Doracak Per Pregatitjen provimin e jurispodences njbgvnbnfnvvvvmv

7/30/2019 Doracak Per Pregatitjen provimin e jurispodences njbgvnbnfnvvvvmv

1/1142

DORACAK PR PREGATITJEN E PROVIMIT T

JURISPRUDENCS

BOTIMI I TRET, Prishtin 2008

Mbshtetur nga Qeveria Japone ze

Implementuar nga:

UNDP, Kosov

Projekti pr Provimin e Jurisprudencs

Programi i Sundimit t Ligjit:

Virgjina Dumnica

Rrezearta Reka

N bashkpunim me LOGIC PLUS:

Besnik Limaj

Botimi shprndahet falas!

i


2/1142

PARATHNIE PR DORACAKUN E TRET T PROVIMITT JURISPRUDENCS

Parathnie

Kan kaluar mbi shtat vjet (2001) nga botimi i par n gjuhn shqipe i

Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs. Rndsia e botimit t

Doracakut t par konsistoi n mundsimin dhe lehtsimin e dhnies sprovimit t jurisprudencs pr kanditatt e shumt q pritnin nj material prej

nga do t prgatiteshin pr at provim dhe aftsimi i tyre pr tu inkuadruar

n institucionet e drejtsis.

Doracaku i dyt pr Provimin e Judisprudencs u ribotua n vitin 2004, si

nevoj pr plotsimin, rifreskimin dhe prshtatjen e tij me legjislacionin e ri

t paslufts, t miratuar nga Kuvendi i Kosovs, i cili sht koherent me ligjet

evropiane, prkatsisht n harmoni me Acquis t UE-sdhe me aplikimin e

drejtprdrejt t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe

dokumenteve t tjera ndrkombtare, pastaj me rregulloret e reja t UNMIK-

ut me t cilat rregulloheshin shtjet nga fushat e caktuara, q sipas Kornizs

Kushtetuese pr Vetqeverisje t Prkohshme n Kosov ishin prgjegjsi e

rezervuar pr Prfaqsuesin e Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve t

Bashkuara.

Iniciativa pr botimin e tret t Doracakut pr prgatitjen e provimit t

jurisprudencs rrodhi si rezultat i zhvillimeve t ngjarjeve t reja shoqrore e

politike q ndodhn pas botimit t dyt t Doracakut, i nxjerrjes s nj numri

t madh t ligjeve t spastruara dhe ligjeve t reja, ku bn pjes edhe

iii


3/1142

nxjerrja e Ligjit pr provimin e Jurisprudencs nr.02-40 dhe, me veanti, si

rezultat i nxjerrjes sKushtetuts s Republiks s Kosovs.

Synimi kryesor i ktij Doracaku sht qartsimi dhe prshtatja e tij me

Kushtetutn e Republiks s Kosovs dhe me legjislacionin e nxjerr n baz

t saj. Renditja e ktij Doracaku sht br sipas programit t hartuar nga

ekspertt teorik (profesor universitar) e praktik (gjyqtar, prokuror dhe

avokat) t fushave prkatse, t parapara pr dhnien e provimit t

jurisprudencs. sht ky nj prmbledhje e prshtatshme pr tua lehtsuar

kandidatve q ti demonstrojn aftsit e tyre teorike n praktik, gjatpuns s tyre t ardhshme n gjyqsi, prokurori, avokatur, biznes, e tjera.

Marr n prgjithsi, ky Doracak kandidatve pr provimin e jurisprudencs

u ofron fond dijesh praktike pr t gjetur prgjigje pr dijen e nxn teorike

gjat studimeve universitare.

Hartuesit e ktij doracaku jan prpjekur q ta mbulojn tr Programin prprovimin e jurisprudencs, i cili prmban: parimet, struktuat kushtetuese,

organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn

penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale,

familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn tregtare

(ekonomike); t drejtn e puns; t drejtn administrative dhe t drejtn

ndrkombtare e Evropiane pr t drejtat e njeriut. Pr kandidatt q kan tdhn provimin pr gjyqtar pr kundrvajtje, programi i provimit t

jurisprudencs shkurtohet dhe programi i shkurtuar prmban: organizimin

aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn penale

(materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale, procedurale,

iv


4/1142

familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn tregtare

(ekonomike) dhe t drejtn ndrkombtare Evropiane pr t drejtat e njeriut.

As tani, me rastin e botimit t tret t ktij Doracaku, brenda nj periudhe t

shkurtr prej shtat vitesh, nuk pretendoj se i njjti sht i prsosur, prandaj

do ti isha mirnjohse komunitetit juridik dhe ekspertve t fushave t tjera

teorike e praktike t cilt do t tregojn fardo gabimi apo mangsi q sht

br n kt Doracak, q t mund t eliminohen n t ardhmn.

Mirnjohje

Mirnjohje pr botimin e ktij Doracaku i shkon hartuesve t tij dhe UNDP-

s, i cili e mbshteti profesionalisht dhe financiarisht, me t njjtin

prkushtim sikur q ka mbshtetur edhe prgatitjen e korpusit t ligjeve n

fushn e drejtsis.

Prishtin, m 12 janar 2009 Nekibe Kelmendi,

Ministre e Drejtsis

v


5/1142

PRMBAJTJA:

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI IJURISPRUDENCS

Prof.Dr. Arsim Bajrami dhe Mr.Sc. Xhavit Shala ---------------------1

E DREJTA PENALE (MATERIALE) dhe Shembuj tProkuroriveIsmet Kabashi -----------------------------------------------------63

E DREJTA PENALE (PROCEDURALE) dhe ShembujHaki Lecaj --------------------------------------------------------177

E DREJTA CIVILE (Pjesa e Prgjithshme, E Drejta Sendore,Familjare dhe Trashigimore) dhe Shembuj tParashtresave dhe Vendimeve t Gjykats nga:

- E Drejta Sendore;- E Drejta Familjare;- E Drejta Trashgimore;- Mbrojtja nga Dhuna n Familje

Ruzhdi Berisha dhe Atdhe Berisha -----------------------------313

E DREJTA DETYRIMOREMr.Sc. Rifat Zylfiu ---------------------------------------------- 503

E DREJTA E PROCEDURS CIVILE

dhe Formulart n Procedurn KontestimoreAdem Vokshi ------------------------------------------------------611

E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE)Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc. Vjosa Osmani -----------775

vi


6/1142

E DREJTA E PUNSSelim Nikqi ---------------------------------------------------------869

E DREJTA ADMINISTRATIVE

Osman Tmava -------------------------------------------------------- 947

E DREJTA NDRKOMBTARE DHE EVROPIANEPR T DREJTAT E NJERIUTDr. Gjyljeta Mushkolaj -------------------------------------------- 1005

vii


7/1142

SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS

ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA


KUPTIMI I KUSHTETUTS

sht kushtetuta

Kushtetuta sht nj nocion i njohur pr opinionin e gjr. Ajonnkupton aktin m t lart juridiko-politik me t cilin prcaktohen dhembrohen vlerat themelore t nj shteti. Pr kushtetuen mund t jependefinicione nga me t ndryshmet, duke filluar nga ato juridike-normative,politike, juridiko-politike, sociologjike, filozofike dhe kndvshtrimettjera. Pr nevojat praktike t ktij doracaku do t prkufizohemi vetm ndisa qasje pr kushtetutn.

Prkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutn e koncipon si akt supremju- ridik, ligj themelor t shtetit, me t cilin duhet t jen n pajtim tgjitha aktet tjera me fuqi m t ult se kushtetuta. Ky prkufizimnnkupton hierarkin juridike dhe eprsin e kushtetuts ndaj ligjeve dheakteve tjera nnligjore.

Piramida juridike e nj shteti sipas hierarikis juridike shtKushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, AmandamentetKushtetuese, Ligjet, Aktet nnligjore-urdhresat, Dekretet, Udhzimet,Aktet e prgjithshme juridike-statutet dhe Rregulloret.

N shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi ikushtetutshmris, t gjitha aktet n fuqi nn kushtetutn duhet t jen npajtueshmri me kushtetutn, prkatsisht me ligjin (parimi iligjshmris).

Prkufizimi politik i kushtetuts, merr pr baz faktin se, kushtetutaparaqet akt t kufizimit t pushtetit, vendosjen e tij n kornizat e sjelljeskushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave t manifestimit tpushtetit shtetror. Kushtetuta ndrtohet mbi shtylln e parimit t ndarjes

1


8/1142


s pushteteve, pavarsis s tyre dhe funksionimit t parimit t kontrollitreciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin, kushtetuta eshndrron shtetin n nj organizat juridike q funksionon n baz trregullave kushtetuese.

Prkufizimi juridiko-politik sht qasje e plot e dimensionit tkushtetuts dhe nnkupton kushtetutn si akt me t lart juridik, i cilimiratohet nga organi m i lart, ose populli pr t mbrojtur vleratthemelore t shtetit dhe pr t kufizuar vet shtetin dhe sjelljen e tij npajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike sht e plot dhe shpreh nplotni misionin e kushtetuts n nj shoqri demokratike, si njinstrument i promovimit dhe garantimit t vlerave kryesore t nj shtetidemokratik.

Kushtetuta si kontrat publike, pr shum teoricient, sidomossociolog, krijon nj lloj partneriteti midis qytetarve dhe shtetit, t ciltduke arritur plqim pr kushtetutn prcaktojn t drejta dhe detyratreciproke n funksionimin e shtetit dhe politikave publike. Qytetart,prkatsisht populli si pal kontraktuese legjitimon kushtetutn prmesreferendumit dhe i bart sovranitetin shtetit, duke i krijuar atijlegjitimitetin demokratik pr ndrtimin dhe ushtrimin e politikavepublike. Shteti si pal tjetr kontraktuese, me kushtetut pajiset me tr

autoritetin e nevojshm, q t ndrtoj legjislacionin dhe insitucionet e tijlegjislative, ekzekutive e gjyqsore dhe t qeverisjes s mir n interes tprgjithshm publik. Kjo teori e koncipon kushtetutn si kontrat socialedhe sht e pranishme n shtete q zbatojn demokracin e drejtprdrejt(referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetart, dhe ku njmendkrijohet nj marrveshje kushtetuese midis qeveris dhe qytetarit me tdrejta dhe detyra reciproke.

Llojet e kushtetutave

Momenti i par me t cilin do t ballafaqohen hartuesit e kushtetuts,sht prcaktimi i llojit dhe modelit t Kushtetuts. Dilemat e para kant bjn me vllimin e kushtetuts, nj kushtetut e gjat apo e shkurt?N t kaluaren shtetet socialiste kan prqafuar iden e hipertrofiskushtetuese, duke hartuar kushtetuta t gjata t cilat rregullojn n detalejetn dhe me norma t strngarkuara juridike ngulfatin qytetarin dhelirin e tij. Kto shtete kishin kushtetuta t gjata me nga 500 nene dhe me

2


9/1142


anekse shtes (Kushtetuta e Indis njhet si kushtetuta m e gjat n botme afr 500 nene dhe 15 anekse). N ann tjetr ka raste t shteteve mekushtetuta t shkurta si jan psh, SHBA-t, ku kushtetuta ka vetmshtat nene n form parimeve kushtetuese, t cilat m von jan

plotsuar me 27 amandamente.Prvojat kushtetuese t Kosovs ishin t ndryshme. Kushtetuta e KSAt Kosovs kishte 480 nene, Kushtetuta e Republiks s Kosovs e vitit1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj.

