prirodu i vrše vrlo aktivan uticaj
na prirodne elemente u mestu odmaranja.
„Danas, međutim, turisti više i ne putuju, već „učestvuju“ u putovanjima i transferima. Oni
stalno beže od jednog mesta do drugog, i iz jednog objekta u drugi, tako da im slika područja
ostaje u mrtvoj uspomeni. Kako priličan broj turista nema ni istorijskog ni geografskog čula,
to oni istorijske objekte gledaju samo u hronologiji, a ne i u vezi s okolinom u kojoj su
nastali, pa niti shvataju niti cene pravo značenje koje pojedini prirodni objekti i fenomeni
imaju u ukupnom značenju pejzaža. Stoga se većina turista prema kulturnoj baštini i prema
prirodnim vrednostima odnosi nehajno.
3.1 Ekspanzivni, agresivni i destruktivni oblici turizma
U odnosu na to kako deluju na promene i pogoršanje životne sredine, prirodnih resursa i
ambijenta, mogu se izdvojiti tri posebne grupe turizma: ekspanzivni, agresivni i destruktivni.
74
Ekspanzivni oblici turizma
Ekspanzivni oblici turizma su oni koji po svojoj prirodi zahtevu i zauzimaju velike prostore.
Takvi su kamping i autokamping, stacionarni i pokretni karavaning, nautički turizam,
avioturizam, vikendaški turizam, i još neki drugi oblici.
1) S obzirom da su to najmasovniji oblici turizma, s visokim stopama rasta, oni
zauzimaju najveći deo turističkog prostora, naročito obalnog prostora u primorskim
mestima. Tako kamping i autokamping zauzimaju velike prostore, jer minimalna
površina prostora za kampovanje po jednom kamperu mora, po standardima, da
iznosi između 12 i 25 kvadratnih metara, a površina kamp jedinice koja služi za
postavljanje opreme za kampovanje i smeštaj vozila između 50 i 120 kvadratnih
metara (zavisno od kategorije kampa). Uz to, kampovi zauzimaju prostore koji su
turistički najvredniji, ali i s ekološkog i estetskog stanovišta najosetljiviji. Isto vredi i
za mobilni i stacionarni karavaning.
2) Nautički turizam na moru, rekama i jezerima i kanalima zauzima znatan obalni
prostor i vrši presiju na njega, posebno zbog izgradnje luka, marina, vezova, hangara,
nautičkih centara i drugih objekata, te tako zauzima slobodni i sačuvani prostor
dragocen za turizam.
3) Mototurizam je danas dominantan oblik turističkog prometa, a takođe zauzima veliki
prostor, zagađuje vazduh, zemljište, stvara buku i zagađuje životnu sredinu, kako u
stanju kretanja, tako isto i u stanju mirovanja. Za izgradnju drumskih saobraćajnica,
parkirališta, odmarališta, zaobilaznica, servisa, benzinskih stanica i drugih elemenata
saobraćajnice infrastrukture, zauzimaju se na desetine hiljada kvadratnih kilometara
površine, često najboljeg i poljoprivrednog zemljišta, uništavaju zelene površine i
prirodni pejzaži. Osim tog, novoizgrađeni putevi odmah postaju osovine divlje
izgradnje i stihijske urbanizacije, čime se dodatno upropašćava životna sredina.
Slično vredi i za avioturizam i izgradnju novih aerodroma na ostrvima i planinski
turističkim centrima (avioni, uz to, još i veoma oštećuju ozonski omotač)
4) Rezidencijalno - sekundarni (vikendaški) turizam je turizam koji se odnosi na
gradnju i korišćenje privatnih kuća (sekundarnih rezidencija) za kraći ili duži odmor
(„vikendice“ na moru, rekama, jezerima, u planinskim centrima i banjama, izletištima
75
i sličnim turističkim lokalitetima). On je ponegde poprimio takve razmere da ima sve
negativne posledice i karakteristike stihijske urbanizacije i nekontrolisane izgradnje.
Na taj način se širi neplanska i stihijska privatizacija i uzurpacija prostora, i nastaju
razni oblici špekulacije i uzurpacije zemljišta, javnog i društvenog prostora, stvaraju
se urbanistički i komunalni problemi, degradira se pejzaž, i stvaraju i drugi problemi
koji narušavaju kvalitet životne sredine.
Agresivni oblici turizma
Agresivni oblici turističkog promet su: dolazak sve većeg broja turist u zakonski zaštićena
područja prirode – nacionalne parkove, prirodne rezervate i zaštićene zone divljine,
usamljena ostrva i ade (kod nas na Dunavu) nepristupačne i neuređene predele, divlje
kampiranje na mestima koja nisu uređena ni označena za kampiranje, sportski lov i ribolov,
dopuštenim i nedopuštenim sredstvima na zabranjenim područjima i u zabranjeno vreme,
nedopuštena arheološka, podmorska i arheološka istraživanja i neovlašćeno prisvajanje
biološkog i arheološkog blaga itd. Kada se više takvih agresivnih oblika ponašanja u turizmu
nađe na jednom mestu, onda oni po principu sinergijskog efekta vrše kumulativni pritisak na
najvrednije elemente prostora i životne sredine, u celini, što je vrlo nepovoljno.
Destruktivni oblici turizma i turističke izgradnje
Destruktivni oblici turizma su oni koji potpuno zauzimaju, preobražavaju, razgrađuju,
rasprirođuju i obezvređuju prirodni prostor.
Svi ekspanzivni oblici turizma su manje-više destruktivni, ali najdestruktivniji uticaj vrše
velike turističke aglomeracije na obali, ostrvima i planinskim turističkim centrima.
U svim mediteranskim zemljama nastale su brojne turističke aglomeracije, naročito u novije
vreme, kao rezultat intenzivne i masovne turističke izgradnje (kod nas na Kopaoniku i
Zlatiboru i u banjama). To je dovelo do fenomena turističke urbanizacije obalnog područja, u
celom Mediteranu, koja je po svojim prostornim, estetskim, sociološki, ekonomskim i
ekološkim posledicama često gora od urbanizacije gradskih i industrijskih aglomeracija u
76
neturističkim područjima. Budući da su veštački ekosistemi, velike aglomeracije , oni
stvaraju haotične odnose u prostoru, polucije svih vrsta, uništavaju identitet turističkih mesta
(primorskih, planinskih, banjskih) i identične prirodne pejzaže i autentične estetske vrednost,
itd. Takvih primera ima na svim obalama Mediterana i u planinskim i kontinentalnim
turističkim centrima.
Međunarodna unija za zaštitu prirode i prirodnih resursa sa sedištem u Lucernu istakla je tri
osnovna razloga zbog kojih turizam veoma štetno utiče na životnu sredinu.
o U velikim i sve većim masama ljudi koji po više puta godišnje putuju na odmor.
o Preduzimanje organizacijskih i tehničkih mera da se takva masa ljudi prihvati.
o Velika masa turista tokom putovanja i boravka namerno ili nenamerno, svesno ili
nesvesno, utiče na sve elemente životne sredine – vodu, vazduh, zemljište, kulturne
spomenike, prirodu, floru i faunu i dr.
3.2 Uticaji koje turisti i organizatori putovanja vrše na životnu sredinu
Prema Međunarodnoj uniji za zaštitu prirode i prirodnih resursa, svi ekološki uticaji turizma
na životnu sredinu se mogu svrstati u dve grupe:
1. Uticaji koje turisti vrše na životnu sredinu,
2. Uticaji koje organizatori putovanja čine na životnu sredinu
Unutar ove dve grupe postoji više načina i tipova uticaja da ih je teško sve i nabrojati. Ipak
mogu se nabrojati neki osnovni uticaji, i to:
1. Uticaji turista na životnu sredinu:
Uticaji turista na životnu sredinu biće utoliko veći:
a) ukoliko je više turista na određenom prostoru,
b) ukoliko duže ostaju na turističkoj destinaciji,
c) ukoliko su jače razvijeni agresivni oblici turističkog prometa,
77
d) ukoliko se razvoj turizma i slobodno vreme turista prepušta slučaju.
2. Uticaji organizatora putovanja na životnu sredinu:
Glavni tipovi uticaja putovanja na životnu sredinu su:
a) Uređenje prostora za prihvat turista: pripremanje terena isušivanjem, drenažom, sečom
šuma, izgradnjom puteva, luka, aerodroma, žičara, uspinjača, skijaških terena, skakaonica,
parkinga, staza, signalizacije, infrastrukture (vodovodne, komunalne, električne,
komunikacioni dr.),
b) Organizacija prihvata turista: izgradnja receptivnih ugostiteljskih objekata raznih vrsta,
tipova, i kategorija, izgradnja objekata i punktova za proizvodnju i distribuciju hrane, pića i
sličnih objekata, naročito ako je izgradnja stihijska,
c) Organizacija boravka, odmora i slobodnog vremena turista, za koje je potrebno izgraditi
objekte i terene za razne vrste sportova (golf, teniski tereni, sportovi sa loptom, bazeni za
plivanje, vidikovci, trim staze itd). Sva ova izgradnja zauzima velike prostore i narušava
prirodnu harmoniju, čak i kad je planska [44] .
Istraživanja turizma tradicionalno su upućena na uticaje koje ova delatnost realizuje
preinačavajući ekološki, socio - kulturni i ekonomski okvir nekog prostora. Proučavanja
ekološkog preobražaja uglavnom naglašavaju promene koje turizam realizuje na prirodu i
ekosisteme nekog predela. Socio - kulturne promene uključuju analize kako turizam menja
lokalne ljude, njihovu kulturu i životni stil, dok ekonomska istraživanja pokazuju kako
turizam preinačava ekonomsko - privredni potencijal destinacije. Pored ove uobičejene
podele, grupe uticaja (ekološka, socio - kulturna i ekonomska) mogu se dodatno podeliti u
zavisnosti da li se realizuje pozitivan ili negativan tip uticaja (tabela 6.). To povrduje da je
uticaj turizma kompleksnog karaktera i da se kao takav isključivo mora analizirati, dok svako
pojednostavljivanje date situacije ne pruža realnu sliku o stvarnom stepenu uticaja.
Premda je svetska javnost u centar svojih interesovanja stavila problem degradacije i zaštite
životne sredine, može se zaključiti da je naše znanje o uticaju ljudskih aktivnosti još uvek
78
nedovoljno. U torn pravcu, saznanje o uticaju turizma je ograničeno zbog vise razloga.
Istraživanja u oblasti uticaja su relativno nerazvijena, a istinski multidsci-
plinarni pristup ovoj oblasti još nije usavršen. Istraživanja u oblasti uticaja turizma na
životnu sredinu sklona su akcijama tek kada se nešto dogodi, pa je teško formirati bazu
pomoću koje će se promene meriti.
Nije uvek jednostavno odvojiti izvore uticaja na životnu sredinu koje realizuju turisti od onih
koji su posledica delovanja lokalnog stanovništva. Takođe, prisutan je nedostatak informacija
koje se tiču stanja resursa pre turističkog razvoja, kao i kriterijuma pomoću koga će promena
biti izmerena.
Savremeni turizam uslovljava i omogućuje izdvajanje inicijativnih i receptivnih lokaliteta,
regija i zemalja. U vezi s tim, turistička kretanja utiču na brojne procese u životnoj sredini.
Uticaj turizma na životnu sredinu (promena namene, restauracija, oprema) može dovesti do
stvaranja specifine fizionomije prostora. Uticaj turizma na životnu sredinu može biti
pozitivan (zaštita, planiranje, revitalizacija) i negativan (zagađivanje destrukcija, degradacija,
zasićenje).
Održivi turizam uključuje aktivnosti koje imaju neznatan negativan uticaj na životnu sredinu.
Nažalost, u Srbiji je evidentan nedostatak odgovarajuće infrastrukture, koja bi podržala
razvoj održivog turizma. Takođe nedostaje efikasno i adekvatno planiranje upravljanja
otpadom u turističkim mestima, u funkciji što manjeg negativnog uticaja turističkih aktivnosti
na životnu sredinu. Poseban akcenaat potrebno je staviti na "razvoj ekološki prijateljskih"
tehnologija
Održivi turizam podrazumeva svaki vid turizma koji doprinosi zaštiti životne sredine,
socijalnog i ekonomskog integriteta i unapređivanju prirodnih, stvorenih i kulturnih vrednosti
na trajnoj osnovi. Glavni cilj ovakvog vida turizma je da se omogući ljudima uživanje i
sticanje znanja o prirodnim, istorijskim i kulturnim karakteristikama jedinstvenog okruženja,
uz očuvanje integriteta mesta i podsticanje ekonomskog razvoja i dobrobiti lokalne zajednice.
Održivi razvoj, ni u kom slučaju nema za cilj da zaustavi razvoj turizma već da omogući
njegov razvoj na način da turisti vide i dožive ono što žele, ali da pritom ne unište same
činioce koji su ih privukli. U isto vreme, društvo, kultura i okruženje ljudi koji žive u
turističkim destinacijama nisu uništeni niti ugroženi.
79
Razvoj turizma često ima za rezultat velike promene u izgledu područja, uključujući seču
šuma, isušivanje vlažnih područja, a takvo uništavanje staništa rezultira u velikom gubitku
biološke raznovrsnosti. Takođe neki oblici turizma mogu izazvati degradaciju pejzaža,
gubitak biodiverziteta, zagađivanje vazduha, vode i zemljišta i u određenoj meri mogu uticati
i na promenu klime, što je danas problem globalnih razmera. U većini sličajeva masovni
turizam pretvara delove ’’raja na zemlji’’ u deponije otpada. Svaki turista u Evropi dnevno
proizvede oko 1 kg čvrstog otpada i 180 litara otpadnih voda. Ekoturizam se postavlja kao
ekvivalent u okviru oblasti održivog turizma zasnovanom na prirodi. Dok turizam usmeren na
destinacije u prirodi u suštini predstavlja jednostavno putovanje u područja sa lepom
prirodom, ekoturizam ostvaruje korist za lokalno stanovništvo u ekološkom, kulturnom i
ekonomskom smislu. Na primer, turista koji ide u prirodu može da posmatra ptice. Ali,
ekoturista posmatra ptice sa lokalnim vodičem, odseda u lokalnom smeštajnom kapacitetu i
daje doprinos lokalnoj privredi.
Osim toga, turizam može uticati i na lokalno stanovništvo ugrožavanjem tradicije i običaja
usled velikog pritiska masovnog turizma, а može dovesti i do konkurentske borbe lokalne
zajednice i učesnika na strani turističke ponude zbog nedostatka raspoloživih resursa kao što
su zemljište, čista voda i vazduh.. Neke destinacije su postale žrtve sopstvenih prirodnih
lepota. Mala ostrva kao što su Mikonos u Grčkoj, Kapri u Italiji, doživela su jako veliki
pritisak i premašila su svoj „noseći kapacitet “.
U najpopularnijim turističkim destinacijama duž morskih obala i u Alpima uticaji na prirodu i
stanovništvo već prevazilaze kritične granice. Tri četvrtine peščanih dina na mediteranskoj
obali između Španije i Sicilije je već nestalo, uglavnom kao rezultat urbanizacije povezane sa
razvojem turizma. Ovaj trend je dodatno podstaknut stalnim povećanjem manifestacionog
turizma, koji je saobraćajno intenzivan, razvojem turističkih megacentara i opštom
promenom u modelima godišnjih odmora (veći broj odmora u toku godine, kraći boravci i
duže razdaljine putovanja). Avanturistički duh sve je uočljiviji kod savremenih turista, kao i
veća potražnja za letovanjima koja su puna aktivnosti u prirodi, kulturnih i rekreativnih
sadržaja. Primećeno je da većina turista izbegava destinacije sa narušenom životnom
sredinom. Svi uticaji turizma mogu se mogu podeliti na:
o Ekološke uticaje
o Socio – kulturne uticaje
o Ekonomske uticaje
80
Svaka kategorija donosi i negativne i pozitivne uticaje.
Tabela 6. Uticaji turizma na životnu sredinu [44,46]
Vrsta uticaja Pozitivni Negativni
Ekološki
- zahteva plansko rešavanje problema zaštite životnesredine i planiranje uređenja prostora za turizam - inicira, podstiče i učestvuje u uređenju prostora u turističkim mestima, oko spomenika prirode, kulturno-istorijskih spomenika itd.- restauracija starih zgrada, ulica, starih delova grada,dvorac,zidina, tvrđava i sl. - ozelenjavanje površina, pošumljavanje prostora,hortikulturno uređenje itd - gradnja rečnih akumulacija, veštačkih jezera, pored ostalog i zbog turizma i rekreacije- stavljanje delova prirode pod zaštitu (nacionalniparkovi, parkovi prirode, prirodni spomenici id rugi)vrši se, pored drugih razloga, i zbog turizma irekreacije- razvoj svesti o potrebi čuvanja, zaštite i uređenja životne sredine kod lokalnog stanovništva, javnosti,turoperatora, vlasti i drugih, itd.
- vandalizam turista u mestima boravka(kad turisti odnose za uspomenudelove pećinskog nakita, cveće, endemične i retke vrste, delove skluptura i sl.- zagađenje vode, vazduha i zemljišta usled izgradnje i rada turističko-ugostiteljskih objekata,- zagađenje prirodne sredine kao rezultat korišćenja u turističke svrhe (morskog priobalja, plaža, reka ijezera),- zagađenje bukom i vibracijama zbog galame turista u turističkim destinacijama, izletištima, plažama iskijalištima,- smanjenje poljoprivrednih površina ikorisnog zemljišta zbog turizma,- uništavanje flore i faune u mestimaboravka i posete turista (preteranobranje cveća, lekovitog bilja, šumskih plodova i slično). - uznemiravanje životinja, fotosafari,turistički safari, lovni i ribolovni turizam, osete prirodnim rezervatimaitd.,- nekontrolisani lovni turizam iribolovni turizam,- neadekvatno zauzimanje prostorazbog prevelike koncentracijeturističkih objekata na malom prostoru, - degradacija tla usled korišćenja (aktiviranje erozija zemljišta usledizgradnje i korišćenja skijaških staza, pešačkih staza, žičara i drugih radova, itd.
Socio -kulturni
- poboljšanje socijalnog i ekonomskog standarda- kontakt sa drugim kulturama- rast životnog standarda- povećava nivo obrazovanja stanovništva
- menja strukturu stanovništva, izazivadeagrarizaciju- povećava migraciju - gubi kulturna izvornost- meša se religija i kultura,nestaje tradicionalni način života, menja se sistem vrednosti (na gore)
Ekonomski
- stabilizacija platnog bilansa- povećavanje zaposlenosti - ravnomerni regionalni razvoj- multiplikativni efekti- povećanje raspoloživog dohotka
- povećanje troškova života - povećanje taksi i poreza - utiče na razlike u razvoju pojedinih regija- stvaranje neravnoteže između ekonomskih sektora- utiče na sezonsku fluktuaciju radnika
81
3.3 Ekološki uticaji
U cilju razvijanja sistema usluga za potencijalne turiste, destinacija mora prvo razviti
neophodnu infrastrukturu. U slučaju turističke delatnosti infrastruktura podrazumeva
saobraćajnice, luke, marine, aerodrome, električnu energiju, vodu i kanalizaciju. Neohodni su
i neki drugi uslužni objekti kao što su hoteli, restorani, turistička predstavništva, agencije i
drugi. Razvoj ovakvih sistema neosporno utiče na životnu sredinu. Međutim, ovo je tek
početak preinačavanja životne sredine od strane turizma. Kasnije, nakon izgradnje, uticaj na
životnu sredinu realizuje organizacija turizma, kao i posetioci sa svojim navikama,
potrebama, aktivnostima.
Uticaji na ekološke i prirodne sadržaje prostora mogu se sagledavati po vrstama turističkih
destinacija ili kroz uticaj na pojedine elemente životne sredine. Posmatrajući najpopularnije
tipove turističkih destinacija, u koje i dalje spadaju obale okeana i mora, kao i planine, može
se konstatovati da su ovi predeli i njihovi resursi najugroženiji od strane turizma.
Uticaji na priobalne predele
Obale su zonski resurs, gde se aktivnosti koncentrišu na određenim lokacijama, tako da su
uticaji, zonirani. Ovo je bitno za organizaciju destinacije. U istraživačkim studijama koje su
izvršile svedske agencije za zaštitu prirode, dominantne obalske linije na globalnom nivou su
Mediteran, Karibi, Meksički zaliv, ostrva Indijskog Okeana, i Pacifička ostrva. U ovom
kontekstu, obalski resursi su globalno ekološko pitanje koje je složeno, raznoliko i koje, ipak,
nije jednostavno svedeno na resurse plaže, kao što se to ponekada čini. Okruženje priobalnog
turizma može se svrstati u sledeće kategorije: (1) okeanska ostrva; (2) koralni grebeni; (3)
kopnene vode; (4) močvare u blizini obale; (5) peskovite plaže; (6) priobalne dine.
U smislu okruženja, pod najvećim pritiskom turizma i rekreacije su pešćane plaže, a za njima
slede priobalne dine. U evropskom kontekstu procesi glavne erozije i sedimentacije koji utiču
na životnu sredinu obale, povezani su sa prirodnim procesima koji uključuju: (1) delovanje
plime i oseke; (2) geomorfološke faktore (na primer, reke koje vrše uticaj na rečna ušća i
delte); (3) meteorološke faktore (na primer, vetrovi i oluje); (4) promene nivoa mora; (5)
geološke procese (na primer, seizmičke i vulkanske aktivnosti). Konačno, priobalni krajevi u
82
Evropi trpe mnogobrojne probleme izazvane razvojem kako drugih delatnosti, tako i turizma,
a medu njima su:
o visok stepen zagadivanja od izlivene nafte;
o razvoj lučkih gradova;
o porast obalske erozije, na šta utiče izgradnja turističkih objekata;
o nedostatak pijaće vode;
o konstantni porast uticaja turizma, jer godišnje priobalne krajeve Evrope poseti
100 miliona turista, a predvidanja govore da će taj broj do 2030. godine porasti na
230 miliona [4,47].
Neki od vidljivih znakova ekološkog pogoršanja uključuju zagađivanje vode, i porast
cvetanja algi. Ovaj problem se uvećava sa prisustvom kanalizacionih zagađivača, gde
obogaćivanje hranjivim materijama dovodi do cvetanja algi. Poznavanje geomorfoloških
karakteristika važno je za razumevanje uticaja rekreacije i turizma na životnu sredinu
priobalja.
Uticaj na planine
Po svojoj važnosti i popularnosti planine se kao turističke destinacije nalaze na drugom
mestu. Baš kao što turizam izaziva negativne pojave u priobalnim ekosistemima, tako i na
planinama utiče na transformaciju prostora. Životna sredina planina je osetljiva i podložna
promenama. Ona ima kratak vegetacioni period, niske temperature i specifične tipove
zemljišta, koja su inače tanka i ne obiluji hranjivim materijama. U takvim uslovima
regeneracija narušenih vrednosti kreće se dosta sporo.
Izgradnjom skijališnih staza i ostalih terena za sport i rekreaciju ostvariće se pozitivni
ekonomski efekti, аli takođe ostaju posledice od izgradnje po geonasleđe, geodiverzitet i
biodiverzitet.
Izgradnja tunela, mostova, nadvožnjaka, priključnih puteva, krčenje šume i razaranje
zemljišta može izazvati odrone i klizanje terena.
Neophodno je utvrditi granice turističke iskoristivosti i kapacitete obnovljivosti prirode
planine, како bi se izbegla opasnost od zasićenja prostora i narušavanja prirodne sredine.
Rešenja za negativne uticaje turizma mogu se naći u zajedničkom radu nacionalne,
83
regionalne i lokalne zajednice, nauke, turističkih operatora i turista, kroz partnerstvo koje
gradi kolektivnu odgovornost prema održivosti prirodnog bogatstva i društvenog nasleđa
turističke destinacije[4,48,49].
Planine su popularne turističke destinacije zahvaljujući i širokim potencijalnim sportskim
aktivnostima za upražnjavanje od strane turista. Trenutno je prisutan porast interesovanja za
aktivnosti poput alpskog skijanja, snoubordinga, planinskoi biciklizma, paraglajdinga,
splavarenja na brzim planinskim rekama i trekinga Najpopularniji su ipak zimski sportovi.
Ekonomska isplativost zimskih sportova u turističkoj ponudi ohrabrila je vlade mnogih
zemalja da ulažu u ovakav vid razvoja, pogotovo sto se time podstiče i razvoj ruralnih
predela. Tako sa jedne strane zimski turizam na planinama donosi ekonomske povlastice u
mnogim predelima sveta, dok sa druge strane on utiče na mnogobrojne negativne posledice
degradaciju osetljive planinaske prirode (tabela 7.).
