ONUNCU KALKINMA PLANI

ONUNCU KALKINMA PLANI

(2014-2018)

BRNC BLM

1. GR

1. 2014-2018 dnemini kapsayan Onuncu Kalknma Plan, lkemizin 2023 hedefleri dorultusunda, toplumumuzu yksek refah seviyesine ulatrma yolunda nemli bir kilometre ta olacaktr. Plan, kresel ekonomide gelecee dnk risklerin ve belirsizliklerin srd, dnya ekonomisinde deiim ve dnmlerin yaand, yeni dengelerin olutuu, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda g dengelerinin yeniden ekillendii bir ortamda hazrlanmtr.

2. Onuncu Kalknma Plan; yksek, istikrarl ve kapsayc ekonomik bymenin yan sra hukukun stnl, bilgi toplumu, uluslararas rekabet gc, insani gelimilik, evrenin korunmas ve kaynaklarn srdrlebilir kullanm gibi unsurlar kapsayacak ekilde tasarlanmtr. Planda, lkemizin ekonomik ve sosyal kalknma sreci btncl ve ok boyutlu bir bak asyla ele alnm, insan odakl kalknma anlay erevesinde katlmc bir yaklam benimsenmitir.

3. lkemizin potansiyelini, blgesel dinamikleri ve insanmzn yeteneklerini harekete geirerek kalknma srecinin hzlandrlmas amacyla, yeniden ekillenen dnya ekonomisinde uluslararas iblm ve deer zinciri hiyerarisinde Trkiyenin konumunun aamal olarak st basamaklara karlmas hedeflenmektedir.

4. Kreselleme srecinin ve yaanan krizlerin yol at belirsizlikler nedeniyle planlarn, ileriye dnk karar alma srelerinde kurumlarn ve ekonomik aktrlerin daha tutarl ve bilinli bir ekilde hareket etmelerine yardmc olma ilevi ne kmaktadr. Planlar, daha yksek refah seviyesine ulalmasnda topluma yol gstermekte, ksa vadeli yaklamlarn tesine geerek uzun vadeli temel ama ve ncelikleri ortaya koymaktadr. lkemizin kalknma yaklamnn esaslarn gsteren planlarn uzun vadeli bak asyla hazrlanmas ve toplumun tm kesimlerine ynelik hedef birlii ve btncl bir perspektif salamas, kalknma srecinin baars iin nem tamaktadr. Dier taraftan, giderek karmaklaan ve eitlenen ekonomik ve sosyal ihtiyalar, lkemizin kstl kaynaklarnn etkin kullanlmasn zorunlu klmaktadr. Onuncu Kalknma Plan, nmzdeki dnemde, kaynaklarmzn daha fazla refah reten alanlara ynlendirilmesi iin karar alclar ve ilgili tm taraflar iin yol gsterici bir ara olacaktr.

5. Dnyadaki hkim eilimler, zel sektrn daha faal ve etkili olduu bir ekonomik dzeni beraberinde getirmekte, kamu sektrnn artan oranda dzenleyici faaliyetlere, denetim ilevlerine ve koordinasyona ynelmesine yol amakta, buna bal olarak planlama anlay da deiim gstermektedir. Serbest piyasa arlkl ak ekonomiler yaygnlam olmakla birlikte, etkileri devam eden kresel kriz, izlenecek politikalar ve alnacak tedbirler konusunda kamu sektrnn stratejik bir yaklamla hareket etmesinin nemini ortaya koymaktadr. Bu erevede, stratejik bir bak asyla ve paydalarn geni katlmyla hazrlanm ulusal planlar, giderek daha nemli hale gelmektedir.

6. Sektrler arasndaki etkileimin giderek artmas, bir alandaki politika uygulamasnn dier alanlar dorudan etkileme kapasitesinin ykselmesi, buna bal olarak sorunlarn zmnde disiplinler aras bir yaklama ihtiya duyulmas, hazrlanacak planlarn ierik ve kapsamn da yeniden biimlendirmektedir. Bu durum, bir yandan tm sektrlere bakan kapsayc bir yaklam gerektirirken, dier yandan bu sektrleri birbirleriyle balantl bir biimde ele alan program yaklamn ne karmaktadr. Onuncu Kalknma Plan, stratejik bak asn merkeze alarak, ekonomik, sosyal, sektrel ve blgesel alanlar kapsamasnn yannda ncelikli dnm programlar yoluyla da kritik mdahale alanlarn ortaya koymaktadr. Programlar; birden fazla sektr kesen, planlarn uygulanmas ve izlenmesini kolaylatran, ncelikli alanlara ynelik kamu politikalarndan olumaktadr.