Sa i prket prvojave ndrkombtare shumica e kushtetutave jan tshkurta dhe rregulloj vetm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta eFrancs ka 89 nene, Kushtetuta e Italis 139 nene, Ligji Themelor iGjermanis 141 nene, Kushtetuta e Turqis 160 nene, Kushtetuta eSpanjs 169 nene, Kushtetuta e Sllovenis 174 nene, Kushtetuta e

Federats Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjis 112 nene, Kushtetuta eMaqedonis 134 nene, Kushtetuta e Kroacis 142 nene, Kushtetuta eHolands 142 nene, Kushtetuta e Austris 148 nene, etj.Me rastin e prcaktimit t vllimit dhe gjatsis s Kushtetuts, hartuesitsu-gjerohen t marin parasysh kto fakte relevante siq jan: Kushtetutaduhet t rregulloj vetm vlerat themelore t vendit; Kushtetuta duhet tofroj garancionet kushtetuese pr lirit dhe t drejtat e qytetarve.Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t institucioneve demokratike.Kushtetuta duhet ti referohet legjislacionit t rregullt n detalizimin e

parimeve t saj si dhe Kushtetuta duhet t reflektoj bazn e sistemitligjor dhe t siguroj mekanizmat adekuat pr mbrojtjen e saj.

Dilema kushtetuta e but apo e fort

Dilema e dyt pr hartuesit e kushtetuts, ka t bj me at, se a do thartojn nj kushtetut t ngurt, e cila do t ndryshohet n procedurspe- ciale dhe do t siguroj nj konsensus t gjr, apo nj kushtetut tbut q ofron fleksibilitet t mjaftushm n ndryshimin e shpejt?

N qoft se hartuesit prcaktohen pr modelin e ngurt t kushtetuts,ata duhet t adoptojn nj procedur t posame t miratimit dhendryshimit t saj. Kjo procedur nuk e bn kushtetutn tpandryshushme fare, por pr ndryshimin e saj krkon procedura tndryshme, t cilat dallojn nga procedurat e rendomta legjislative.Modelin kryesor t Kushtetuts s ngurt e paraqet ajo e SHBA-ve, sepsepr ndryshimin e saj krahas plqimit me 2/3 t t dy dhomave tkongresit, krkon mbshtetje t njejt nga 50 legjislaturat e shteteve

3


10/1142


federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-s e vitit 1974 ka prfaqsuarmodelin e kushtetutave t ngurta, sepse pr miratimin dhe ndryshimin esaj, krahas Kuvendit Federativ, kan dhn plqimin edhe kuvendet e tetnjsive federale, plqim ky q ka nnkuptuar edhe t drejtn e vetos ndaj

ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i takonmodelit t ngurt, sepse krkon ratifikimin e 25 shteteve antare tBashkimit Kushtetues pr hyrjen n fui.

Disa rregulla me rndsi pr modelin e kushtetuts s ngurt dhe t but

a. Nse hartuesit e draftojn nj model t kushtetuts s ngurt, do tzgjedhin nj nga kto mekanizma pr miratimin dhe ndryshimin e Kusht-etuts, siq sht: votimin e kushtetuts me 2/3 e antarve t parlamentit

dhe t parlamenteve t njsive federale; votimin e kushtetuts n shtetetfederative me plqimin e njsive federale, votimin e kushtetuts nmnyr konsensuale n unionet konfederale si dhe votimin e kushtetutsme shumic t dyfisht, shumicn e deputetve t shumics, dheshumicen e deputetve t pakics (Shumica Badinter), etj.

b. Nse hartuesit do t przgjedhin t draftojn nj kushtetut t but,ata do t ken parasysh se mekanizmi pr miratimin dhe ndryshimin eKusht- etuts nuk dallon shum nga procedurat e rndomta parlamentare.

Kjo nuk nnkupton se procesi kushtetues do t jet krejtsisht i njejtme procesin ligjdhns, por ndryshimet e kushtetuts jan m t shpejtadhe bhen n parlament pr nj koh relativisht t shpejt me njshumic absolute ose shumic t kualifikuara. N mnyr t veantkushtetutat e buta liberalizojn proceduren e amandamentimit t shpejt,duke ju prshtat ndryshimeve q krkon realiteti i krijuar.

Me rastin e draftimit t nj kushtetute t but hartuesit do tprcaktojn se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts nuk krkonprocedur t veant; miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts bhet ngaparlamenti n procedura parlamentare me votim absolut ose tkualifikuar; amandamentimi i kushtetuts sht i shpejt dhe i ngjajshmme procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i Kushtetutsnuk mund t pengohet me t drejtn e vetos , s njsive federale, tnjers dhom t parlamentit, nga presidenti etj.

4


11/1142


Kushtetut, fiktive, reale apo pragmatike

N t kaluarn n sistemet komuniste, hartuesit e kushtetuts kanqen nn ndikimet politike dhe kan draftuar kushtetuta ideologjike, t

cilat kan shrbyer si dekor pr diktatort dhe regjimet shtypse. Ata, nnjren an me kushtetut kan proklamuar rendin demokratik, e n anentjetr kan zbatuar shtypjen, shpeshher n emr t kushtetuts, ose mqllim t mbrojtjes s saj. Pr kta diktator, kushtetuta ka qen erndsishme vetm pr t ruajtur diktaturn e tyre, ata e kan shkelur at,sa her q ka paraqitur penges pr realizimin e synime t tyre (shembullii ardhjes n pushtet t Hitlerit dhe Millosheviqit), duke shkelurkushtetutn dhe duke rrnuar at, sa her q ishte penges pr realizimine qllimeve t tyre.

Juristt me kredibilitet t lart moral asnjher nuk do t pranojn tdraftojn nj kushtetut fiktive, e cila pasqyron rrejshm relitetin faktikdhe q nuk do t implementohet, ose do t prodhoj praktikadiskriminuese n baza t ndryshme etnike, fetare etj.

Objektiv parsor i hartuesve duhet t jet hartimin i nj kushtetutereale, q merr parasysh realitetin faktik shoqror t nj vendi, objektivatreale zhvillimore t tij, raportin e forcave shoqrore dhe siguronimplementimin e saj n jetn praktike. Hartuesit me rastin e draftimit tdo neni t kushtetuts duhet t mendojn, se sa ai prputhet me

realitetin, dhe a do t mund t implementohet n praktik. T hartosh njkushtetut reale, do t thot t jesh i sinqert me qytetart dhe opinion egjr. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjin politike tkonjukturave politike, ajo duhet t shpreh aspirat legjitime t popullitdhe nevojat e tij pr nj shtet ligjor, rend demokratik, prosperitetekonomik dhe mirqenie publike.

Jo rrall hartuesit marrin udhzime t hartojn nj kushtetut realo-pragmatike. Ata krahas pasqyrimit t realitetit ekzistues japin nj vizionpr t ardhmen e shtetit dhe paraqesin nj udhrrefim se kah deshironshteti t shkoj n t ardhmen. N ket rast hartuesit jo vetm npreambul (e cila sht tipike pr qasje vizionare), por edhe n pjesennormative mund t normojn kahjet e zhvillimi t ardhshm t vendit.psh. Kosova pretendon t aderoj brenda mekanizmeve euro-atlantik,Kosova do t nnshkruaj dhe bhet pjes e Konventave Evropiane pr tDrejtat e Njeriut, ose Evropa do t federalizohet me kushtetutnEvropiane etj.

5


12/1142


A i duhet nj vendi nj kushtetut ideale apo funksionale?

Nj kushtetut ideale, apo nj kushtetut funksionale sht njzgjedhje tjetr pr hartuesit e kushtetuts. Sot edhe pr juristt e

rndomt, hartimi i kushtetuts ideale nuk do t ishte i vshtir. Ata prnj koh t shkurt prmes internetit do t gjejn me dhjetra modele tkushtetutave dhe shum shpejt mund t kompilojn nj kushtetutideale. Ket mund ta bjn duke kombinuar nenet e caktuar t ktyrekushtetutave, duke marr pjest q ju duken m t mira dhe t hartojnnj kushtetut t re. N ket kontekst ata mund ta marrin Kushtetutnamerikane si nj lidere botrore e kushtetutave, ta prshkruajn at dhefrymen e saj dhe ta shpallin si kushtetut t vendit t tyre. Por, ky do tishte nj mashtrim, sepse kushtetuta nuk sht nj akt q mund t

importohet, ajo duhet ti prshtatet rrethanave specifike t do shteti.

ShShtteettaariri ananggllezez UUilillliiemem E.E. GGlledsedsttaaumum,, ee kaka ccililsuarsuar KKushushtteettuuttnn ssiiveprnveprn mm tt shklqshklqyeyerr qq mundmund tt kekett nxjnxjeerrrr ndonjndonjhherer mendjamendjadhedhe vendosmriavendosmria nnjjererzore.zore. NN njnj botbot ndrndryyshimeshshimesh ddhhee trazirtraziraash,sh,popullipopulli aammeerikanrikan nuknuk kaka asgjasgj mm tt vvleleffshmeshme sese kktt dokumentdokument ttmadhmadh.

Hartuesit e mir do ti japin prparsi kushtetuts funksionale n

raport me ate ideale. Kushtetut e mir dhe ideale pr nj vend sht ajoq shpreh aspiratat legjitime t popullit dhe q siguron nj shtetfunksional. Asnj kushtetut, qoft edhe e prkryer e nj vendi nuk mundt prshkruhet dhe t merret nga vendi tjetr. Ky do t ishte nj mashtrim,sepse importimi i kushtetuts s nj shteti, nuk sjell realitetet, shkalln ezhvillimi ekonomik, kulturen politike t atij vendi. Shtrohet pyetja, eekziston vrtet nj kushtetut ideale? Prgjegjja sht e kjart jo, nukka kushtetut dhe shtet ideal, sepse edhe shtetet me tradit t gjatdemokratike prballen me konflikte shoqrore dhe konflikte interesash, tcilat n fakt paraqesin ligjshmri t zhvillimit t shoqris dhe prsosjess demokracis. Pr ket arsye, hartuesit e kushtetuts, duhet t heqin ngavetja kompleksin e gjetjes s kushtetuts ideale, sepse n fakt ajo nukekziston.

Pr nj shtet, i cili ndodhet n nj transicion demokratik, kushtetutideale, do t jet ajo q prshpejton ket transicion demokratik dhe qhap prspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik dhe mundsonintegrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqri ka veqorit e saj dhekushtetuta duhet ti shpreh dhe mbroj ato. Kushtetuta e mir krahas

6


13/1142


prvojave kompatibile t shteteve tjera duhet t shpreh karakterinburimor t saj, veqorit social-politike t vendit dhe popullit q idediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet t zgjedhin kushtetutnfunksionale e burimore, q nuk do t paraqet ndonj zbulim t ri

kushtetues, por do ti sintetizoj realitetet faktike dhe objektivat reale tshtetit. Vetm n rastet e tilla ajo do t ishte kushtetuta ideale, t cilnhartuesit e ndrrojn.

Roli i Kushtetuts n sistemin juridik

Shum konstitucionalist prfaqsojn teorin sipas s cilskushtetuta paraqet nj kontrat e lidhur mes dy palve, qytetarit n njren

an dhe shtetit n anen tjetr. Ata pohojn, se shteti dhe qytetaret prmeskushtetuts ndertojn koalicion dhe partneritet duke caktuar t drejtat dhedetyrat reciproke. Qytetart n njren an duke votuar kushtetutnlegjitimojn shtetin dhe at e furnizojn me pushtet t mjaftushm pr tudhhequr me punet publike dhe pr mbrojtjen e interesave tprgjithshme. Duke votuar kushtetutn, qytetaret bjn kufizimin dheinstitucionalizimin e shtetit dhe mbrohennga arbitrariteti dhekeqprdorimi i pushtetit. N anen tjetr, shteti me kushtetut merr sidetyrim t garantoj lirin dhe t drejtat e qytetarve, ti mbroj ato nga

abuzimet e shtetit dhe shkeljet e qytetarve t tjer, t sigurojpjesmarrjen e qytetarve n jeten publike dhe t krijoj nj shtet ligjorq ofron siguri personale dhe publike.

Atributet e Kushtetuts shprehin rolin dhe funksionin e saj n shoqri.Duke qen akti m i lart juridiko-politik, kushtetuta shquhet me nj vargtiparesh q shprehin tri funksione kryesore t saj: a. t qenurit dokumentm i lart juridik, b. akt politik q bn institucionalizimin e pushtetitshtetror dhe demokracis, si dhe c. pakt i lirive dhe t drejtave tnjeriut dhe qytetarit.

