Lokacija Selo Donja Dolina smjeteno je na desnoj obali rijeke Save, oko 17 km nizvodno, od Gradike. Ovaj predio se nalazi u jugozapadnom uglu plodne Panonske nizije, oko pedesetak kilometara sjevernije od linije sjeverobosanskih planina bogatih gvozdenom rudom. Velike plodne povrine, pogodne za poljoprivredu i stoarstvo, bogatstvo uma i divljai, te plovnost rijeke uslovili su stvaranje dugotrajnog, velikog praistorijskog naselja, koji vremenom postaje jedan od vanijih trgovinskih centara uz Savu i u ovom dijelu Evrope. Istorija Pojedinani nalazi u Donjoj Dolini potiu iz doba eneolita-bakarna sjekira poastog oblika i ranog bronzanog doba-bronzana sjekira i bode. Nalazi ukazuju na mogunost povremenog naseljavanja u III i prvoj polovini II milenijuma p.n.e. Oko 1200. godine prije nae ere, poetkom kasnog bronzanog doba na ovom lokaliteu zapoinje kontinuirano naseljavanje i ivot u ravniarskom otvorenom naselju, koji traje sve do I vijeka n.e., kada je definitivno naputen. Periodi ivota u naselju su podijeljeni prema pokretnom arheolokom materijalu na sljedee faze: Kasno bronzano doba i poetak starijeg gvozdenog doba 1200-700 godine p.n.e.starije naselje; Starije gvozdeno doba 700-360 godine p.n.e.-naselje na Gradini i grobovi na Timenakoj gredi; Mlae gvozdeno doba i prodor Kelta od 360. p.n.e. do poetka I vijeka n.e.nastanjivanje i sahranjivanje se nastavlja na istim lokacijama. 2. Opis dobra Praistorijski lokalitet Donja Dolina, koji je dobio ime prema istoimenom selu u kojem se nalazi, sastoji od starijeg i mlaeg praistorijskog naselja i nekropole iz starijeg i mlaeg gvozdenog doba. Nekropola iz kasnog bronzanog doba jo nije pronaena. Lokalitet se protee u smjeru zapad-istok od sela Gornja Dolina do istonih padina Gradine u Donjoj Dolini u duini od oko 1750 m, a u smjeru sjever-jug (mjerei od savske obale do junog ruba Timenake grede oko 370 m. Prema dosadanjim saznanjima, naselja su se nalazila sjeverno od nasipa, a groblje sjeverno i juno od nasipa, na Timenakoj gredi, te ispod nasipa podignutog u periodu od 1908. do 1911. godine. Izmeu Save i nasipa prosjene irine oko 150 m (na pojedinim mjestima i do 200 m) skinut je povrinski sloj uz nasip, a arheolozi pretpostavljaju da bi i se i tu mogli nai arheoloki ostaci. Starije ravniarsko naselje, iz kasnog bronzanog doba, protee se sjeverno od nasipa, i to u slojevima od puta, koji je nekada sluio za pristup skeli u Gornjoj Dolini na zapadu, do ispod zapadnih rubova Gradine na istoku, u duini od oko 1500 m i irine u pravcu sjever-jug oko 80100 m. Prema konfiguraciji terena naselje se nalazi na gredi koja je nastala taloenjem naslaga usljed izgradnje nastambi i ovjekovog prisustva na tom terenu. Vei dio starijeg naselja se nalazi ispod savskog nasipa ili su u to starije naselje ukopani stanovnici iz mlaeg naselja koje je kasnije nastalo na Gradini. Za istraivanje su ostali njegov krajnji sjeverozapadni dio izmeu desne obale Save i nasipa, na mjestima gdje nije uzimana zemlja za uvrivanje nasipa. Poto je lokalitet arheoloki istraivan metodom manjih sondi, nije dobijen cjelovit uvid ni o lokalitetu ni o naselju, pa se pretpostalja da se naselje u raznim fazama ivota na ovom prostoru pomjeralo na zapad ili na istok u zavisnosti od promjena toka Save. Kue starijeg naselja leale su na zemlji ili bile od nje odvojene pomou kamenja ili balvana radi ouvanja unutranjosti od vlage. Cijele osnove kua sondanim istraivanjima nisu obuhvaene, pa se ne zna tano njihov