Na planinama se odvija zimski i letnji planinski turizam, odnosno izletnički, vikendaško-
rezidencijski, sportsko - rekreativni, zdravstveno - klimatski i drugi posebni oblici turizma.
Letnji planinski turizam je značajan faktor degradacije životne sredine planina. Poluciju
životne sredine vrše turisti i drugi povremeni i stalni posetioci planina ostavljanjem raznih
otpadaka za sobom na izletištima, planinskim stazama, proplancima, pokraj izvora,
spomenika, pored puteva i na drugim mestima. Takođe, turisti često nekontrolisano i
nestručno skupljaju cveće, šumske plodove, gljive, retke vrste (lincuru, kleku, borovnicu,
božur), lome gane, stabla, nanose i druge štete u životnoj sredini.
Životu sredinu ugrožava takođe i buka koja se stvara u planinskim turističkim centrima
(zvučna degradacija) što rasteruje divljač i narušava planinsku zoocenozu i remeti ekološku
ravnotežu itd. Osim toga, izgradnja turističko - receptivnih objekata – hotela, žičara i
uspinjača, skijaških terena, dalekovoda i trafostanica, puteva, vodovoda i kanalizacije, i sl.
utiče na smanjenje površina šuma i pašnjaka, vegetacije i dr. To ima za posledicu degradaciju
osetljivih ekosistema i promenu izvornog prirodnog ambijenta, narušavanje panorame i
pejzaža, i druge ekološke posledice.
Još veći negativni uticaji na životnu sredinu od same izgradnje ovih objekata imaju rad i
funkcionisanje izgrađenih objekata, jer radom tih objekata nastaju otpadne vode, zagađenje
vazduha i zemljišta, elektromagnetno zračenje, povišenje temperature zemljišta i vazduha, i
drugi problemi.
84
Razvijanje planinskog zimskog turizma zahteva raznovrsne objekte, pa i opremu, izgradnju
hotela, apartmana, infrastrukture, što sve zajedno vrši pritisak na prirodne resurse i
ekosisteme. Uklanjanje stabala zbog izgradnje skijaških staza pored toga što podrazumeva
gubitak izvornih staništa, utiče i na nemogućnosi upijanja atmosferskih padavina od strane
planinskih kosina, u onoj meri kao štc je to ranije bilo. Uklanjanje drveća utiče i na gubitak
stabilnosti planinskog zemljišta i postepeno ono postaje sklono odronu. U kombinaciji sa
porastom količine atmosferske vode, koja se sliva niz kose površine, planinsko zemljište
postaje zona aktivnog klizišta.
Degradacija planinskih predela ne mora biti ugrožena samo od strane skijališnog i masovnog
turizma. Postoje i drugi manje afirmisani predeli u svetu, čiji ekosistemi trpe razvoj turizma.
Na primer predeli bogati biodiverzitetom sa retkim biljnim i životinjskim vrstama. Dolazak
turista vrši pritisak na prirodu predela (npr. Krčenjem šuma od čega se turistima obezbeđuje
grejanje i topla voda).
Tabela 7. Uticaj skijališnog turizma na životnu sredinu [50-52]
Tip razvoja Proces Ishod
Priprema staze Uništavanje šuma Degradacija, zagađivanje, porast rizika od
lavina, klizišta, uznemiravanje divljih životinja
Instalacija uspinjače Grade se putevi kojima se
transportuje oprema,
korišćenje kablova za
uspinjače
Poremećaj ekosistema, uništavanje biljnog
sveta, uznemiravanje divljih životinja i
ugrožavanje ptica
Veštački sneg Korišćenje topova za
sneg, koji zahtevaju
veliku količinu vode
Porast korišćenja vode, nesrazmerno
korišćenje energije, zagađivanje bukom
Razvoj infrastrukture Izgradnja saobraćajnica za
transport skijaša
Infrastruktura vezana za
vodu i energiju
Promena osnovne namene zemljišta,
zagadivanje vazduha, buka, porast nivoa
saliniteta što izaziva gubitak flore
Infrastruktura
neophodna za razvoj
destinacije
Izgranja hotela, kao i
drugih objekata za turiste,
kafića, restorana, barova
Promena osnovne namene
Zagadivanje vazduha i vode
85
Uticaj na gradske turističke centre
Veliki gradovi su sigurno važan tip turističke destinacije širom sveta, a nemaju još uvek
adekvatan tretman u akademskim istraživanjima turizma. Oni poseduju čitav niz resursa koji
turistima obezbeđuju zadovoljenje turističkih potreba, pa stoga i privlače veliki broj turista.
Porast turizma u gradovima doveo je do takozvane „turističke urbanizacije", koja doprinosi
razvoju gradova zbog narastanja uslužnih i turističkih delatnosti u njima. To svakako menja
okruženje gradova i utiče na čitav niz geografskih i socioloških preobražaja. Samo neki od
primera preobražaja su arhitektonska degradacija, zagadivanje vazduha, zagadivanje voda,
opterećenje infrastrukture i promene navika stanovnika. Dakle, uticaj turizma na gradove ima
široki opseg i može se dugoročno odraziti na životnu sredinu gradova i tendencije njihovog
održivog razvoja (tabela 8.).
Turizam vrši pozitivan i negativan uticaj na gradska naselja. Za razumevanje uticaja
savremenog turizma na gradove neophodno je i shvatanje kako turizam koegzistira sa drugim
privrednim delatnostima, a takođe, i kakav je njegov stvarni uticaj na život, ekonomiju i
okruženje gradova. Proučavanje turističkog uticaja na gradove podrazumeva usaglašavanje
ekološkog, ekonomskog, kulturnog i sociološkog uticaja.
Tabela 8. Uticaji turizma na životnu sredinu gradova[53,54]
Uticaj na prirodno okruženje gradova Korišćenje zemljišta za razvoj turizma, promene u urbanoj
hidrografiji
Vizuelni uticaj Razvoj turističkih kvartova, primena savremenih
arhitektonskih stilova, doprinos porastu broja stanovnika
Infrastruktura Preopterećenje postojeće infrastrukture saobraćajnice,
železnica, parkinzi, obezbeđenje nove infrastrukture i
adaptacija područja namenjenih turistima
Urbani izražaji Promena korišćenja stambenih područja i njihovo
preobraćanje u uslužne kvartove, uvođenje novih pešačkih i
saobraćajnih zona namenjenih turistima
Restauracija Restauracija i zaštita istorijskih područja i građevina,
obnavljanje fasada na zgradama koje čine istorijsko nasleđe
86
Gradovi predstavljaju specifične i posebne sisteme u životnoj sredini i kao takvi podložni su
drugačijem spektru uticaja od strane turizma:
o degradacija arhitektonskog ambijenta zbog neodgovarajuće izgradnje hotela koji nisu
u duhu tradicije;
o efekat izgradnje i širenja gradova koji se ne uklapa u adekvatnu postojeću strukturu;
o trenutna infarstruktura postaje preopterećena u toku turističke sezone;
o turisti postaju izdvojeni od lokalnog stanovništva;
o zbog izgradnje turističkih objekata lokalno stanovništvo prodaje poljoprivredno
zemljište dobrog kvaliteta;
o preopterećenost saobraćaja zbog potreba turista;
o zagađivanje lokalnih ekosistema iz kanalizacije, smeće, kao i čitav niz drugih
problema u sezoni, koji takođe mogu stvarati pometnju u procesu funkcionisanja
gradova.
o Jedan od načina za kontrolisanje uticaja turizma na životnu sredinu gradova je noseći
kapacitet - maksimalan broj posetilaca koji mogu da koriste neki prostor, a da pri
tome ne dođe do degradacije životne sredine, kao i doživljaja turista.
Noseći kapacitet, kao i brojni primeri u svetu, potvrđuju da ekonomski i socijalni uticaji nisu
zanemarljivi u turističkom razvoju gradova. Stav lokalnog stanovništva je ključni momenat u
proučavanju ovih uticaja a neophodan je i za formiranje lokalne politike, planiranja i
menadžmenta turističkog razvoja. To može biti i pokazatelj koliko je destinacija spremna za
razvoj turizma. Socijalni i kulturni uticaji turizma doprinose promeni sistema vrednosti,
ponašanja pojedinaca, moralnih predstava, a da bi se bolje razumeli neophodno je analizirati
značenje: (1) turista, posebno njihove potrebe, stavove, očekivanja, aktivnosti u gradu; (2)
domaćina, posebno njihovu ulogu i stav prema obezbedivanju usluga za turiste i njihovu
zainteresovanost za uticaj turista na tradicionalan način života; (3) veze između turista i
domaćina, kao i tip odnosa koji postoji između ove dve grupe [53,54].
Uticaji turizma na pojedine elemente životne sredine
Pored toga što se stepen degradacije od strane turizma može pratiti po tipu turističkih regija,
on se takođe može uočiti kroz analizu zagađivanja elemenata životne sredine. Turizam
značajno doprinosi lokalnom i globalnom zagađivanju životne sredine kroz širok spektar
87
usluga i aktivnosti. Zagađivanje se uglavnom dovodi u vezu sa ključnim elementima životne
sredine - vodom, vazduhom, uključujući buku i estetsko zagađivanje.
Turizam je kao specifična delatnost u velikoj meri vezan za vodu, pa je stoga prisutan i veliki
interes za proučavanje zagađenosti vode. Voda lošeg kvaliteta umanjuje i estetske vrednosti
nekog prostora, a pored toga može da izazove i neke druge probleme, pogotvo u slučaju kada
je neupotrebljiva za piće. Vidljivo zagađena voda (od kanalizacije, organskih i neorganskih
zagađivača, nafte) radom talasa lako dolazi do obala i izaziva neželjene situacije. Smanjenje
rastvorenog kiseonika i taloženje zagađujućih materija smanjuje raznovrsnost živog sveta,
tako što podstiče razvoj pojedinih biljaka (koje predstavljaju neku vrstu vodenog korova),
dok istovremeno uništava manje otporne biljke. Ovakva situacija se svakako odražava na
turizam. U regiji Mediterana samo 30 % naselja ima adekvatne tretmane za kanalizacije pre
nego što se one izliju u more. U pojedinim delovima, posebno u Jadranskom moru,
kanalizacija izaziva proces eutrofikacije. To vodi smanjenju turističke atraktivnosti date
destinacije. Ovakvi slučajevi posebno su uočljivi u destinacijama masovnog turizma, recimo
u Španiji, ali i na nekim drugim, turistički manje afirmisanim mestima. Premda treba voditi
računa kako će se sprečiti uticaj turizma na vodene resurse, ova delatnost nije jedan od
najvećih globalnih zagađivača vode. U tome ipak prednjače zagađivanja od izlivene nafte,
industrijskog otpada koji se izliva u more i hemikalija koje se koriste u poljoprivredi.
Za turizam je potrebna ogromna količina vode, jer je ona osnova i okvir turističkih kretanja.
U poslednje vreme se posvećuje veća pažnja kvalitetu vode za rekreaciju. Raspoloživi podaci
za zemlje EU u 2000. godini pokazuju da su 97 % obalnih voda koje se koriste za kupanje
ispoštovale zacrtane kriterijume, dok je kod slatkih kontinentalnih voda taj procenat manji,
94 %.
Kupališne aktivnosti, odnosno kupači - turisti, na nekim plažama stvaraju kongestiju –
prenatrpanost broja kupača na plaži u odnosu na veličinu plaže, što je primer poremećenosti
socioekološke ravnoteže, i dovodi do disharmonije na tom biotopu. Veliki broj kupača, pa i
umereni broj kupača, stvara velike količine otpadaka, buku, koriste razne sprejeve, zbog njih
se u blizini grade parkinzi, pristani za čamce i druga plovila koja ispuštaju ulja, gorivo i druge
polutante. Na obali, i pored nje, niču restorani, kiosci i drugi objekti koji zauzimaju prirodni
prostor. Izgradnja marina takođe zauzima prirodni prostor, a plovila koja se koriste zagađuju
vodenu površinu.
88
U sportsko - ribolovnom turizmu često se koriste nedozvoljeni mamci i pribor štetan po
zdravu životnu sredinu. Istovremeno sportski ribolovci veoma mnogo rade na veštačkom
poribljavanju i unošenju riblje mlađi, i novih vrsta, čime remete prirodni odnos ihtiofaune,
itd.
Na obalama svih voda izgrađene su mnoge kuće za odmor, tzv. «vikendice». U njima
povremeno ili stalno živi veliki broj stanovnika, koji svojim prisustvom i ponašanjem utiču
na stanje životne sredine.Mnoge kuće su izgrađene mimo urbanističkih planova i propisa,
zauzele su najbolje javne površine, nisu rešena brojna komunalno - infrastrukturna pitanja,
narušen je prirodni ambijent itd. Slična ocena važi i za razne restorane na vodi (splavove) i
slična plovila. Nije sporno da to doprinosi boljoj turističkoj ponudi (mada ih koriste pretežno
lokalni stanovnici), ali je činjenica da je reč najčešće o stihijskom, neplanskom razvoju, koji
uvek naknadno ispostavlja negativne posledice. Zbog toga, da bi se minimizirali negativni
efekti razvoja turizma na vodama na životnu sredinu, razvoj mora biti planski, na načelima
održivog turizma, i održivog prostornog i urbanističkog razvoja.
Manifestacioni turizam i životna sredina
Pod manifestacionim turizmom se podrazumeva oblik turističkih kretanja podstaknutih
različitim vrstama društvenih manifestacija. Pod manifestacijama se podrazumevaju razni
skupovi, izložbe, sajmovi, festivali i razne priredbe. One mogu biti lokalnog, regionalnog,
nacionalnog i međunarodnog značaja. Budući da na manifestacije, osim lokalnog
stanovništva, dolaze i učesnici iz drugih mesta, to su one istovremeno i turističke (neke se
organizuju samo zbog turista).
Između manifestacija i životne sredine postoje veze i međuzavisnost. Manifestacije mogu da
na životnu sredinu utiču pozitivno kada se u njihovoj pripremi vrši uređenje okoline i
ambijenta, ili ako se i sam sadržaj manifestacije odnosi na životnu sredinu, na primer festival
ekološkog i turističkog filma (na Zlatiboru), izložbe cveća, sajam hortikulture (u Beloj
Crkvi), prirodnjačke izložbe, sajam ekologije itd.
Negativni uticaj manifestacija na životnu sredinu odnose se na štete flori i fauni, povećanom
saobraćaju i saobraćajnim gužvama, povećanoj proizvodnji izduvnih gasova, povećanu buku,
sitni kriminal, krađe i tuče pod uticajem pijanstva i slično. Da se to ne bi dešavalo, pripreme
svake manifestacije moraju da obuhvataju ne samo tehničku organizaciju manifestacije, već i
njene ekološke aspekte. Turistički radnici i ekolozi trebaju u tome biti posebno aktivni.
89
Lovni i ribolovni turizam
Lovni turizam predstavlja organizovani dolazak stranih lovaca u naša lovišta radi lova na
sitnu ili krupnu divljač (ili lovaca iz naše zemlje u lovišta drugih lovačkih društava) pri čemu
lovci po utvrđenoj tarifi - cenovniku plaćaju ulazak u lovište, pucanj, odstreljenu divljač,
čuvanje divljači, vodiča kroz lovište, i razne druge usluge.
Sa ekološkog stanovišta, lov i ribolov su antiekološka delatnost, jer predstavljaju uništavanje
živih bića, osim kad je u pitanju tzv. „Sanitarni lov“ (bolesna divljač) ili odstrel
prenamnožene štetne divljači (vukovi, lisice, divlje svinje i druga). U svim slučajevima, lov,
odstrel, unošenje divljači, prihrana divljači zimi, ili u vreme poplava, smena lovostaja i lovne
sezone itd. mora biti zasnovana na nauci o lovstvu i veterinarskim naukama, s kojima
turistička delatnosti i ekološka zaštita treba da sarađuje.
U poslednjih nekoliko decenija, budući da je fond divljači u prirodi sve manji i često
nedovoljan za domaće lovce , za potrebe lovnog turizma i domaćih lovaca, takođe, vrši se,
vrlo uspešno veštačko razmnožavanje neke divljači ili pak posebnog uzgajanja u ograđenim
lovištima, čime se poboljšava lovno-turistička ponuda koja ne ide na štetu životne sredine.
Stoga lovni turizam zasnovan na veštačkom uzgajanju divljači, ili ihtiofauni, nema negativni
ekološki predznak.
Mora se ukazati na jedan ozbiljan ekološki problem u vezi lova i lovnog turizma: mnoge
turističke destinacije u Srbiji neistinito promovišu i reklamiraju svoju lovno - turističku
ponudu. Skoro sve opštine reklamiraju svoja lovišta za koja ističu da su izuzetno bogata, što
uopšte nije tačno. Naša su lovišta, šume i polja, planine i rečne doline, siromašne sitnom i
krupnom divljači. Istina je da se održivi lovni turizam može odvijati samo na bazi veštački
proizvedene divljači u fazanerijama, koja se potom pušta u slobodna lovišta. Bez toga,
divljači jedva ima samo za domaće lovce, odnosno za vrlo skroman lovni turizam ako se
domaći lovci odreknu prava na veći lov.
Dakle, lovni turizam je vrlo važno pitanje za životnu sredinu i ekološku ravnotežu kojim
treba vrlo stručno i odgovorno upravljati.
Ribolovni turizam je organizaciono - tehnički sličan lovnom turizmu, s tim što je sporski
ribolov masovniji, a čisto turistički ribolov manje masovan. Turistički ribolov se organizuje
na pripremljenim revirima, obično na uređenim mestima, zatvorenim vodama, s
90
garantovanim ulovom, dobrom organizacijom itd. Takve vode se redovno poribljavaju
ribljom mlađi, vrši se prihranjivanje. Takvi primeri minimalno utiču na izmene životne
sredine. Međutim, nekontrolisani, sporski ili privredni ribolov, gde se ne biraju sredstva za
ulov ribe, oštećuju obale, uništava se vodna fauna, riblji podmladak i sav živi svet u rekama i
jezerima, ili na moru, i slično, deluje negativno na kvalitet životne sredine.
Granice opterećenja prostora - kapacitet nosivosti
Negativni uticaji turizma na životnu sredinu najpre su nastali na područjima velike
koncentracije turista i turističkih objekata na malom prostoru. Veliki broj trista koji posećuju
turistička mesta, dužina njihovog boravka i broj noćenja, aktivnosti (sport, zabava, rekreacija)
i usluge koje im stoje na raspolaganju, doveli su do visokog stepena zasićenosti prostora i
prekoračenja granice opterećenosti prostora. Iz podataka o broju turista i ostvarenom
noćenjima i družini obala, na kojima se ostvaruje najveći procenat turističkog prometa vidi se
da su Francuska, Španija i Italija najzasićenije turističke zemlje.
Broj turista koji posećuju konkretni turistički lokalitet i dužina njihovog boravka, kao i
aktivnosti kojima se oni bave za vreme boravka na destinaciji, uz usluge koje im stoje na
raspolaganju u turističkom mestu, određuju granicu opterećenja prostora u skladu sa
kapacitetom nosivosti prostora.
Kapacitet nosivosti (Carrying Capacity Assessment) pokazuje prag – gornju granicu
turističkih aktivnosti u okviru nekog prostora iznad koje nastaje zasićenost prostora
(kongestija).
Kapacitet nekog prostora pokazuje «broj korisnika koje dati prostor može da prihvati u
određenom periodu vremena, a da se ne desi nepovratna fizička ili ekološka degradacija, kao
ni degradacija koja će dovesti do kasnije turističke neiskoristivosti datog prostora ili lokacije.
Ovaj pojam obuhvata ekološke (biološke) aspekte prostora kao i rekreativne, odnosno
turističko - ekonomske aspekte kasnijeg korišćenja.
Kada se pređe određeni kapacitet nosivosti dolazi do degradacije životne sredine i fizičke,
psihičke, biološke i ekološke saturacije (zasićenosti) prostora. U vezi s tim, mogu se
razlikovati fizički, ekološki, psihološki, biološki i rekreativni kapaciteti.
Fizički kapacitet označava maksimalan broj turista, odnosno turističkih objekata koje se na
nekoj turističkoj destinaciji može fizički smestiti. On može biti ostvaren samo teoretski, ali to
91
ne bi bilo ekonomski, ekološki, psihofiziološki i socijalno - psihološki opravdano, te takav
kapacitet ne bi bio optimalan kapacitet.
Socio-psihološki kapacitet pokazuje broj ljudi na nekom prostoru koji ne dovodi do
smanjenja zadovoljstva gostiju (tzv. Psihološka saturacija, odnosno do psihofizioloških
tegoba usled prenatrpanosti prostora.
Rekreativni kapacitet označava maksimalan broj posetilaca koji se na jednoj površini može
smestiti, a da budu zadovoljenje njihove potrebe za odmorom i rekreacijom putem raznih
rekreativnih aktivnosti.
Ekološki kapacitet turističke destinacije označava maksimalni nivo turističkih aktivnosti u
okviru turističke destinacije, a da pritom ne dođe do entropije ekosistema tog prostora.
Svaki od ove vrste kapaciteta može biti minimalan, maksimalan i optimalan. Logično je
pretpostaviti da korišćenje kapaciteta uvek mora biti na nivou optimalnog kapaciteta. Takvo
korišćenje je održivo korišćenje, te je to dakle održivi kapacitet (prema konceptu održivog
razvoja).
U literaturi se ukazuje da različiti tipovi prirodnih kompleksa imaju specifičnu strukturu i
karakteristike unutrašnjih veza među morfološkim jedinicama sistema i različito reaguju na
spoljašnje uticaje, a u okviru toga i na opterećenje turista i rekreativaca. Zato opterećenje koje
je za jedan prirodni kompleks bezopasno, za prirodni kompleks drugog tipa može biti opasno
ili kritično. U tom smislu kapacitet nosivosti – sposobnost prihvata turista- nije jednaka u
svakoj sredini. Osetljivi ekološki lokaliteti, kao što su ostrva, istorijska mesta, zaštićena
prirodna područja, i slični prostori, teže podnose veliki broj turista nego neke rivijere ili veliki
gradovi. Veličina i kriterijumi maksimalno dozvoljenog opterećenja nacionalnog parka
"Fruška Gora" Ili Deliblatske peščare, prirodnog rezervata «Zasavica», Ade Ciganlije itd.
Razlikuju se od opterećenja Budvanske rivijere, Zlatibora, Kopaonika, i dr.
Procena prihvatnih kapaciteta danas je jedna od osnovnih tehnika u planiranju i upravljanju
razvojem turizma, s ciljem utvrđivanja poželjnih gornjih granica razvoja, odnosno optimalne
eksploatacije turističkih resursa (tj. održivog razvoja turizma)[44].
Svetska turistička organizacija predložila je maksimalno dozvoljena opterećenja i gustinu
posetilaca za različite tipove aktivnosti i različite rekreativne lokacije[44].
92
Tabela 9. Maksimalno dozvoljena opterećenja posetilaca
Aktivnost ili lokacija Dnevni broj posetilaca po ha
Park šuma <15
Prigradska šuma 15-70
Izletnički prostor velike gustine 300-600
Izletnički prostor male gustine 60-200
Golf 10-15
Ribolov ili jedrenje 5-30
Skijanje na vodi 5-10
Skijanje na snegu 100 (na ha staze)
Staze u prirodi za šetnju 40 (po km)
Staze u prirodi za jahanje 25-80 (po km).
Sprečavanje degradacije i sanacija turizmom ugroženih destinacija
Upravo zbog potencijalne opasnosti koju loše planirani ili realizovani turstički program
može imati po životnu sredinu neophodno je razvijati i mere predostrožnosti, kao i saniranja
eventualno nastalih štetnih posledica. Svaki od uticaja na životnu sredinu povlaći sa sobom
sekundarne reakcije, koje se u najvećem broju slučajeva predstavljaju kao mere za sanaciju i
preventivnu zaštitu životne sredine (tabela 10.). Zato bi svaka turistička aktivnost ili
izgradnja u prvom redu podrazumevala analizu uticaja na okruženje. Svaka štetna posledica
mora imati svoju kompatibilnu aktivnost kojom bi se životna sredina ponovo vratila u
prvobitno stanje ili neophodno je makar ublažiti uticaj. U suprotnom posledice po životnu
sredinu mogu biti nesagledive.