Tiparet kryesore t kushtetuts jan: akti m i lart juridiko-politik inj shteti; baz e sistemit juridik e politik t nj vendi; ligj themelor me tcilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera juridike; akt q miratohetn procedur t veant parlamentare ose n mnyr t drejtprdrejtneprmjet referendumit; akt q shpreh sovranitetin e popullit dhe tdrejtn e tij pr t zgjedhur dhe kontrolluar qeverin; akt i kufizimit tpushtetit shtetror dhe institucionalizimit t tij, akt q prcaktonkufizimet kushtetuese t qeveris; akt t cilit duhet ti nnshtrohen t

7


14/1142


gjith, q nga presidenti, e deri te qytetari i rndomt; akt i garantimit dhembrojtjes s t drejtave t njeriut dhe qytetarit; baz e demokracis dheproceseve politike t nj shoqrie.

Kushtetuta promovon dhe mbron vlerat fundamentale t nj shteti

demokratik. Kto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit shtetitdhe t ndertimit t rendit demokratik. N epiqendr t do kushtetutesht qytetari dhe t drejtat e tij kushtetuese pr t qen subjekt dhebarts i t gjitha proceseve politike, duke filluar nga e drejta e tij pr tzgjedh dhe pr tu zgjedhur n organet prfaqsuese, e deri t vendosja edrejtprdrejt prmes referendumit pr shtjet m t rndsishme politiket vendit. Gjithashtu, kushtetuta prcakton parimet e funksionimit t njshoqrie demokratike, t bazuar n parimet e sundimit t ligjit dhebarazis s plot t qytetarve para ligjit. Vlerat q prcakton dhe mbron

kushtetuta mundsojn ndertimin e nj shteti demokratik mbi bazn erregullave demokratike n t gjitha format e manifestimit t tij.Jan katr shtje kryesore q jan objekt i rregullimit t Kushtetuts:

prkufizimi i shtetit, prcaktimi i formes s regjimit politik, i sistemit tqeverisjes, organizimit territorial, simboleve t shtetit etj; bazat e sistemitpolitik, ekonomik dhe social t shtetit (sundimi i ligjit, parimi i barazisdhe mosdiskriminimit, prona dhe ekonomia e tregut, politikat publikendaj qytetarve etj) dhe lirit dhe t drejtat e qytetarve (standartetnderkombtare e t drejtave t njeriut, njohja dhe mbrojtja e ktyre t

drejtave, mekanizmat ligjor, detyrat e qytetarve etj) dhe institucionetdemokratike t shtetit (legjislativi, ekzekutivi, gjyqsore, fushveprimi dhekufizimet reciproke t tri pushteteve, forcat e siguris dhe rendit,ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj.

Mnyrat e miratimit dhe ndryshimit t kushtetutave

Procesi kushtetutdhns n rradh t par paraqet nj proces politikme t cilin shteti realizon qllimet e caktuara politike. Fillimi i nxerrjss kushtetuts, vlerat q ajo do t promovoj dhe mbroj, qllimet dhepretendimet e saj gjithmon manifestojn nj vullnet politik. Ky vullnetpolitik duhet t manifestoj dshirat legjitime t popullit dhe qytetarve,t cilat manifestohen dhe artikulohen drejtprdrejt ose prmes organeveprfaqsuese.

Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet n disaelemente siq jan:fillimi i procedurs s nxerrjes s Kushtetuts sht njvendim politik i parlamentit ose organit tjetr; para fillimit t draftimit t

8


15/1142


kushtetuts ndrtohet konsensusi i nevojshm politik pr vlerat q do tpromovoj dhe mbroj kushtetuta; miratimi i kushtetuts bhet prmesparlamentit si organ politik, ose nga qytetart n referendum, ku atadrejtprdrejt manifestojn vullnetin politik pr Kushtetutn si dheprocesi i amandamentimit t kushtetuts dhe prcaktimi i kahjeve treforms kushtetuese paraqet nj vendim politik t institucionevekompetente.

S kndejmi mund t konkludojm, se hartimi i Kushtetuts paraqetnj proces politiko-juridik, me t cilin institucionet dhe lidershipi politikvendosin bazat politike t kushtetuts, kurse ekspertt kushtetuesimplemendojn kto objektiva, prmes shkrimit profesional tkushtetuts dhe draftimit t nj teksti kushtetues ku artikulohen apiratat epopullit.

Sundimi i Ligjit-Shteti i s Drejts

Parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris

Me kushtetutshmri n kuptimin pozitiv-juridik, nnkuptohetharmonizimi i t gjitha akteve juridike me kushtetutn. Ky aspektbazohet n hierarkin juridike, me t ciln nnkuptohet harmonizimi, it gjitha akteve t ulta me ato t larta. Prkufizimi pozitiv-juridikprputhet me kuptimin formal t kushtetuts.Prderisa, kushtetuta n kuptimin formal sht akt m i lart juridik ishtetit, kushtetutshmria sht proces, me t cilin nnkuptohet respektimii kushtetuts dhe harmonizimi, i t gjitha akteve juridike me aktet, mefuqi m t lart juridike.

N kuptimin formal, me kushtetutshmri, kuptohet respektimi ikushtetuts dhe i akteve tjera juridike nga qytetart dhe subjektet tjera tshoqris. Esenca e ktij kuptimi konsiston n zbatimin e kushtetuts sidokument themelor organik i nj shteti, q prcakton kompetencat edegve t ndryshme t pushtetit si dhe kufijt e autoritetit shtetror. Sipas

ktij kuptimi, n nj shoqri ekziston kushtetutshmria dhe ligjshmria,nse respektohet kushtetuta dhe ligji, nse jan prcaktuar mekanizmatinstitucionale pr mbrojtjen e tyre.

Kuptimi politik i kushtetutshmris konsiston n rolin e saj, nkufizimin e pushtetit shtetror, kufizimin e funksioneve t organeve dheinstitucioneve shtetrore publike, n prcaktimin dhe mbrojtjen e lirivedhe t drejtave t individit dhe qytetarit, etj.

Ligjshmria si nocion dhe proces, sht form e kushtetutshmris, e

9


16/1142


bazuar n qeverisjen e s drejts dhe respektimin e ligjit dhe akteve tjerannligjore. Me ligjshmri kuptohet procesi i harmonizimit t t gjithaakteve dhe veprimeve juridike me ligjin. Edhe ligjshmria mund tvshtrohet n aspekte t ndryshme, por ajo para s gjithash sht proces

juridiko-politik, n funksion t ndrtimit t shtetit modern ligjor.

Elementet kushtetuese q prcaktojn kushtetutshmerindhe ligjshmrin

Parimi i kushtetutshmris, si baz e rregullimit shoqror dhe politik tshteteve bashkkohore, bazohet n disa parime, nga t cilat po veojm:sistemi shoqror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron nga

kushtetuta, e cila sht baz e institucionalizimit politik dhe shoqris;Qeverisja shtetrore e shoqris, prcaktohet me kushtetut dhe innshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet nkushtetut, si akti m i lart juridik; T drejtat dhe lirit e qytetarve,prcaktohen me kushtetut dhe ato mund t kufizohen vetm n rastet eprcaktuara me ligj; Kujdesi pr mbrojtjen e kushtetutshmris, shtdetyr e organeve shtetrore, e institucioneve politike dhe e bartsve tfunksioneve politike; do qytetar, ka t drejt t marr nismn prmbrojtjen e kushtetutshmris dhe t ligjshmris; N shtetet federative,

kushtetuta federative ka prparsi ndaj kushtetutave t shteteve federale;Aktet juridike, pr t cilat nga organi kompetent konstatohen se jankundrkushtetuese, nuk mund t zbatohen dhe Mbrojtja ekushtetutshmris dhe e ligjshmris sht n kompetenc t gjykatavekushtetuese dhe organeve tjera, t prcaktuara me kushtetut.

Ligjshmria bazohet n harmonizimin e sistemit juridik dhe nbazueshmrin e tij n ligj. Ndr parimet kryesore t ligjshmris jan:Parimi i supremacionit t ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe t gjithakto akte me fuqi nnligjore, duhet t jen n pajtim me ligjin; Parimi ieprsis s ligjit federativ, ndaj ligjeve t njsive federale. Ky parim vlenvetm pr shtetet federative, ku ligjet e njsive federale, nuk mund tjen, n kundrshtim me ligjet federative; Parimi i shpalljes sobligueshme t ligjeve, para hyrjes s tyre n fuqi. Ky parim, nnkuptonobligimin e organit q nxjerr ligjet, pr ti botuar ato n publikim tposam (Gazetn Zyrtare) para se t hyjn n fuqi Shpallja dhepublikimi i ligjeve, ka dy qllime kryesore: e para, ti njoftoj qytetartme prmbajtjen e tij dhe e dyta, ti mundsoj organeve kompetenteshtetrore prgatitjen pr fillimin e zbatimit t ligjit;Parimi i ndalimit t

10


17/1142


efektit prapaveprues (retroaktiv) t ligjit. Ky parim, do t thot se, ligjetkan efekt q nga dita e miratimit t tyre dhe se marrdhniet juridike, tfilluara pas para hyrjes n fuqi t ligjit t ri, zhvillohen dhe prfundojnn baz t ligjit t vjetr. Prjashtim nga kjo, bjn ligjet penalo-juridike,

t cilat mund t ken efekt prapaveprues, vetm n rast kur jan m tfavorshme pr kryesit e veprave penale, p.sh. nse ligji i ri pr veprnpenale prcakton dnimin m t but se ligji i vjetr; Ligjshmria eakteve dhe veprimeve t organeve shtetrore. T gjitha aktet dheveprimet e ndrmarra nga organet shtetrore dhe institucionet qushtrojn autorizime publike, duhet t jen n prputhje me ligjin;Procedura e organeve shtetrore pr njohjen e nj t drejte apo prprcaktimin e ndonj detyrimi, duhet t zhvillohet n baz t ligjit.Ktu nnkuptohet, obligimi i organeve shtetrore, q n afatet e caktuara

t ndrmarrin, t gjitha veprimet procedurale pr t mundsuar realiziminefikas t t drejtave t qytetarve; E drejta e pals, q n procedurn paraorganeve shtetrore, t shrbehet me gjuhn amtare. Ky sht parimligjor, q duhet t siguroj barazin e t gjith qytetarve para ligjit dhekomunikimin e tyre me organet shtetrore, n gjuhn amtare. Mosnjohjae gjuhs zyrtare, n t ciln zhvillohet procedura, nuk guxon t jetpenges pr paln n procedurn para organeve shtetrore. Organetshtetrore, jan t obligueshme q tia lehtsojn prdorimin e gjuhsamtare, e n rast kur kjo gjuh, nuk prputhet me gjuhn zyrtare, duhet ti

sigurojm pals prkthyes, gjat tr rrjedhs s procedurs; dhe e drejtae qytetarve pr prdorimin e mjeteve juridike, pr mbrojtjen e tdrejtave t tyre individuale dhe kolektive. Me kt parim, nnkuptohet edrejta e qytetarve, pr prdorimin e ankesave dhe t mjeteve tjerajuridike, ndaj akteve t organeve shtetrore.

LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKS S KOSOVS

Kuvendi n aspektin kushtetues prkufizohet si organ ligjdhns izgje- dhur drejtprdrejt nga qytetaret me drejt vote. Funksioni primar iparlam- entit sht ligjvnia, kurse funksione tipike pr t jan edheprcaktimi i politikave dhe vendimarrja pr shtjet kryesore publike. NKosov, Kuvendi sht institucion ligjvns i Republiks i zgjedhurdrejtprdrejt nga populli.