izgled. Do pred kraj trajanja ovog starijeg naselja voda nije plavila ovo podruje, pa nije trebalo da se od nje brane. To upuuje na zakljuak da je korito Save u vrijeme osnivanja ovog naselja u periodu kasnog bronzanog doba (oko 1200. godine), bilo nie i da je vode u rijeci bilo manje. Meutim, ba u vrijeme ivota u starijem naselju, polovinom II milenijuma prije nove ere u srednjoj Evropi je nastupilo pogoranje klime sa zahlaivanjem i poveanjem padavina. Kulminacija tog talasa pada u vrijeme oko 850.godine p.n.e. Poslije toga nastupa postepeno poboljanje klime. Klimatski uslovi se oko 200. godine n.e. stabilizuju, i kao takvi vladaju jo i danas. Debeli slojevi mulja i rjenog nanosa na ostacima sloja iz Starijeg naselja svjedoe o pogoranju klime koje je natjeralo njegove stanovnike da ga napuste i ponu graditi sojenice. Poplave su uslijedile oko pedestak godina poslije kulminacije pomenutog pogoranja klime oko 800. godine p.n.e. (poetak starijeg gvozdenog doba) o emu svjedoe nalazi u najdonjem sloju sojenica na Gradini (Mari, 1964, 10-11). Starije naselje pripada, unutar podruja sjeverne Bosne II fazi kulture polja sa urnama. U tom periodu sreu se na keramikom i metalnom materijalu pojedini srodni elementi sa istodobnim kulturnim grupama iz podruja srednje Bosne, ali i sa podruja savsko-dravskog meurjeja. Prema pojedinanim metalnim nalazima lokalne ili strane izrade, moe se govoriti o uticajima ili o trgovini sa udaljenim podrujima koja su situirana izmeu ruba istonih i junih Alpa i Panonske nizije (Vinski-Gasparini, 1983, 499-502). I period 1200-1000 godine p.n.e., tj. u periodu naseljavanja pojedini tipovi pokretnih bronzanih nalaza, kao to su igle, noevi, te keramika su sastavni dio inventara kulture polja sa urnama zastupljeni u savsko-dravskom meurjeju, srednjem Podunavlju i zapadnoj Panoniji. II period 1000-800 godine p.n.e. Sve vie dolaze do izraaja lokalni oblici vezani za podruje srednje Bosne, pa se Donja Dolina izdvaja iz opeg panonskog i srednjepodunavskog kruga kulture polja sa urnama i stvara svoj specifini kulturni izraz. Tada je nastao proizvodni metalurki centar, dokumentovan brojnim nalazima kalupa za odlivanje. U lokalnim radionicama je praveljeno bronzano oruje, orue i nakit koji se srodan sa materijalom tipinim za balkanski radioniki krug, ali i materijal oblika vezanih za panonsko-podunavsko i jugoistono alpsko podruje (Vinski Gasparini, 1983, 626- 628). III period 800-700 p.n.e. je najslabije rasvijetljena etapa razvoja u Donjoj Dolini. U to doba pada ve poetak pojave gvoa i sve izraenijih uticaja sa podruja srednje Bosne gdje je postojao jak kulturni centar koji su uticaji strujali i prema sjeveru i prema jugu. U to doba starije razbacano ravniarsko naselje poinje zamirati, a zapoinje formiranje novog naselja zbijenog tipa na Gradini. Ovom periodu pripadaju i naeni amci (Mari, 1964, 31). Grobovi stanovnitva starog naselja nisu naeni. Starije naselje je nastalo i ivot se u njemu odvijao u periodu mirnodopskog razvoja ovih krajeva, bez veih kretanja stanovnitva. Na osnovu pokretnog arheolokog materijala, moe se naslutiti izvjesna diferencijacija drutva, stvaranje izvjesnih grupa ljudi iji je ugled bio iznad veine ostalog stanovnitva. Ustanovljeno je postojanje zanatlija koji su izraivali metalne predmete i keramiku u koliinama koje su