7. Kalknma planlarnda yer verilen politikalarn etkili bir ekilde hayata geirilebilmesi iin kamu kurumlarnn orta ve uzun vadeli amalarnn, temel ilke, hedef ve nceliklerinin ve bunlara ulamak iin izlenecek yntemler ile kaynak dalmlarnn kalknma planyla uyumlu olmas nem tamaktadr. Kurumsal dzeyde stratejik planlar ile kalknma planlar arasnda gerekli btnlk ve uyumun salanabilmesi amacyla kapsayc bir anlay benimsenerek tm kurumlara yn verebilecek, ncelikleri belirlemede yardmc olabilecek bir politika seti oluturulmutur.

8. Kalknmann amac insanlarn refahn artrmak, hayat standartlarn ykseltmek, temel hak ve zgrlklerini glendirerek adil, gvenli ve huzurlu bir yaam ortam tesis etmek ve bunu kalc klmaktr. Bu erevede, Onuncu Kalknma Plan kalknmann srdrlebilirliini merkeze alan bir yaklamla hazrlanmtr. Plann kapsayc blm drt ana balktan olumaktadr.

9. Nitelikli nsan, Gl Toplum bal altnda insan iin ve insanla beraber kalknma yaklamnn hayata geirilmesi ve gelimiliin toplumun farkl kesimlerine yaygnlatrlmas amacyla uygulanacak politikalara yer verilmektedir. Yeniliki retim, stikrarl Yksek Byme bal altnda retimde yapsal dnme ve refah artna ynelik hedef ve politikalar ele alnmaktadr. Yaanabilir Meknlar, Srdrlebilir evre bal altnda evreye duyarl yaklamlarn sosyal ve ekonomik faydalarnn artrlmas, insanmzn ehirlerde ve krsal alanlarda yaam kalitesinin srdrlebilir bir ekilde ykseltilmesi ile blgeler aras gelimilik farklarnn azaltlmas kapsamndaki hedef ve politikalara yer verilmektedir. Kalknma in Uluslararas birlii bal altnda ise kalknmann d dinamikleri ile lkemizin ikili, blgesel ve ok tarafl ilikilerindeki temel ncelikler ve politikalar ele alnmaktadr.

10. 2023 hedeflerine ve Onuncu Kalknma Plannn amalarna ulalabilmesi asndan ncelikli alanlarda, temel yapsal sorunlara zm olabilecek, dnm srecine katkda bulunabilecek, kurumlar aras koordinasyon ve sorumluluk gerektiren 25 adet program tasarlanmtr. Bu erevede programlar, Onuncu Kalknma Plannn izleme deerlendirme srecinin kolaylatrlmas, program havuzunun ynetilebilir ve sonularnn llebilir olmas asndan ncelikli konularda snrl sayda oluturulmutur. Sektrel ve sektrler aras bir yaklamla oluturulan programlar kapsamnda, merkezi dzeyde uygulama mekanizmas ve mdahale aralar tasarlanm; uygulama ve koordinasyondan sorumlu kurumlar belirlenmi; program hedeflerine yer verilmitir.

11. Onuncu Kalknma Plan, Kalknma Bakanlnn koordinasyonunda, katlmc bir yaklamla kamu kurum ve kurulularnn yan sra toplumumuzun tm kesimlerinden ok sayda temsilcinin katklaryla hazrlanmtr. n hazrlklar 1/9/2010 tarihinde balatlan Plan hazrlk sreci, 5/6/2012 tarihli ve 2012/14 sayl Babakanlk Genelgesiyle resmiyet kazanmtr. lgili Genelgeyle makroekonomik, sektrel ve blgesel konularda 66 adet zel ihtisas komisyonu (K) ve alma grubu oluturulmutur. Sz konusu komisyonlarda bini akn akademisyen, kamu alan, zel kesim ve sivil toplum kuruluu temsilcisi bir araya gelerek almalara katk vermitir. Plann hazrlk almalar yerel dzeyde de yrtlmtr. Bu kapsamda, kalknma ajanslar araclyla, mahalli idarelerin ve yerel aktrlerin Trkiyenin kalknma ncelikleri konusundaki grleri alnmtr. Bu almalara, lke genelinde yedi bini akn kii katk salamtr. Plan metninin oluturulmasnda, Kalknma Bakanlnn 50 yl akn planlama deneyiminden; K raporlarndan; i dnyas, sivil toplum kurulular (STK), dnce kurulular, akademik evreler, kamu ve zel sektr temsilcileri ile yaplan istiare toplantlarnn sonularndan yararlanlmtr.