1Prbrja dhe mnyra e zgjedhjes s

deputetve sht e percaktuar me Kushtetut, neni 64, ku Kuvendi iKosovs prbhet nga 120 deputet t zgjedhur me votim t fsheht

1

Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 6311


18/1142


bazuar n listat e hapura. Vendet n kuvend ndahen midis t gjithapartive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatve t pavarura, nprpjestime me numrin e votave t vlefshme t fituara n zgjedhjet prkuvend. N kuadr t ksaj ndarje, 20 vende jane t garantuara pr

perfaqesimin e komuniteteve pakice n Kosove. Vendet e rezervuar dhet garantuara pr komunitete t cilat nuk jan shumic n Kosov, nmnyrn si n vijim: Dhjet (10) ulse do ti ndahen partive,koalicioneve, iniciativave qytetare dhe kandidatve t pavarur t ciltjan deklaruar se prfaqsojn komunitetin serb t Kosovs dhe dhjet(10) ulse do ti ndahen komuniteteve tjera si n vijim: komuniteti romnj (1) ulse; komuniteti ashkali nj (1) ulse; komuniteti egjiptian nj(1) ulse; dhe nj (1) ulse shtes do ti jepet komunitetit rom, ashkaliapo egjiptas, q ka numrin m t madh t votave t prgjithshme;

komuniteti boshnjak tri (3) ulse; komuniteti turk dy (2) ulse dhekomuniteti goran nj (1) ulse.2

Kompetencat e Kuvendit n Kushtetut prcaktohen sipas metods senumeracionit taksativ3. Kushtetuta n mnyr taksative prcakton fush-veprimin e Kuvendit dhe jasht kompetencave prekluzive kushtetuese,parlamenti nuk ka prgjegjsi. Pra nuk ka kompetenca t supozuara tparlamentit, por vetm t kompetenca shprehimore t prcaktuara dhe tnumruara n mnyr taksative, Kompetencat e parlamentit jan mjaft tgjra dhe fillojn me kushtetudhnien dhe ligjdhnien dhe prfundojn

me funksione t gjra zgjedhore.

2 Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat transicionale pr kuvendin ekosoves3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte t tjerat prgjithshme; (2) vendos t ndryshoj Kushtetutn me dy t tretat (2/3) e votave t tgjith deputetve t tij, prfshir dy t tretat (2/3) e t gjith deputetve q mbajn

vendet e rezervuara dhe t garantuara pr prfaqsuesit e komuniteteve q nuk janshumic n Kosov; (3) shpall referendum, n pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatetndrkombtare; (5) miraton Buxhetin e Republiks s Kosovs;(6) zgjedh dheshkarkon Kryetarin dhe nnkryetart e Kuvendit; (7) zgjedh dhe mund t shkarkojPresidentin e Republiks s Kosovs n pajtim me kt Kushtetut; (8) zgjedhQeverin dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9) mbikqyr punn e Qeveris dhe tinstitucioneve t tjera publike, t cilat, n baz t Kushtetuts dhe ligjeve, i raportojnKuvendit; (10) zgjedh antart e Kshillit Gjyqsor t Kosovs dhe t KshillitProkurorial t Kosovs, n pajtim me kt Kushtetut; (11) propozon gjyqtart eGjykats Kushtetuese;(12) mbikqyr politikn e jashtme dhe t siguris; (13) jep

plqimin pr dekretin e Presidentit mbi shpalljen e Gjendjes s Jashtzakonshme; si dhe

(14) vendos pr shtjet me interes t prgjithshm, t prcaktuara me ligj.12


19/1142


Kompetenca e kontrollit parlamentar t qeveris

Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve pr krye-ministrin, ministrat dhe titullart tjer t organeve dhe agjensioneve ekze-

kutive). Parimi inter partes raporti midis dy palve; deputetit siparashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose ministrit si pal t cils iadresohet pyetja. te pyetja parlamentare nuk lejohet ndrhyrja e pals stret, nuk ka debat parlamentar dhe mocion t votimit. Interpelancaparlamentare (mocioni i interpelancs ndaj kryeministrit, ministrave dhetitullarve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit). Parimi erga omnes-raporti shumpalsh parlamentar, lejon pjesmarrjen e palve t treta nmocion, qoft n mbshtetje ose n kundrshtim t mocionit tinterpelancs. Komisionet anketuese-investiguese kan pr detyr t

hetojn akuzat pr tejkalim kompetencash ose keqprdorim tfunksioneve t organeve dhe agjensioneve ekzekutive t shtetit. Si rregullkomisionet anketuese udhheqen nga opozita dhe pas investigimitparlamentar dorzojn raportin hetimor pr shqyrtim dhe miratim parlamentit. Mocioni i mosbesimit t qeveris

4si dhe fillimi i procedurs dhe

ngritja e akuzs ndaj presidentit5.

Komisionet e Kuvendit jan trupa punues t parlamentit, t cilatushtrojn funksione t caktuara nga rrethi i fushveprimit t tij. Numri,prbrja dhe funksionet e komisioneve parlamentare prcaktohen me

rregulloren e puns s Kuvendit.

6

Grupet parlamentare paraqesin trupat punues t parlamentit, t cilttubojn deputetet e nj partie politike apo t nj koalicioni politik. Ktogrupe ha rmonizojn qndrimet e deputetve t partive politike dhemarrin qndrim pr mnyrn e deklarimit t tyre, kur n seanc tparlamentit vendoset pr shtje t ndryshme politike.

Shprndarja e parlamentit paraqet nj institucion parlamentar qnnkupton prfundimin e mandatit t parlamentit para skadimit tmandatit t rregullt pr t cilin sht zgjedhur. Shprndarja e parlamentitvjen si pasoj e rrethanave t caktuara kushtetuese dhe politike, t cilatbllokojn punn e tij, bjn t pamundshm ushtrimin e funksionevekushtetuese dhe si rezultat i krizave t thella parlamentare, t cilat nukmund t tejkalohen me mjete tjera politike. Shumica e kushtetutavenjohin institutin e shprndarjes s parakohshme dhe prcaktojn

4 Po aty neni 1005 Po aty neni 916

Po aty neni 77 13


20/1142


procedurat e shprndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese q ndikojnn shprndarjen e parakohshme jan; konfliktet n mes presidentit dheparlamentit rreth zgjedhjes s kryeministrit dhe qeveris, votimi imocionit t mosbesimit t qeveris, mos zgjedhjes s presidenti t

Republiks s Kosovs brenda afatit t prcaktuar si dhe krizat e thellaparlamentare.7

SHEFI I SHTETIT

Presidenti i Republiks s Kosovs

Kushtetutat e prkufizojn shefin e shtetit si kryetar individual tshtetit q prfaqson unitetin e vendit. N kt mnyr sht prcaktuar

edhe n kushtetutn e Kosovs. Presidenti sht kreu i shtetit dheprfaqson unitetin e popullit t Republiks s Kosovs.8

Ai zgjedhet ngaKuvendi me votim t fsheht. T drejtn pr tu nominuar pr kandidatpr president e ka do shtetas i cili ka mbushur moshn tridhjet e pes(35) vjeq, dhe nse arrin ti siguroj nnshkrimet e t paktn tridhjet (30)deputetve. Kandidatt t cilt kan nga tridhjet nnshkrime hyjn ngar pr tu zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bhet me dy t tretat (2/3) evotave t gjith deputetve t Kuvendit.

9Kandidati i cili i merr dy t

tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovs. Por, nse asnjri nga

kandidatt nuk merr shumicn prej dy t tretave (2/3) n dy votimet epara, organizohet votimi i tret n mes dy kandidatve t cilt kane marrenumrin me t larte t votave n votimin e dyte dhe kandidati q merrshumicen e votave t t gjith deputetve, zgjedhet president iRepubliks s Kosovs10. N raste kur edhe n votimin e tret, asnjrikandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shprndahet dhe shpallenzgjedhjet e reja, t cilat duhet t mbahen brenda dyzet e pes (45) dite.

11

Mandati i presidentit sht pes (5) vjet dhe fillon pasi Presidenti t ketdhn betimin para Kuvendit. Gjat mandatit, Presidenti i Republiks s

Kosovs gzon imunitet nga ndjekja penale, padit civile ose shkarkimipr veprimet dhe vendimet brenda fushveprimit t prgjegjsive tPresidentit t Republiks s Kosovs

12.

7 Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 28 Po aty, neni 839 Po aty, neni 86, paragrafi 410 Po aty, neni 86, paragrafi 511 Po aty, neni 86, paragrafi 612

Po aty, neni 89 14


21/1142


Kompetencat kushtetuese t Presidentit t Republiks s Kosovs janprcaktuar me nenin 84 t Kushtetuts.

Bazuar n Kushtetut, Presidenti i Kosovs prfaqson Republikn eKosovs brenda dhe jasht; garanton funksionimin kushtetues t

institucioneve t prcaktuara me Kushtetut; shpall zgjedhjet prKuvendin e Kosovs dhe thrret mbledhjen e par t tij; shpall ligjet emiratuara nga Kuvendi; ka t drejtn e kthimit pr rishqyrtim t ligjeve tmiratuara, nse konsideron se jan t dmshme pr interesat legjitime tRepubliks s Kosovs ose t nj a m shum komuniteteve t saj.Presidenti t drejtn e rikthimit t nj ligji mund ta shfrytzoj vetm njher. Ai nnshkruan marrveshjet ndrkombtare n pajtim meKushtetutn; propozon amendamente pr Kushtetutn; mund t referojshtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese; udhheq politikn e

jashtme t vendit; pranon letrat kredenciale t shefave t misionevediplomatike t akredituar n Republikn e Kosovs; sht KomandantSuprem i Forcave t Siguris t Kosovs; udhheq Kshillin Konsultativpr Komunitete; cakton mandatarin pr formimin e Qeveris, paspropozimit t partis politike ose t koalicionit, q prbn shumicn eKuvendit; emron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykats Supreme tKosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dheshkarkon gjyqtart e Republiks s Kosovs me propozimin e KshillitGjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit t

Republiks s Kosovs, me propozimin e Kshillit Prokuroial tKosovs; emron dhe shkarkon prokurort e Republiks s Kosovs, mepropozimin t Kshillit Prokurorial t Kosovs; emron gjyqtart prGjykatn Kushtetuese, me propozimin e Kuvendit; emron Komandantine Forcave t Siguris t Kosovs, pas rekomandimit t Kryeministrit; sbashku me Kryeministrin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dheInspektorin e Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc;vendos pr shpalljen e Gjendjes s jashtzakonshme, n konsultim meKryeministrin; mund t krkoj mbledhje t Kshillit t Siguris t

Kosovs dhe i kryeson ato n kohn e Gjendjes s jashtzakonshme;vendos pr formimin e misioneve diplomatike e konsullare t Republikss Kosovs, n baz t konsultimit me Kryeministrin; emron dheshkarkon shefat e misioneve diplomatike t Republiks s Kosovs, mepropozimin e Qeveris; emron Kryetarin e Komisionit Qendror tZgjedhjeve; emron Guvernatorin e Banks Qendrore t Republiks sKosovs i cili shrben edhe si Drejtor Menaxhues dhe emron antart etjer t Bordit t Banks; jep medalje, mirnjohje dhe mime, n pajtim

15


22/1142


me ligjin dhe shpall falje individuale, n pajtim me ligjin si dhe s pakunj her n vit i drejtohet Kuvendit t Kosovs prkitazi mefushveprimtarin e tij/saj.