mogle biti upotrijebljene i za razmjenu sa bliom i daljom okolinom. Religijske predstave stanovnika Starijeg naselja, poto grobovi nisu naeni, ostaju skoro nepoznate. Sauvan je samo jedan kalup za livenje bronze na kojem je predstava labuda ili patke. Analogijom sa onovremenskim vjerovanjem i prikazima na sunevim barkama na kojima vodene ptice vuku kolica u srednjem Podunavlju, pretpostavlja se da je postojala neka veza i u ovom domenu izmeu dva podruja(Mari, 1964, 53). Mlae naselje iz gvozdenog doba (VII do I vijeka prije nae ere) nalazi se na lokalitetu Gradina uz desnu obalu Save, koja je ba uz Gradinu prilino visoka. Za visokog vodostaja, ovaj dio obale je nadvisivao nivo vode za oko 5 metara. Gradina je jajolika humka iji je gornji poravnati plato vii od okolnog zemljita za 4-5.5 metara. Humka se prostire u pravcu istokzapad u duini od 325 m, a u sredini je iroka oko 130 m (mjereno od podnoja do podnoja). Prema narodnoj tradiciji ovog kraja nekada je ovdje bio grad Marije Terezije (Mari, 1969, 11, nap. 24). Na Gradini nalaze tri groblja. Najzapadnije je rimokatoliko, koje je zabiljeio Truhelka. Danas je jo aktivno. Uz istoni rub ovog groblja poinje veliko aktivno pravoslavno groblje. Oko 60 m istono od njega je takoe aktivno pravoslavno groblje koje je Truhelka zatekao krajem 19. vijeka. Kad je Truhelka doao na teren, zabiljeio je da je izmeu Gradine i obale Save bilo mjesta jedva za uski put. Kraj uz desnu obalu Save, je okvirno od 850. godine p.n.e do savremenog doba, najmanje jednom godinje plavljen, a poneku godinu i vie puta. Zato su stanovnici savremenog naselja u Donjoj Dolini, podigli svoja groblja na Gradini, koja nije bila zahvaena poplavama. Na junom rubu Gradine koji je oteem vaenjem zemlje za utvrivanje

nasipa 1959. godine u profilu je Z. Mari 1961. godine ustanovio grobove iz 17.vijeka n.e. Pored Gradine, za vrijeme niskog vodostaja, krajem 19. vijeka uz obalu Save i u njenom koritu kod Gradine, u duini od oko 200 m nizvodno su primijeeni ostaci stubaca praistorijskih sojenica. Stoga je vjerovatno da je od praistorijskog doba do kraja 19. vijeka korito rijeke Save povieno za najmanje 4 m, jer su stupci pri pronalasku bili prekriveni vodom. (Tuhelka, 1901, 227-228). Istraivai . Truhelka i Z. Mari smatraju da su krajem 8. vijeka p.n.e. klimatski i hidromorfoloki uslovi razlog prestanka ivota u starom razbacanom ravniarskom naselju i preseljenju na Gradinu, na kojoj se formiralo novo zbijeno naselje. Uz to se moe pretpostaviti da je odreenu ulogu u nastanku ovog naselja odigrao i proces kulturnih i drutvenih promjena, stvaranje vladajueg vojnog sloja i irih plemenskih zajednica koje su karakteristine za period starijeg gvozdenog doba. U tom periodu zbijeno naselje donekle urbanog tipa u Donjoj Dolini dostiglo je puni zamah i vanost jakog kulturnog, proizvodnog tranzitnog centra izmeu juga i sjevera, te istoka i zapada (Vinski-Gasparini, 1983, 629-630; ovi, 1987, 232-286). U starijim fazama naselje na Gradini bilo je sojeniko, uzdignuto nad zemljom oko 1 m ili neto vie. Poneki kolci bili su i do tri metra zabijeni u zemlju. Truhelka je naao sojenice na sjevernoj, a Mandi na junoj strani Gradine. Istraivanja voena tokom druge polovine 20. vijeka su pokazala da ih nije bilo na zapadnoj strani Gradine. Sojenice su bile postavljene paralelno u nekoliko redova i upravno na tok Save. Izmeu redova sojenica bili su