Suština ovakvog načina razmišljanja leži u pravovremenom razumeva proceni tipa i opsega
uticaja turističkih aktivnosti na resurse destinacije. Nespremnost ljudi i njihove zajednice da
se što pre susretnu sa problemom negativnih uticaja prouzrokovaće veće, dublje i ozbiljnije
probleme, što vodi ka degradaciji. Radi sprečavanja i ograničenja negativnih efekata turizma
na prirodu, brojne zemlje, paralelno sa politikom razvoja turizma, sprovode i politiku zaštite
prirode.
Odluke o planovima razvoja turizma trebalo bi da budu donesene na osnovu što kompletnijih
93
informacija u vezi sa uticajem turizma na sredinu. Pri tome se moraju razmotriti sve
alternative, vodeći računa o lokalnim uslovima i kapacitetu prostora. Imajući u vidu da
kapacitet prostora varira od mesta do mesta, organi vlasti moraju odgovarajućim propisima
da ograniče razvoj u posebno osetljivim delovima regije. To može da znači ograničenje
pristupa u pojedine zone ili potpuno stavljanje određenog prostora pod zaštitu.
Neophodno je stalno praćenje stanja očuvanosti sredine u turističkim regijama, kako bi se
procenile nastale promene i blagovremeno preduzele odgovarajuće mere zaštite. Takođe je
potrebno stalno informisanje javnosti o neophodnosti očuvanja priro-
de, a posebno vrednih i osetljivih zona. Ova vrsta akcije se može obaviti po-
sredstvom različitih medija, TV spotova, plakata, brošura, školskog obrazo-
vanja omladine i sl. Pri donošenju odluka o razvoju turizma i merama
za zaštitu prirode poželjno je i što aktivnije učešće lokalnog stanovništva. Svaki plan razvoja
turizma, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, trebalo bi da sadrži i finansijsku
procenu troškova i koristi za određenu sredinu, a trebalo bi da predvidi i način finansiranja
mera zaštite. Osnovni izvori finansiranja zaštite sredine u turističkim regijama i mestima
mogu biti: boravišna taksa; porezi na nekretnine i različite privredne delatnosti; prihodi od
ulaznica za plaže, parkinge, zatim od putarine, mostarina i slično; prihodi od izdavanja
dozvola za lov i ribolov; direktna nadoknada ekoloških šteta od strane odgovornih
zagađivača; snošenje troškova prevencije i zaštite od strane potencijalnih zagađivača i slično.
Tabela 10.. Turizam i mreža primarnog i sekunarnog uticaja na životnu sredinu[4,53]
Aktivnosti Pritisak Primarni uticaj Sekundarni uticaj reakcija
Aktivnostina izgradnjineophodnihobjekata, promene unamenizemljišta-ekspanzija površinanamenjenihrekreaciji
Promenalokalne životnesredine:ekspanzijaizgrađenih objekata,izuzimanjepovršina izprimarnenamene
Promene uStaništima, upopulacijiodređenih vrsta promeneu zdravljuljudi, promenevizuelnogkvaliteta
Individualni - uticaj na esteskevrednosti Kolektivne mereizdadatak za unapređenje životne sredine, izdatak za organizacijuzaštite,planiranje zaštite divljeg sveta inacionalnih parkova, kontrolaplaniranja površina za rekreaciju
94
2.Nagomilavanjezagadivača:urbanizacija,saobraćaj
Taloženjezagađivača: izbacivanje,taloženjeotpadnih voda,taloženje čvrstog otpada, buka(saobraćaj, aerodromi)
Promene ukvalitetu životnesredine:voda,vazduh,zemljišteZdravlje biološkihvrsta Zdravlječoveka
Individualne defanzivne mereLokalno stanovništvo -merenje kvaliteta vazduha,reciklaža otpadaka,promena stava prema turistima,i prema životnoj sredini,smanjenje prihoda od turizmaKolektivne defanzivne meremere otklanjanjazagađivanja koje potiče od turizma, čišćenje reka, plaža
3. Turističkeaktivnosti:skijanje,šetnja,lov,biciklizam,sakupljanje
Gaženjevegetacije izemljištauništavanje vrsta
Promene ustaništimaPromene upopulacijibiljnih vrsta
Kolektivne defazivne mereotklanjanje kroz menadžmetzaštite,osnivanje nacionalnihparkova i zaštita pojedinihvrsta, kontrola u pristupu,rekreativnim zonama
4. Dinamikapopulacija:rastpopulacije
Gustinapopulacije
Preoptrećenost Potreba zaprirodnimresursima:zemlja, vodaenergija
Individualnistav prema ovakvom načinu zagadivanjaKolektivnipodrška servisima
Od budućih istraživanja uticaja turizma na životnu sredinu se očekuje da prouče novi pristup
za bolju kontrolu uticaja od strane turizma. Studije, moraju naglašavati različitost navika
između ponašanja turista unutar turističke destinacije i njihovog matičnog okruženja.
Pretpostavlja se da norme ponašanja nisu identične na različitimm mestima. Tako bi se došlo
do korisnih saznanja, koja bi pomogla u rešavanju problema degradacije turističkih
destinacija, kroz formiranje novih edukativnih sredstava za turiste, kao i hotelijere. Očekuje
se unapređenje kvaliteta životne sredine.
3.4. Socio - kulturni uticaji
Turizam je jedan od načina da se promoviše razumevanje između različitih kultura. Uticaj
turizma na društvo i kulturu, kao dva veoma bliska i srodna koncepta, može biti pozitivan i
negativan. Turizam menja kolektivni i individualni sistem vrednosti, ponašanje njegovih
učesnika, strukturu zajednice, životni stil i kvalitet života. Najčešći predmet istraživanja u
ovoj oblasti je lokalno stanovništvo turističkih destinacija.
95
Da bi se uticaj turizma na društvo i kulturu shvatio, neophodno je detaljnije razumevanje
odnosa savremenog turizma i društva zemlje domaćina. Danas se još uvek ne poklanja
dovoljno pažnje uticaju koji globalna kultura može da ima na male zemlje sa tendencijom
turističkog razvoja. Sa jedne strane, prisutna je i usvojena ideja da se moraju poštovati
različite kulture, ali sa druge strane ideja kako se moraju održati postojeće kulture još uvek
nije usvojena. Najočigledniji sukob u ovim analizama je onaj između gosta i domaćina. On je
dobrim delom izazvan različitim ciljevima. Dok turista teži dokolici, dotle je domaćin obuzet
radom. Turista je pun iščekivanja, a domaćin često nema ideju šta da očekuje. Drugi izvor
sukoba je između ekonomski moćnih organizatora turizma, koji po pravilu dolaze iz
ekonomski razvijenog dela sveta i zemlje domaćina. Turizam lako može da pretvori lokalne
kulture u komfor, odnosno, potrošački proizvod, nalik svakom drugom proizvodu. Jedna od
posledica takvog trenda je odbacivanje turizma. Rešenje je u kreiranju mehanizma koji bi
uključio lokalno stanovništvo i na njega preneo pravo da odlučuje o obimu i vrsti turizma u
okviru svojih mogućnosti. Činjenica je da postoje primeri u kojima se domaće stanovništvo
pomera od davaoca usluga ka vlasništvu i ulozi menadžera, ali su oni ipak malobrojni.
Uticaj turizma na društvo i kulturu može se pratiti i kroz ispitivanje stavova lokalnog
stanovništva o turizmu i turistima. U tom smislu interesantan je koncept koji prati evoluciju
osećanja stanovništva prema turizmu, a koji podrazumeva četiri koraka:
1. euforija - turisti su dobrodošli, i istovremeno prisutno je veoma malo kontrole i
planova.
2. apatija - turisti su prihvaćeni, dok odnosi između grupa postaju više formalni i
komercijalizovani. Planiranje turizma je upućeno na marketing turističkog proizvoda.
3. ometanje - prisutno je zasićenje, lokalno stanovništvo izražava bojazan prema turizmu.
Planeri više razvijaju infrastrukturu, a manje insistiraju na limitu razvoja.
4. antagonizam - stanovništvo pokazuje otvorenu iritaciju prema turistima i turizmu [4 ].
Komercijalizacija tradicionalnih vrednosti je jedan od načina i uticaja na socio-kulturne
vrednosti, gde se lokalno nasleđe menja u cilju približavanja turistima. To izaziva
narušavanje tradicije, lokalnog dijalekta, promene u lokalnoj muzici, hrani, arhltekturi. Od
više faktora zavisi kako će turizam delovati na društvo. Posledice ne moraju biti samo
negativne. Turizam utiče i na socijalnu i kulturnu dobit. Preovlađuje stav da se preko turizma
96
ljudi različitih nacija i kultura upoznaju i tako šire kulturnu i etničku toleranciju. Oni donose
različite načine razmišljanja što ponekad može biti momenat njihovog spajanja, a ne
razdvajanja. Turizam omogućava postojanje kritične mase čije prisustvo je neophodno za
podržavanje kulturno - umetničkih formi. Šansa da se prodaju rukotvorine ili izvede neka
scenska forma omogućuje lokalnim umetnicima nastavak željenog posla i dalji razvoj lokalne
kulture. U mnogim slučajevima, zemlje u razvoju sa turističkim predznakom pružaju šansu
povećanja standarda za njihovo stanovništvo i veliku šansu u obrazovanju. U isto vreme
turizam obezbeđuje zaštitu kulturno - istorijskog blaga. Prihod od turističkih taksi koristi se
za obnovu spomenika.
Negativni uticaji turizma na društvo i kulturu inicirali su ideje o njihovoj prevenciji. Jedan
od načina je socijalni noseći kapacitet. Nekada se pod tim pojmom podrazumevao
maksimalan broj ljudi (turista) u nekom društvu i na nekoj teritoriji, bez izazivanja
negativnih posledica po njihovu kulturu. Danas se problem posmatra daleko kompleksnije,
jer se smatra da i mali broj turista sa neprimerenim ponašanjem može štetno uticati na
kulturu. Primena koncepta nosećeg kapaciteta može se uočiti i kod turističkog korišćenja
kulturno - istorijskih spomenika.
Kulturni turizam može imati sledeće koristi po lokalnu zajednicu:
o povećanje sredstava za očuvanje i revitalizaciju kulturnih dobara, kao i za
poboljšanje uslova rada kulturnih ustanova;
o oživljavanje tradicije;
o demokratizacija kulture;
o porast zaposlenosti;
o povećanje prihoda za pojedince i lokalni biznis;
o povećanje prihoda od poreza;
o poboljšanje ukupnih ekonomskih aktivnosti; bolje korišćenje gradske infrastrukture;
o poželjne društvene i ekonomske promene.
97
3.5. Ekonomska analiza uticaja
Ekonomski uticaji turizma obično se klasifikuju kao primarni i sekundarni. Primarni ili
direktni uticaji su oni ekonomski uticaji koji su direktna posledica turističke potrošnje (na
primer, kupovina hrane od strane turista u hotelima). Sekundarni uticaji mogu se opisati bilo
kao indirektni, bilo kao indukovani. Indirektni uticaji su oni koji nastaju kao posledica
reakcije na novac u obliku lokalnih poslovnih transakcija (na primer, nova investicija
vlasnika hotela u opremu i zalihe). Indukovani uticaji su oni koji nastaju iz dodatnog prihoda
koji se pojavljuje usled dodatne potrošnje (na primer, kupovina robe i usluga od strane
zaposlenih u hotelu). Veličina turističkog prometa variraće od regiona do regiona, i zavisiće
od velikog broja faktora, uključujući:
o veličinu oblasti koja se analizira;
o proporciju robe i usluga koje se uvoze u region radi turističke potrošnje;
o stopu cirkulacije;
o prirodu turističke potrošnje;
o dostupnost odgovarajućih lokalnih proizvoda i usluga i
o obrasce ekonomskog ponašanja ne samo za turiste, već i za lokalno stanovništvo.
Veličina turističkog prometa posmatra se kao značajna mera ekonomske koristi od turističke
potrošnje, zbog toga što će ona biti odraz cirkulacije novca posetilaca kroz privredni sistem.
Jedno od primarnih opravdanja koje koriste vlasti u ohrabrivanju turističkog razvoja, jeste
potencijalna korist turizma za zaposlenost. Prisutno je rastuće angažovanje lokalnih vlasti u
politici, kako bi se održao postojeći turistički razvoj i ohrabrio novi razvoj, iako se često
pravi uticaji turizma na lokalno zaposlenje i privredu, nedovoljno razumeju. Jedna od ironija
uočenih koristi od zaposlenosti, koje nastaju iz turizma i rekreacije, jeste ta da oblasti koje
imaju turizam kao glavni oslonac lokalne privrede, uglavnom imaju visok nivo
nezaposlenosti.
Još jedno važno razmatranje u potencijalnom doprinosu turizma nacionalnoj privredi, jeste
organizacija i prostorna raspodela kapitala i naročito, prodor stranog ili međunarodnog
kapitala. Distribucija i organizacija kapitala i turista takođe je nejednako rasprostranjena
98
između i unutar regiona. Turizam se često vidi kao mehanizam za redistribuciju bogatstva
izmedu regiona. Tu je uočljiv trend turizma koji teži razvoju daleko od urbanih oblasti, ka
onim regionima u zemlji koji nisu razvijeni.
99
4. TURIZAM U ZAŠTIĆENIM PRIRODNIM DOBRIMA
Zaštita prirode predstavlja sistem izdvajanja, vrednovanja i zaštite predeonih celina i
prirodnih retkosti, biodiverziteta i geodiverziteta. Zaštita prirode, zasnovana na zakonskoj
osnovi, obuhvata niz srodnih celina koje se iskazuju kroz: zaštitu prirodnih retkosti; zaštitu
divljih biljnih i životinjskih vrsta, zaštitu geonasleđa, zaštitu okoline nepokretnih kulturnih
dobara i zaštitu ambijentalnih celina banjskih prostora.
Zaštićeno prirodno dobro je očuvani deo prirode posebnih prirodnih vrednosti i odlika, zbog
kojih ima trajni ekološki, naučni, kulturni, obrazovni, zdravstveno - rekreativni, turistički i
drugi značaj, zbog čega kao dobro od opšteg interesa uživa posebnu zaštitu. Prirodno dobro
može biti jednosložno ili višesložno, odnosno može biti pojedinačna vrednost nekog sadržaja
(geo ili biodiverzitetskog) ili skup vrednosti koje se kategorišu na osnovu posebnih
kriterijuma utvrđenih sistemskim zakonom.
Zaštićena prirodna dobra su jedna od najaktuelnijih destinacija savremenog turizma. Odnos
na relaciji zaštićeno prirodno dobro - turizam, je postao snažan da se sada koristi pojam
turistička zaštite prirode. Neke države osnivaju nova zaštićena prirodna dobra, prvenstveno
nacionalne parkove, kako bi rasteretile postojeća od prekomernog turističkog korišćenja. To
ujedno pokazuje da je turizam postao i pretnja za zaštićenu prirodu. U sistemu ovih odnosa
neophodno je i razmatranje pitanja lokalnih zajednica koje po pravilu mogu dati značajan
doprinos u zaštiti prirode i obogaćivanju turističke ponude. Najznačajnija vrsta zaštićenih
prirodnih dobara za turizam su svakako nacionalni parkovi. Pored njih, tu su i brojni
rezervati, parkovi prirode, predeli divljine, kao i globalno značajna zaštićena prirodna dobra
rezervati biosfere i objekti svetske baštine. Organizacija turizma u zaštićenim prirodnim
dobrima predstavlja posebno osetljiv zadatak, jer se kao aktivnost bitno razlikuje u poređenju
sa drugim destinacijama.
4.1 Zaštita prirode i značaj zaštićenih prirodnih dobara
Od svog postanka čovek je upućen na prirodu i njene resurse. Istovremeno, čovek utiče na
prirodu i njene resurse, kroz raznovrsne oblike njihovog korišćenja. Resursi bez kojih je
100
egzistencija savremenog čoveka nezamisliva - vazduh, voda, zemljište, biljni i životinjski
svet, su podložni promenama. U momentu pojačanog ekonomskog razvoja pritisak na resurse
je pojačan. Zato ne čudi kako su se najglasniji zahtevi za zaštitu prirode pojavili upravo onda kada
je stepen degradacije dostigao svoju kulminaciju.
Privredni i demografski razvoj su osnova blagostanja ljudi, ključni činilac životnog srandarda
i ukupnog napretka društva. Planiranje i uređenje prostora, zaštita prirode i životne sredine
treba da obezbede dostojnu (stručnu i pravovremenu) podršku i kontrolu razvojnih mera,
planova i aktivnosti kako bi razvoj stekao i mogao nositi epitet -održivi, a sam život bio
zdraviji i – srećniji. Zaštita prirode, kao jedna od funkcija države, delatnost stručnih i naučnih
institucija, obaveza i sloboda građanskog delovanja i ponašanja, usmerena je na očuvanje
biološke raznvorsnosti (divljeg biljnog i životinjskog sveta), objekata geonasleđa (prirodnih
objekata i područja koji na reprezentativan, specifičan ili živopisan način ilustruju
raznovrsnost i trajanje geoloških, geomorfoloških, hidroloških, pedoloških i drugih procesa),
i predela - pejzaža sa svojim estetskim obeležjima, prirodnim i kulturnim sadržajima. Zaštita
se ostvaruje na osnovu zakona i uz pomoć niza pratećih instrumenata, kroz licenciranje i
kontrolu razvojnih aktivnosti (izdavanje uslova, mišljenja, saglasnosti, dozvola i odobrenja),
odnosno korišćenja prirodnih resursa, izgradnje objekata i uređenja prostora.
Drugi, paralelni oblik zaštitnog delovanja je podsticanje razvojnih programa, planova i
projekata kojima se poboljšava stanje prirodnih vrednosti (koje su predmet zaštite) i
omogućava njihovo adekvatno korišćenje. Poželjne razvojne aktivnosti locirane su u domenu
različitih delatnosti: poljoprivrede (proizvodnja zdrave hrane, očuvanje starih sorti ratarskih i
voćarskih kultura i rasa stoke, gajenje lekovitog bilja, puževa, riba i drugih pedstavnika
divljeg život sveta koji se, inače, sakupljaju iz slobodne prirode, obnavljanje tradicionalnih
oblika obrade zemljišta, bavljenja stočarstvom , prerada poljoprivrednizh proizvoda, narodne
radinosti i graditeljstva), turizma - ekoturizam i njegovo čvršće povezivanje sa folklornim i
drugim kulturnim manifestacijama i narodnim svetkovinama, planinarstvom, aktivnostima
lova i ribolova), šumarstva i vodoprivrede (gajenje i primena sadnog materijala za
pošumljavanje zasnovanog na većem učešću autohtonih, domaćih vrsta drveća i
žbunja,očuvanje sadašnjih (izuzetno malo zastupljenih) i formiranje novih visokihsastojina
hrastovih šuma kroz saradnju državnog i privatnog sektora šumarstva, sakupljanje i prerada
101
šumskih plodova, izgradnja regionalnih i komunalnih sistema vodosnadbevanja gradskih i
seoskih naselja i sistema za navodnjavanje , (naturalno uređenje vodotoka i mesta zahvata
podzemnih voda), eksploatacije mineralnih sirovina, ograničena ekploatacija građevinskog i
ukrasnog kamena.
Svojom delatnošću čovek je izmenio izgled Zemlje i u znatnoj meri oštetio biosferu. Mnogi
prirodni ekološki sistemi su delimično ili u potpunosti uništeni, pre svega, šume, močvare,
stepe, i zamenjene su poljoprivrednim površinama, plantažama, farmama ili naseljima,
saobraćajnicama, industrijskim zonama. Neprestano širenje obradivih površina, preterana
ispaša, prekomeran lov i ribolov, razvoj urbanih i industrijskih zona dovode do velikih
promena u ekosistemima i izgledu predela, a neposredno se održavaju i na iščezavanje ili
ugrožavanje opstanka organskih vrsta. Zaštita svih organizama, čitavih biocenoza i
ekosistema u celini danas je najvažniji zadatak i imperativ za opstanak čovečanstva.
Zaštita prirode, staništa i organskih vrsta je zakonski regulisana. Retke i ugrožene vrste se
zaštićuju zakonom. Njihova staništa se proglašavaju strogim prirodnim rezervatima u kojima
vlada poseban režim ponašanja i aktivnosit ljudi i zabrana njihovog iskorišćavanja.
Najkompleksniji i najobuhvatniji oblik zaštite i očuvanje ekosistema i njegovog biološkog
diverziteta ostvaruje se u strogim prirodnim i specijalnim prirodnim rezervatima i
nacionalnim parkovima.
Objekti zaštite prirode mogu biti i pojedinačni primerci ili grupe organizama koji se odlikuju
posebnim osobinama. Najčešće su to veoma stara stabla ili grupe drveća koja se nalaze u
okviru nekog ekosistema ili van njega, u parkovima ili botaničkim baštama. Zaštićena
staništa se, često, odlikuju i specifičnim fizičko - hemijskim odlikama, posebnim reljefom,
geološkom građom itd. To mogu biti pećine, vrela, slapovi sa naslagama sedre, i dr. Takva
mesta su najčešće istovremeno staništa retkih, endemičnih ili reliktnih organizama, pa je
zaštitom staništa omogućeno i očuvanje jedinstvenog živog sveta. Pojedine oblasti, zbog
njihovog specifičnog živog sveta, geomorfoloških osobenosti, kao i istorijskog značaja, imaju
globalne vrednosti i proglašavaju se rezervatima biosfere. Kod nas su to kanjon Tare i planina
Golija.
102
Pokret za zaštitu prirode pojavio se dosta kasno, prvenstveno kao akcija entuzijasta i
zaljubljenika protiv uništavanja prirode, neplanske urbanizacije i stihije prouzrokovane
neorganizovanim radom. Prvo se insistira na očuvanju pojedinih užih delova prirode, u težnji
da se ne promeni njihov prvobitni izgled. Prekretnica u zaštiti prirode desila se u drugoj
polovini XIX veka sa osnivanjem prvog nacionalnog parka. Zahvaljujući upornosti širokog
sloja društva u američkom Kongresu je 1. marta 1872. godine Jelouston proglašen za
nacionalni park. Ideja o nacionalnim parkovima se brzo širila pa su je tako prihvatale i druge
države. Na taj način je nastala organizovana zaštita prirode sa medunarodnim značajem.
Razvoj zaštite prirode inicirao je evoluciju od pasivne ka aktivnoj zaštiti. Nova načela zaštite
temelje se na saznanjima prirodnih nauka, u težnji da se naglasi značaj zaštićenih prirodnih
dobara za nauku, obrazovanje i privredu, zadovoljavanje rekreativnih potreba. Realizacija
ovakve ideje moguća je kroz preduzimanje administrativnih mera, organizacionih, pravnih,
tehničkih i ekonomskih, kao i primenom svih mera koje će sprečiti narušavanje prirodnog
integriteta. Kao jedan segment aktivne zaštite pojavljuje se i turističko korišćenje zaštićenih
prirodnih dobara, od koga korist može biti višestruka.
Zaštićena prirodna dobra mogu biti proglašavana na različite načine, ali dva najčešća su kroz
aktivnost vlade, uglavnom na nacionalnom nivou, sa osnivanjem nacionalnih parkova, ali i na
regionalnom i lokalnom nivou; i kupovinom zemlje od privatnih organizacija za zaštitu.
Mnoga zaštićena prirodna dobra su uređena zakonom koji uglavnom dozvoljava korišćenje
njihovih resursa na održivi način tradicionalno korišćenje od strane lokalnih ljudi i
korišćenje u rekreativne svrhe.
U svetu sa pomanjkanjem novca za osnivanje zaštićenih prirodnih dobara uvek se postavlja
pitanje koji su priroriteti da bi se nešto zaštitilo. Tri kriterijuma su važna u određivanju
priroriteta zaštite:
o Osobenost. Prioritet u zaštititi se daje onim prirodnim celinama čije su pojave retke.
To su recimo endemske vrste, koje će uvek dobiti priroritet u poređenju sa široko
rasprostranjenim vrstama.
o Ugroženost. Vrste kojima preti istrebljenje imaju prednost u poredenju sa onim
vrstama koje nisu toliko ugrožene. Ovde spadaju i one prirodne celine kojima preti
neki oblik pogubne destrukcije.
103
o Korisnost. Vrste i predeli koji poseduju sadašnju i potencijalnu korisnost za ljude
imaju veću vrednost pri određivanju prioriteta zaštite, nego oni koji to nemaju.