12. Onuncu Kalknma Plannn etkin uygulanmas amacyla orta vadeli programlar (OVP), yllk programlar, kurumsal stratejik planlar, blgesel gelime ve sektr stratejileri, Kalknma Plan esas alnarak hazrlanacaktr. Kamu kurulular politikalarn, yatrmlarn, kurumsal ve hukuki dzenlemelerini bu erevede tespit edeceklerdir.

13. Plann her bir ncelikli dnm program Plann Trkiye Byk Millet Meclisinde (TBMM) kabulnden sonra hazrlanacak eylem plan erevesinde hayata geirilecektir.

14. Bte hazrlk srecini balatan OVP, Planda yer alan politikalarla uyumlu olarak hazrlanacaktr. Yllk programlarda, OVPde yer alan politikalar hayata geirecek tedbirler ile ncelikli dnm program eylem planlarndan ilgili ylda uygulamaya geirilecek tedbirlere yer verilecektir.

15. Kalknma Planndaki gelimelerin izlenmesi ve deerlendirilmesinin koordinasyonu, Kalknma Bakanl Mstear bakanlnda ilgili Bakanlklarn st dzey yneticilerinden oluan Kalknma Plan zleme ve Ynlendirme Komitesi tarafndan yaplacak ve her yl Bakanlar Kuruluna bir rapor eklinde sunulacaktr.

16. Plann izlenmesi ve deerlendirmesine ilikin usul ve esaslar, Yllk Programlarn Uygulanmas, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Karar ile belirlenecektir.

2. KRESEL GELMELER VE ELMLER

2.1. KRESEL ELMLER VE TRKYE ETKLEM

17. Giderek derinleen ve ok boyutlu hale gelen kreselleme sreci, lkelere byme ve gelime ynnde nemli frsatlar sunduu gibi, baz tehdit ve riskleri de beraberinde getirmektedir. Tehdit ve riskleri dikkate alp nlemler gelitirebilen, mevcut potansiyellerini harekete geirerek byme ve kalknma imknlarn azami lde deerlendirebilen ve bunu ekonomisi ve bireyleri iin bir frsata dntrebilen lkeler, kalknma srecini baaryla srdrp gelecekte dnyann nde gelen lkeleri arasnda yer alacaktr. Kresel dzeyde ortaya kan eilimler, gelecein ekillenmesinde orta ve uzun dnemde her lkede olduu gibi Trkiye ekonomisinde de etkiler oluturacaktr. Bu blmde, nmzdeki dnemde belirleyici olmas beklenen balca kresel eilimler, Trkiyenin dnya ile etkileimi penceresinden ele alnmaktadr.

Kresel Deer Zincirleri: Deien retim Yaps ve Hizmet Sunum Biimleri

18. Kresel rekabet giderek artarken, rekabet anlay da deimektedir. Daha nce tek bir iletme ats altnda gerekletirilen retim sreleri artk birden fazla yerde yrtlebilmekte, retimde uzmanlk alanlar olumaktadr. Bylece deer zincirinin farkl aamalarnn farkl blge ve lkelerde konumlandrlmas mmkn olabilmektedir. retimin bu ekilde yeniden rgtlenmesi sebebiyle uluslararas ticaretin gittike artan bir blm nihai rnler yerine ara rnlerden ve endstri ii ticaretten olumaktadr. Maliyetleri azalan ve kalitesi artan ulatrma, lojistik hizmetleri ile bilgi ve iletiim teknolojileri, retim ve ticaretin yeniden organizasyonunu kolaylatrmaktadr.

19. Bireylerin bilgiye ve eitli rnlere dorudan eriim imknlarnn artmas ve internet kullanmnn yaygnlamasyla elektronik, otomotiv, ila, tbbi cihaz, tekstil gibi alanlardaki tketici tercihlerinde kiiye veya talebe zel rnlere ynelim artmaktadr. rn tasarm, reticinin karar alan olmaktan km, tketici tercihleriyle belirlenmeye balamtr. nceki dnemde ok sayda perakendecinin karsnda az sayda, byk ve gl reticiler yer alrken, yeni dnemde ok sayda reticinin karsnda byk ve organize perakendecilerin yer almas beklenmektedir. Ayrca, sanayi ve hizmet sektrleri daha fazla btnlemekte ve i ie gemektedir. Bilgi-iletiim altyap ve hizmetlerinin gelimesiyle, sanal ortam giderek daha fazla retim, tketim ve ticaret alan haline gelmektedir. Bir dier gelime ise, geleneksel olarak d ticarete konu olmayan hizmetler sektrnde zellikle eitim ve salk alannda hizmet ihracatnn hacim ve neminin artmakta olmasdr.