iskopani duboki i iroki kanali kojim je voda u periodu kia i viskog vodostaja oticala u rijeku. Radi lakeg odravanja kanali su bili oplaeni hrastovim daskama. Oko sojenica, podignute na kolju, na istoj visini kao i kue, bile su terase od greda i oblica. Preko kanala su bili mostovi koji su sluili za komunikaciju izmeu kua. Svaka kua imala je drvene stube koje su je povezivale sa tlom. Du obale Save bila je zatitna ograda podignuta u tehnici pletera. Ispred ograde su u rijeci bili pobijeni jaki piloni koji su sluili za vezivanje amaca. Izgleda da je naselje bilo ograeno i sa kopnene strane paralelnim plotovima izmeu kojih je bila nabijena zemlja. Sojenice su bile izgraene od hrastova i jasenova drveta. Imale su osnovu prosjene veliine 7.7x5.5 m, ali bilo ih je i veih. Jedna sojenica je imala osnovu veliku 9x6 m. Sojenice su bile dvodjelne, podijeljene pregradnim zidom na veu junu i manju sjevernu prostoriju. Sjeverna prostorija bila je pregradnim zidom podijeljena na dva mala prostora. U sojenicama je bilo nekoliko vrsta ognjita: pokretna, ugraena-nepokretna ognjita vezana za naboj poda i snabdjevena reetkom i lijevkom montiranim u podu kako bi ar i pepeo propadali ispod sojenice. U unutranjosti sojenica, naeni su u uglovima prostorija ili u posebnim pregradama, kao redovan mobilijar veliki pitosi. Osim stambenih objekata, na stubovima su graene staje, ostave, kao i druge poljoprivredne zgrade. Kada je taloenjem kulturnih slojeva nivo zemljita porastao, na istom prostoru razvilo se ravniarsko, dobro organizovano i ureeno naselje. To je takoe bilo dobro ureeno ravniarsko naselje s kuama poredanim u pravilne nizove u smjeru sjeverozapad-jugoistok i sa komunikacijama izmeu redova kua irokim oko 1.5 m. Kue su bile velike 15x8 do 10 m podijeljene u vie prostorija. Zidne konstrukcije su bile od drveta i lijepa koji je ponekad bio ornamentisan. Untra su bile glinene pei ili ognjita. Ovo naselje datirano je u zadnji period ivota na Gradini mlae gvozdeno boba (od III vijeka p.n.e. do poetka I vijeka n.e.). Grobovi stanovnika Gradine Ispod sojenica u zemlji izmeu drvenih nosaa otkriveno je osam skeletnih grobova i jedna urna sa pepelom i prilozima. U skeletnim grobovima su bili sahranjeni u drvenim sanducima ili poloeni u zemlju. Ni jedan pokojnik ovdje sahranjen nije bio ratnik. Za grobove kojima su sahranjene ene postavlja se pitanje da li se radilo o nekim izuzetnim osobama koje su morale biti sahranjene u naselju ivih (Mari, 1964, 56). Na Starom naselju i juno od njega nalazi se velika nekropola iz gvozdenog doba koja je najveim dijelom unitena gradnjom nasipa i kasnijim dosipanjima zemlje uz nasip. Oko 50100 metara junije od nasipa nalazi se Timenaka greda na kojoj je takoe vreno sahranjivanje. Ukopavanje je trajalo od poetka 7. vijeka p.n.e. do poetka 1. vijeka nae ere. Glavnina grobova na nekropoli otkrivena je u periodu od 1899. do 1904. godine, a istraivanjima u drugoj polovini 20. vijeka na predjelima uz junu stranu nasipa i na Timenakoj gredi otkriveno je jo nekoliko grobova. Tokom iskopavanja . Truhelke otkriveno je 174 groba (124 skeletna i 48 spaljenih). Na povrini grede i u najgornjim slojevima naeno je mnogo predmeta koji su pripadali grobovima unitenim oranjem. Grobovi su bili plitko ukopani na dubini od 0,2 do 0.4 m ispod povrine, a poto se ukopavanje vrilo na uskom terenu, mnogi mlai grobovi bili su ukopani u starije.