Primer vrste koja prema istraživačima zadovoljava sva tri kriterijuma u davanju prioriteta za
zaštitu je komodo u Indoneziji. To je najveći svetski gušter (osobenost). Nastanjen je samo
na nekolicini malih ostrva sa ograničenim nivoom razvoja (ugroženost). Komodo ima
ogroman potencijal upravo kao elemenat eko - turističke ponude (korisnost) [55-58].
4.2 Organizacija zaštićenih prirodnih dobara
Formiranje i veličina zaštićenih prirodnih dobara zavise od mnogo pitanja, a ključna su:
raspored ljudske populacije, prirodni potencijali, politička podrška, razvijena svest građana.
Najveći zaštićeni predeli nalaze se u krajevima koji imaju malu naseljenost i u onima koji
nisu predodređeni za poljoprivredu, šumarstvo, urbanistički razvoj i ostale ljudske aktivnosti.
Veza između turizma i menadžmenta zaštićenih prirodnih dobara ogleda se kroz sledeće:
o Korišćenje od strane ljudi i posetilaca mora biti jedan od centralnih delova
svakog menadžment plana
o Biljni svet mnogobrojnih zaštićenih predela uništen je zbog usluga i
smeštajnih objekata koji su zastupljeni
o Svrha zaštićenih dobara biće realizovana ako lokalno stanovništvo i posetioci
imaju dovoljno razumevanja prema definisanim pravilima ponašanja.
o Lokalno stanovništvo treba da bude uključeno u menadžment i planiranje
kroz posebnu obuku, zaposlenje ili neku vrstu koristi od zaštite prirode. U
suprotnom slučaju, ako postoji tradicionalno nerazumevanje izmedu vlade i
lokalnog stanovništva ili svrha zaštite nije dobro objašnjena, to stanovništvo
može ignorisati ili odbijati koncept zaštite.
Neke od štetnih aktivnosti po zaštićena područja iz ove grupe su sledeća:
(1) komercijalni izlov životinja, posebno kroz destruktivne metode poput lova dinamitom;
(2) intenzivno sakupljanje proizvoda od biljaka, sa tim što ponekada problem može
predstavljati i sakupljanje za lične potrebe;
104
(3) nedozvoljena seča šuma i stočarstvo;
(4) požari, preko kojih stanovništvo želi da se reši nepoželjnih vrsta;
(5) rekreativne aktivnosti, koje mogu uništiti osetljivi živi svet. Zato sve aktivnosti, kao što su
šetnja, kampovanje, biciklizam, jahanje, moraju strogo biti kontrolisane i rezervisane samo za
određena područja unutar zaštićenog prirodnog dobra. U svakom slučaju to je izazov za
menadžere zaštićenih prirodnih dobara.
Da bi se problemi sa posetiocima i lokalnim ljudima na vreme rešili neophodno je da sastavni
deo menadžment plana bude i akcioni plan za razvoj turizma. Usaglašavanje ovih planova u
velikoj meri pomaže rešavanje pitanja turističkog razvoja i zaštite, pogotovo kod onih
zaštićenih prirodnih dobara u čijem je razvoju turizam prioritet (na primer, nacionalni
parkovi).
4.3 Vrste zaštićenih prirodnih dobara
Premda pojam zaštićenog prirodnog dobra obuhvata sva zaštićena područja, ona se
istovremeno u praksi dosta razlikuju. To se posebno odnosi na razloge zbog kojih se upravlja
zaštićenim prirodnim dobrima, u koje inače spadaju: naučna istraživanja, zaštita divljeg sveta,
očuvanje genetičke raznovrsnosti, obezbeđivanje usluga u životnoj sredini, zaštita
specifičnih prirodnih i kulturnih oblika, turizam i rekreacija, obrazovanje, očuvanje kulturnih
i tradicionalnih karakteristika. Na osnovu opsežnih istraživanja i razmatranja IUCN , odnosno
Svetsko udruženje za zaštitu dalo je uputstvo za kategorizaciju zaštićenih područja i
ustanovilo sledeće vrste zaštićenih prirodnih dobara:
Kategorija I - Strogi prirodni rezervat – Područje divljine
Ia Strogi rezervat prirode - Područje divljine ili mora koje poseduje neke izuzetne
ekosisteme, geološke pojave, a prvenstveno se koristi za naučna istraživanja ili praćenje
stanja u životnoj sredini.
Ib Područje divljine - Veliko neizmenjeno ili malo izmenjeno područje zemlje i mora koje
je zadržalo svoja prirodna obeležja bez stalne ili značajne naseljenosti, a koje se štiti sa ciljem
očuvanja prirodnih uslova.
Kategorija II Nacionalni park
105
Nacionalni park je prirodno područje zemlje ili mora, odredeno da štiti ekološku celovitost
jednog ili vise ekosistema, onemogući eksploataciju ili druge štetne aktivnosti i obezbedi
osnove za duhovne, naučne, obrazovne, rekreativne potrebe i potrebe posetilaca od kojih sve
treba da budu saglasne sa životnom sredinom i kulturom.
Kategorija III Spomenik prirode
Spomenik prirode je područje u kojem se nalazi jedan ili vise prirodnih ili prirod kulturnih
oblika koji poseduju izuzetne ili jedinstvene vrednosti, a štite se zbog svojih neponovljenih
osobina, reprezentativnosti, estetskih kvaliteta ili kulturnog značaja.
Kategorija IV Područje upravljanja staništem ili vrstama
Područje upravljanja staništem ili vrstama je područje zemlje ili mora kojim se upravlja
aktivnim merama zaštite da bi se očuvala staništa i obezbedili uslovi za opstanak određenih
vrsta.
Kategorija V Zaštićeni predeo ili marinski predeo
Zaštićeni predeo je područje zemlje, morske obale i mora, gde je međusobno dejstvo ljudi i
prirode tokom vremena oblikovalo prepoznatljive osobine područja; značajnim estetskim,
ekološkim, i kulturnim vrednostima, često praćenc visokom biološkom raznovrnošću.
Kategorija VI Zaštita područja za upravljanje resursima
Zaštita područja za upravljanje resursima su područja u kojem se nalaze pretežno
nepromenjeni prirodni ekosistemi, kojima se upravlja da bi se obezbedila dugoročna zaštita i
očuvanje biološke raznovrsnosti, a istovremeno ostvaruje održivo korišćenje prirodnih rerursa
i aktivnosti neophodnih za ostanak ljudskih zajednica u njemu.
Jedan od vodećih principa kategorizacije jeste da su sve katagorije važne. Broj dodeljen nekoj
kategoriji ne označava njenu važnost (I - VI), jer za za zaštitu i razvoj neophodne su sve
kategorije.
Zakonom o zaštiti životne sredine Srbije propisane su sledeće kategouje zaštićenih prirodnih
dobara:
Nacionalni park je područje sa prirodnim ekosistemima visoke vrednosti u pogledu
očuvanosti sa raznovrsnim oblicima flore i faune, reprezativnim fizičko geografskim
objektima i kulturno istorijskim vrednostima i predstavlja izuzetnu prirodnu celinu od
nacionalnog značaja. U nacionalnom parku dozvoljene su radnje i delatnosti kojima se ne
106
ugrožava izvornost prirode, kao i obavljanje delatnosti koje su u funkciji obrazovanja,
zdravstveno - rekreativnih i turističkih potreba, nastavka tradicionalnog načina života
lokalnih zajednica, a na način kojim se ne ugrožava opstanak vrsta, prirodnih ekosistema i
predela, u skladu sa zakonom i planom upravljanja koji donosi upravljač. Određene delatnosti
mogu se ograničiti radi očuvanja izvornosti prirode nacionalnog parka. U Srbiji je prvi
nacionalni park proglašen 1960. godine i to je NP Fruška gora. Nakon toga su proglašeni NP
Đerdap (1974), NP Tara (1981), NP Kopaonik (19819 i NP Šar - planina (1986). Svi
nacionalni parkovi u Srbiji predstavljaju posebna javna preduzeća i članice su Europark
federacije.
Park prirode je područje dobro očuvanih prirodnih svojstava voda, vazduha i zemljišta bez
degradacionih promena i predstavlja značajan deo očuvane prirode i zdrave životne sredine.
U parku prirode nisu dozvoljene privredne i druge delatnosti i radnje kojima se ugrožavaju
njegova bitna obeležja i vrednosti. U Srbiji je prvi park prirode proglašen 1957. godine i to je
PP Resava. Od tada je izdvojeno i proglašeno za zaštićenim područjima, 19 parkova prirode.
Na području PP podstiče se usklađeni razvoj svih potencijala, negovanje tradicionalnih zanata
i načina privređivanja uz istovremeno očuvanje fragilnih ekosistema i genetske raznolikosti.
Rezervat prirode je izvorni ili neznatno izmenjeni deo prirode, osobitog sastava i oblika
biljnih i životinjskih zajednica, namenjenih održavanju genetskog fonda. U Srbiji je za prvi
rezervat prirode proglašen Ostrozub. Od tada je izdvojeno i proglašeno 71 rezervat prirode
pretežno biljnih i šumskih zajednica. Interesantni po svom sadržaju u odnosu na većinu,
izdvajaju se rezervati: krečnjački sprud Kamilje, prebivalište divokoza Kožnjar na
Prokletijama; tresetno jezero Dajićko jezero i drugi.
Specijalni rezervat prirode je predeo u kome je posebno izražena jedna ili više prirodnih
vrednosti koje treba posebno štititi ili prirodnih pojava koje treba pratiti ( obuhvata stanište
ugrožene divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, bez naselja ili sa retkim naseljima u kojima
čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih odlika, genskog
fonda, ekološke ravnoteže, praćenju prirodnih pojava i procesa, naučnim istraživanjima). U
strogom i specijalnom rezervatu prirode zabranjeno je vršiti sve radnje i aktivnosti i obavljati
delatnosti koje mogu narušiti svojstva zbog kojih su proglašeni zaštićenim područjem (branje
107
i uništavanje biljaka, uznemiravanje, hvatanje i ubijanje životinja, uvođenje novih organskih
vrsta, melioracija).
Spomenik prirode je prirodni objekat, fizički izražen i prepoznatljiv reprezentativnih
geomorfoloških, geoloških botaničkih i drugih obeležja po pravilu atraktivnog i markantnog
izgleda (pojedinačna stabla, parkovi, botanička bašta i dr.). Spomenik prirode može biti
geološki (istorijsko geološko - stratigrafski, paleontološki, petrološki, sedimentološki,
mineraloški, strukturnogeološki, hidrogeološki i drugi), geomorfološki, speleološki (pećina,
jama i drugo), hidrološki (ceo ili deo vodotoka, slap, jezero, tresava i drugo), botanički (retki
ili značajni primerci biljnog sveta, pojedinačno stablo ili skupina stabala, drvoredi, parkovi,
arboretumi, botaničke bašte itd.). Na spomeniku prirode zabranjene su sve radnje i aktivnosti
koje ugrožavaju njegova obeležja i vrednosti.
Predeo izuzetnih oblika je relativno manje područje, živopisnih pejzažnih obeležja
nenarušenih vrednosti sa prisustvom oblika tradicionalnog života i kulturnih dobara. Predeo
izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih odlika i kulturni predeo izuzetnih
odlika. Prirodni predeo izuzetnih odlika je područje značajne biološko – ekološke i estetske
vrednosti gde tradicionalan način života lokalnog stanovništva nije bitnije narušio prirodu i
prirodne ekosisteme. Kulturni predeo izuzetnih odlika je područje značajne predeone,
estetske i kulturno - istorijske vrednosti koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat
interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog
stanovništva.
Prirodne retkosti su biljne i životinjske vrste kojima je ugrožen opstanak u prirodnim
staništima ili su retko rasprostranjene i koje imaju privredni, zdravstveni, ekološki značaj.
Zaštićeno stanište je područje koje obuhvata jedan ili više tipova prirodnih staništa značajnih
za očuvanje jedne ili više populacija divljih vrsta i njihovih zajednica.
Osim toga u prirodna dobra spadaju zaštićene divlje vrste: kao i zaštićena prirodna
dokumenta:
o Delovi geološkog i paleontološkog nasleđa (fosili, minerali, kristali)
108
o Biološka dokumenta (mikološke, botaničke i zoološke zbirke, konzervirani preparati
organskih vrsta)
4.4 Odnos turizma i zaštićenih prirodnih dobara
Nacionalni park je najpoznatija i najčešće spominjana vrsta zaštićenog prirodnog dobra.
Jedan od najznačajnijih odnosa u zaštiti nacionalnih parkova je odnos između zaštićene
teritorije i lokalnog stanovništva (problemi su ilegalno sakupljanje biljnih proizvoda,
odnošenje građevinskog materijala i loši odnosi sa lokalnim stanovništvom). Zaštićena
prirodna dobra su divljina u malom. Danas postoje različite predstave o tome šta je divljina.
Najveća područja divljine trebalo bi da budu prioritet u zaštiti prirode na globalnom nivou.
To su ogromni prostori sa minimalnim uticajem od strane ljudi, sa malom gustinom
naseljenosti, koji nisu predviđeni u budućnosti za razvoj širih razmera. Oni se razvijaju bez
većeg uticaja čoveka.
Granica zaštićenog prirodnog dobra istovremeno se uzima za granicu prostora interesovanja
od strane turista. Zaštićena prirodna dobra imaju uglavnom dve jasne svrhe, a to su zaštita
značajnih prirodnih vrednosti i podržavanje javnog razumevanja, poštovanja i rekreacije.
Tabela 11.Komponente doživljaja divljine
Komponente Vrsta iskustva
Estetsko shvatanje Vrsta shvatanja divlje prirode
Bekstvo Oslobođenje od ograničenja u mestu stalnog boravka
Izazov Zadovoljstva od opasnih situacija i korišćenje fizičke veštine
Samoća Zadovoljstvo samoće u divljini
Partnerski odnos Suprotno od prethodnog, želja da se divljina deli sa prijateljima
Otkriće i učenje Uzbuđenje otkrivanja ili učenja o prirodi i njenim procesima
Tehnologija Uticaj tehnoloških promena spoljašnjih aktivnosti
Problem zaštite prirode može se posmatrati i sa stanovništva perspektive turističkog razvoja.
Sve masovnije uključivanje stanovništva u rekreativni turizam koji zahteva predele dobro
očuvane životne sredine dovodi do toga da ova delatnost u budućnosti pokaže veće
109
interesovanje za zaštitu prirode. To je proces koji je otpočeo i koji je poznat kao turistička
zaštita prirode. Njene principe je posebno važno primenjivati kod turističkog uređenja
prostora.
Značaj turizma za zaštićena prirodna dobra, prvenstveno se ispoljava kroz snažne
ekonomske prihode koje ova delatnost ostvaruje. Ovde se misli na turizam kao snažnu
ekonomsku kategoriju, koja od naplate turističkih usluga može da finansira zaštitu
prirode. To zavisi od tipa i stepena dozvoljenih aktivnosti u tom zaštićenom prirodnom
dobru, a što opet zavisi od politike zaštite prirode u zemlji koja je kreira. Prihodi od
turističkog prometa u objektima zaštićene prirode, realizuju se kroz naplatu ulaznica,
usluge turističkog vodiča, iznajmljivanje raznovrsne rekreativne opreme, izradu i prodaju
suvenira i davanje drugih turističkih i ugostiteljskih usluga.
Pored korisnog, turizam zaštićenom prirodnom dobru može da donese i štetu.
Paradoksalno je, ali i istinito, da jedna od najvećih pretnji za zaštićena prirodna dobra, a
posebno za nacionalne parkove, je upravo turizam. Treba naglasiti da je jedan od najvećih
ugrožavajućih faktora njihova opšta popularnost. Prirodna dobra sa aktom o zaštiti, nekako
po nepisanom pravilu, odmah dobijaju i etiketu popularnosti i atraktivnosti, što ih izlaže
velikom pritisku od strane brojnih turista. To predstavlja poseban izazov za organizaciju
zaštite u prirodnim dobrima, čiji staraoci moraju da pokažu spremnost u izbegavanju
velikog pritiska od strane posetilaca [ 58.59].
Korist turizma u nacionalnim parkovima:
o Zaštita predela, divljine, ekosistema
o Obezbeđenja mesta za rekreaciju stanovništva. Od naplate usluga finansira se zaštita i
naučna istraživanja
o Mogućnost zaposlenja za lokalno stanovništvo, kao i uključivanje u zaštitu čime se
izbegavaju negativni uticaji
Šteta turizma u nacionalnim parkovima:
o Loše vođen menadžment, rekreaciju i turizam može preobraziti u opasnost po pejzaže
i divlji svet, zbog čega su nacionalni parkovi i osnovani.
o Davanjem statusa nacionalnog parka skreće se pažnja na ovo područje. To privlači
veliki broj posetilaca i stvara gužvu u zaštićenom području.
o Lokalno stanovništvo može biti isključeno sa njihove tradicionalne teritorije, pa tako
i iz zaštite.
110
Turizam je dobra prilika da se uspostavi kvalitetna veza izmedu nacionalnih parkova i
lokalnog stanovništva. Premda se ovaj koncept zasniva na ideji obezbeđivanja ekonomske
šanse od strane delatnosti kao što je turizam, često postoji razlika izmedu teorijskog i
stvarnog stanja. Veza između turizma, nacionalnih parkova i lokalnog stanovništa označava
se još i kao simbiotička. Kao takva ona garantuje zadovoljstvo i dobit za sve tri strane. U
takvoj vezi postoji više različitih procesa i uzajamnih uticaja. Proces je uglavnom određen
ulaznim sredstvima koja podrazumevaju: institucionalnu mrežu, mehanizme planiranja,
ljudske i finansijske resurse i tehnološku intervenciju. Među njima najvažnija je
institucionalna mreža, jer određuje stanje unutar svakog od tri velika aktera. Učinak
uzajamne veze je raznovrsnost aktivnosti (od kojih svaka ima svoju skalu uticaja), dobit,
veze i interes tri glavna aktera. Turizam je jedan od tih aktera. Njegove najvažnije
komponente su: posetioci, turističke usluge, investitori, institucije i politika. Oni zajedno
oblikuju turističku delatnost u bilo kojoj destinaciji. Drugi veliki akter je nacionalni park i
njegovi raznovrsni resursi, a oni su u direktnoj vezi sa turističkom potrebom. Drugim
rečima, razvoj turizma zavisi od toga šta nacionalni park može da ponudi turistima i
turoperatorima. Treći akter uključuje lokalne zajednice i organizacije, koje igraju ključnu
ulogu u turističkom razvoju i zaštiti. Njihovo znanje, spretnost, priroriteti, stavovi, u
mnogome utiču na opštu strategiju turizma i zaštite destinacije. Uzajamni uticaji između tri
velika aktera se ostvaruju kroz četiri različite situacije, a svaka od njih može biti pozitivna,
negativna ili neutralna:
o veza izmedu turizma i nacionalnih parkova rezultira uticajem na promene u
ekosistemima od strane čoveka;
o veza izmedu turizma i lokalnih zajednica utiče na lokalnu dobit i zaradu;
o veza izmedu nacionalnih parkova i lokalnih zajednica vodi ka partnerskom odnosu
u zaštiti i utiče na politiku donošenja odluka, a akcije rezultiraju promenama u
pejzažu (što može biti dodatna prednost ili izazov za menadžment nacionalnih
parkova);
o veza izmedu turizma, parkova i lokalnih zajednica vodi ka raznovrsnim formama
razvoja, interesa i povlastica. Očekuje se da takav odnos mora podrazumevati
povlastice za sve velike učesnike.
111
Na osnovu svih odnosa koji se dešavaju između turizma, nacionalnih parkova i lokalnih
zajednica predviđaju se tri različita scenarija:
Dobitak - dobitak – dobitak u kome svi učesnici imaju zajedničku korist. Turizam uvećava
mogućnosti korišćenja parka. Lokalne zajednice ostvaruju dobit od nacionalnog parka i
ohrabrene su da podrže zaštitu. Turizam unapređuje lokalne zajednice i zato je stav prema
turizmu i turistima povoljan.
Dobitak – dobitak – gubitak, samo jedan ili dva učesnika imaju dobit na štetu trećeg. Na pr.
- Turizam realizuje dohodak, ali na principu degradacije parka. Posetioci uživaju u
mogućnostima nacionalnog parka, ali ne pomažu lokalno stanovništvo. Turizam ostvaruje
dopbit ali na štetu parka i lokalnog stanovništva. Lokalne zajednice nemaju korist od turizma,
a turizam ne pomaže procese zaštite ili češće degradira vrednosti parka.
Gubitak – gubitak - gubitak, gde sva tri učesnika deluju negativno. Životna sredina se
degradira. Turisti nemaju satisfakciju, a lokalno stanovništvo nema koristi od turizma i
zaštite. Stanovništvo postaje neprijateljski nastrojeno prema turistima i utiče na degradiranje
prirodnih vrednosti u nacionalnom parku.
Poslednjih godina je pojačano interesovanje i za „internacionalne parkove", odnosno,
nacionalne parkove koji se nalaze u pograničnim delovima dve ili vise država. Baš zato što se
nalaze na samim granicama, ovakva zaštićena prirodna dobra posebno iziskuju pažljivo
upravljanje i koncept održivog razvoja.
U turističkom razvoju svakog zaštićenog prirodnog dobra potrebno je formiranje akcionog
plana. U zemljama koje imaju dobro organizovanu zaštitu prirode i turističku delatnost,
akcioni plan je usaglašen sa menadžment planom zaštićenog prirodnog dobra. Sa druge
strane, on mora biti koordiniran sa lokalnim interesnim grupama, kroz šta se konačno
potvrduje i njegova uloga u odživom razvoju. Na kraju, akcioni plan mora biti podržan od
strane biznis plana, odnosno, mora biti finansijski „podnošljiv" za realizaciju. Njegov značaj
je višestruk. Kroz akcioni plan se sprovodi analiza postojećeg stanja, kako zaštite prirode,
tako i turizma, koja uvek može predočiti stvarnu situaciju u kojoj se zaštićeno prirodno dobro
112
nalazi. Kroz kreiranje i sprovođenje akcionog plana postavljaju se ciljevi za budućnost,
neophodni u strategiji razvoja zaštićenog prirodnog dobra.
Akcioni plan zastičenog prirodnog dobra trebalo bi da sadži sledeće:
1. Postavljanje jasnih ciljeva na relaciji zaštita prirode - turizam. Ono obuhvata sagledavanje
zadataka i ciljeva zaštite prirodnih dobara, kao i ciljeve turizma u tim dobrima. Pošto je
suštinski posmatrano cilj zaštite prirode - zaštita divljeg sveta, naučna istraživanja i
obrazovanje; onda bi i turizam trebalo da ima za cilj popularizaciju ovakvih staništa i
naglašavanje njihovog značaja. To se svakako najbolje može realizovati kroz razvoj
ekoturizma i ostalih vidova turizma baziranog na prirodi.
2.Inventarizacija prirodnih i kulturnih resursa za razvoj turizma, koja bi obuhvatila detaljan
popis svih potencijala, bez obzira na njihov značaj u budućoj turističkoj ponudi. Nakon
inventarizacije sprovodi se turistička valorizacija kojom se određuje vrednost inventarisanih
resursa, kao i objektivno procenjivanje mogućnosti njihovog učestvovanja u turističkoj
ponudi. Ovaj korak iziskuje izričitu objektivnost, jer svaki loše procenjeni momenat
vrednovanja potencijala može se kobno odraziti na uspeh akcionog plana i celokupan proces
razvoja turizma.
3.Nakon inventarizacije i valorizacije, odnosno identifikacije vrednosti, kreira se imidž na
kome se bazira turizam zaštićenog prirodnog dobra. U marketingu on je poznat kao
jedinstvena prodajna karakteristika, odnosno, kao ključni deo prodaje turističkog proizvoda.
Ovakvi prostori, kao tip turističke destinacije, dovoljno su prepoznatljivi na tržištu. Takode,
moraju se zasnivati na aktivnostima koje će biti u službi zaštite i očuvanja prirodnih
vrednosti.
4.Procena nosećeg kapaciteta i zoniranje turizma, u skladu sa zaštitom prirodnog dobra, kao i
postavljanje standarda kojih se moraju pridržavati svi učesnici u turizmu. Ovaj korak bi
podrazumevao kreiranje zona turističkog razvoja i moralnih kodeksa.