Mungesa e Prkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit sht e prcaktuar

n Kushtetut n ato raste kur posti i presidentit pr arsye t ndryshmembetet i lire. At here Kryetari i Kuvendit t Kosovs do t shrbej siush- trues i detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs. n keto rasteposti i ushtruesit t detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs, nukmund t ushtrohet pr nj periudh m t gjat se gjasht (6) muaj. 13

Gjithashtu, Presidenti i Republiks s Kosovs mund t shkarkohet ngaKu-vendi nse ai/ajo sht dnuar pr kryerjen e krimit t rnd; nse nuksht i/e aft pr t ushtruar prgjegjsit e ktij posti pr shkak t

smundjes s rnd ose nse Gjykata Kushtetuese ka prcaktuar se ajo/aika br shkelje t rnd t Kushtetuts. Procedura pr shkarkimin e tijmund t iniciohet nga nj e treta (1/3) e deputetve t Kuvendit, t ciltnnshkruajn nj peticion, i cili shpjegon arsyet pr shkarkim. N rast sepeticioni supozon ndonj shkelje t rnd t Kushtetuts, peticioni duhetti dorzohet menjher Gjykats Kushtetuese, e cila vendos pr ktshtje brenda shtat (7) ditsh nga marrja e peticionit. Ather nsePresidenti sht dnuar pr ndonj krim t rnd ose nse GjykataKushtetuese konstaton se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts,

Kuvendi mund t shkarkoj Presidentin me dy t tretat (2/3) e votave tt gjith deputetve t tij.14

EKZEKUTIVI-QEVERIA

Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emrtime t ndryshme kush-tetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetrore dhe modeli ifunksionimi t qeveris n nj shtet.

Mnyra e zgjedhjes dhe format e organizimit t qeveris si organ tpushtetit ekzekutiv n sistemet parlamentare zgjedhet e kontrollohet ngaana e parlamentit. N shumicn e shteteve me sistem parlamentare rol trndsi-shm n formimin e qeveris, ka shefi i shtetit, i cili propozon mandatarin(kryeministrin) pr formimin e qeveris. Varsisht nga mnyra ezgjedhjes s qeveris dhe pozita e saj n raport me parlamentin, n

13 Po aty, neni 90 paragrafi 314

Po aty, neni 91, pragrafi 1,2,3 16


23/1142


teorin parlamentare jan t njohura dy modele themelore t funksionimitt qeveris: qeveria parlamentare dhe qeveria q funksionon sipasmodelit t kabinetit. Prpos ktyre dy modeleve jan t njohura edheformat tjera t qeveris: qeveria teknike, qeveria e ekspertve, qeveria e

shptimit kombtar, qeveria n hije etj.Modelet kushtetuese t qeveris: Qeveri parlamentare quhet ajo ecila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo qeverizgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas konstituimit tparlamentit t ri zgjedhet edhe qeveria si organ ekzekutiv. Mandati iformimit t qeveris n sistemet parlamentare i takon partis politike, ecila i ka fituar zgjedhjet parlamentare. Kjo parti, n rast se fiton shumicne mandateve parlamentare, ka t drejt q nga radha e antarve t saj tformoj qeverin. N rastet, kur asnj parti parlamentare nuk ka

shumicn e mandateve n parlament, vjen deri t formimi i qeveris skoalicionit midis dy apo m shum partive politike. Qeveria e koalicionitn prbrje t saj ka antar t partive politike t cilat kan hyr nkoalicion politik me rastin e formimit t qeveris.

Qeveria e kabinetit: Kjo form e funksionimit t qeveris,karakterizohet me pavarsin m t madhe t saj n raport meparlamentin. Edhe pse formalisht emrohet nga parlamenti, qeveria ekabinetit funksionon si organ i pavarur shtetror. Rolin dominues nkonstituimin e ksaj qeverie e ka kryeministri, i cili pas marrjes s

mandatit nga ana e shefit t shtetit (monarkut apo kryetarit t Republiks)e formon kabinetin e tij nga personat, t cilt i zgjedh personalisht.Qeveria e cila funksionon n form t kabinetit ka fun-ksione t gjrashtetrore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeveris me pushtetin shtetror.Autorizimet e parlamentit n drejtim t kontrollit parlamentar t qeveriss kabinetit jan t kufizuara dhe ai, si rregull, nuk mund t shtrojshtjen e votbesimit t saj.Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare. Kjodo t thot se at e formon partia politike e cila gjendet n pushtet. Kysistem gjen aplikim n shtetet dypartriake, ku rivaliteti politik zhvillohetmidis dy partive politike. Partia e cila i fiton zgjedhjet ka t drejt tformoj kabinetin nga radht e saj.

Qeveria e ekspertve-teknike: Prpos organizmit t qeveris n formparlamentare dhe t kabinetit, n praktik jan shnuar raste t formimitt t ashtuquajturs qeveri teknike apo e ekspertve. Karakteristikdominuese e ktij modeli t qeveris sht karakteri jashtpartiak i saj.N t vrtet, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon n baz trregullave parlamentare. At nuk e prbjn pjestart e partis politike

17


24/1142


n pushtet, por ekspertt nga radht e partive t ndryshme politike,prkatsisht ekspert q nuk i takojn asnj partie politike.

Mandati i ktyre qeverive sht i kufizuar deri n eliminimin eshkaqeve q kan shkaktuar krizn parlamentare. Qeveria teknike

zgjedhet nga parlamenti n baz t marrveshjes dhe plqimit t partivepolitike parlamentare N praktikn parlamentare qeverit teknike m sshpeshti formohen kur shtetet gjenden n kriz parlamentare, si pasoj ekonflikteve ndrpartiake.

Qeveria e unitetit kombtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky model iqeveris aplikohet n rastet e jashtzakonshme, kur shteti gjendet nkriz t thell politike dhe ekonomike, apo kur sht i prfshir n luftcivile dhe ndretnike. Si rrjedh edhe nga vet emrtimi i saj, kjo qeverika pr qllim shptimin e shtetit dhe kombit, n rastet, kur rrezikohet

substanca e tij ekonomike dhe politike, si rezultat i faktorve tbrendshm apo ndrkombtar. Kto rrethana, bjn t pamundshmfunksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe shtrojn nevojne formimit t nj qeverie gjithkombtare, t cils i besohet qeverisja eshtetit n rrethana t jashtzakonshme. Kjo qeveri zgjedhet jashtrregullave parlamentare dhe n t hyjn personalitetet m t shquara tnj shteti (kombi). Mandati i ksaj qeverie sht i kufizuar dhe limituarme kohzgjatjen e gjendjes s jashtzakonshme. Pas tejkalimit t ksajgjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e jashtzakonshme parlamentare.

Me prfundimin e ktyre zgjedhjeve, i pushon mandati qeveris sshptimit kombtar dhe formohet qeveria parlamentare. Ky model iqeveris sht i rrall n praktik.

Qeveria e Republiks s Kosovs

Prbrja Qeveris s Kosovs sht prcaktuar me Kushtetut ndrsaorga- nizimi dhe funksionimi saj, mnyra e puns dhe procedurat evendimmarrjes n Qeveri si dhe bashkpunimi ndrmjet Qeveris dhe

institucioneve t tjera t prcaktuara me Kushtetut rregullohen me ligjdhe me rregulloren e Qeve- ris.

Qeverin e Kosovs e prbjn Kryeministri, zvendskryeministratdhe ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim meKushtetutn dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera t miratuaranga Kuvendi i Kosovs dhe ushtron veprimtari tjera brenda prgjegjsivet prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj.

18


25/1142


Qeveria ka kto kompetenca t prcaktuar me Kushtetut. Ajopropozon dhe zbaton politikn e brendshme dhe t jashtme t vendit;mundson zhvillimin ekonomik t vendit; propozon Kuvenditprojektligje dhe akte t tjera; merr vendime dhe nxjerr akte juridike ose

rregullore, t nevojshme pr zbatimin e ligjeve; propozon Buxhetin eRepubliks s Kosovs; udhzon dhe mbikqyr punn e organeve tadministrats; udhzon veprimtarin dhe zhvillimin e shrbimevepublike; i propozon Presidentit t Republiks s Kosovs emrimet dheshkarkimet pr shefa t misioneve diplomatike t Kosovs; propozonamendamentimin e Kushtetuts dhe mund t referoj shtje kushtetuesen Gjykatn Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione t tjeraekzekutive, t cilat nuk u jan caktuar organeve t tjera qendrore osevendore

15.

Kryeministri i Kosovs ka kto kompetenca: prfaqson dhe udhheqQeverin; siguron q t gjitha Ministrit t veprojn n pajtim mepolitikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe t politikave tprcaktuara t Qeveris; ndrron antart e Qeveris, pa plqimin eKuvendit; kryeson Kshillin e Siguris t Kosovs; emron Drejtorin ePrgjithshm t Policis s Kosovs; kshillohet me Presidentin eRepubliks s Kosovs mbi shtjet e Inteligjencs; s bashku mePresidentin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin ePrgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc dhe kshillohet

me Presidentin pr zbatimin e politiks s jashtme t vendit si dhe kryenedhe pun t tjera, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj

16.

Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorheqje ose kur posti i tij/sajmbetet i lir, fillon procedura pr formimin dhe zgjedhjen e Qeveris .Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin pr Kryeministr, nkonsultim me partin politike ose koalicionin q ka fituar shumicn enevojshme n Kuvend pr t formuar Qeverin. Kandidati pr Kryeministr, jo m von se pesmbdhjet (15) dit pas emrimit,

paraqet prbrjen e Qeveris para Kuvendit dhe krkon miratimin ngaana e tij. N qoft se Qeveria i merr shumicn e votave t t gjithdeputetve konsiderohet e zgjedhur. Antart e Qeveris pas zgjedhjes ejapin betimin para Kuvendit.

17

Por, nse prbrja e propozuar e Qeveris nuk merr shumicn e votavet nevojshme, Presidenti, brenda dhjet (10) ditsh emron kandidatin

15 Po aty, neni 9316 Po aty, neni 9417

Po aty. Neni 95, paragrafi 6 19


26/1142


tjetr sipas s njjts procedur. Nse as hern e dyt nuk zgjidhetQeveria, ather Presidenti i Kosovs i shpall zgjedhjet, t cilat duhet tmbahen jo m von se dyzet (40) dit nga dita e shpalljes s tyre.

18

Qeveria pr punn e vet, i prgjigjet Kuvendit, Kryeministri,

zvends kryeministrat dhe ministrat mbajn bashkprgjegjsin prvendimet q merr Qeveria, dhe prgjegjsin individuale pr vendimet qmarrin n fushat e prgjegjsive t tyre.

Raporti i qeveris dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar tqeveris jan: miratimi i buxhetit; raportet periodike t qeveris, pyetjetparlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet anketueseparlamentare, mocioni i vot besimit dhe shkarkimi i qeveris. Pushimi imandait t qeveris behet me dor heqje e kryeministrit, votimi i

mosbesimit t qeveris nga parlamenti dhe shprndarja e parlamentit.

18

Po aty, neni 9520


27/1142


SISTEMI I DREJTSIS

Parimet kushtetuese t gjyqsorit

Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarsia e gjykatavegarantohet dhe sanksionohet n Kushtetut dhe n legjislacionin e vendit.T gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive ) qeveritare dhe ttjera, kan pr detyr t respektojn pavarsin e pushtetit gjyqsore.Gjykatat, gjykojn n baz t Kushtetuts dhe ligjit dhe ky parim

19sht

baz dhe korniz e pavarsis s tyre. Pra, gjykatat realizojn funksionine tyre n mnyr t pavarur dhe t paanshem nga institucionet dhesubjektet e tjera t percaktuar me Kushtetut dhe ligj. Gjykatat i zgjedhinshtjet q u parashtrohen me paansi, duke u mbshtetur n fakte dhesipas ligjit, pa kufizime dhe pa qen objekt ndikimesh, nxitjesh,presionesh ose ndrhyrjesh direkte ose indirekte.

Ne kuadr t parimeve t prgjithshme t sistemit gjyqsorithyjn: pavarsia e gjyqsis nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqetparakushtin kryesor pr ekzistimin e kushteve pr pavarsin e gjyqsis.