Nekropola spada u tip ravnih nekropola, to je u praistoriji ovih krajeva pravilo. Spaljeni grobovi Na gredi je naen 41 grob sa urnama, 4 groba paljevine mrtvaca bez poklopaca ili urne,1 paljevina pokrivena urnom i 2 paljevine mrtvaca pokrivene zdjelom. Spaljeni pokojnici su bili stavljani u jamu i zasuti zemljom. U grobovima sa urnama, urna je bila pokrivena zdjelom sa otvorom okrenutim nadolje. Ponekad su uz grob uvijek alice i zdjele, a rjee lonci. U jednom grobu naeno je kao prilog ak deset komada glinenog posua. Dna urni su bila na dubini od 0.6 do 0.8 m, to je i razlog ouvanja donjih dijelova ukopa. Poklopci su uniteni oranjem. U urne se stavljalo pepela i kosti u zavisnosti od veliine posude. Iako ima nekih indicija o mjestu spaljivanja pokojnika, koje nisu dovoljno dokumentovane, za sada se to pitanje ne moe rijeiti. Prilozi su stavljani u grobove u skoro svim sluajevima tek nakon spaljivanja, jer na njima nema tragova oteenja od vatre, osim u nekoliko sluajeva, a oni se uvijek nalaze na predmetima od metala. Posude za jelo i pie stavljane su na pepeo pokojnika, rjee u jamu pored pepela ili urne. Metalni prilozi stavljani su uvijek u pepeo, osim oruja. Koplja i maevi su postavljani vertikalno pored urne, a samo ponekad na poklopac ili u urnu. Skeletno sahranjivanje vreno je dvojako: polaganjem pokojnika u zemlju ili u drvenim sanducima.Orijentacija grobova je razliita, ali prevladava istok-zapad i obrnuto. Uz veinu skeleta nije bilo priloga. Neki pak skeletni grobovi oba pola bili su bogato opremljeni, nakitom u enskim i orujem u mukim grobovima. Pored predmeta i opreme koja se nosila u sveanim prilikama, u grobovima su polagane posude za jelo i pie i glineni prljenovi, vezani za odreene religijske predstave. Na osnovu pokretnog arheolokog materijala ustanovljene su faze starijeg gvozdenog doba naselja na Gradini (od. 700. do 360. godine. 1. faza 700-600 godine p.n.e. 2. faza 600-500 godine p.n.e. 3. faza 500-360 godine p.n.e. 1. faza razvoja naselja na Gradini i ukopavanja na Gredi i Timenakoj gredi je slabije poznata. Njoj pripada najstariji sloj sojenikog naselja. Nalazi keramike i metalnih predmeta jasno dokazuju da se na Gradini nastavlja razvoj zapoet na Starijem naselju, tj. kontinuitetu stanovnitva koje je ovdje i ranije ivjelo. Metalni objekti ukazuju na odravanje tradicija i starih veza sa Panonijom, ali i na uspostavljanje novih veza, naroito sa glasinakim podrujem kao i sa Italijom. Donja Dolina nije bila samo primalac, ve i arite kulturnih elemenata. O tome svjedoe predmeti lokalne proizvodnje, pogotovo predmeti od bronze. Gvozdeni predmeti se vie uvoze iz drugih radionica, ali se poveava sve vie i njihova proizvodnja u naselju, to e u sljedeoj fazi rezultirati jaom proizvodnjom gvozdenih predmeta u samom naselju (Mari, 1964, 36; ovi, 1987, 240-243). 2. faza razvoja naselja na Gradini je karakteristina po punom procvatu naselja. Ono i dalje ostaje vaan privredni centar, a trgovina zauzima vrlo znaajno mjesto. Direktne i indirektne trgovinske veze sa bliim i daljim krajevima su raznovrsne, o emu svjedoe metalni i keramiki predmeti. Bronzani i gvozdeni proizvodi lokalne proizvodnje su u veem broju zastupljeni, naroito kao prilozi u grobovima. Istorodnost gvozdenog oruja Donje Doline i Sanskog Mosta u ovoj i tokom naredne faze utvruje njihovu meusobnu zavisnost. U isto vrijeme oruje naeno u grobovima na Glasincu dokazuje povezanost Glasinca sa sjeverozapadnom Bosnom, vjerovatno kao kupca gotovih proizvoda. Isrovremeno sa Glasinca dolaze impulsi u sjeverozapadnu Bosnu. Veze Donje Doline proiruju se i na krajeve u Makedoniji, Bugarskoj i Grkoj pojava kaciga i odreenog tipa fibula, te na istoku na Olteniju. Sa zapada dolaze uticaji iz Sjeverne Italije koji preplavljuju Alpe i