5.Pregled i analiza turističkog tržišta, koja podrazumeva i analizu potreba i očekivanja
potrošača, odnosno, potencijalnih turista. Tu je neophodno sagledati dve faze. Prva uključuje
analizu sadašnjeg stanja, a druga projekciju realno željenog stanja kakvo bi trebalo da bude
nakon sprovođenja planiranih aktivnosti
6.Kreiranje pravilnika o turističkim aktivnostima koje su dozvoljene, odnosno, kompatibilne
sa zaštitom specijalnih rezervata prirode, kao i uklanjanje onih koje to nisu i mogu da štete
zaštićenim prirodnim vrednostima. To je zadatak u kome se znanje i aktivnosti zaštitara i
113
stručnjaka iz oblasti turizma moraju kreativno nadopunjavati.
7.Razvijanje i predlaganje novih turističkih proizvoda. Svaka inovacija u tražnji može biti
jedan od povoda za uvođenje novih turističkih proizvoda. Isto tako, oni su rezultat
dosetljivosti turističkih radnika, upravljača ili lokalnog stanovništva. Poseban značaj bi
trebalo dati edukativnoj komponenti turističkih proizvoda, koja je osnova reputacije
ekoturizma kao faktora zaštite prirode injenih vrednosti.
8.Sagledavanje i projekcija procene uticaja na okolinu svih realizovanih aktivnosti, posebno
turističkih proizvoda. Tu se, naravno, teži podsticanju pozitivnih uticaja od strane turizma
(međuzavisnost zaštitne i ekonomske komponente, popularizacija zaštite prirode) i
minimalizovanju negativnih uticaja (zagađivanje vazduha, vode i zemljišta, buka, narušava-
nje pejzaža, ugrožavanje biodiverziteta).
9.Predlaganje programa za lokalni saobraćaj, pošto je on jedan od osnovnih degradijenata
onih zaštićenih prirodnih dobara koja su turistički afirmisana. Neminovna je obaveza u
popularizaciji alternativnog saobraćaja koji neće ugrožavati prirodu, bez obzira kolikog je
intenziteta.
10. Izvodenje strategije promocije koja bi imala za cilj afirmaciju zaštićenih prirodnih
dobara. Realno stanje često upućuje na to da lokalno stanovništvo, ali i potencijalni turisti,
imaju malo informacija o nekim zaštićenim prirodnim dobrima. Promovisanje novokreiranog
imidža, novih turističkih proizvoda, ali i novog, savremenog načina upravljanja doprinelo bi
većoj popularizaciji zaštićenih prirodnih dobara, ali i zaštite prirode, kao i dragocenih
ekosistema.
11. Postavljanje programa monitoringa turističke „upotrebe" zaštićenih prirodnih dobara, koji
će pomoći kontrolu zadatih kriterijuma turističkog razvoja. Monitoring program bi trebao da
podstiče upravljanje uticajima koje turizam vrši na zaštićena prirodna dobra, kako bi se
izbegla ili minimalizovala svaka. šteta, odnosno, kako bi se i dalje inicirali pozitvni uticaji. To
bi uključivalo i mere za kontrolu kretanja turista i njihovog ponašanja, na osnovu čega bi se
mogao formirati noseći kapacitet. To je samo jedan od primera značaja monitoring sistema,
koji bi u svom punom značenju trebalo da podrazumeva kreiranje indikatora ili pokazatelja
održivog razvoja turizma i to sa ekonomskog, kulturnog, socijalnog, ekološkog stanovišta i iz
ugla zadovoljstva turista.
12.Procenjivanje i podmirivanje svih potreba koje su neophodne kako bi se realizovale zadate
ideje turističkog razvoja. Pod ovim se podrazumeva spektar najrazličitijih potreba među koje,
114
u prvom redu, spadaju finansijske, tehničke i kadrovske. Iz ugla turističkog razvoja primarne
su kadrovske potrebe. Jedan od uzroka nerazvijenog turizma u nekim zaštićenim prirodnim
dobrima je taj, što je u njihovom upravljanju redovno zapostavljen kadar turizmologa,
geografa i ekologa, koji bi radili na unapredenju turističke ponude i opšteg razvoja turizma.
13.Poslednja etapa akcionog plana bi bilo njegovo sprovodenje. To je možda i njegov najveći
izazov. Implementacija plana će pokazati koliko je njegova zamisao bila realna. U svakom
slučaju važno je ne izlagati se planovima koji su megalomanskog karaktera, posebno iz ugla
finansijskih i tehničkih potreba. Ovakve konsekvensce su već viđene u planiranju turizma
nekih zaštićenih prirodnih dobara, i po pravilu, realizacija je otežavana ili nikada nije došla
na red [ 4,59].
Koncipirani akcioni plan trebalo bi na najbolji način da doprinese ostvarivanju turističko-
rekreativnih funkcija pojedinih zaštićenih prirodnih dobara. To mora biti potvrđeno i kroz
poštovanje njihove zaštite. Pored toga, akcioni plan bi trebalo da doprinese popularizaciji
zaštite prirode i ekoturizma. Tako direktno pomaže informisanost turista, ali i lokalnog
stanovništva o bitnim ekološkim normama. Kao takav akcioni plan može postati jedan od
bitnih momenata zaštite prirode i njenog održivog razvoja.
4.5 Zaštićena prirodna dobra Republike Srbije
Priroda Srbije odlikuje se visokom raznovrsnošću biljnog i životinjskog sveta, i predstavlja
značajan deo bogatstva i raznovrsnosti evropske prirodne baštine. Njeni najreprezentativniji,
najočuvaniji delovi stavljeni su pod zakonsku zaštitu kao zaštićena prirodna dobra.
Na osnovu primenjenih mera institucionalne zaštite prirode tokom više od šest decenija,
površina zaštićenih područja u Srbiji trenutno iznosi 522120 ha, odnosno 5,91 odsto teritorije
Srbije. Prostornim planom Republike Srbije („Službeni glasnik RS”, broj 88/10), predviđeno
je da do 2015. godine bude zaštićeno oko 10 % površine Srbije, a da do 2021. godine oko
12% teritorije Srbije bude pod nekim vidom zaštite.
o 5 nacionalnih parkova (158986 ha),
o 19 parkova prirode (213302 ha),
o 16 predela izuzetnih odlika (45656 ha),
115
o 71 rezervat prirode (92972 ha),
o 42 zaštićena prostora kulturno - istorijskih vrednosti (2507 ha),
o 317 spomenika prirode (7681 ha).
Osim zaštićenih prirodnih dobara, pod zaštitom države je 1760 strogo zaštićenih i 868
zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva [60-63].
Prema postojećem zakonu, u Srbiji su utvrđene kategorije zaštićenih prirodnih dobara.
Prirodno dobro dobija odgovarajuću kategoriju prilikom proglašenja za zaštićeno prirodno
dobro. Međutim, vremenom pod prirodnim i antropogenim uticajima ono menja svoj
prvobitni izgled unapređujući ga ili degradirajući. Zbog toga se pristupa reviziji i valorizaciji
prirodnog dobra kako bi se utvrdilo stanje, odredile mere, uslovi i režim zaštite za dalje
očuvanje i razvoj osnovnih vrednosti, odnosno uspostavila aktivna zaštita i potvrdila ili
odredila nova kategorija prirodnog dobra s obzirom na značaj koje ono ima za Republiku.
Srbija se odlikuje znatnim bogatstvom flore i faune, posebno endemičnim i retkim biljkama i
životinjama, kao i specifičnim ekosistemima, zahvaljujući, pre svega, svom geografskom
položaju na Balkanskom poluostrvu, reljefu, klimatskim odlikama i složenoj istoriji živog
sveta. Zakonom su zaštićene mnoge stare, retke, endemične ili ugrožene vrste, kao što su
Pančićeva omorika, biljka-mesožderka – rosulja, runolist, gorocvet, sasa, tisa, bor molika,
skoro sve ptice (npr. posebno ugrožene vrste beloglavi sup, orao krstaš, veliki tetreb,
belonokta vetruška), vidra , slepi miševi, crni daždevnjak, lipljan, mladica, apolonov leptir.
Ideja o potrebi pravne zaštite prirodnih bogatstava, a time i prirodnih vrednosti, začeta je još
u srednjem veku, a tragovi o tome se nalaze u Dušanovom zakoniku (1349. godine). Od
samostalnosti Srbije (19.vek), nakon dugog perioda okupacije pod Osmanskim carstvom,
donošeni su brojni zakoni u kojima se iskazivala briga društva za prirodna bogatstva i
vrednosti.
Prvo područje koje je stavljeno pod zaštitu na teritoriji današnje Srbije bila je Obedska bara,
stavljena pod zaštitu još 1874. godine. Prva zaštićena prirodna dobra u Srbiji proglašena su
1948. godine, nakon osnivanja Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje prirodnih retkosti NR
Srbije (sada Zavod za zaštitu prirode Srbije). Bili su to šumski rezervati Oštrozub, Mustafa i
116
Felješana u okolini Majdanpeka. Nacionalni park Fruška gora, prvi je nacionalni park u
Srbiji. Delatnost Zavoda utvrđena je sistemskim Zakonom o zaštiti životne sredine i drugim
zakonskim aktima.
Zaštićeno prirodno dobro je područje, prirodni objekat ili pojava koje poseduje osobena ili
izuzetna prirodna obeležja po osnovu: izvornosti (očuvanosti, autentičnosti), istaknutosti
(rerprzentativnosti), retkosti, raznovrsnosti diverziteta, celovitosti, lepote. Ima pravno utvrđen
zaštitni status zakonom, uredbom Vlade, odlukom opštine i rešenjem Zavoda za zaštitu
prirode, opštine, pre donošenja Zakona o zaštiti životne sredine 1991. godine.
Na osnovu zakona koji su od 1984. do 1991. godine regulisali oblast zaštite prirode i na
osnovu Zakona o zaštiti životne sredine od 1991. godine, na teritoriji Republike Srbije je
ustanovljeno 590 prirodnih dobara.
Prvim rešenjem koje je doneo Zavod za zaštitu i naučno proučavanje prirodnih retkosti 11.
aprila 1949. godine ustanovljena je zaštita vodopada Velika i Mala Ripaljka na Ozrenu iznad
Sokobanje. Ukupan broj zaštićenih prirodnih dobara je danas manji, i iznosi 436 , zbog
ukidanja zaštite usled gubitka ključnih obeležja za zaštitu, spajanja dva ili tri u jedno prirodno
dobro i proglašenja većih zaštićenih područja na kojima su postojeći rezervati, spomenici
prirode ili predeli izgubili formalno - pravni status posebno zaštićenih prirodnih dobara.
Ukupna površina obuhvaćena zaštićenim prirodnim dobrima iznosi oko 6 % teritorije Srbije.
Osim pojedinačno zaštićenih prirodnih dobara, status prirodnih dobara na celoj teritoriji
Srbije ili na teritorijama autonomnih pokrajina ima 218 biljnih i 425 životinjskih vrsta koje su
ustanovljene za prirodne retkosti Uredbom Vlade Republike Srbije (Službeni glasnik RS,
br.53/93).Takođe, Naredbom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divljih biljnih i
životinjskih vrsta (Službeni glasnik RS, br.17/99), reguliše se način sakupljanja i trgovine za
156 vrsta gljiva, lišajeva, biljaka i životinja, s tim što te vrste nemaju status zaštićenih
prirodnih dobara, odnosno prirodnih retkosti. Za oba prethodno spomenuta akta vrše se
pripreme za inovaciju manjeg ili većeg broja njihovih odredbi.
117
Osnovni ciljevi ustanovljenja zaštićenih područja dobara su očuvanje i unapređenje : a)
biodiverziteta (specijske, genetičke i ekosistemske raznovrsnosti), b) fenomena geonasleđa
(specifičnih prirodnih objekata, pojava i mesta), v) predela (sa svojim estetskim i
kompleksnim prirodnim i kulturno-istorijskim obeležjima), g) kvaliteta životne sredine,
trajnosti i kvaliteta proridnih resursa i prostora kao graditeljsko - urbanističke kategorije.
Druga, paralelna grupa ciljeva vezuje se za razvoj višestrukih funkcija prirodnih dobara
(naučna istraživanja, obrazovni rad, rekreacija i turizam, obezbeđivanje usluga u životnoj
sredini, održivo korišćenje prirodnih resursa, zadovoljenje kulturnih potreba i dr).
Pet Nacionalnih parkova Srbije su: Fruška Gora (25.393 ha), Đerdap (63.608 ha), Tara
(19.175 ha), Kopaonik (11.809 ha) i Šar-planina (39.000 ha).
Najveći parkovi prirode su: Stara planina, Golija, Šargan - Mokra Gora, Kamaraš, Begečka
jama, Sićevačka klisura, Grmija, Palić, Golija, Park prirode Zobatnica, Kučajske planine,
Sićevska klisura, Park prirode Tikvara.
Najveći predeli izuzetnih odlika: Kosmaj, Avala, Dolina Pčinje, Vršačke planine, Kanjon
Miruše, Subotička peščara, Vlasina, Ovčarsko - Kablarska klisura, Zaovine, Klisura reke
Gradac, Sokograd, Veliko ratno ostrvo itd.
Među rezervatima prirode treba izdvojiti Gornje podunavlje, Deliblatsku peščaru, Rtanj,
Breznu, Klisuru Trešnjice, Jelašničku klisuru, Uvac, Koviljsko - Petrovaradinski rit, Obedsku
baru, Zasavicu, Ludaško jezero, Zeleničje, Suvu planinu, Jermu, Karađorđevo.
Najpoznatiji spomenici prirode su Đavolju varoš, Risovaču, Lazarev kanjon, Resavsku
pećinu, Vodopad Lisine, Homoljsku potajnicu, Mermernu pećinu, Valja prerast, Kanjon
Vratne, Rugovsku klisuru, Izvorište Belog Drima, Slapove Sopotnice, Potpećku pećinu,
Stopića pećinu, Rajkovu pećinu, Lesni profil kod Starog Slankamena, Sutesku Sikolske reke,
Šam dud u porti Pećke patrijaršije, Platan kod Miloševog konaka, Botaničku baštu
Jevremovac, Park Dvorska bašta u Sremskim Karlovcima, Futoški park, Parkove Vrnjačke
banje, Šalinački lug, Vrelo Mlave i Krupajsko Vrelo i mnoge druge.
118
Na svakom od zaštićenih područja ustanovljavaju se različiti su režimi zaštite. Postoje tri
režima zaštite.
Režim zaštite I stepena (stroga zaštita), sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom
delu sa izvornim ili malo izmenjenim ekosistemima izuzetnog naučnog i praktičnog značaja,
kojom se omogućavaju procesi prirodne sukcesije i očuvanje staništa i životnih zajednica u
uslovima divljine.
Režim zaštite II stepena (aktivna zaštita), sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom
delu sa delimično izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog značaja i posebno
vrednim predelima i objektima geonasleđa.
Režim zaštite III stepena (proaktivna zaštita), sprovodi se na zaštićenom području ili
njegovom delu sa delimično izmenjenim i/ili izmenjenim ekosistemima, predelima i
objektima geonasleđa od naučnog i praktičnog značaja. (U skladu sa Čl. 35. Zakona o zaštiti
prirode)
U režimu zaštite I stepena u Srbiji, osim opštih (strogih) rezervata prirode, nalazi se još
23.250 ha u okviru drugih većih zaštićenih područja u obliku posebnih zona i lokaliteta, tako
da sada ukupna površina prostora u Srbiji koji je izuzet iz privrednog korišćenja i izgradnje
objekata (po modelu divljine) iznosi 26.350 ha (ili 5,1 % od ukupno zaštićenog prostora).
Režimom zaštite II stepena (model poludivljine) obuhvaćeno je 86.100 ha (ili 16,7 %
zaštićenog prostora), dok je u režimu u III stepena zaštite 403.900 ha (ili 78,2 % zaštićenog
prostora). U nekim slučajevima iskorišćena je zakonska mogućnost uspostavljanja zaštitne
zone oko zaštićenog područja što se pre može oceniti kao dodatna komplikacija nego kao
instrument pojačanja efikasnosti upravljanja esencijalnim vrednostima zaštićenog prirodnog
dobra.
Poštovanje propisanih režima je najdoslednije na prostorima u režimu I stepena zaštite, kako
zbog eksplicitnosti ustanovljenih mera (zabrana), tako i zbog relativno male površine koja je
tim režimom obuhvaćena. Odstupanja se javljaju retko u domenu nedozvoljenog korišćenja
šumskog fonda, više u domenu izgradnje saobraćajnica i drugih infrastrukturnih objekata. Na
prostorima u režimu II i III stepena zaštite odstupanja su češća i obimnija (neadekvatno
119
korišćenje poljoprivrednog zemljišta, vodnih objekata i mineralnih sirovina, prekomerne ili
zabranjene aktivnosti lova i ribolova, sakupljanje divljih biljnih i životinjskih vrsta, nelegalna
i preterana izgradnja objekata, neadekvatno upravljanje otpadnim materijama, sporo
prilagođavanje planova gazdovanja šumama i njihovo nedosledno sprovođenje i dr.).
Ponekad su ti problemi nasleđeni iz vremena pre uspostavljanja zaštite ili su rezultat
kompromisa faktora odlučivanja u vreme proglašenja zaštite (Nacionalni park Đerdap:
hidroakumulacija, kamenolomi, magistralna saobraćajnica, gradsko naselje; Park prirode
Sićevačka klisura: magistralni put i železnička pruga, majdana i kamena, neregularna i
preterana izgradnja objekata).
Na osnovu primene međunarodnih konvencija i programa, u Srbiji su do sada izdvojena
područja: devet ramsarskih područja (koja su na osnovu Ramsarske konvencije, tj
„Konvencije o zaštiti močvarnih područja od međunarodnog značaja, naročito kao staništa
ptica močvarica“ proglašena za međunarodno značajna vlažna područja); područja od
međunarodnog značaja za biljke (61 Important Plant Areas područje), značajna područja za
ptice (u okviru programa Important Bird Area/IBA izdvojena su 42 područja) i odabrana
područja za leptire (Prime Butterfly Areas/PBA - 40 područja), kao i 61 „Emerald“ područje
(nominovana za „Emerald“ evropsku ekološku mrežu koju čine područja od posebnog
interesa za očuvanje evropske divlje flore i faune i njihovih prirodnih staništa, na osnovu
Bernske konvencije). Ova područja deo su ekološke mreže Srbije koja obuhvata 101 prirodno
dobro.
Veze između aktivnosti zaštite prirodnih dobara i planiranja i uređenja prostora su čvrste i
višestruke. Strateški (prostorni i operativno - metodološki-proceduralni) okvir tih veza
utvrđen je zakonom (Zakon o planiranju i izgradnji i Zakon o zaštiti životne sredine ) i
podzakonskim aktima, kao i Prostornim planom Republike Srbije. Ovaj dokument je
evidentirao, predvideo zaštitu još oko 50 većih područja značajnih sa ekološkog stanovišta.
Ne osporavajući potrebu i ne potcenjujući ulogu prostornih planova, veći značaj za
sprovođenje zaštite prirodnih dobara, koja ne podrazumeva samo čuvanje, kozervaciju i
sanaciju, već i korišćenje resursa, izgradnju i uređenje prostora i prikazivanje prirodnih i
kulturnih sadržaja, imaju urbanistički planovi. Nedostatak tih dokumenata uočljiv je na
velikom broju prirodnih dobara. On stvara napetosti između restriktivnih, ali ne i dovoljno
120
precizno definisanih zaštitnih režima i razvojnih planova, odnosno namera lokalnog
stanovništva ili preduzetnika da koriste prirodne resurse i grade objekte iz ekonomskih
motiva ili želje da poprave komfor i uslove života [60-65].
Nacionalni parkovi Republike Srbije i njihova zaštita
Nacionalni park Šar-planina je proglašen 1986. godine i zahvata površinu od 39.000,00 ha,
koja pripada opštinama Štrpce, Kačanik, Prizren i Suva Reka. Nacionalni park obuhvata
severne delove visokoplaninskog područja Šar-planine, sa veoma razuđenim reljefom i
izrazitom vertikalnom zonalnošću,od 842 do 2.640 m nadmorske visine. Celo područje se
odlikuje velikim brojem endemičnih i reliktnih biljnih i retkih životinjskih vrsta, izuzetno
lepim i vrednim visokoplaninskim pejzažima i mnoštvom ledničkih oblika i jezera. Svoje ime
je zaslužila, kako se uglavnom smatra, zbog šarenila planinskog pejzaža, kontrasta i živosti
boja kojima ju je priroda oslikala. Najveće vrednosti Šar - planine su očuvane šume molike i
munike, ali i mešovite listopadne šume koje predstavljaju stanište balkanskog risa. U kulturno
- istorijskom smislu odražava osobenu etnološku sliku srpske duhovnosti, arhitekture i
umetnosti.
Nacionalni park Kopaonik prostire se na najvišim i najočuvanijim delovima planine
Kopaonik, koja se uzdiže u središnjem delu južne Srbije. Zaštićen je 1981. godine na površini
od 11.809 ha, oko koje je zaštitna zona površine od 19.985 ha. Njegovo bogatstvo čine
mešovite šume smrče, jele, bukve i javora, gde se posebno izdvajaju stare šume smrče,
zajednice patuljaste smrče i polegle kleke, kao i krečnjačke litice koje su stanište retkih
biljaka poput runolista. Takođe su i tresave stanište retkih vrsta.
Nacionalni park Fruška Gora obuhvata najviše grebenske delove brdskog masiva Fruške
gore, najdominantnijeg uzvišenja koje se kao zeleno ostrvo uzdiže na južnoj granici Panonske
nizije, uz samu obalu Dunava. Prostire se na površini od 25.393 ha, i sa zaštitnom zonom od
66.090 ha. Naš najstariji Nacionalni park, proglašen još 1960. godine, čuven je po svojim
pitomim padinama, stoletnim šumama i nadaleko poznatom vinogorju. Zbog složenosti svog
geološkog sastava, i trađe od stena iz gotovo svih geoloških perioda, predstavlja svojevrsno
ogledalo geološke prošlosti ovog područja. Među njegove najveće vrednosti se ubrajaju
121
listopadne šume kitnjaka, graba i bukve, kao i fragmenti stepske vegetacije. Što se tiče
kulturno-istorijske vrednosti, u ovom parku se nalazi 16 manastira koji potiču s kraja XV i
početka XVI veka.. Zbog značajne uloge ovih manastira u razvoju i očuvanju kulture,
pismenosti i duhovnosti srpskog naroda, Frušku goru su često nazivali Srpska Sveta gora.
Nacionalni park Tara pokriva najveći deo planine Tare, koja se nalazi na krajnjem zapadu
Srbije, u lakatastoj okuci reke Drine. Proglašena je za nacionalni park 1981. godine, na
površini od 19.200 ha. Područje Nacionalnog parka Tara, zajedno sa Zaovinama i Parkom
prirode „Šargan – Mokra Gora“, čini okosnicu budućeg rezervata biosfere Drina. Najveće
prirodne vrednosti ovog parka su šume pančićeve omorike, prašume bukve, jele i smrče, kao
i tresavaokružena pomenutom šumom pančićeve omorike.
Nacionalni park Đerdap prostire se u severoistočnoj Srbiji, na granici sa Rumunijom, na
površini od 63.000 ha, proglašen je 1974. godine. Osnovni prirodni fenomen područja je
grandiozna Đerdapska klisura Dunava, najduža i najveća klisura probojnica u Evropi.
Đerdapsku klisuru čine četiri manje klisure i tri kotline, koje se naizmenično smenjuju u
dužini od gotovo 100 km. Najveće prirodne vrednosti su mešovite listopadne prašume koje
čine orah, mečja leska , koprivić i bukva, kao i šibljaci jorgovana. Takođe, krečnjačke litice
predstavljaju stanište retkim biljkama, a rečni tok Dunava je stanište retkim ribama: jesetre
i morune. U okviru ovog parka se nalazi i Lepenski vir, arheološko nalazište. Đerdap je
najveći nacionalni park Srbije.
Na području nacionalnog parka sprovode se mere zaštite i razvoja koje obuhvataju:
o sprečavanje aktivnosti koje mogu narušiti osnovna obeležja i druga svojstva nacionalnog parka;
o zaštitu, očuvanje i unapređivanje: biogeografskih obeležja područja, ekosistema i
raznovrsnosti izvorne flore i faune,
o naučnoistraživačku aktivnost;
o kulturno - obrazovnu aktivnost;
o prezentaciju i popularizaciju vrednosti nacionalnog parka;
o uređivanje područja i izgradnju objekata u svrhe očuvanja, obnavljanja i unapređivanja
prirodnih i kulturno - istorijskih vrednosti.
