ED VAN ZANDEN, 1903-1997

DOOR ALBERT OOSTIIOEK

'Ed was bovenal een gedreven Rotterdams kunstenaar en hij zalvoortleven in al het prachtige werk dat hij ons heeft nagelaten'.Met deze tekst typeert het rouwbericht de Rotterdamse kunstenaarEduard van Zanden kort en bondig. De litho op de voorzijde vande kaart is evenzeer sprekend: 'drijvende kranen'. Rotterdamserkan niet.

OpteüfrngHet leven van de op 29 november 1903 te Rotterdam geborenEduard van Zanden kent op het oog weinig hoogtepunten. Na eenaantal jaren MULO-onderwijs monstert hij in 1919 aan als ma-troos op de grote vaart. Door ziekte aan wal gekluisterd, raakt hijervan overtuigd dat als hij zijn artistieke kant verder ontwikkelt ereen betere toekomst in het verschiet ligt. Hiertoe volgt hij van1921 tot 1926 eerst de avondcursus en later de dagopleiding aande Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam. Als hij meenter niets meer te kunnen leren, stopt hij met de opleiding zonderexamen te doen. Het vrij-kunstenaarschap in 1929 blijft hij omfinanciële redenen combineren met werk in het reclamevak. Hijtekent portretten, interieurs en stadsgezichten, vaak in een ge-mengde techniek: pen en penseel, potlood, zwart krijt, somsgouache.

De economische crisis van de jaren dertig verhindert dat hij alsdecoratieschilder vast werk krijgt: perioden van werken en stempelenwisselen elkaar af. Van Zanden leert litho's te maken en bekwaamtzich in de etstechniek op de particuliere academie van de graficusA.Ph. Derkzen van Angeren, met wie hij de aandacht voor de havengemeen heeft. Later zal hij zijn met een eigen etspers gedrukte prent-jes verkopen, onder meer aan de kunsthandel Koch.

OpdrachtenStad, haven en industrie, maar ook figuur en portret zijn de onder-werpen waarmee de tekenaar en graficus Ed van Zanden wordtvermeld in het Lexicon wm Nedc-r/tfndse freefcfenrfe fcumtc-nadrs vanP.A. Scheen.

176

38. Ed win . „SV/nMerij door /<JM K'nm.

177

Eind jaren dertig krijgt Van Zanden zijn eerste opdracht vangemeentearchivaris mr. H.C. Hazewinkel. Van de oude Rotter-damsche Diergaarde, gelegen tussen het Station Delftsche Poorten de Kruiskade, maakt hij een serie tekeningen in waterverf.

Bij het bombardement op 14 mei 1940 verliest Van Zanden zijnetspers en een groot deel van zijn grafische productie. Zoals opiedere Rotterdammer die het heeft meegemaakt, maakt het bom-bardement ook op Van Zanden een onuitwisbare indruk; het heefthem geïnspireerd tot een serie tekeningen van bijzondere kwali-teit. Gezeten op het dak van de Bijenkorf tekent hij minutieus hetgeschonden stadshart. Zo weet hij een beeld te scheppen dat nietin foto's was vast te leggen. Deze tekeningen spreken ook lateregeneraties aan en geven een goede indruk van het totaal verander-de stadsbeeld na het bombardement.

Overigens is Ed van Zanden één van de 26 kunstenaars die in deoorlogsjaren in een soms weinig aantrekkelijke omgeving in op-dracht van het Gemeentearchief tekeningen van hoge kwaliteitweet te vervaardigen. Behalve van het archief, dat aparte kredietenverwierf voor het laten schilderen van de aanleg van industrie- enhaventerreinen in Botlek en Europoort en van de metro, projectenwaarvoor Ed van Zanden ook altijd werd gevraagd, krijgt hij tevensopdrachten van het rijk, de Rotterdamse Kunststichting en hetbedrijfsleven.

Na series tekeningen in waterverf (de Diergaarde) en tekeningenmet pen en penseel in Oost-Indische inkt (de gebombardeerdebinnenstad) maakt Van Zanden zich los van de minutieuze wer-kelijkheidsuitbeelding die dit meer academische werk kenmerkt.

Begin jaren zestig krijgt hij een lossere toets en ook een meerherkenbare eigen stijl. In dit werk, dat op een spontane en snelle-re manier tot stand komt, werkt hij veel in zwart-wit met inkt, verfen krijt, waarmee hij goed de vaak harde en desolate omgevingvan de werkstad weet te karakteriseren. Beklemmende beeldenvan loodsen, gasfabrieken, treinemplacementen, plaatsen waar jeniet voor je plezier gaat wandelen. Het werk is kaal en nuchterwaarbij de romantiek ver lijkt te zoeken. Toch weet hij al die lelij-ke en grauwe details te plaatsen in een goed compositorisch vlak.Gebruikmakend van een speciale lichtval en van strakke lijnentekent hij een sierlijk silhouet dat de ruige schoonheid van hetindustriële landschap boeiend tot uitdrukking brengt.