zapadni dio Panonske nizije, a sa sjevera, sa Baltika su u Donjoj Dolini naene brojne jantarske perle. Sigurno datirani enski grobovi ove faze sadre znatno vie priloga nego u prethodnoj fazi (u najbogatijim je po nekoliko pari sljepoonih kolutova, tordirane bronzane ogrlice, ogrice od jantarskih perli,masivne narukvice fibule, kompozitni pojas i 1 do 2 zemljane posude), a muki grobovi su bogati ratnom opremom. Bogatiji grobovi imaju kao prilog kacigu, tit sa bronzanom ili gvozdenom oplatom, 2 koplja, ma i no. Inae, prosjeno naoruanje sastojalo se od dva koplja, maa noa i vjerovatno tita (Mari, 1964, 36-40; ovi, 244-252). 3. faza je karakteristina po vezama sa raznim krajevima iz prethodne faze, sa kojima se trgovinska razmjena intenzivira. Na keramici se prvi puta javljaju i grki uticaji, izmeu kojih je i pojava kukastih krstova na grijalicama i pokretnim peima (Mari, 40-43; ovi, 252-266). Najmalai period naselja tokom 3, 2, i 1. vijeka p.n.e. se ne moe prikazati kao koherentna cjelina, a jo nije sigurno da je to i bila. Nalazi iz mlaih slojeva nalaeni

iskopavanjima tokom 70-tih i 80-tih godina 20. vijeka su objavljeni kao kratki izvjetaji i kao takvi ne daju dovoljno podataka. Prodorom Kelta ili uticajem njihove kulture na krajeve na desnoj obali Save nije prekinut ivot u Donjoj Dolini. Izgleda da nadzemne kue pripadaju ovom periodu. Keltski metalni (nakit i oruje) i keramiki materijal se javlja u znatnoj koliini u periodu od 250. p. n.e. do poetka nae ere, uporedo sa domaim keramikim materijalom. (Mari, 1964, 44; ovi, 1987., 266). Od religijskih predstava se nastavio kult predaka, nosilaca kulture polja sa urnama. To je kult sunca (ploice u obliku taka-simbol sunca, kukasti krst na mangalama kao izvor suneve topline). Objekti kojima se vjerovatno pripisivalo magijsko znaenje su privjesci u obliku ivotinja i bronzani objekti sa shematizovanim prikazom ljudskih figura. Ove dvije grupe predmeta imaju izvor u oblikovnom krugu zapadnopanoskoih i istonoalpskih predjela, to nam govori da se Donja Dolina i tokom gvozdenog doba uklapala u ovaj prostor. Ljudski likovi javljaju je na metalnim trapezoidnim privjescima, te ljudskim i ivotinjskim (govee i konj) glinenim statuetama. to se tie sahranjivanja, tokom vremena skeletno sahranjivanje je preovladalo nad spaljivanjem pokojnika, tendencija koja se odvijala i na drugim podrujima ija su prethodna ili prvobitna osnova bili nosioci kulture polja sa urnama u bronzanom dobu. O vjerovanju u zagrobni ivot svjedoi i stavljanje posuda za jelo i pie u mnoge grobove. (Mari, 1964, 53-57). Stanovnici sjeverozapadne Bosne pripadali su velikom etnikom stablu Panona, a stanovnici Donje Doline smatraju se junim ogrankom panonskih Oserijata (Mari, 1964, 61-73; ovi, 1987, 286). 3. Dosadanja zakonska zatita Arheoloko podruje Praistorijsko naselje Donja Dolina u selu Donja Dolina, optina Bosanska Gradika, nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod imenom Donja Dolina i pod rednim brojem 98. U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvrten je kao spomenik I kategorije. 4. Istraivaki i konzervatorsko-restauratorski radovi -1896. god. prvi, sluajno iskopani nalaz pri obradi poljoprivrednog zemljita na gredi sa nekropolom. F. Fiala je izvrio probno sondano iskopavanje. (Fiala, 1897., 662; Mari, 1964., 2, nap. 6). -1899.-1904. god. Truhelka vri velika arheoloka na Gradini (Truhelka, 1901.,1902.,1904.,1906; Mari, 1964., 6, nap. 3,4). -1908., 1909., 1911. god. prilikom gradnje nasipa pored Save naeni su mnogi sluajni nalazi, ali su vrena i manja arheoloka istraivanja, sa kojih nije objavljen materijal sve do 1964. godine. Tom prilikom je otkriveno i Starije naselje iz kasnog bronzanog doba, a uniten je juni dio Gradine. Materijal naen tih godina zaveden je u inventarnim knjigama Zemaljskog muzeja (Mari, 1964., 6 nap. 5-8). -1927.