Ky parim konsiston n mos varsin e gjykatave nga parlamenti dheqeveria, dhe n mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj puns s tyre;depolitizimi i gjykatave, paraqet nj parim tjetr, pr funksionimin egjyqsis s pavarur. Gjykatat dhe antart e saj nuk mund t involvohendrejtprdrejt, aktivisht n jetn politike. Pra, brenda organizimit gjyqsorsht i ndaluar do veprim politik, n baza partiake ose n forma tjera torganizimit politik;

20 financimi i pavarur paraqet nj garanci tfunksionimit t gjyqsis s pavarur. Kjo nnkupton se, gjykatat duhen tfinancohen nga nj buxhet i pavarur i tyre, i cili nuk do t jet nn

kontroll t prhershm t qeveris, por do t administrohet dhemenaxhohet nga vet gjykata; respektimi i procedurave gjyqsore shtnj kusht tjetr pr ndrtimin e konceptit t gjyqsis s pavarur dhe tshtetit gjyqsor n prgjithsi; zgjedhja e gjyqtarve me afate t gjata,paraqet nj element tjetr t ndrtimit t gjyqsis s pavarur, i cilisiguron sigurin juridike t gjyqtarve dhe ushtrimin e funksioneve t

19 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovs 2008, kapitulli VII, sistemi I drejtesise neni10220

Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 106.21


28/1142


tyre. Duke qen t zgjedhur pr periudhat e gjata kohore,21

gjyqtartmarrin garanci se do t jen t pavarur nga ndryshimet politike, t cilatpasojn pas do cikli t zgjedhjeve parlamentare.

Mnyra e emrimit dhe shkarkimit t gjyqtarve n Kosov sht e

prcaktuar me Kushtetut. Gjyqtart i emron, riemron dhe shkarkonPresidenti i Republiks me propozim e Kshillit gjyqsor.

22Gjyqtart

gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi ngafunksioni pr vendimet e marra, votimet e bra, mendimin e shprehur dhepr veprimet e tjera brenda fushveprimit t detyrave dhe prgjgjsive ttyre. Ata nuk jan mbi ligjin. Gjyqtart mund t shkarkohen ngafunksioni pr shkak t dnimit pr nj vepr t rnd penale ose prmos respektimin e detyrs.

N baz t Kushtetuts, pavarsin, paanshmrin e sistemitgjyqsor e siguron Kshilli Gjyqsor i Kosovs.23 Gjykata Supreme eKosovs sht autoriteti m i lart gjyqsor. Organizimi, funksionimi dhejuridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj

24. Ky Ligj prcakton rregullat

e organizimit dhe funksionimit t Gjykatave, statusin e gjyqtarit, parimetdhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave,procedurat e veanta, marrjen e vendimeve dhe ekzekutimin e tyre

.

PROKURORI I SHTETIT

Prokurori i shtetit sht institucion i pavarur me autoritet dheprgjegjesi pr ndjekjen t personave t akuzuar pr ndonj vepr penaleose pr ndonj vepr tjetr, sikurse sht rregulluar me ligj.25 Nprputhje me parimin e akuzativitetit n procedurn penale, kjoprocedur, n parim, nuk mund t filloj dhe t zhvillohet, pa iniciativne prokurorit t shtetit. Nga kjo, mund t konkludohet se, funksioni indjekjes penale, i sht besuar subjektit t veant procedural, e ky shtprokurori. Prokurori i shtetit sht institucioni i paanshm dhe vepron n

baz t Kushtetuts dhe ligjit.

26

21 Po aty, neni 10522 Po aty, Neni 10423 Po aty, Neni 10824 Po aty, neni 103 Ligji pr Gjykatatsht n process t hartimit. Keshtu qe derisa t miratohet dhe thyje n fyqi ky ligj, Gjykatat n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze tRregulloreve t UNMIK-ut.25 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1.26

Po aty, neni 109 paragrafi 2.22


29/1142


Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit t shtetit rregullohenme ligjin

27pr Prokurorin.

Emrimi i prokurorve t shtetit bhen nga Presidenti i Republiks tpropozuar nga Kshilli Prokurorial i Kosovs

28. Kshilli Prokurorial i

Kosovs sht insitucion i pavarur n kryerjen e funksioneve t tij dhesiguron q Prokurori i shtetit t jet i pavarur, profesional, i paanshm.Kshilli prokurorial i rekruton, propozon q ti avancoj, transferoj, dic-iplinoj prokuroret n menyrn e rregulluar me ligj

29.

Duke pasur parasysh natyrn dhe karakterin e funksionit q kryejn,prokurorit e shtetit jan t lidhura n vij vertikale mes tyre. Nushtrimin e funksionit t ndjekjes s kryesve t veprave penale dhe tveprave t tjera t dnueshme, t caktuara me ligj, prokurori i shtetitprcakton dhe merr masat e nevojshme, n bashkpunim me organet tjerat autorizuara, lidhur me zbulimin e ktyre veprave dhe kryesve t tyre.N pajtim me autorizimet e caktuara n ligj, prokurori orientonprocedurn paraprake.

Avokati i popullit (Ombudspersoni)

Institucioni i Ombudsmanit si mbrojts i t drejtave dhe lirive tindividit dhe t personave juridik nga veprimet abuzive t organeveshtetrore dhe t administrats civile, i ka fillet e tij n Suedi, ku uformua pr her t par n vitin 1809. M von, gjat shekullit XX, kyinstitucion u themelua n shum shtete evropiane dhe n SHBA. Sot,shumica e shteteve antare t Organizats pr Siguri dhe BashkpunimEvropian (OSBE), kan t themeluar apo jan n themelim e sipr tinstitucionit t Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti n shtet, sa i prketbazs ligjore t themelimit, organizimit, fushveprimit, kompetencavedhe emrtimit t institucionit t Ombudspersonit.Disa shtete e kan t rregulluar me kushtetut, themelimin e institucionitt Ombudspersonit e disa t tjera, kt e kan rregulluar me ligj tveant. N disa shtete, si n Kanada, Itali, Zvicr dhe n SHBA, nuk kaOmbudsman n nivel nacional, por atje ky institucion ekziton n nivelprovincial apo lokal. Shtete t tjera, kt institucion e kan n nivel

27 Po aty, neni 109 paragrafi 3 Ligji pr Prokurinsht n process t hartimit. Keshtu qe deri sa t miratohet dhe thyje n fyqi ky ligj, Prokurorit n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze tRregulloreve t UNMIK-ut.28 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, neni 8429

Po aty. Neni 110 23


30/1142


nacional. N disa shtete Ombudsmani, sht emrtuar edhe si avokat ipopullit

30. Avokatin e popullit t Kosovs e zgjedh kuvendi me shumicn

e votave t t gjith deputeteve t tije, pr nje mandat pesevjeqar pa tdrejt rizgjedhje

31. Ai pr punn e vet raporton para kuvendit me raport

vjetor. Pr t qen efektiv dhe i respektuar nga njerzit, Avokati i popullitsht i pavarur nga institucionet dhe nga proceset politike dhe nuk duhett jet subjekt i ndrhyrjeve apo influencs, nga ata q mund t keninteres pr rezultatet e hulumtimit t ankesave.

Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individitnga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta tautoriteteve publike

32t Kosovs. do institucion ose autoritet tjetr q

ushtron pushtet legjitim n Kosov sht i detyruar tiu prgjigjetkrkesave t avokatit t popullit dhe tia paraqes atyre t gjitha

dokumentacionet dhe informacionet e krkuara n pajtim me ligjin. shtkompetenc kushtetuese e avokatit t popullit t bj rekomandime dhet propozoj masa, nse vren shkelje t t drejtave dhe lirive t njeriutnga ana e organeve t adminstrats publike si dhe organet e tjerashtetrore. Por nse, rekomandimet pr masat e propozuara nga avokati ipopullit nuk merren n konsiderat nga institucionet pr ti prmirsuardhe evituar shkeljet e t drejtave dhe lirive t njeriut, ai/ajo bazuar ndispozitat kushtetuese ka t drejt q shtjen t referoj n gjykatenkushtetuese

33. Avokati i popullit t Kosovs gzon imunitet nga ndjekjet

penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet ose vendimet q janbrenda fushs s prgjegjsive t avokatit t popullit.34

GJYKATA KUSHTETUESE

Gjykata kushtetuese sht organ i pavarur i mbrojtjes skushtetutshmris dhe bn interpretimin prfundimtar t kushtetuts.

35

Ajo sht nje organ i veant kushtetues, t cilit i besohet mbrojtja ekushtetutshmris dhe ligjshmeris. Gjykata kushtetuese n shumvende paraqet mekanizmin kryesor institucional, q n mnyr meritorembron kushtetutshmrin dhe ligjshmrin dhe siguron parimin e

30 Arsim Bajrami, vep e cit. fq.31 Po aty, neni 134, paragrafi 132 Po aty, neni 132, paragrafi 133 Po aty. Neni 135, paragrafi 3, 434 Po aty, neni 134, paragrafi 435

Po aty, neni 4, paragrafi 6 24


31/1142


sundimit t ligjit n shoqri. Kushtetutat i japin autoritetin e nevojshmkushtetues gjykatave kushtetuese, q t anulojn t gjitha aktetjokushtetuese dhe joligjore, dhe t konstatojn shkeljet e kushtetuts ngaautoritetet udhheqse t shtetit. I takon gjykats kushtetuese si autoriteti

prfundimtar pr interpretimin e kushtetuts dhe prputhshmris sligjeve me kushtetutn dhe t vendos nse sht shkelur kushtetuta ngaautoritetet publike.

Me kushtetut sht prcaktuar se autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetues dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutnn Kosov sht Gjykata Kushtetuese.

Aktualisht jan t njohura disa forma kushtetese t mbrojtjes s kushte-tutshmeris dhe ligjshmeris:

a. Mbrojta e kushtetuts nga organi prfaqsues-parlamenti,

b. Mbrojtja e kushtetuts nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme(SHBA),c. Mbrojtja e kushtetuts nga nj organ i veant kushtetues,

Kshilli Kushtetues n Franc,d. Mbrojtja e kushtetuts nga ana e gjykatave kushtetuese,e. Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetuts nga institucionet dhe

mekanizmat ndrkombtare, q zbatohet n vendet meadministrim nderkombtar, ku prezenca nderkombtare ka tdrejtat prfundimtare n interpretimin e kushtetutave t oktruara

t ktyre shteteve, psh. Rasti i Bosnjs, ai i Kosovs me KornizenKushtetuese etj.

Kompetencat e prgjithshme- Gjykatat kushtetuese kan autorizime tgjra n mbrojtjen e Kushtetuts. Ato bjn kontrollin e prgjithshm tsistemit juridik nga aspekti i pajtueshmris t akteve dhe veprimeve meKushtetutn. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlersojn shkeljen ekushtetuts nga ana e institucioneve shtetrore dhe konstatojnplotsimin e kushteve pr shkarkimin dhe largimin nga detyra tzyrtarve t lart shtetror, q nga presidenti, e gjer tek zyrtaret eniveleve t ndryshme. N disa sisteme kushtetuese, gjykatat kushtetuesevlersojn pajtueshmrin kushtetuese t proceseve elektorale, treferendumeve dhe akteve tjera juridike dhe politike.

N aspektin e prgjithshm kompetencat e gjykatave kushtetuesemund t ndahe n tri fusha kryesore: Kontrolli i kushtetshmris dheligjshmris dhe vlersimi i ekzistimit t pajtueshmris s aktevejuridike me kushtetutn dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit t shkeljeve,cenimit, ose mos rrespektimit t kushtetuts nga organet dhe institucionet

25


32/1142


shtetrore, prfshir ktu edhe shkarkimin e zyrtarve t lart shtetror,dhe Kontrolli i kushtetutshmris dhe ligjshmeris s zgjedhjeve,referendumeve dhe akteve tjera juridike e politike.36

Prbrja, organizimi dhe mnyra e zgjedhjes s gjyqtarve

Kushtetuta prcakton prbrjen, organizimin dhe mnyren e zgjedhjess gjyqtarve t gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese nprbrjen e tyre kan nj numer t kufizuar gjyqtaresh, i percaktuar mekushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves sht prej nente (9)gjyqetarve,

37pr zgjedhjen e tyre krkohen kushtet t veanta, t cilat

kan t bjn me pregaditjen profesionale, prvojen e gjat kushtetuese

dhe kredibilitetin e lart moral t gjyqtarve. Zgjedhja e gjyqtarvebhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti i emron prnje mandat nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi

38. Zakonisht antart e

gjykatave kushtetuese zgjedhen pr nj periudh t gjat kohore. Gjykatakushtetuese e Kosovs udhheqet nga kryetari dhe zvendskryetari igjykats te cilt zgjedhen me votim t fshehet t gjyqtarve t gjykatspr nje mandat trevjeqar.