122
Kopaonik Fru[ka Gora
Đerdap Šar planina
Tara
Slika 22. Nacionalni parkovi R Srbije
123
Zaštita i razvoj nacionalnog parka sprovodi se prema programu zaštite i razvoja
područja nacionalnog parka, u skladu sa prostornim planom tog područja i drugim aktima
donetim na osnovu zakona. Na području nacionalnog parka zabranjeno je:
o seći ili uništavati drveće, žbunje i ostalu vegetaciju.
o unositi neautohtone divlje biljne vrste izuzev za potrebe sprečavanja erozije i
klizišta u zoni režima zaštite III stepena.
o graditi objekte ili izvoditi druge radove kojima se zagađuje vazduh i zemljište,
pogoršava kvalitet voda, menja njihova količina, prostorni i vremenski raspored.
o graditi nadzemne energetske i druge vodove u zoni režima zaštite I i II stepena.
o graditi nuklearne objekte, deponovati komunalne i industrijske otpatke,
radioaktivne i druge opasne otpadne materijale.
o eksploatisati mineralne sirovine, osim za privremena pozajmišta u zoni režima
zaštite III stepena.
o graditi magistralne i regionalne puteve u zoni režima zaštite I i II stepena osim kada
je to predviđeno prostornim planom područja nacionalnog parka.
o koristiti šumske puteve za javni saobraćaj.
o obavljati delatnosti i preduzimati druge radnje kojima se uništava priroda, odnosno
ugrožavaju obeležja nacionalnog parka [62-65].
124
5. EKOTURIZAM
Porast svesti o uticaju društva na životnu sredinu krajem XX veka, uključujući probleme
poput nekontrolisanog korišćenja resursa, sve većeg zagađivanja vode, zemlje i vazduha;
ljudskih prava i ugroženosti životinja - podstaklo je mnoge na promenu stava o potrošačkom
mentalitetu koje su označene kao zelena potrošnja, a ona se odrazila i na turizam. Rezultat su
neke nove forme turizma, koje se sve više razmatraju kao budućnost njegovog razvoja.
Pojava, mesto i značaj ekoturizma proističe upravo iz ovih trendova.
Alarmantna medijska slika o globalnim problemima životne sredine poput klimatskih
promena, efekta staklene bašte, ozonske rupe, nestajanja tropskih šuma, snažno je uticala na
razmišljanje ljudi o proizvodima koje kupuju i njihovom uticaju na okruženje. Nivo javne
brige o životnoj sredini se manifestovao na različite načine. 1988. godine „Vodič kroz zelenu
potrošnju" (Green Consumer Guide) je postao najčitanija i najprodavanija knjiga u Velikoj
Britaniji, kao svojevrstan vodič kroz kompanije je i proizvode koji su obezbedili kriterijume
za očuvanje životne sredine. Početak zelene potrošnje naterao je proizvođače da vode više
računa o standardima očuvanja životne sredine, a sasvim sigurno prisutna je i briga za
zdravije okruženje što će u velikoj meri biti trend i budućih potrošača.
Učesnici u ovim turističkim kretanjima se razlikuju od turista masovnog turizma po svojim
shvatanjima životne sredine. Alternativni turizam se može razmatrati kao forma koja ima veći
nivo svesti o životnoj sredini.
Učesnici ovog turizma žele viši nivo iskustva, veću nezavisnost, nisu skloni da mole za
uslugu, preuzimaju inicijativu i konačno, imaju viši nivo svesti o zdravom načinu života.
Ipak, važno je spomenuti da turističke aktivnosti bazirane na sportu nisu obavezno saglasne
sa životnom sredinom. Planinski biciklizam i šetnje su zdrave aktivnosti, ali mogu izazvati
eroziju zemljišta i uznemiravanje biljnog i životinjskog sveta, kao i probleme estetskog
zagađivanja. Osnovne karakteristike alternativnog turizma su:
o mala skala razvoja sa visokim nivoom učešća lokalnog vlasništva,
o minimalizovanje negativnih uticaja po prirodu i društvo,
o podsticanje drugih sektora lokalne ekonomije kao što je poljoprivreda,
o zadržavanje najvećeg dela ostvarenog dohotka u lokalnim ekonomijama,
125
o učešće lokalnog stanovništva u donošenju odluka i
o usmeravanje razvoja i kontrola od strane lokalnog stanovništva [66,67].
Iz izloženog proizilazi da je ovaj vid turizma, usmeren ka lokalnom preduzetništvu, ima male
uticaje po okruženje i ostvaruje dobrobit za lokalnu zajednicu.
5.1 Pojam i značaj ekoturizma
Ekoturizam je novi model života u kontekstu razvijanja svesti o korelaciji i zavisnosti turizma
i životne sredine (alternativni turizam, ekološki turizam, etički turizam, turizam komune,
zeleni turizam, održivi turizam). Ipak, najčešće pominjani su ekoturizam i održivi turizam,
koji se temelje na očuvanju životne sredine i svih njenih potencijala (tabela 12).
Ekoturističke destinacije su turistički aranžmani koji predstavljaju izazov neposrednog
uživanja u prirodi i direktan doprinos očuvanju naše planete. Ekoturizam predstavlja povratak
prirodi i podrazumeva niz turističko rekreativnih aktivnosti: pešačenje, jahanje, trčanje,
vožnja biciklom, prikupljanje lekovitog bilja u pratnji vodiča i dr.
Tabela 12. Dimenzije ekoturizma
Dimenzija ObjašnjenjeAktivnost Turizam koji se bazira na iskustvu prirodnih i
kulturnih resursa
Biznis Turoperatori koji obezbeđuju ekoture
Filozofija Poštovanje prema zemlji, prirodi, ljudima i kulturi
Strategija Sredstvo za zaštitu, ekonomski razvoj ikulturno oživljavanje
Marketing koncept Promocija turističkog proizvoda koji štiti životnu sredinu
Sredstvo (Korisnost) Ova dimenzija se dovodi u vezu sa terminima:„Odgovorno ili etičko putovanje", „turizam malog uticaja", „obrazovno putovanje", „zeleniturizam" i drugi.
Principi i ciljevi Isticanje zajedništva i održivog odnosa između turizma i životne sredine
126
Neke od definicija ekoturizma ističu:
- ekoturizam je prijateljski nastrojeno putovanje prema životnoj sredini,
naglašava posmatranje i očuvanje prirodnih staništa i arheološkog bogatstva;
- ekoturizam je sredstvo zaštite životne sredine;
- ekoturizam je ekološki odgovoran turizam;
- ekoturizam je način zaštite prirodnih područja koji podrazumeva ekonomsku zaradu,
kroz zaštitu prirodnih resursa, to je vrsta turizma koji uključuje prirodu;
- ekoturizam podrazumeva više od zaštite, to je vrsta putovanja koje odgovara na
ekološke, socijalne i ekonomske potrebe destinacije, on uključuje faze putovanja - od
avio prevoza, preko hotela, lokalnog transporta;
- ekoturizam je oblik turizma koji brine o životnoj sredini i integritetu ekosistema i
obezbeduje ekonomski razvoj i sredstva zaštite prirode.
5.2 Karakteristike ekoturizma
Ekoturizam je baziran je na prirodnim formama turizma u kojima je glavna motivacija
turista posmatranje i uživanje u prirodi, kao i tradicionalna kultura koja preovlađuje u ovoj
oblasti. Takođe:
o ekoturizam sadrži obrazovne karakteristike
o organizovan je u malim grupama
o ekoturizam umanjuje uticaje na prirodnu i socio – kulturnu sredinu
o ekoturizam podržava zaštitu prirodnih oblasti (obezbeđivanjem ekonomskih
povlastica za lokalne zajednice, obezbeđivanje alternativnih zaposlenja,
povećanje svesti o zaštiti prirodnih i kulturnih dobara, kako među lokalnim
stanovništvom tako i među turistima).
U definicijama koje se pojavljuju često se spominje kako je ekoturizam oblik turizma baziran
na prirodi. Međutim, ponekad se između pojmova - ekoturizam i prirodni turizam, pravi i
razlika. Tako je prema nekim istraživačima [67,68] ekoturizam prirodni turizam u kome je
turista posetio destinaciju zbog jednog ili više interesovanja za evoluciju prirode. To
putovanje kombinuje obrazovanje, rekreaciju i avanturu. Neki autori ističu da je turizam
baziran na prirodnim resursima kao što su relativno očuvana zaštićena prirodna dobra, vlažna
127
staništa, rezervati i druga područja sa zaštićenim biljnim i životinjskim svetom i staništima
[4,67,68].
Težeći ovakvom pristupu pojavljuju se i definicije nekih autora:
o Prirodni turizam obuhvata sve forme turizma - masovni turizam, avanturistički
turizam, turiram malog uticaja na okruženje; koje koriste prirodne resurse,
uključujući biljne i životinjske vrste, staništa, pejzaže, kao i slane i slatkovodne
vode; prirodni turizam je putovanje čija je svrha uživanje u očuvanim prirodnim
predelima i divljini;
o Ekoturizam je turizam malog uticaja na prirodu koji doprinosi očuvanju vrsta i
staništa ili direktno kroz podržavanje zaštite i indirektno, tako što obezbeduje
dohodak za lokalnu zajednicu .
Ovakvi pristupi izdvojili su ekoturizam od ostalih na prirodi baziranih oblika turizma, po
njegovoj obrazovnoj komponenti i održivom pristupu.
Među zastupljenim prirodnim predelima nalaze se rezervati koji su ugroženi upravo od
strane nekontrolisanog turizma i ostalih ljudskih aktivnosti, poput poljoprivrede, šumarstva i
ribarstva. U kombinaciji sa modernim tehnologijama ove delatnosti su postale opasne po
prirodu. Ekoturizam ovog područja je koncentrisan na obilazak staništa sa retkim vrstama i
pored toga što ozbiljni planovi razvoja eko i održivog turizma ne postoje. To samo potvrđuje
da ekoturizam još uvek nema jasno definisanu formu, kao što je to slučaj u nekim drugim
delovima sveta i da se on često povezuje sa seoskim turizmom, koji u Evropi ima dugu
tradiciju.
Pokušaje razvoja ponude ekoturizma, iz kojih se može učiti, imaju i pojedine balkanske
zemlje. Tokom devedesetih godina razvijaju se projekti razvoja ekoturizma. Ekoturizam je
definisan kao oblik turizma baziran na prirodi, ruralnom načinu života i udružen sa kulturnim
mestima i dešavanjima. Kao takav on podstiče proces zaštite prirode i razvoj lokalnih
zajednica, a posebno seoskog stanovništva. Ne može se svaka turistička aktivnost vezana za
prirodu okarakterisati kao saglasna sa ekoturizmom. Prirodni resursi se mogu koristiti na
razne načine i svaki od njih ima vlastiti nivo uticaja (tabela 13.). Aktivnostima ekoturista
mogu se smatrati samo one iz grupe nepotrošivog korišćenja resursa kao što je posmatranje
ptica i uopšte posmatranje nekih drugih životinjskih vrsta posebno ugroženih, šetanje kroz
128
prirodu, edukativne ture i neke rekreativne aktivnosti poput biciklizma, kajakarenja,
splavarenja kao i sve druge aktivnosti prikladne prirodi u kojoj se odvijaju a nemaju
negativne uticaje na životnu sredinu. Prilikom upražnjavanja važno je da turisti imaju jasno
razvijenu svest o zaštiti životne sredine i prirodnih predela u koje putuju.
Tabela 13. Načini korišćenja prirodnih resursa divljine
Potrošivo
korišćenje
Komercijalni lov, sportski lov, komercijalno ribarstvo, sportski
ribolov, lov zbog krzna, lov zbog životinjskih proizvoda i kućnih
Ijubimaca, indirektno ubijanje kroz druge aktivnosti (kroz
zagađivanje, ubijanje u saobraćaju), programi istrebljenja za životinjeRelativno potrošivo
korišćenje
ZOO vrtovi, akvarijumi, naučna istraživanja
Nepotrošivo
korišćenje
Posmatranje ptica, posmatranje kitova, foto-putovanja, šetnje kroz
prirodu, komercijalna fotografija i filmovi, posmatranje divljeg
sveta u nacionalnim parkovima, rezervatima i rekreativnim
5.3 Destinacija ekoturizma i ekokonačište
Prema definiciji ekoturizma, kao i prema osnovnim principima može se zaključiti da
destinacija ekoturizma uključuje sledeće sadržaje:
o zaštićena prirodna dobra (uglavnom nacionalne parkove) ili predele sa očuvanim
prirodnim karakteristikama i bogatim biodiverzitetom, u kojima je intenzitet
izgrađenog i urbanizovanog na izuzetno niskom nivou, i u kojima turizam ne ide na
štetu izvornih prirodnih karakteristika;
o oblasti i objekti za rekreaciju moraju biti usklađeni sa prirodnim kapacitetima, dok
turističke staze zajednički koriste kako turisti, tako i lokalno stanovništvo, takođe, na
stazama je zastupljena turistička signalizacija od ekološki prihvatljivog materijala;
o preduzeća koja daju turističke usluge (hoteli, restorani,) moraju biti u vlasništvu
lokalne zajednice, a njihova arhitektura i ambijent moraju naglašavati lokalno nasleđe
i kulturu;
129
o lokalno stanovništvo koje je svesno svog kulturnog identiteta i spremno da učestvuje
u promociji lokalnog nasleda kroz osmišljavanje turističkih manifestacija, kao i na
druge originalne načine (tu spada i promocija ruralnih vrednosti);
o prijateljski odnos ekoturista i lokalnog stanovništva, koji ne samo da neće odvajati
staze njihovog kretanja, nego će podsticati njihovo druženje, u prirodi, restoranima,
prodavnicama suvenira.
Turistička destinacija ekoturizma mora imati svoj razvoj koji neće biti ugrožavajući po
resurse. Da bi se to ostvarilo neophodno je da se primenjuju sledeće smernice za uspešno
upravljanje:
o Obezbediti odgovarajući budžet za očuvanje poznatih turističkih centara
i usmeriti takse od turizma u svrhu zaštite,
o Staze i prostori za kampovanje kojima se pravilno upravlja treba da obezbede jasno
naznačena pravila za upotrebu sa malim uticajem,
o Objavljena i priznata pravila ili propisi za javno zemljište bi trebalo da daju detalje o
vrsti vozila koja su dozvoljena u speciflčnim zonam, brzine, kazne za smetlišta ili
zagađenje, jasna pravila o ograničenju vožnje van puteva, uvid u broj posetilaca koji
je dozvoljen,
o Neophodno je pružiti programe obuke lokalnim stanovnicima o mogućnost da se
bave sopstvenim biznisom,
o Pristupačni programi za kupovinu i izgradnju kuća (lokalni stanovnici ne treba da
budu isključeni iz sopstvenih zajednica).
Ekokonačište je tip smeštaja u ekoturizmu koje pored usluge smeštaja obuhvata i doživljaj
turista i učenje o zaštiti i ima adekvatnu brigu o životnoj sredini. Suština ekokonačišta može
se sagledavati i kroz njegovo poređenje sa klasičnim smeštajno-ugostiteljskim objektima
(tabela 14.).
Ekokonačište je po svojoj suštini skroman objekat na nivou osnovnih potreba. Ono mora da
zadovoljava osnovne etičke principe, i da ima mali uticaj na njihovo okruženje
(minimalizovanje uticaja saobraćajnica, kroz njegovu arhitekturu, koja mora biti u stilu
lokalnog kulturnog nasleđa i bez narušavanja estetskih vrednosti). Kada je to moguće
130
ekokonačišta koriste obnovljive izvore energije (solarna ili energija vetra), obavezno rade na
prečišćavanju otpada i reciklaži otpada.
Tabela 14.. Uporedna analiza tradicionalnog smeštaja i ekokonačišta [67,4]
Tradicionalni smeštaj Ekokonačište
Luksuz Komforosnovnih potrebaUniformisani stil Jedinstveni, osobeni stilRelaksacioni fokus Aktivno-obrazovni fokusAktivnosti bazirane na opremi (npr.
golf, tenis)
Aktivnosti bazirane na prirodi
(npr. pešačenje, ronjenje)
Vlasništvo na bazi konzorcijuma Vlasništvo na bazi individualnog
Maksimalizovana zarada kroz
masovnost kapaciteta, usluge, cenu
Maksimalizovana zarada kroz
strateški dizajn, lokaciju, male
kapacitete, usluge, cenu
Visoke investicije Umerene i niske investicije
Ključne atrakcije su usluge i okolina Ključne atrakcije su okolina i usluge
Obroci visokog kvaiiteta,
usluge, prezentacije
Pažljivo pripremljena hrana, uticaj
lokalne kuhinje
Tržište unutar lanca Nezavisno tržište
Vodiči kroz prirodne vrednosti ne
postoje ili su minimalno zastupljeni
Prisutnost i aktivnost vodiča kroz
prirodne vrednosti
Ekoturizam u nekim delovima sveta postaje moda i način da se kroz nove trendove brzo
zaradi novac. Deo takve loše ideje je i ekokonačište, inicirano od strane internacionalnih
kompanija, koje za izgradnju koriste nesaglasne materijale sa lokalnim nasleđem i koje ne
nude programe i doživljaje na bazi lokalnih prirodnih i kulturnih znamenitosti.
Opsežna analiza 28 ekokonačišta u devet turistički najpoznatijih destinacija ekoturizma
(Belize, Kostarika, Peru, Brazil, Ekvador, Aljaska, Australija, Novi Zeland i mnoge zemlje
Afrike) utvrdila je da se ekokonačišta uvek nalaze u zaštićenim prirodnim dobrima ili
131
njihovoj okolini. Prirodne lepote su ključni momenat njihovog dobrog poslovanja. Najveći
broj je malih kapaciteta, sa mogućnošću smeštaja oko 24 osobe.
Ekokonačišta utiču na opšti turistički doživljaj, ali i pored toga ekoturisti ispred svega
stavljaju iskustvo, pa tek onda pridaju značaj smeštaju. U Srbiji nema pravih ekokonačišta,
koja potpuno odgovaraju definiciji ili turističkoj ponudi ekoturizma. Možda je to još jedan od
pokazatelja da ni pravog ekoturizma i njegovih osnovnih načela nema. Raznovrsnost
prirodnog nasleđa kao i kulturne baštine u njenom okruženju pokazuje da arhitektonski i
ambijentalni izražaji potencijalnih ekokonačišta mogu biti veoma raznovrsni. To može biti
samo jedan detalj bogatije ponude ekoturizma u Srbiji.
5.4 Vrste ekoturizma
Kako je ekoturizam regulisano putovanje prirodom, uz doprinos očuvanju ekosistema i
poštovanje instrumenta zajednice- domaćina moguće je izdvojiti više modela ekoturizma u
našim krajevima. Različite regije poseduju potencijale za razvoj najrazličitijih vidova
ekoturizma. Vrste ekoturizma:
- Ekoturizam u zaštićenim prirodnim dobrima
- Ekoturizam zelenih planina
- Turizam “ belih “ voda
- Avanturistički turizam
- Izletnički turizam
- Lokalni festival
- Eko – etno centri
- Eko- edukacioni centar
- Green hoteli
Srbija tek treba da primeni i iskoristi svoje prirodne resurse kao atraktivne faktore turističke
ponude [69,70].
132
5.4.1 Ekoturizam u zaštićenim prirodnim dobrima
Zaštićena prirodna dobra su izuzetno atraktivni faktori turističke ponude šire geografske
celine (destinacije) i noseći stubovi ekoturizma (pogledati poglavlje 4.)
5.4.2 Ekoturizam zelenih planina
Razvoj turizma u visoko planinskim prostorima , može ostvariti visoke socijalne i ekonomske
efekte. Planinski ekosistemi se razlikuju od urbanih, agrarnih i drugih ekosistema. Takođe,
planinski ekosistemi se razlikuju između sebe (severne i južne strane, kanjonski delovi,
površi, planinske mase, podnožje, vrh, itd.). Bez obzira na tip ekosistema, mora postojati
njihova zaštita i racionalno korišćenje, jer su planinski ekosistemi veoma osetljivi na
antropogene uticaje.
Visoko planinske ekoturističke destinacije u našoj zemlji su:
Golija – ekološki krov Srbije
Kamena gora – leglo izvora
Rudnik – ozona "Srpska Švajcarska"
Miroč – planina iskušenja
Azbukovica – carstvo hiljadu vidika
5.4.3 Ekoturizam "belih" voda
Turizam na vodi predstavlja potencijal za razvoj pojedinih regija – priobalni pojas i određeni
delovi reka, jezera, močvara predstavljaju najatraktivnije faktore razvoja turizma u nekim
destinacijama. U našoj zemlji ekoturističke destinacije su:
- Reka Studenica
- Reka Gradac
- Srebrno jezero
- Zasavica
- Koviljsko Petrovaradinski rit
133
5.4.4 Avanturistički turizam
Avanturistički turizam je vid turizma specifičnih ili posebnih interesovanja i može biti bilo
koja aktivnost turista koja uključuje dve od sledeće tri komponente:
Fizičku aktivnost
Kulturnu razmenu ili interakciju
Kontakt sa prirodom
Avanturistički turizam je fokusiran na aktivnosti u prirodi i uključuje fizički izazov. Deli se
na: meki (aktivnosti sa malim nivom rizika) i tvrdi (visok nivo rizika i za učesnika i za
provajdera usluge). Avanturistički putnici očekuju iskustvo različitih nivoa rizika, uzbuđenje.
Turisti ovakvih interesovanja ne zahtevaju poseban luksuz, ali su im potrebni dobro obučeni
vodiči.
Vrste avanturističkog turizma su: pešačenje (hiking i treaking) , planinarenje (alpinizam),
biciklističke ture, rafting i splavarenje, slobodno penjanje, penjanje po ledu, paraglajding,
padobranstvo, let balonom, speleoturizam, paintball, orijentiring, snowboarding, kajakarenje,
skijanje na vodi, skuter na vodi, skokovi u vodu, ronjenje ...
Pešačenje (hiking i trekking)
Hiking - forma pešačenja sa specificnom svrhom istraživanja i užiivanja u prirodnim
lepotama.
Trekking - pešačenje po planinskim i ruralnim predelima, može se kombinovati sa
drugim aktivnostima - istraživanje pećina, kanjona i dr.
Pešačenje kroz prirodne predele koje podrazumeva i nošenje neophodne opreme i svega
potrebnog je veoma popularna rekreativna aktivnost u mnogim razvijenim zemljama. Ljudi
širom sveta uživaju u pešačenju u prirodi, obično po već utvrđenim stazama. Ova aktivnost se
zove bekpeking, jer podrazumeva nošenje neophodne kamperske opreme (šator, odeća, hrana,
vreća za spavanje) na leđima u torbi koja se zove backpack.
Pešačke ture ne zahtevaju posebnu opremu niti posebnu pripremu. Turistima pružaju uživanje
u prirodi, emocionalno opuštanje, a odlične su i za sticanje kondicije. Pešačke ture se mogu
134
kombinovati sa drugim aktivnostima – istraživanje pećina, kanjona, slobodno penjanje i
dr. Da bi se telesna toplota pravilno regulisala kod hodanja, najbolje je da se odeća sastoji od
više tanjih delova koji se prema potrebi mogu svlačiti i oblačiti.
Planinarenje (alpinizam) je popularna rekreativna aktivnost koja podrazumeva uživanje u
osvajanju vrhova, lepoti planinskih predela, savladavanju teškoća sa ostalima, jer se obično
planinari u grupi.
Čoveka su od davnih vremena privlačile planine. U početku, ljudi su odlazili u planine radi
lova, spašavali su izgubljene ili ranjene životinje ili su za vreme rata sakrivali u tim
predelima. Kasnije su počeli da uživaju u penjanju po planinskim vrhovima i lepoti
planinskih predela. Planinari su počeli u planinama da otkrivaju mnoge nepoznate predele,
skrivene doline, jezera, vidikovce. Međutim, planinari su, za razliku od turista, ostali i dalje
kod pešačenja, služeći se ponekad modernim prevoznim sredstvima da bi se u što kraćem
vremenu domogli ishodišta za uspone na vrhove do kojih nekad treba više dana hodanja.
Planinari najradije otkrivaju slabo poznate i teško pristupačne krajeve i rado borave u
planinama daleko od saobraćajne vreve. U prvom redu ih privlači planinski predeo, zbog
brojnih motiva – estetskih, rekreativnih, naučnih, istraživačkih i dr. Evropski Alpi su mesto
rođenja planinarenja i predstavljaju glavni fokus komercijalnog planinarenja u svetu. Apli
imaju nekoliko visokih vrhova i dobru turističku i resursnu infrastrukturu u blizini, što
omogućava lakši prilaz i sigurnost u organizaciji za tour operatore. Pored Alpa, u Evropi
drugi regioni koji su popularni za planinarenje su Pirineji, Rila, Tatra i Karpati.