-1928. god. na lokalitetu je vrio iskopavanja M. Mandi, kustos Zemaljskog muzeja. -1959. god. dosipavanjem nasipa oteeni su slojevi Starijeg naselja. -1961. god. Z. Mari je sondirao teren na lokalitetu Starije naselje koje je tada identifikovano i hronoloki odreeno kao naselje iz kasnog bronzanog doba. -1963.-1964. god. Z. Mari i V. Nikoli, tadanji kustos Muzeja Bosanske krajine u Banjoj Luci, vrili su sondana reviziona iskopavanja u Gornjoj Dolini, na junom i sjevernom dijelu Gradine, te na Timenakoj gredi u Dornjoj Dolini. -1975.-1987. god. Z. eravica, tadanji kustos Muzeja Bosanske krajine u Banjoj Luci, kasnije arheolog u Republikom zavodu spomenika kulture i prirodne batine BiH, vrio je manja sondana istraivanja na Gradini i na Timenakoj gredi. Neobjavljeno. 5. Sadanje stanje dobra -Na sjevernom kraju lokaliteta uz obalu Save djelimino je skinut povrinski sloj, ali bi se jo arheoloki mogli provjeravati slojevi, ukoliko ih je bilo. Mjestimino ovaj predio je obrastao rastinjem. Na Gradini su tri groblja i naputene zgrade seoske kole i poljoprivredne zadruge, ali je ostalo dosta mjesta za dalja istraivanja. - Na mjestu Timenaka greda, na kojem se nalazi nedovoljno istraena nekropola su uglavnom privatne obradive poljoprivredne povrine. Koriena literatura

U toku voenja postupka proglaenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, koriena je sljedea literatura: 1897. Fiala, Franjo, Nekoliko grkih ljemova, naenih u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, IX, Sarajevo, 1897., 657-663. 1901. Truhelka, iro, Prehistorika sojenica u koritu Save kod Donje Doline, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XIII, Sarajevo, 1901., 227-287. 1902. Truhelka, iro, Sojenica u Donjoj Dolini. (Drugo iskopavanje god. 1901), Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XIV, Sarajevo, 1902., 129-144; 257-274; 519-540. 1903. Truhelka, iro, Sojenica u Donjoj Dolini. (Tree otkopavanje god. 1902), Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVI, Sarajevo, 1903., 143-152; 373-384; 529-558. 1906. Truhelka, iro, Sojenica u Donjoj Dolini. (etvrto otkopavanje god. 1903), Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVI, Sarajevo, 1904. (1906), 91-98; 225-235; 441447. 1906.a Truhelka, iro, Sojenica u Donjoj Dolini. (Peto otkopavanje god. 1904), Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVIII, Sarajevo, 1906., 99-106; 218-228; 343-347. 1914. Truhelka, iro, Kulturne prilike u Bosni i Hercegovini u doba prehistoriko, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXVI, Sarajevo, 1914., 43-139. 1952. Bii, Ruica, Grobovi u Donjoj Dolini, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska VII, Sarajevo, 1952.,201-229. 1961. Mari, Z., Donja Dolina, Bosanska Gradika-naselje perioda Polja urnama, Arheoloki pregled, 3, Arheoloko drutvo Jugoslavije, Beograd, 1961.,41-44. sa

1964. Mari, Zdravko, Donja Dolina, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, nova serija, sveska XIX, Sarajevo, 1964.,5-128. 1964. Nikoli, Vera, Izvjetaj sa iskopavanja u Gornjoj i Donjoj Dolini 1963. i 1964. godine,Zbornik krajikih muzeja, II, 1963.-1964., Banja Luka, 1964., 202-204. 1976. eravica, Zdenko, Gradina pregled, 18,Beograd, 1976.,49-50. u Donjoj Dolini sojeniko naselje, Arheoloki

1976. eravica, Zdenko, Timenaka greda, Donja Dolina nekropola mlaeg gvozdenog dobaArheoloki pregled, 18, Beograd, 1976.,50-51. 1983. U: Vinski-Gasparini, Ksenija, Kultura polja sa arama sjeverne Bosne, Praistorija jugoslovenskih zemalja, IV, Bronzano doba. Sarajevo, 1983., 626-637. 1987. ovi, Borivoj, Grupa Donja Dolina- Sanski Most, U: Praistorija jugoslovenskih zemalja, V, Gvozdeno doba. Sarajevo, 1987., 232-288.