39N kt mnyr ata zgjedhin njerin nga

antart e gjykats pr kryetar pr nj periudh trevjear. Por, zgjedhja nketo funksione, kryetar apo zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e

gjyqtarit.Gjykata kushtetuese percakton organizmin e vet t brendshem,rregulloren e punes proceset e vendimmarrjes dhe eshtjeve t tjeraorganizative n pajtim me ligjin.

Procedura para gjykats kushtetuese jan speciale dhe dallojn ngarregullat klasike t gjyqsorit. Natyra e kontesteve t kjo gjykat, sht e

36 Arsim Bajrami, Draftimi I kushtetues, prishtine 2007, fq.37

Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 138 Po aty, neni 114 paragrafi 239 Po aty, neni 114 paragrafi 5

Ligji pr gjykaten kushtetetuesesht n proces t hartimit. Ky ligj do e rregullonorganizimin dhe funksionimin e Gjykats Kushtetuese t Republiks s Kosovs,

procedurat pr paraqitjen dhe shqyrtimin e krkesave pran Gjykats Kushtetuese,kushtet dhe procedurat pr emrimin dhe shkarkimin e gjyqtarve t Gjykats,kualifikimet tjera prkatse pr emrimin e gjyqtarve t Gjykats Kushtetuese,

parimet dhe rregullat themelore procedurale dhe shtje tjera organizative.

26


33/1142


karakterit t kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqsore jan tveanta, dhe shprehin veorit e natyres kushtetuese t kontesteve.Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem pr rastet e ngritura paragjykates n menyre ligjore nga palet e autorizuara siqsht percaktuar me

kushtetut.Prcaktimi i objektit t kontestit-padis kushtetuese sht nj proces i

vlersimit t pajtueshmris s nj akti, ose veprimi politik mekushtetutn. Ky kontest konsiston n konstatimin e ekzistimit t shkeljess kushtetuts dhe n anulimin dhe shfuqizimin e nj akt jo kushtetues,ose shpalljen jo kushtetuese t nj veprim t caktuar t organeve dheinstitucioneve shtetrore. Mbi bazn e ktyre shkeljeve mund t ngritetnga subjekti i autorizuar nj padi kushtetuese.

Objekt i padis kushtetues mund t jen: Aktet ligjore, aktetnnligjore, aktet e prgjithshme normative t parlamentit, Aktetnnligjore t qeveris, dekretet, urdhresat, udhzimet, rregulloret, Aktetnnligjore t presidentit, dekretet, urdhresat, rregulloret, Aktet eprgjithshme t organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet eprgjithshme t pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet dhemosrespektimi kushtetuts nga zyrtaret e lart, shefi i shtetit, antart eparlamentit n procedurat e revokimit dhe zyrtarve t tjer shtetror,Vlersimi i kushtetutshmris s procesit t zgjedhjeve, zgjedhjes dhe

shkarkimit t presidentit nga parlamenti, respektimi i proceduravekushtetuese, vlersimi i kushtetutshmris s referendumeve dheproceseve tjera t rndsishme, etj.

40

Palt e autorizuara q mund t fillojn procedurn para gjykatskushtetuese

shtja e par q parashtrohet t gjykata kushtetuese, ka t bj meprcaktimin e subjekteve q kan t drejt t fillojn proceduren paraksaj gjykate.

Propozuesit e autorizuarparaqesin subjekte primare t adresimit tgjykata kushtetuese. Kto subjekte paraqesin organet dhe institucionetkryesore kushtetuese, t cilat jan t detyruara ti drejtohen gjykatskushtetuese pr mbrojtjen e kushtetutshmeris, sa her q n punen etyre zyrtare ndeshen me dukurit jo kushtetuese dhe jo ligjore. Shumica ekushtetutave parashikojn si detyrime kushtetuese pr organet dhe

40

Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 11327


34/1142


institucionet kushtetuese kujdesin pr kushtetutshmri dhe ligjshmri.Rrethi i ktyre organeve dhe institucioneve sht mjaft i gjr dheprfshin kta propozues t autorizuar; Kuvendi (numri i caktuar tdeputetve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i popullit,

Komuna dhe Individt jan t autorizuara t ngrejn shkeljet ngaautoritetet publike pr t drejtat dhe lirit e tyre individuale t garantuarame kushtetut41.Kur propozuesit e autorizuar parashtrojn krkesen pr vlersimin ekushtetutshmris dhe ligjshmris s nj akti juridik ose veprimi torganeve shtetrore, gjykata kushtetuese do t nis proceduren n mnyrautomatike dhe do t konstatoj ekzistimin e bazave t padiskushtetuese.Grupi i dyt i subjekteve, q mund t fillojn procedurn e vlersimit t

kushtetutshmris dhe ligjshmris japin t ashtuqujturn iniciativkushtetuese, e cila i nnshtrohet vlersimit paraprak t gjykatskushtetuese, lidhur me ate se, a ekziston baza e dyshimit pr shkelje tkushtetuts dhe ligjit para se t filloj procedura e vlersimit kushtetues.N kto raste pas marrjes s inciativs, gjykata kushtetuese paraprakishtshqyrton nismn e arritur, dhe nse ajo prmban elementet e nevojshmekushtetuese mund t filloj procedurn e vlersimit. Kjo dallon nga rasti inisms s procedurs nga propozuesit e autorizuar, t cilt e obligojn nmnyr automatike gjykatn, q t nis procedurn e vlersimit

kushtetues.T drejtn e parashtrimit t iniciativs e kan edhe qytetart, t ciltgoditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata krkojnmbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t gjykatave kushtetuese.

N praktikn e gjyqsis kushtetuese sht shtje e diskutueshme, sea mund qytetart t krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtavekushtetuese t qytetarve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me ktekzistojn dy praktika kushtetuese;

N rastin e par gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljetindividuale t t drejtave dhe lirive t qytatarve, por vetm me kontrolline akteve t prgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqsore t t drejtave dhelirive t qytetarve e bjn gjykatat e regullta dhe organet administrativen procedurat gjyqsore dhe administrative.

N rastin e dyt, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes seKosovs e prcaktojn t drejtn e qytetarve, q t krkojn mbrojtjen et drejtave t tyre kushtetuese edhe para gjykats kushtetuese

42. Kjo

41 Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7,42

Po aty, neni 113 paragrafi 7 28


35/1142


praktik bazohet n teorin, se t drejtat e qytetarve jan kategorikushtetuese dhe duhet t gzojn mbrojtje t gjykata kushtetuese.

Cilat jan palt n kontestin kushtetues para gjykats kushtetuese

Kontesti kushtetues q ka pr objekt vlersimin e kushtetutshmris dheligjshmris ka dy pal kryesore; e para, Propozuesin, q mund t jetnjeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e inisiativs dhedyta, Kundrpropozuesi, i cil sht autori i aktit i cili kontestohet osebartsi i veprimit jokushtetues dhe joligjor.

Kjo shpjegohet n kt menyre. Nese kontestohet ndonj ligj prshkak t mos pajtueshmris me kushtetuten, propozues mund t jetpresidenti, qeveria ose ndonj propozues tjetr i autorizuar, kursekundrpropozues n rastin konkret sht parlamenti si autor i ligjitkontestues. N rastin tjetr, nse objekt i vlersimit kushtetues janshkeljet e kushtetuts nga zyrtaret e lart, cilsin e propozuesit psh,mund ta ket parlamenti, kurse n cilsin e kundrpropozuesit mund tjet presidenti nse bhet vlersimi i shkeljeve eventuale kushtetuese ngaana e tij.

Mnyra e marrjes s vendimeve nga gjykata kushtetuese

Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mnyrs s prcaktuarme ligj ose kushtetut. Vendimet e gjykats kushtetuese merren meshumicen e votave t antarve t saj, me prjashtim t disa rasteve kurshprehimisht krkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave tantarve t saj, psh, me rastin e vlersimit t ekzistimit t shkeljevekushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues t tij.

Vendimet e gjykats kushtetuese merren n form t aktvendimit, nt cilin konstatohet bazueshmria e padis kushtetuese dhe prcaktohetvendimi i gjykats dhe natyra juridike e tij.

Pr dallim nga procedurat gjyqsore vendimi i gjykats kushtetuesenuk kumtohet publikisht n seanc t gjykats, por i drgohet palve n

kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese t Kosovsshpallen n gazeten zyrtareNatyra juridike e vendimeve t gjykats kushtetuese - Vendimet egjykats kushtetuese jan t detyrueshme pr gjyqesorin dhe t gjithpersonat dhe institucionet e Kosoves

43, t forms s prer dhe t

zbatueshme q nga momenti i marrjes. Gjyqsia kushtetuese vepron

43



36/1142


vetm n nj instanc dhe ndaj vendimeve t saja nuk mund t apelohetasnj ankes ose mjet tjetr juridik i rregullt ose i jashtzakonshm.Pr nga natyra juridike vendimet e gjykats kushtetuese mund t ndahenn grupe:

a. Vendimet me t cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetr juridik,b. Vendimi me t cilin bhet shfuqizimi i nj ligj ose akti juridikdhe

c. Vendimi me t cilin konstatohet shkelja e kushtetuts ngaautoriteti zyrtar dhe konstatohet plotsimi i kushteve kushtetuesepr shkarkimin e tij,

d. Vendimi me t cilin konstatohet jo kushtetutshmeria osekundrligjshmria e nj procesi elektoral, referendumi, oseshkelja e procedurs pr zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonj

titullari t lart shtetror.

44

Anulimi i legjislacionit-Nse gjykata kushtetuese konstaton se nj ligjose akt tjetr i prgjithshm juridik sht n kundrshtim mekushtetutn dhe ligjin, krahas konstatimit t till, ajo vendos pranulimin e ktij akti. Anulimi nnkupton, jo vetm shfuqizimin emenjihershm t ligjit ose aktit tjetr t prgjithshm, por edheanulimin e t gjitha pasojave juridike q ka prodhuar zbatimi i aktitligjor ose aktit tjetr t prgjithshm juridik q nuk ka qen n pajtim

me kushtetuten.Shfuqizimi i legjislacionit- Nse vendimi i gjykats kushtetuese

shfuqizon nj ligj ose akt tjetr t prgjithshm juridik, ai pushon tvlej n t ardhmen, por kjo nuk nnkupton edhe anulimin e pasojaveq m par ka prodhuar zbatimi i ktij ligj ose akti t prgjithshm.Pra, kjo sht nj mas m e but e konstatimit t shkeljeskushtetuese dhe ligjore, q prodhon efekte juridike vetm ndaj ligjitose aktit kontestues45.

Proceduara e ngritjes se shtjes dhe konstatimi i prgjegjsis spresidentit - Nj nga prgjegjsit e veanta t gjykatave kushtetuesesht konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dheshkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen n shprehje n proceduren eimpimentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjet deputet apo m

44 Po aty, neni 113 dhe neni 11645



37/1142


shum46ose subjekti tjetr i autorizuar ndaj presidentit me padinkushtetuese pr shkelje t kushtetuts. Kushtetutat e shum shteteveprcaktojn tri baza kryesore pr fillimi e impimentit ndaj presidentit;tradhtia ndaj vendit, abuzimi i detyrs zyrtare (keqprdorimet matriale,

skandalet morale) dhe shkeljet e rnda t kushtetuts. N procesin eimpimentit roli i gjykatave kushtetuese sht vendimtar dhe atovendosin, se a e ka shkelur presidenti kushtetutn, a ka prgjegjsipolitike dhe kushtetuese pr veprimet e tij. Nse gjykata kushtetuesekonstaton kto shkelje, ajo bn edhe shkarkimin automatik t presidentitme vendimin e saj. Ky vendim krkon nj votim prej 2/3 t antarve tgjykats.