Planinarenje često zahteva dobru kondiciju, jer ono obuhvata penjanje, silaženje, nošenje
ranca itd. Sa razvojem opreme iz planinarenja su nastale druge discipline koje podrazumevaju
različite tehnike penjanja kao što su: penjanje na stenama, penjanje na ledu i alpinizam. U
alpinizmu je jače istaknut sportski motiv nego u planinarstvu. Alpinisti nastoje da snagom
volje savladaju teškoće strmih planinskih vrhova.
Biciklizam je veoma popularna rekreativna aktivnost. Eurovelo, evropska biciklistička
mreža, je projekat ECF-a (European Cyclist’s Federation) za razvoj 12 biciklističkih koridora
kroz celu Evropu. Ukupna dužina ovih koridora je preko 60.000 km, od kojih je više od
135
20.000 km u funkciji. Eurovelo koridor kroz Srbiju je koridor 6 (Atlantski okean - Crno
more) – rečni koridori, prolazi kroz Francusku, Švajcarsku, Nemačku, Austriju, Slovačku,
Mađarsku, Srbiju i Rumuniju.
Najduža biciklistička trasa u Srbiji je Dunavska biciklistička trasa, a trase za planinski
biciklizam postoje na Zlatiboru, Mokroj Gori, Tari, Valjevskim i Homoljskim planinama,
Kučaju, Beljanici, Staroj planini i dr.
Rafting i splavarenje - Nekadašnji težak i opasan posao dopremanja drvenih stabala
planinskim rekama iz nepristupačnih šuma, vremenom je postao turistička atrakcija.
Splavariti ili se spuštati gumenim čamcima niz brzake planinskih reka pravi je izazov za
modernog turistu željnog avanture i uzbuđenja. U Srbiji su ovi sportove redovni godišnji
turističko - rekreativni događaji na rekama Drini, Uvcu, Limu, Tari, Ibru i nekim manje
poznatim planinskim vodama.
Splavarenje je spuštanje niz reku na deblima povezanim u splav. Rafting je spuštanje niz brze
planinske reke, u specijalnim gumenim čamcima, a svaki putnik je snadbeven kacigom,
prslukom za spasavanje, čizmama i veslom. Čamcima upravljaju rafteri, iskusni poznavaoci
reke, koji poštuju određene standarde pa su povrede u raftingu veoma retke. Najbolji period
za ekstremno splavarenje je od početka aprila do kraja maja, jer je vodostaj najviši i reke su
brže. Tokom juna i avgusta reke su mirnije i pogodije za tzv. relaks rafting. Aranžmani mogu
biti jednodnevni ili višednevni, a najčešća rafting ruta traje oko 3 sata. Na Drini se organizuje
relaks varijanta raftinga, a na Tari, koja zbog ualjenosti uključuje i noćenje, doživljaj je
nezaboravan, jer su predeli kao iz Amazonije.
Slobodno penjanje - Polovinom devedesetih godina, u alpskim zemljama Evrope, alpinisti
kojima je specijalnost bila penjanje na suvim stenama tehnikom slobodnog penjanja (free
climbing – nije dozvoljeno korišćenje penjačke opreme za napredovanje, već ona služi samo
za osiguranje u slučaju pada), počeli su razvijati novu disciplinu koja je ubrzo dobila naziv
“sportsko penjanje”. Sportsko penjanje je nastalo usled promene cilja penjanja. Umesto
osvajanja vrhova planina i stena, sportski penjači su uz svakodnevno vežbanje snage, gipkosti
i koncentracije, savlađivali ekstremno teške detalje u stenama.
136
Cilj penjača nije planinski vrh, već savlađivanje što težih detalja na stenama, nije dozvoljeno
korišćenje penjačke opreme za napredovanje, već služi samo za osiguranje u slučaju pada.
Prilikom uspona penjač ne sme da se pridržava za bilo koji deo opreme kako bi sebi olakšao
uspon jer se takvo penjanje ne smatra slobodnim penjanjem. Prilikom penjanja uže kojim je
penjač vezan mora slobodno teći, a penjač ne sme da se odmara na način da se pridržava za
opremu, uže, komplete i spitove u steni i sl.
Penjanje po ledu (ice climbing) - Penjanje po zaleđenim stenama i vodopadima. Moguće ga
je upražnjavati u većini planinskih područja u zimskim uslovima. Neophodna j alpinisticka
oprema i tehnička pomagala. Obavezan deo opreme su specijalni klinovi za led. Razvilo se iz
klasičnog alpinizma. Za osiguravanje od pada u steni se koristi ista oprema kao u alpinizmu
(klinovi, zaglavci...).
Paraglajding – mogućnost velikih avantura, putovanja, izazova i pogleda na lepote predela
iznad kojih se leti, ne zahteva prevelika finansijska sredstva ni vreme. Obuka se vrši postupno
i sa manjih visina. U Srbiji: Suva planina, Golija, Sopotnica…
Padobranstvo podrazumeva skokove sa velikih visina uz pomoc padobrana. Prva takmičenja
u padobranstvu datiraju od 1930., da bi 1951. postao internacionalni sport. Danas se koristi i
kao deo obuke vojnih i policijskih snaga. Pisani podaci još iz 1100. godine govore o tome da
su se stari Kinezi zabavljali skakanjem sa visokih mesta (zgrada, stena i sl.) sa čvrstim
strukturama sličnim kišobranima.
Let balonom - Rec je o toplovazdušnom balonu koji ima korpu u koju može da stane do
deset ljudi i kojim upravlja obučena posada. Leti se na visini od 300-1000 m. Let je opušten,
korpa je mirna, nema podrhtavanja u balonu. Ako nema vetra balon stane u dodiru sa tlom,
lagano se spusti, a ako ima vetra on vuče po tlu desetak metara.
Speleoturizam (caving)- Pećine su podzemni oblici kraškog reljefa nastali hemijskom i
mehaničkom erozijom atmosferske vode koja se sa površine sliva kroz pukotine i kanale u
unutrašnjost krečnjaka. Hemijsko dejstvo vode se sastoji u tome što ona na svom putu
rastvara krečnjak, proširuje pukotine i pretvara ih u pećine i jame. Pri tome se krečnjački
137
rastvor, kalcijum-bikarbonat taloži u vidu pećinskog nakita. Procesom hemijske i mehaničke
erozije podzemni kanali se znatno proširuju; ako su kanali razvijeni horizontalno nastaju
pećine. Prema ciljevima speleokulture mogu biti : klasične, sportske, naučno - istraživačke.
Za turističke posete su uređene sledeće pećine : Zlotske pećine ( Lazareva i Vernjikica ) u
blizini Bora, Resavska pećina u blizini Despotovca, Rajkova pećina u blizini Majdanpeka,
Ceremošnja kod Kučeva, Stopića pećina u blizini Zlatibora, Potpećka kod Užica.
Paintball je u zadnjih 15-20 godina najzanimljiviji ekstremni sport koji se igra u prirodnom
okruženju. Igra je bazirana na adrenalinu i zabavi među igračima. Ona jača duh i karakter
igrača, uči ih timskom radu, gradi im samopouzdanje i razvija samoinicijativu kod
pojedinaca. Za uspeh u igri je najviše bitna inteligencija i timski rad. Snaga nije uopše bitna,
već samo dobro taktiziranje i odlučnost, a mali deo čine brzina i spremnost. Paintball se igra
tako da se takmičari podele u dva tima sa jednakim brojem igrača (minimalno tri igrača po
timu) .
Orijentiring - Osnovni zadatak u orijentiringu je da se uz pomoć karte i kompasa, za
najkraće moguće vreme, pronađe na terenu određeni broj kontrolnih tačaka, redosledom kako
je nacrtano na karti. Orijentiring je sport za sve generacije, a može se upražnjavati
rekreativno i takmičarski.
Od opreme su potrebni samo kompas, karta i oprema za kretanje u prirodi. Takmičenja u
orijentiringu mogu biti dnevna i noćna. Postoje i orijentiring na skijama, orijentiring
kretanjem na biciklu i orijentiring za hendikepirane osobe. U Srbiji je izrađeno oko 150
specijalnih karata za orijentiring po međunarodnim standardima. Karte obuhvataju mnoge
turističke destinacije – terene na Fruškoj gori, Zlatiboru, Tari, Kopaoniku, Divčibarama...
Snowboarding - Snowborderi se spuštaju snežnim padinama na dasci zvanoj snowboard.
Sličan je skijanju, ali je inspirisan surfingom. Nastao je u SAD 70-tih, da bi 1998. postao
olimpijski sport. Omogućava vožnju po dubokom snegu i nesređenim stazama. Za razliku od
skijanja ne zahteva mnogo rutine i zato se brže i lakše uči.
138
Kajakarenje je još jedan ekstremni olimpijski sport. Može biti na mirnim (Skadarsko
jezero) i na divljim vodama (Tara). Sportisti sede u kajaku ili kleče u kanuu, okrenuti licem u
smeru vožnje, koji se pokreće veslom koje nije oslonjeno na čamac, već se drži slobodno u
rukama.
Skijanje na vodi se može upražnjavati na rekama, jezerima i moru. Prve skije za vodu bile
su od drveta. Danas se prave od kompozitnih materijala na bazi fiberglasa. Slične su dužine
kao skije za sneg, ali su nešto šire. Skijaš se drži za gumeno uže koje je na drugom kraju
vezano za motorni čamac koji ga vuče. Početnici se obično kreću brzinom od 25-35 km/h,
dok napredniji skijaši dostižu brzinu od 55 km/h.
Skuter na vodi (JET SKI) dobio je po vozilu na vodi za jednu osobu (stojeći i sedeći) ili za
2 do 4 osobe (sedeći). Jedan od prvih, konstruiran je po uzoru na motorne sanke za sneg.
Uskoro je Kawasaki na tržište izbacio manje praktičnije modele koji su mogli koji su mogli
postizati brzinu do 60 km/h. Nakon toga, na tržištu se pojavio i model koji je postizao brzinu
do 50 km/h.
Skokovi u vodu je sport u kojem je cilj skakača da što efikasnije, uz prezentaciju
akrobatskih, gimnastičarskih elemenata tokom skoka, skoči u vodu sa daske, tornja, litice,
mosta ...Dve osnovne discipline:
- skokovi sa odskočne daske ( izvode se sa elastične daske, sa visine
od 1m do 3m )
- skokovi sa tornja ( toranj je čvrsto, betonsko, odskočište na visini od
5-10 ).
Ronjenje - podrazumeva ronjenje sa sopstvenim rezervoarom vazduha i obaveznom
opremom. Koristi se i ronilački kompjuter sa dubinomerom i uređajem za proračun
dekompresije [71].
139
planinarenje
penjane po ledu
speleoturizam
skuter na vodi
Slika 23.
biciklizam
paraglajding
paintball
ronjenje
Vrste avanturističkog turizma
slobodno penjanje
let balonom
snowboarding
rafting
140
5.4.5 Izletnički turizam
Izletnička kretanja su masovna sa velikom učestalošću putovanja u čijoj osnovi je
zadovoljenje rekreativnih potreba u najširem smislu, kao i vezanosti za određene pejzaže i
vredne ambijente.
Izletnički turizam ima karakteristike i rekreativnog i kulturnog turizma. U tom smislu
uvršćuje se u kombinovane oblike turističkog prometa. Neki autori posebno izdvajaju
rekreativna i kulturna izletnička kretanja, mada se i oni slažu da ova kretanja u suštini,
predstavljaju tip kombinovanog prometa.
Visok nivo zdravstveno rekreativne funkcionalnosti prirodnih elemenata, ekološka i
ambijentalna obeležja šireg banjskog prostora čine temeljne vrednosti za masovniji razvoj
ovog vida selektivnog turizma.
Izletnički turizam ima i rekreativni i kulturni smisao, bez obzira koja od prethodno pomenutih
aktivnosti dominira, bilo da je to boravak u prirodi, bilo obilazak kulturnih dobara. Tako,
izletnička kretanja imaju rekreativni smisao, jer su kratkotrajna i imaju karakter osveženja,
dok sa druge strane njihov kulturni smisao proizilazi iz svesti i navike čoveka za takvim
kretanjem. [72].
Ako, pak izletnički turizam posmatramo jednostrano, u okviru jedne od navedenih
komponenti dolazi se do same suštine nastanka i potrebe za izletničkim kretanjem. U tom
smislu, analizirajući izletnički turizam isključivo kao rekreativni vid turizma dolazi se do
zaključka da je rekreativni turizam masovan i raznovrstan oblik prometa, a da je nastao kao
posledica razvoja civilizacije i njenih štetnih posledica. Najznačajniji faktori koji u prvi plan
ističu potrebe turističke rekreacije su: zamor, buka i aerozagađenje. S obzirom na iznete
štetne posledice civilizacijskog napretka, i činjenicu da se problemi koje one izazivaju
akumuliraju tokom dužeg vremenskog perioda, razumljivo je da se ovi problemi mogu rešiti
samo dužim turističkim boravcima.
U isto vreme, kulturna kretanja su, takođe masovan i raširen vid turističkog prometa. Osnovu
ovih kretanja čini kulturna potreba sa različitim modalitetima. Cilj ove vrste kretanja sastoji
se u sakupljanju novih informacija i iskustava radi zadovoljenja sopstvene kulturne potrebe.
141
Kulturni turizam karakterišu kratki boravci i posećenost većeg broja raznovrsnih motiva.
Veći radijus i manja sezonska skoncentrisanost su, takođe odlike kulturnih kretanja. To je, po
definiciji turističko kretanje motivisano, potpuno ili delimično, interesom za istoriju,
umetnost, nauku ili živu tradiciju lokalne zajednice, regiona ili institucije[71].
Jasno je, već na prvi pogled da su prava rekreativna i kulturna kretanja oličena u
rekreativnom i kulturnom turizmu, u svojoj osnovi, skoro potpuno različita. Izletnički turizam
spaja dve suprotnosti, čineći tako mogućim da se rekreacija i kultura međusobno prožmu i
nadopunjuju. Međutim, u stvarnosti je situacija nešto drugačija. Naime, izletnička kretanja su
dobila ili poprimila, u najvećoj meri karakter rekreativnih kretanja, u smislu da se na
popularne izlete, najčešće odlazi, upravo radi rekreacije i razonode, što se ostvaruje kraćim ili
dužim boravkom u prirodi.
Istina, veliki broj izletnika poseti i neki obližnji spomenik, manastir ili neko drugo znamenito
mesto. Time izletnički turizam, na neki način dobija komponentu kulturnog turizma, ali kako
je to tek usputna aktivnost, jedna nus pojava rekreativne komponente izletničkih kretanja, ne
može se, u tom smislu govoriti o dualizmu izletničkog turizma. Tako, popeti se do kule na
vrhu brega, lagano trčati do spomen česme, ili brati grožđe na manastirskom posedu, ne
predstavlja nikakvo kulturno uzdizanje, iako se dešava na lokalitetima od kulturnog značaja.
Navedena mesta služe i kao cilj i odmorište nakon fizičke aktivnosti, iako u suštini
predstavljaju jedinice od kulturnog značaja. U prilog tome, treba napomenuti i to da lokalne
vlasti nastoje formiranju izletišta, upravo oko nekih kulturnih objekata, obezbeđujući
neophodnu infrastrukturu. Tako, ako na desetine puta izletnik posećuje isto mesto i isti
objekat od kulturnog značaja, on apsolutno više ne saznaje ništa novo, iz istorije, umetnosti
ili tradicije lokalne zajednice, što je u osnovi kulturnog turizma, te i u tom smislu rekreativna
komponenta preovlađuje, na uštrb kulturne, koja ostaje po strani.
I pored toga da izletnička kretanja predstavljaju, u najvećoj meri, odlazak u prirodu i
bavljenje rekreacijom, treba reći da postoje i takve vrste izleta, koje su u potpunosti kulturnog
karaktera. Tu, osim hodanja, kao preduslova ispunjenja jedne od osnovnih stavki iz definicije
turizma, nema druge vrste rekreacije. Takvu tendenciju imaju, mahom izleti organizovani za
turiste na jednoj primarnoj destinaciji u čijoj su poseti nekoliko dana, da bi obišli i neke
znamenitosti u njenom okruženju. Izraziti primeri su Sent Andreja kod Budimpešte, Šembrun
142
kod Beča ili Versaj kod Pariza. Kada su u pitanju naši prostori, najbolji primer predstavljaju
Sremski Karlovci, koji se izdvajaju kao referentno “izletište” za Beograd i Novi Sad.
To su izvanredne prilike da se turisti, kao ličnosti kulturno uzdižu i izgrađuju, nauče nešto
novo i osete se građanima sveta. Obično se takve okolnosti iskoriste i za dobro obedovanje
nekih nacionalnih, ali lokalnih jela i degustiranje dobrog vina ili drugih vrhunskih pića.
Muzika iz tog kraja i u takvom ambijentu je neizbežna, a užitak je, više nego, potpun.
Međutim, napomenuto je već, da ovo nisu klasični izleti za lokalno stanovništvo, mada niko
ne isključuje i tu mogućnost, nego da se oni namenski organizuju za prave turiste na
proputovanjima i obilascima velikih i turistički izgrađenih destinacija. Tada je finansijski
efekat, koji ostvaruje “izletnički” turizam potpun.
Kada je reč o dužini trajanja izletničkih kretanja kao posebnog oblika turističkog prometa,
situacija je opet dvoznačna. Ta dvoznačnost proizilazi iz nejasno definisanog stava o tome da
li pojam izleta, apriori isključuje mogućnost noćenja ili je dozvoljava.
Ako se pogleda statistika Svetske turističke organizacije, dolazi se do podatka da se
izletnikom smatra turista koji u nekoj zemlji boravi kraće od 24 časa, odnosno ne noći u
zemlji, odnosno mestu posete. Odmor tokom radne sedmice u velikom broju zemalja
produžio se na više od jednog dana, pa se tako izletima smatraju i putovanja koja se odvijaju
vikendom, što znači da mogu uključivati i jedno do dva noćenja. U tom smislu se razlikuju
poludnevni, dnevni i vikend izleti, a u osnovi predstavljaju kraća putovanja sa zabavnom,
sportskom, kulturnom ili naučnom svrhom.
Izletnički turizam je masovan, kombinovan oblik turističkih kretanja, koja se od ostalih
razlikuju uglavnom po trajanju, a koja prema režimu slobodnog vremena, pak mogu biti tro i
četvorodnevna. Govoreći o režimu slobodnog vremena, misli se na slobodne dane dobijene
na ime državnih i verskih praznika, kada spojeni sa vekendom mogu predstavljati sekvencu
od četiri ili pet dana [72 ].
Kada govorimo o radijusu izletničkih kretanja, takođe postoje problemi oko njenog
definisanja. Oni su upravo, povezani sa nejasnim stavom oko dužine trajanja izletničkih
kretanja, odnosno pitanja da li je noćenje njihov sastavni deo. Nadovezujući se na većinu
prethodnih definicija koje o izletu govore kao o kraćem putovanju ili kretanju, možemo
143
pretpostaviti da ni izletničko mesto nije mnogo udaljeno od matičnog mesta boravka
izletnika.
Kada govorimo o lokalitetima koji imaju kulturni značaj i kao takvi predstavljaju izletišta
velikih turističkih destinacija, videćemo da je situacija, što se udaljenosti od matičnog mesta
(u ovom slučaju matične destinacije), vrlo slična, kao i kod pravih piknik izletišta. Tako je
Sentandreja 35 km severno od Budimpešte, Versaj 20 km zapadno do Pariza, Šenbrun
desetak kilometara u okolini Beča ili El Eskorijala 50 km južno od Madrida. Dakle, može se
zaključiti da se rastojanja između matičnih mesta sa kojih se polazi na izlet, bilo da se radi o
mestima boravka ili primarnim destinacijama sa kojih se kreće na izlet, od izletišta udaljena u
proseku 5 do 50 km. Međutim, čini se da sama udaljenost lokaliteta i nije od presudnog
značaja za izletnička kretanja. Od velike je važnosti, pre svega, vreme za koje se stiže do
željenog lokaliteta, a kada je reč o izletničkim kretanjima, to vreme trebalo bi da bude što
kraće. U tom smislu, putovanje od 1,5 do 2 časa, u jednom pravcu, bi bilo granica koja
ostavlja prostora za normalan poludnevni ili celodnevni izlet, jer ako se uračuna i vreme
povratka, ukupno vreme provedeno u putu iznosilo bi i do 4 sata, i za odmor i rekreaciju
ostaje, efektivnih 8 – 10 časova.
Izletnički turizam ostvaruje turistički promet i doprinosi boljem korišćenju turističkih
kapaciteta, jer se odvija gotovo tokom cele godine. Međutim, izletnička kretanja su osetljiva
na faktore različitih vrsta, među kojima se posebno ističu klimatski, psihološki i
organizacioni.
Ovde, pak nastupa dualizam izletničkih kretanja, što znači da, kada su u pitanju ekonomski
efekti i status izletničkih kretanja kao turističke delatnosti postoje dva potpuno različita stava.
Naime, izletnički turizam rekreativnog tipa, poznat kao piknik, u svojoj osnovi ima određenu
potrošnju, ali koja se, u najvećoj meri, ako ne i potpuno, ostvaruje kod kuće. Misli se na
hranu i piće, koji su kod piknika obavezni, a pripremaju se od strane učesnika, ili su
namirnice, poput roštilj mesa, voća, povrća i slatkiša kupljene u zoni
stalnog boravka ili kupovine. U tom smislu, nije ispunjen osnovni cilj, a to je potrošnja na
destinaciji. Piknik, takođe podrazumeva korišćenje sopstvenog prevoznog sredstva, pa i to
potvrđuje prethodne stavove. Dakle, ekonomski efekti, u celini su minimalni, jer sve što se
troši, na izletima ove vrate, ne uključuje uslugu i maržu, kao osnovne faktore zarade u
turizmu i drugim delatnostima.
144
Sa druge strane, postoje izletnička kretanja sa pretežnom kulturnom komponentom, označene
kao kratke ekskurzije. Tom prilikom se, tokom poludnevnog ili celodnevnog boravka,
posećuju objekti i celine od kulturnog značaja. Ovakva kretanja, uvek podrazumijevaju
određenu potrošnju na turističkoj destinaciji, bilo da je reč o kupovini ulaznica i suvenira ili o
okrepljenju uz osvježavajuće napitke i poslastice u nekoj kafeteriji. Izleti ove vrste, gotovo
uvek uključuju i jedan glavni obrok, što predstavlja dodatnu potrošnju. Dakle, jasno su
vidljivi ekonomski efekti, nastali kao posledica “kulturnog” izleta.
Najatraktivnije izletnicke destinacije u nasoj zemlji su: Šarganska osmica, Staze
zdravlja - Đerdap, Soko banja, Ada Ciganlija, Ozren, Rtanj...
Ova izletišta treba koristiti kako za dolazak turista i okolnih gradova, tako i za koncipiranje
sadržajnijeg, kvalitetnijeg i funkcionalnijeg boravka banjskih gostiju, a takođe i za
organizovanje aktivnog odmora i rekreacije u prirodi lokalnog stanovništva. U cilju dosezanja
višeg nivoa kvaliteta ponude i veće profitabilnosti ovog vida turizma neophodno je: izgraditi
kvalitetne dostupne saobraćajnice i parkinge; opremiti lokalitete odgovarajućim
ugostiteljskim. rekreativnim, sanitarnim i drugim infrastrukturnim i uslužnim objektima:
izvršiti hortikulturno i pejzažno oblikovanje prostora, i dr [72].
Slika 24. Iizletničke staze
145
5.4.6 Lokalni festivali
Većina tzv. starih varoši, odnosno mnoga poznata mesta imaju svoje manifestacije i
tradicionalna okupljanja po najrazličitijim povodima i motivima.
- Dani gljiva Divčibare
- Dani šljive Kosjerić
- Zrela jesen Palić
- Čobanski dani Kosjerić
- Smederevska jesen Smederevo
U nasoj zemlji postoji veliki broj manifestacija, koje su zasnovane na tradiciji, folkloru i
običajima. Sadržaj manifestacije i prateći programi su oni koji svojim zabavnim
obrazovanim, kulturno - umetničkim sadržajima obogaćuju ukupan program manifestacije.