178

Op den duur was bij Van Zanden het besef gegroeid dat hij derealiteit van het dagelijks bestaan van mens en stad beter in zwarten wit kon uitbeelden dan in kleur. 'Ik ben geen kleurenjongen',liet hij zich eens ontvallen. Dat was niet waar, zoals mensen diehem goed hebben gekend zich herinneren. Vooral in de periodetussen 1940 en 1948 schildert hij veel, zowel portret als stilleven.In die periode heeft Van Zanden een atelier aan de Goudse Rijweg.Door het oorlogsgeweld gedwongen, woont hij dan echter metzijn gezin in Den Haag. Dat hij op een andere techniek overstapt,heeft vooral ook te maken met geldnood die hem belet dure olie-verf te kopen. Dat hij wel degelijk een fijn gevoel voor kleurenheeft, blijkt uit zijn portretten die met uitzonderlijk talent zijngetekend. Door de tijd heen heeft hij van zijn vrouw prachtigeportretten gemaakt, waaraan jammer genoeg nooit een tentoon-stelling is gewijd. Zijn dochter weet te vertellen als kind en puberheel wat uurtjes poserend voor haar vader te hebben doorge-bracht. 'En niet alleen de familie moest eraan geloven, iedereendie bij ons over de vloer kwam met een beetje interessante kopkreeg vroeg of laat een beurt'.

Later als lithograaf heeft Ed van Zanden zich uitsluitend opzwart-wit toegelegd. Bezoeken aan Londen inspireren hem totfiguratieve en voornamelijk in zwart-wit uitgevoerde tekeningenen litho's van stations èn havenwijken, één van zijn hoofdmotie-ven.

Over een periode van zestig jaar zijn er verscheidene tentoonstel-lingen gewijd aan het werk van Ed van Zanden. In 1937 exposeerthij voor het eerst bij Kunsthandel De Schakel aan de Delftsevaart.

Behalve in Nederland exposeert Van Zanden ook enkele kerenin het buitenland. In 1947 is zijn werk vertegenwoordigd op deBiënnale van Venetië en in 1962 worden zijn werken getoond inde Central Library van de Londense wijk Stepney.

Als graficus sluit hij zich in 1951 aan bij de WerkgemeenschapGrafische Kunst Rotterdam, die na verhuizing naar een atelier-ruimte in de Diergaarde de naam 'Ara' voert. Ook maakt hij deeluit van de in hetzelfde jaar opgerichte expositiegroep 'Argus'. Totdeze groep 'jonge' Rotterdamse kunstenaars, waarvan Ed vanZanden overigens het oudste lid is, behoren Kees Franse, janGoedhart, Charles Kemper, Huib Noorlander, Louis van Roode enlater ook Jan Burgerhout en Marie Willemse Vervloet. Zij vereni-

179

gen zich om zich tegen de opkomende vloed van abstracte kunstte kunnen handhaven. De groep 'Argus' wilde niet een nieuwekunstrichting voorstaan maar beoogde slechts een praktisch doel:naar buiten treden door middel van exposities. De groep jongekunstenaars zag daarnaast in de grafiek het middel bij uitstek omvoor een breed publiek goede kunst te maken.

De erkenning van het publiek blijkt bij gelegenheid van zijnexposities en uit de toekenning aan Van Zanden van de grafiek-prijs van de Salon van de Maassteden (Stedelijk MuseumSchiedam) in 1963. In 1969 wordt hij wegens zijn verdienste alstekenaar en graficus voor de stad Rotterdam geëerd met de Eras-muspenning.

Na verscheidene tentoonstellingen in de jaren zeventig en tach-tig wijdt ook de Archiefdienst in de Archiefwinkel aan deCoolsingel in het voorjaar van 1997 een tentoonstelling aan Edvan Zanden. Opmerkelijk is dit niet. De vaste opdrachten van hetGemeentearchief hebben hem decennia lang een basis gegevenom zijn artistieke loopbaan te continueren. Met 260 werken uit deperiode van 1937 tot 1987 bezit de topografisch historische atlasvan dit archief de grootste verzameling van zijn werk. De collectie,met het stadsbeeld als uitgangspunt, biedt een vrijwel volledigoverzicht van zijn artistieke ontwikkeling.

In 1995 verhuist Ed van Zanden met zijn vrouw Loeki Warnaarnaar een verzorgingshuis in Assen. In de nabijheid van zijn doch-ter en zijn talentvolle schoonzoon Jan Kruis hanteert hij nog inci-denteel de tekenstift. Zijn vrouw overlijdt op 7 december 1996.Voor Van Zanden, die met Loeki in 1929 was getrouwd en bij haartwee kinderen heeft gekregen, is dit verlies zeer zwaar. Aangesla-gen door zijn verdriet gaat hij ook ten gevolge van dementie gees-telijk snel achteruit. In deze omstandigheden maakt Van Zandennog tekeningen: primitieve kunst waarin zijn artistieke talent teherkennen is.

In de hoge ouderdom van 94 jaar overlijdt Eduard van Zandenop 28 augustus 1997 te Assen. Hoewel het oudste lid heeft hijbijna alle collega's van de Argusgroep overleefd. Op 2 septemberis hij in besloten kring gecremeerd.

180