47

Implementimi i vendimeve t gjykatave kushtetuese- Vendimet egjykatave kushtetuese jan t detyrueshme pr t gjitha institucionet dhe

personat t cilve ju referohen kto vendime. Nse gjykata kushtetueseanulon ose shfuqizon ndonj ligj, parlamenti duhet ti bindet ktijvendimi dhe t filloj procedurat adekuate legjislative pr harmonizimine legjislacionit. N mnyr t njejt do t veprohet edhe kur jan npyetje aktet nnligjore t qeveris dhe shefit t shtetit. N rastet kurgjykatat kushtetuese konstatojn shkeljen e kushtetuts nga zyrtaret elart shtetror, sipas fuqis kushtetuese do t prodhohen pasoja tdrejtprdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i presidentit, anulimi izgjedhjes s presidentit pr shkaqe t mos rrespektimit t procedurave

kushtetuese, revokimi i deputetit, anulimi ose prseritja e zgjedhjeve,referendumeve etj.

INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCIT E PAVARURA

Agjencionet e pavarura t Republiks s Kosovs jan institucione tpavarura t krijuara me Kushtetut apo me ligje. Institucionet e pavarurajan subjekte kye t funksionimit t pushtetit, duke garantuar dhe

siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin e sundimit t ligjit.N Kosov ka disa agjenci dhe institucione t pavarura q kryejnfunksione t mbikqyrjes t prcaktuar me ligj.Insitucion i pavarurkushtetues jan: Avokati i Popullit, Auditori i Prgjithshm, KomisioniQendror iZgjedhjeve, Banka Qendrore e Kosovs dhe Komisioni iPavarur i Mediave.

48

46 Po aty, neni 113, paragrafi 647

Po aty, neni 91 paragrafi 348 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 14131


38/1142


Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e individit,nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta tautoriteteve publike. N prmbushjen e funksionit t tyre n monitorimine institucioneve jan t pavarura, q do t thot se puna e tyre nuk duhet

t ndikohet politikisht apo t kontrollohet nga ndonj organ i ekzekutivit.Institucion tjetr i pavarur kushtetues sht Auditori i Prgjithsm iKosovs, si institucioni m i lart i kontrollit ekonomik dhe financiar.Auditori zgjedhet nga Kuvendit n baz t propozimit t Presidentit tRepubliks.

49

Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve sht nj institucion i pavarur, iprhershm q prgadit, mbikqyr, drejton dhe verifikon t gjithaveprimet q kan t bjn me procesin e zgjedhjeve e referendumit dheshpall rezultatin e tyre.

50

Nje institucion tjetr i pavarur n Kosov sht Banka Qendrore eRepubliks e cila i prgjigjet vetm Kuvendit t Kosovs. Ajo ushtronkompetencat dhe pushtetin e vet vetm n pajtim me kushtetutn dhe meinstrumentet e tjera ligjore t zbatueshme.

51

Organi i pavarur sht edhe komisioni i pavarur i mediave i cili erregullon spektrin e frekuencave transmetuese n Republikn e Kosovs,licencon transmetuesit publik e privat, prcakton dhe zbaton politikn etransmetimit si dhe ushtron kompetenca t tjera t prcaktuar me ligj.

52

Agjencit e pavarura t Republiks jan institucionet e krijuara ngaKuve- ndi, n baz t ligjeve prkatse, t cilat rregullojn themelimin,funksionimin dhe kompetencat e tyre. Kto i kryejn funskionet nmnyr t pavarura nga do organ ose autoritet tjetr n Kosov.

Kushtet themelore q sigurojn pavarsin pr agjencit e pavarura jan:

a. Pavarsi financiare53

b. Pavarsi e zgjedhjes/emrimit dhe kohzgjatjeje;

c. Pavarsi n vendimmarrje.

Kto institucione vazhdojn t zbatojn t gjitha ligjet dhe rregulloretq kan t bjn me financimin publik. Ato pr punn e tyre raportojn

49 Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 250 Po aty, neni 139, neni paragrafi 151 Po aty neni 140, paragrafi 1, 252 Po aty, neni 141, paragrafi 1.53

Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.32


39/1142


dhe jan prgjegjs para Kuvendit t Kosovs. Kuvendi i mbikqyr qorganet e pavarura jan duke i prmbushur mandatet e tyre ashtu siparashihet me ligjet n fuqi.

PARIMET THEMELORE T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS

1. Prcaktimi i qllimeve q deshiron ti arrij kushtetuta

Qllimet e kushtetuts i prcakton kushtetutdhnsi dhe faktort tjerpolitik q jan aktor t procesit kushtetues. Kushtetutdhns sht

organi prfaqsues (parlamenti) q inicon procesin kushtetues dhe qmiraton kushtetutn. N rastet kur miratimi i kushtetuts bhet prmespopullit n referendumin kushtetues, kushtetutdhns jan qytetaret dhepopulli, por qllimet e procesit kushtetues paraprakisht i caktonparlamenti si organ prfaqsues i popullit.

Prcaktimi i qllimeve politike q pretendon ti realizoj nj proceskushtetues, bhet n momentin e pranimit t nisms kushtetuese ngabartsi i ksaj nisme dhe pas konsensusit t arritur n parlament rrethksaj nisme.

Qllimet politike t reforms kushtetuese mund t konsistojn n:themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarsis, psh., rasti i Sllovenis,Estonis, Lituanis, Kroacis, Maqedonis, Bosnje e Hercegovins,Kosovs; prmbysja e regjimeve antidemokratike dhe tranzicionidemokratik, psh. Shqipria, Rumania, Hungaria, Bullgaria etj; bashkiminme nj shtet tjetr dhe bartjen e sovranitetit, rasti i bashkimi tGjermanis, krijimi i Unionit federal ose konfederal, psh. kushtetutaevropiane-federalizimi i Evrops; ndryshimi i sistemit t qeverisjes,psh.kalimi nga qeverisja parlamentare n ate presidenciale; ndryshimi n

kompetencat e organeve shtetrore; evitimi i krizave parlamentare dhekrizave politike; implementimi i marrveshjeve nderkombtare prprfundimin e armiqsive dhe luftrave, rasti i Bosnjes, Maqedonis,Kosovs etj; mbrojta kushtetuese e minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia,Maqedonia, Kosova etj si dhe reformat ekonomike, sociale, kulturale etj.

Hartuesit e Kushtetuts para fillimit t procesit t draftimit kushtetuesmarrin porosin politike, pr qllimet dhe pretendimet q synon t arrijkushtetuta. Ata nuk mund ti shmangen ksaj porosie, por kan mandat

33


40/1142


profesional q ate ta implementojn n mnyren sa m efikase dheadekuate prmes kushtetuts.

Qllimet e kushtetuts zakonisht shprehen n preambuln e tekstit tsaj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta. Hartuesit

do t prdorin nj gjuh pragmatike n preambul, pr t justifikuar psenxerret kushtetuta, far synon t arrij ajo, dhe cilat jan pretendimet esaj strategjike pr t ardhmen e vendit.

2. Przgjedhja e modeleve kushtetuese q do t konsultohen

T shkruarit e kushtetuts nuk paraqet nj pun shkencore, e as njvepr akademike. N rradh t par procesi i hartimi t kushtetuts

krkon demonstrimin e shkathsive teorike dhe praktike t draftimi tkushtetuts. Kjo krkon ekspert q njohin mir teorin kushtetuese,qasjen krahasuese t instituteve kushtetuese dhe shkathsit praktike, praaftsin e normimit kushtetues me standardet e plota nderkombtare.

Menjher pas marrjes s mandatit politik, antart e KomisionitKushtetues duhet t przgjedhin modelet e kushtetutave, q do tkonsultohen dhe t merren parasysh n procesin e draftimit tkushtetuts. Nuk ka kushtetut plotsisht burimore dhe t veant, dhesht iluzore pritja q draftuesit do t hartojn nj tekst unikat kushtetues.

Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet t przgjedhin hartuesit, ciltfaktor prcaktojn kto modele, a sht kjo nj zgjidhje e hartuesve, apomandat politik t cilin e kan prcaktuar faktoret politik. Nese faktoretpolitik kan arritur konsensus pr nj republik presidenciale, hartuesitduhet t konsultojn kushtetutat e shteteve presidenciale, nese ataporosisin formn parlamentare do t konsultohen modelet e kushtetutavet ktyre shteteve etj. Mirpo, hartuesit nuk duhet t pajtohen me rolin etyre krejtsisht teknik. Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet tprzgjedhin modelet sa ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin etyre dhe me realitetin faktik. Aftsia e ekspertve konsiston n aftsin etyre q t bjn przgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese t shteteve tndryshme, ti prshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe tibjn sa ma funksionale. Nuk ka vetm nj kushtetut q duhet t merretsi baz, por duhet t konsultohen m shum modele t m shumvendeve.

N przgjedhjen e modeleve hartuesit duhet t marrin pr baz faktetvijuese: suksesin dhe qendrueshmerin e kushtetutave t vendeve qmerren si modele; kompatibilitetin kushtetuese t modeleve me

34


41/1142


kushtetutn e vendit; modifikimet e prvojave kushtetuese t vendeve tndryshme me ralitetin e vendit t tyre; kompatibilitetin e transicionit dhendryshimeve kushtetuese midis modeleve t ndryshme; kompatibilitetin eteoris dhe praktikes kushtetuese, gjuhs, terminologjis dhe tradits

kushtetuese; faktort tjer krahasues dhe analog q ndikojn nprmbajtjen e tekstit t kushtetuts, etj.Praktika kushtetuese ka vrtetuar se gjetja e modeleve kushtetuese sot

sht proces shum i leht. T gjitha kushtetutat e vendeve sot jan nweb-faqe dhe ekspertt mund t ken qasje shum t leht

54. Por sht e

pamundur q nj kushtetut t importohet dhe nga ekspertt tkonvertohet n kushtetut vendore. Kjo do t ishte nj iluzion i madhprofesional e politik, sepse kjo kushtetut nuk do t jet funksionale. Ngamodelet e konsultuara kushtetuese mund t merren zgjidhje konkrete

kushtetuese dhe ato t integrohen n iden vendore kushtetuese dhe tshprehin dhe plotsojn pritjet vendore pr kushtetuen. Pra, kjo na kthentek teza jon fillestare-dilema kushtetuta ideale apo funksionale.

3. Plotsimi i standardeve ndrkombtare pr kushtetutn

Pr t qen demokratike dhe gjithprfshirse, kushtetuta duhet tplotsoj standardet nderkombtare q jan krijuar dhe q vlejn, qoft sai prket kushteve t nj procesi demokratik kushtetues, ose prmbajtjesdhe kushteve q duhet ti prmbush kushtetuta e nj vendi demokratik.Standardet kushtetuese nuk jan t kodifikuara n nj tekst t vetm, porato jan t ngjajshme me standardet legjislative q po krijohen n nivel tBashkimit Evropian.

Hartuesit e kushtetuts duhet ti njohin dhe zotrojn mir standardetevropiane n sferen e legjislacionit dhe t kushtetuts, dhe tiimpementojn n mnyr adekuate n procesin e draftimit t kushtetuts.Kushtetuta nuk lejohet t prmbaj zgjidhje q shprehimisht janndaluar me konventa evropiane pr t drejtat e njeriut, barazis sqytatarve etj.

Po cekim disa standarde evropiane n sferen kushtetuese q duhet trespektohen n procesin e draftimit: respektimi i plot i parimit tmosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok t pushteteve;barazia e qytetarve para ligjit dhe mbrojtja e minoriteteve; raporti ishteti me religjionin; karakteri laik i shtetit; parimi i sundimit tligjit,sfondi i lirive dhe t drejtave t

Documents

Doracak Per Pregatitjen provimin e jurispodences njbgvnbnfnvvvvmv