Pojedine manifestacije osim što same po sebi predstavljaju turisticku vrednost, svojom
lokacijom održavanja u blizini nekog prirodno atraktivnog turističkog lokaliteta predstavljaju
značajnu komponentu turisticke destinacije. Održavaju se na seoskim gradskim ulicama i
trgovima, i na planinama kao sto su Vršačke planine, Smederevska jesen, Čobanski dani u
Kosjeriću, Zlatne ruke Zlatara, Dani gljiva Divčibare. U Mokroj Gori, održava se
tradiconalna turistička manifestacija "Zavičajni dani Mokre Gore", a u Drvengradu
Međunarodni filmski festival takmičarskog karaktera "Kustendorf". Dragacevski sabor je
godisnji trubački festival i festival folklora i narodnog stvaralaštva koji se odrzava u Guči.
Noć muzeja је jedinstvena kulturno - zabavna i turistička manifestacija која se istovremeno
održava u preko četrdeset evropskih gradova. Posebnost Međunarodne kolonije umetničke
keramike Zlakusa ogleda se u građenju spona između tradicionalnog lončarstva i savremenih
tendencija u umetničkoj keramici.
5.4.7 Eko – etno centri
Ovaj vid ekoturizma odnosi se na turizam u istorijskim jezgrima – konzervacija istorijskih
vrednih spomenika kulture i ostataka civilizacije, negovanja tradicionalnog načina života.
Najpoznatiji eko - etno centri su:
- Sirogojno staro selo
- Tršić
146
- Koštunići
- Brankovina
- Terzića avlija
- Zlakusa.
5.4.8 Eko- edukacioni centar
Ekoturizam ima cilj i očuvanje biodiverziteta – zoološki vrtovi, botaničke bašte, javni
akvarijumi i dr. Značaj eko - edukacionih centara je:
o Povecanje standarda razvoja ekoturizma
o Širenje, dodatna edukacija, zaštita područja, biljnih i životinjskih vrsta
o Inicijativa lokalnih zajednica za očuvanje faune, flore, retkih vrsta faune i flore koji
su u Republici Srbiji pod zaštitom.
Ekoloska edukacija se kao posebna oblast pojavila 1960 tih godina. Realizuje se u
učionicama na otvorenom i eksperimentima u divljini koji su često komponente sadašnjeg
ekološkog nastavnog programa. Ova nova naučna disciplina, stavlja poseban akcenat na
socijalnu dimenziju ekoločkog problema. Njen fokus je u stvari na stvaranju populacije koja
poseduje svesnost, znanje, veštine i motivaciju potrebne za rešavanje ekoloških problema.
Ekološka edukacija se oslanja na kritičko razmišljanje, konstruktivno rešavanje problema i
efikasne veštine u donošenju odluka i uči pojedince da ekološkom problemu pristupe sa više
strana da bi doneli pravlinu odluku.
Najpoznatiji eko - edukacioni centri u našoj zemlji su:
- ZOO Beograd, Palić, Jagodina
- Botanička bašta Beograd
- Istraživačka stanica Petnica
- Akvarijum Kragujevac
- Letnje eko škole.
147
Slika 25. Eko edukacioni centri
5.4.9 Green hoteli
Stara zdanja, dvorci, zamkovi i sl. mahom zaboravljeni i prepušteni "zubu vremena", a po
pravilu unutar izuzetno vrednog ambijenta mogli bi se rekultivisati u značajne turističke
atrakcije. Zeleni hotel je usvojen naziv za one hotele koji se grade na savremen način, štede
energiju, vodu, recikliraju otpad. Poslednjih godina u svetu su sve zastupljeniji "zeleni"
hoteli, koji se trude da poštovanjem ekoloških pravila, zagađenje životne sredine svedu na
najmanju moguću meru. Ovi hoteli koriste 100% pamučne organske posteljine i dušeke,
solarnu energiju, organski sapun, štedljive sijalice, organsku hranu, korpe za reciklažu su u
sobama i restoranima, u izgradnji koriste kamen, drvo i tropsko drveće.
Najpoznatiji u našoj zemlji su:
- Kaštel Ečka
- Dvorac Dunđerski Čelarevo
- Dvorac špricera Beočin
- Salaši
- Vetrenjača Ravno Selo.
148
Slika 26. Zeleni hoteli
5.5 Ekoturisti
Bolje razumevanje osnovnih karakteristika određenih tipova turista doprinosi boljem
poznavanju određenih oblika turizma i njihovih osnovnih karakteristika. Pojava ekoturista na
pozornici savremenog turizma vezuje se za devedese godine XX veka. Promene u društvu,
novi politički trendovi, veliki pritisak na prirodno okruženje rezultirali su pojavom „novih
turista". Prema nekim autorima novi turisti su više nezavisni, više „zeleni", vise fleksibilni,
više insistiraju na vlastitom iskustvu. Novi turisti su spontani i nepredvidivi i predstavljeni su
konceptom uživati, a ne uništiti.
Tabela 15. Poređenje zahteva „starih" i „novih" turista
Stari turisti Novi turistiTraže Sunce Traže nova iskustvaSlede mase Žele sami da donose odlukeDanas ovde, sutra odsutni Vidi, uživaj, ali nemoj narušitiPokaži da si bio Zabava sama po sebiNadmoć RazumevanjeVole atrakcije Vole sport i priroduHrane su u hotelskom restoranu Konzumiraju domaću hranu
Homogeni Hibridni
149
Mišljenje o karakteristikama ekoturista veoma je raznovrsno. Prema nekim autorima
ekoturisti se mogu podeliti u sledeće grupe:
1. Samoinicijativni ekoturisti. Ovoj grupi pripadaju turisti sa najvećim stepenom
ekoturističkog iskustva. Oni pojedinačno odsedaju u raznovrsnim tipovima smeštaja i
imaju pokretljivost u obilasku mnogih znamenitosti. Njihovo iskustvo ima visok
stepen fleksibilnosti.
2. Ekoturisti organizovanog putovanja. Ova grupa očekuje visok stepen organizacije
unutar turističkog programa i putuje u egzotične destinacije (Antarktik).
3. Školske i naučne grupe. Ove grupe su uključene u naučno istraživanje destinacija.
Oni borave duže na jednom mestu i spremno podnose uslove divljine, bolje nego
drugi ekoturisti.
Prema tome kakva iskustva ekoturisti žele, gde žele da putuju i kako žele da putuju ekoturisti
se mogu svrstati u četiri grupe:
1. stručni turisti – naučni istraživači ili članovi specijalnih edukativnih programa
2. zaljubljenici u prirodu – upražnjavaju specifična putovanja u zaštićena prirodna
dobra
3. glavna struja prirodnih turista – turisti koji nemaju stav o zaštiti prirode i
upražnjavaju ekološka putovanja jer su moderna.
4. slučajni prirodni turisti – turisti koji su se sticajem okolnosti našli u prirodi
kroz realizaciju nekog programa [73].
5.6 Ekoturizam i lokalne zajednice
Jedan od vitalnih elemenata ekoturizma je uključivanje lokalnog stanovništva odnosno,
lokalnih zajednica. Taj odnos se ogleda kroz podelu ukupnih zarađenih prihoda,
zaposlenosti i što je najvažnije, kontrolu u razvoj ekoturizma. Ovaj oblik turizma može da
učvrsti društveno blagostanje, obrazovanje i infrastrukturu. Da bi se uključivanje
stanovništva u ekoturizam završilo uspešno neophodno je sprovesti program obrazovanja
kroz koji će pripadnici zajednice biti informisani o potencijalnom razvoju turizma.
prihvatljiv.
150
Kako negativni uticaji turizma na društvo podrazumevaju nestanak lokalne tradicije,
komercijalizaciju lokalnih proizvoda kulture, gubitak interesa za bavljenje turizmom i
kriminal - jedan od osnovnih zadataka ekoturizma, kao forme održivog razvoja životne
sredine je da spreči ovakav trend. Takav proces podrazumeva da lokalno društvo učestvuje
u razvoju turizma i da postane deo procesa planiranja turističkog razvoja. Zbog toga, termin
lokalno „učešće" predstavlja osnovu formule kvalitetnog uspeha ekoturizma, ali i drugih
oblika turizma, kroz formu održivog razvoja. Princip uključivanja može se obaviti na
nekoliko različitih načina. Postoji šest tipova učešća i oni se kreću od pasivnog, do
samopokretanja, u kome je moć i kontrola potpuno prepuštena lokalnoj zajednici (tabela
16.).
Tabela 16. Tipologija učešća. stanovništva [4,67]
Tipologija Karakteristike
1. Pasivno učešće Stanovništvo učestvuje tako što je tek obavešteno šta se dešava ili šta
sedesilo.2. Učešće kroz
konsultaciju
Stanovništvo učestvuje tako što se konsultuje kroz odgovare na pitanja.
Proces ne dozvoljava bilo kakvo odstupanje od donetih odluka. Eksperti
nemaju obavezu da prihvate stavove lokalnog stanovništva.
3. Kupljeno učešće Stanovništvo učestvuje u zamenu za hranu, novac ili neku drugu
vrstu stimulacije.
4. Funkcionalno učešće Učešće koje spoljašnje agencije posmatraju kao sredstvo za podsticanje
svojih ciljeva, a tu spada i smanjenje cena. Stanovništvo učestvuje tako
što se formiraju grupe da bi se postigli unapred predviđeni ciljevi.
5. Interaktivno učešće Stanovništvo uzima učešće u zajedničkim analizama, razvoju
akcionog plana i stvaranju ili jačanju lokalnih grupa ili institucija.
6. Samopokretanje
i povezivanje
Stanovništvo uzima učešće kroz inicijative nezavisne od strane
spoljašnjih faktora. Oni razvijaju odnose sa spoljašnjim institucijama
zbog neophodnih saveta, ali čuvaju kontrolu nad korišćenjem resursa.
Sistematizovani su kriterijumi za sertifikaciju ekoturizma:
Ekološki - Otpaci: čvrsti i tečni (potrošnja, smanjenje, reciklaža), Energija
(potrošnja, smanjenje, efikasnost), Voda (potrošnja, smanjenje, kvalitet)
Opasne materije (smanjenje, rukovanje, korišćenje proizvoda koji nisu štetni po
151
okruženje), Buka (smanjenje), Kvalitet vazduha (obezbeđenje kvaliteta), Saobraćaj
(obezbeđene ekološke komponente javnog saobraćaja)
Ekonomski - Povećanje zaposlenosti na lokalnom nivou; Stvaranje menadžment
politike kroz održive aktivnosti; Stvaranje mreže „zelenog biznisa" unutar date
destinacije; Korišćenje lokalnih resursa, proizvoda i hrane; Korišćenje zdrave hrane,
Društveni - Lokalna zajednica (učešće, organizacija),
Kulturni - Isticanje i zaštita lokalne i regionalne kulture, nasleđa i autentičnosti
Zadržavanje estetskih arhitektonskih vrednosti (usklađenost sa prirodom),
Kvalitet - Zadovoljstvo turista, Zdravlje i bezbednost, Obezbeđene usluge u skladu
sa zaštitom prirode i životne sredine; Kvalitet zaposlenih (obrazovanje,
kvalifikacije),
Zaštita resursa destinacije - Očuvanje staništa, ekosistema, divljine; Ekološko
informisanje i Obrazovanje za korisnike turističkih usluga.
Kriterijumi sertifikacije mogu se razvijati i u zaštićenim prirodnim dobrima, tim pre jer
predstavljaju najatraktivnije destinacije ekoturizma.
Da bi se održivi turizam realizovao strateški prioriteti moraju biti usmereni prema:
o poboljšanju prirodnog i kulturnog bogatstva područja kroz razvoj tu-
rizma, omogućavanju visokog i kvalitetnog iskustva u svim aspektima turističke
ponude - na taj način što se istražuju očekivanja i zadovoljstvo realnih i po-
tencijalnih posetilaca i podržava inicijativa da se proveri i unapredi kvalitet ponuda i
usluga.
o Podržavanju specifičnih turističkih proizvoda koji omogućavaju otkrivanje i
razumevanje područja i kulturno nasleđe.
o Porastu znanja o zaštićenim područjima i održivom razvoju medu svim učesnicima -
tako što obezbeđuje i podržava programe obuke za zaposlene u zaštićenom
prirodnom dobru, za druge organizacije i turističke učesnike.
o Utvrđivanju činjenice da turizam podržava i ne redukuje kvalitet žiivota lokalnog
stanovništva tako što uključuje lokalne zajednice u planiranje turizma, obezbeđuje
dobru komunikaciju između zaštićenog prirodnog dobra, lokalnog stanovništva i
posetilaca.
152
o Povećanju povlastica za turizam u lokalnoj ekonomiji - tako što se promoviše
kupovina lokalnih proizvoda (hrana, proizvodi starih zanata); podstiče zapošljavanje
lokalnog stanovništva u turizmu.
o Monitoringu uticaja posetilaca u cilju redukovanja negativnih uticaja tako što se
kontroliše broj posetilaca u prostoru i vremenu; kreira i primenjuje menadžment plan
poseta; promoviše pešačenje i korišćenje javnog prevoza, kontroliše način razvoja
nekog novog turističkog proizvoda.
Identiflkovanjem onih prirodnih dobara koja ispunjavaju zahteve održivog turizma,
povećava se svest i potreba za zaštitom prirode, jer je ona deo našeg kolektivnog nasleđa,
koje kroz zaštitu i korišćenje mora biti dostupno i sadašnjim i budućim generacijama, a
samim tim razvija se turizam koji uzima u obzir potrebe lokalnog stanovništva i posetilaca
istovremeno.
153
LITERATURA
[1] Stojan Berber: Ekologija, Univerzitet u Novom Sadu, 2006.[2] Mara Đukanović: Životna sredina i održivi razvoj, Elit, Beograd, 1996. [3] Grupa autora: Velika tematska enciklopedia, Mono Manana, Larousse, 2009.[4] Vladimir Stojanović: Održivi razvoj turizma i životne sredine, PMF Novi Sad, 2007. [5] Veljko Đukić: Osnovi i zaštita životne sredine, Fakultet zdravstvene nege Banja Luka,
Panevropski univerzitet, 2008.[6]Dragan Nikolić: Zaštita životne sredine, Rudarsko- metalurški fakultet, Kosovska
Mitrovica, 2002.[7] S.Arsenijević: Opšta i neorganska hemija, Naučna knjiga, Beograd, 1994. [8] Mirko Cvijan: Ekologija zagađenih sredina, bioindikatori i monitoring sistem, Biološki
fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2000.[9]Ljiljana Trumbulović Bujić, Zagorka Aćimović Pavlović: Doprinos izučavanju
aerozagađenja u urbanim sredinama, TEHNIKA, Rud., Geolog. i metal. 59 (2008) 4, s. 9.YU ISSN 0040-2176
[10] D.Marković, Š. Ćarmati, I.Gržetić, D.Veselinović: Fizičkohemijski osnovi zaštite životne sredine, Izvori zagađenja i zaštita, Univerzitet u Beogradu, 1998.
[11] Ljiljana Trumbulović-Bujić, Zagorka Aćimović-Pavlović, Ljubiša Andrić: ''Uticaj emisije štetnih gasova na kvalitet vazduha u industrijskim sredinama'', IV Simpzijum''Reciklažne tehnologije i održivi razvoj'' sa međunarodnim učešćem, 3-6 Novembar 2009, Kladovo, Zbornik radova
[12] M.Pantelić, B.Jordović, G.Braun: Ekologija i zaštita životne sredine, Univerzitet u Kragujevcu, Tehnički fakultet Čačak, 2009.
[13] Hališi t., Crevar M.: Problemi ekološkog obrazovanja u vezi prečišćavanja vazduha od zagađivača, PMF, Univerzitet Novi Sad, 2003.
[14] Ljiljana TrumbulovićBujić, Snežana Aksentijević, Vesna Vasović: Emission of harmful and waste gases, 8 th International Conference Research and Development inMechanical Industry, RaDMI 2008, 14-17. September 2008, Užice, Serbia
[15]M.Filipović, Ljiljana Trumbulović: Kako sprečiti razaranje ozona? , 2st International Conference Science and higher reducation in function of sustainable developmentSED 2009High business technical school of Uzice, . 14-15. September 2009, Užice,Serbia.
[16] www.globalchge.umich.edu[17] Tom Hartman:¨Poslednji dani planete Zemlje¨, Stručna knjiga, Beograd 2005. [18] Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br.135 (2004)[19] Pravilnik o graničnim vrednostima emisije, načinu i rokovima merenja i evidentiranja
podataka (Sl. Glasnik RS 30/97 i 35/90).[20] Zakon o zaštiti vazduha. Sl.Glasnik R.Srbije, br.36/09[21] A.Jaganjac: Živeti u skladu sa životnom sredinom, U CARDS projekat, Sarajevo 2007.[22] D.Veselinović, I.Gržetić, Š.Ćermati: Stanja i procesi u životnoj sredini, Fakultet za
fizičku hemiju, Univerzitet u Beogradu, 1996. [23]M.Đukanović: Ekološki izazov, Elit, Beograd, 1991. [24]M.Kuburović: Zaštita životne sredine, Mašinski fakultet, Beograd, 1994. [25]A.Ćerić, D.Selmanagić, B.Vučijak, H.Ćustović: Upravljanje difuzionim zagađenjem,
Institut za hidrotehniku Sarajevo, 2003.
154
[26] D.Marković: Osnovni procesi i stanje u životnoj sredini, Univarzitet u Beogradu, 2000. [27]Uredba o kategorizaciji i zaštiti voda Sl. glasnik RS br. 5/2004.[28] www.heis.com.ba -Institut za hidrotehniku[29] www.hidmet.gov[30] R.Naiman, R.Bilby: River Ecology and Menagement, Springer, 2000.[31] Pravilnik o opasnim materijama u vodi Sl. Glasnik RS br. 31/82.[32] N.Veljković, B.Kujundžić: Upravljanje komunalnim vodama zatvorenim nutrijentnim
ciklusom, Voda i sanitarna tehnika, Časopis za tehnologiju vode, br.2., 2007. [33] D.Povrenović, A.Karić: Primena disperznih sistema u tretmanu otpadnih voda,
Međunarodna konferencija, Otpadne vode, Vršac, 2008. [34] www.aqvatis.biz[35] Pravilnik o načinu i ispitivanju kvaliteta otpadnih voda Sl. Glasnik RS br. 47/83, 13/84. [36] www.oceanconservancy.org[37] www.oceanatlas.com/index.isp[38] Zakon o vodama Sl. Glasnik RS br. 46/91, 53/93, 67/93, 48/93, 54/96.[39] S.Bogdanović, B.Dalmacija: Granične vrednosti emisija za vode, Jugolex, Novi Sad,
2005.[40]Gr.autora: OXFORD Enciklopedija, Knjiga Komerc, 2007.[41] sr.wikipedia.org/wiki/pedologija_zemljiste[42]Ljiljana Trumbulović Bujić: Izvori zagađenja životne i radne sredine, Savez inženjera
metalurgije Srbije, Monografija, Beograd, 2011.god.[43]Lj.Trumbulović, Dj.Mihajlović, Z.Čeganjac, J.Kostadinović: Integralni sistem menadžmenta
komunalnim otpadom, 13 th DQM International Conference DEPENDABILITY ANDQUALITY MENAGEMENT; ICDQM 2010, Beograd 2010.
[44] Slobodan Blagojević, Ljiljana Trumbulović Bujić, Miloš Jovanović: Uticaji turizma na životnu sredinu, XI Internacionalni simpozijum, Menadžment i društvena odgovornost,Beograd, SymOrg, 10-13. septembar 2008., Zbornik apstrakata, s. 51.[45]Ljiljana Trumbulović Bujić, Slobodan Blagojević, Miloš Jovanović: Selektivne vrste turizma i životna sredina, XI Internacionalni simpozijum, Menadžment i društvenaodgovornost, Beograd, SymOrg,, 10-13. septembar 2008., Zbornik apstrakata, s. 52.[46] Alfijer, D.: Zaštita prirode u razvijanju turizma, Zbornik radova FTVT Dubrovnik,knjiga I, 1975; Prostorni okvir razvoja turizma, Zbornik br. 9-10, Zagreb, 1984.[47] Blagojević, S.: Ekologija i ekonomski razvoj, Ekonomski fakultet, Priština, 2000.god. [48] Hansruedi Muller:Turizam i ekologija, Masmedia, prevod, Zagreb,2006.[49] Džubur, H.: Selektivni turizam, FVTT, Dubrovnik, 1998.[50] Tomić, P., i dr. Turizam i zaštita, PMF, Novi Sad, 2000. [51]Lješević, M.: Ruralna ekologija, G.fakultet, Beograd, 2003. [52]A.Holden: Environment and Tourism, Routledge Introductions to Environment SeriesRoutledge, Taylor Francis Group, London and New York, 2000.[53]Fennel D.: Ecotourism an introduction. Routledge, London, 1999.[54]Page S.: Urban tourism, London, Routlege, 1995.[55] Rezervati biosfere- Seviljska strategija UNESCO-MAB, prevod, Jugoslovenski komitetza međunarodni program «Čovek i biosfera» i Jugoslovenska komisija za saradnju sa UNESCO-m, Beograd, 1999.56EUROPARC and IUCN: Gudelines for Protected Area Management CategoriesInerpretation and Aplication of the Profected Area Management Categories in Europe.EUROPARC &NCPA, Grafenau, Gemrany, 2000.
155
57 Todić D.,Vukasović, B.: Zaštita životne sredine u međunarodnom i unutrašnjem pravu, Ministarstvo zdravlja i zaštite životne okoline Republike Srbije- Uprava za zaštitu životneokoline, Beograd.58 Dokumentacija Zavoda za zaštitu prirode Srbije, Beograd.59 Prostorni plan Republike Srbije , Službeni glasnik Republike Srbije, broj 13/96. Beograd60Lj. Trumbulović, M.Đuričić, S.Aksentijević: Zaštićena prirodna dobra i razvoj turizma, I International Conference EKOLOGICAL SAFETZ IN POST- MODERN ENVIRONMENT, 26-27. jun 2009., Banja Luka, RS BIH.61J.Kostadinović, Z. Čeganjac , Lj.Trumbulović Đ.Mihajlović: Turizam u zaštićenim prirodnim dobrima, 13 th DQM International Conference DEPENDABILITY AND QUALITYMENAGEMENT; ICDQM 2010, ISSN 1451-4966, s.177-182, Beograd 2010.62 Amidžić, L.: Vodič za upravljanje zaštićenim područjima, Fondacija za ekološke akcije “Green Limes”, 2011.63 Stajić, S.: Nacionalni parkovi sa posebnom namenom i njihov značaj za turizam. Republički zavod za zaštitu prirode Srbije. Posebna izdanja, knj. 3. Beograd, 1998 . 64 Zakon o zaštiti prirode („Službeni glasnik RS”, br. 36/09 i 88/10).65 Pravilnik o načinu obeležavanja zaštićenih prirodnih dobara („Službeni glasnik RS”, br. 30/92, 24/94, 17/96) i Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Službeni glasnik RS”, br. 5/10).66Walderback K.: Beneficial Environmental Sustainable Tourism, Vanuatu Best, 1998.67Russell D., Bottrill C.: International ecolodge survey, Ecolodge Sourcebook- for Plannersand Managers, North Bennington, The Ecotourism Society, 1997.68Antunac, A.: Selektivne vrste turizma, Turizam, br.4/1991., Zagreb,1991.69D.Petronijević, Ljiljana Trumbulović: Ekoturizam užičkog kraja , 2st International Conference Science and higher reducation in function of sustainable developmentSED 2009High business technical school of Uzice, . ISBN 978-86-83573-06-6, 14-15.September 2009, Užice, Serbia.70Grupa autora: Održivi turizam, principi, praksa, politika održivosti, Ministarstvo zazaštitu prirodnih bogatstava i životne sredine Republike Srbije, 2003.71Marija Stanić, Ljiljana Trumbulović: Adventure tourism, 6st International Conference Science and higher reducation in function of sustainable development SED 2013. Highbusiness technical school of Uzice, .ISBN 978-86-83573-26-4, Užice, Serbia.72Dragana Radović, Ljiljana Trumbulović: Excursion tourism, 6st International Conference Science and higher reducation in function of sustainable development SED 2013. Highbusiness technical school of Uzice, .ISBN 978-86-83573-26-4, Užice, Serbia.73Lindberg K.: Policies for Maximising Nature Tourism Ecological and EconomicsBenefits, Washington, DC World Resources Institute, 1995.