20. Gelimi lkeler deer zincirlerinin yksek katma deer yaratan aamalarna hkim olup, zincirin dier aamalarn ve retim an da ynetmektedir. Daha dk katma deerli aamalar, ounlukla gelimekte olan lkeler tarafndan gerekletirilmektedir. Trkiye henz yksek katma deer yaratan halkalar ierisinde potansiyeli ile orantl bir biimde yer almamaktadr. Bununla birlikte lkemiz, sanayileme birikimi, firmalarnn artan organizasyon ve ynetsel becerileri ve grece da ak yaplar ile blgesinde deer zincirlerini rgtleme, gelitirme ve deien retim ve talep artlarn frsata dntrme kapasitesine sahiptir. Bu srete Trkiyenin transit bir lke konumunda olmas, karayolu tamacl sektrnn filo bykl bakmndan Avrupa Birlii (AB) ve evre lkeleri ierisinde lider bir konumda bulunmas, istikrarszln srd yakn corafyasnda gvenli bir liman olmas gibi faktrler deer zincirlerini rgtlemede bir avantaj oluturmaktadr. Ayrca, hinterlandndaki lkelere nazaran Trkiyenin sahip olduu salk ve yksekretim altyaps, hizmet ihracat asndan nemli bir potansiyel sunmaktadr.

Batdan Douya Kayan Byme ve retim Ekseni

21. Kresel ekonomide retim ekseni ve arlk merkezi, gelimi Bat lkelerinden gelimekte olan Asya lkelerine doru kaymaktadr. Bu eilim 2008 krizinden sonra belirginlik kazanmtr. in ve Hindistan bata olmak zere ykselen ekonomilerin hzl byme performans, bu lkelerin kresel ekonomideki payn artrrken, Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve Japonya bata olmak zere gelimi lkelerin pay genel olarak azalma eilimindedir. Bu eilimde gelimekte olan lkelerin nfus ve doal kaynak avantajlarn teknolojik retime ve rekabet avantajna dntrme ynndeki politikalar ile yksek oranl yatrmlar belirleyici unsurlar olarak ne kmaktadr. Hzl byyen ekonomilerin balangta dk maliyetli igcne dayal ucuz ve dk teknolojili mal ihrac, zamanla takliti veya yeniliki yksek teknolojili rnlere doru yaylmaktadr. Sz konusu yapsal dnmle, hzla gelien bu lkeler, giderek daha yksek teknolojili sektrlerde rekabet avantaj elde etmeye balamtr.

22. Kresel ekonominin giderek daha fazla btnlemesiyle, ekonomik ve mali kriz riskleri daha sk gndeme gelmekte, krizler yaylma etkisiyle kresel boyut kazanmakta ve derinlemektedir. Ayrca, gelimi lkelerdeki bymenin yavalamasna ilave olarak gelimekte olan lkelerin mevcut yksek byme hzlarnn ksmen yavalamas ve tasarruf oranlarnn azalmasnn, uzun dnemde kresel ekonominin ortalama byme hzn drmesi beklenmektedir.

23. Gelimi lkelerdeki yksek bor oranlar, bankaclk ve finansman yapsndaki sorunlar, makroekonomik istikrar ve srdrlebilir byme performans asndan tehdit oluturmaktadr. Bu erevede, kamu maliyesi alannda srdrlen disiplin, lkemizin hem kresel dzeyde yaanan olumsuz gelimelerden asgari dzeyde etkilenmesi hem de istikrarl ve yksek byme kaydetmesi iin nemli bir avantaj tekil etmektedir.

24. lkemizin kalknma srecinin baaryla devam etmesi iin bymenin yksek oranda, istikrarl ve srdrlebilir bir yapda salanmas, tasarruf oranlarnn artrlarak yatrmlarn ve bymenin finansmannda d kaynaklara olan bamlln azaltlmas byk nem tamaktadr. Gelimekte olan lkelere kyasla dk tasarruf oranlarna sahip lkemizin yurtii tasarruf oranlarn artrmas, kendi potansiyelini daha fazla harekete geirmesine imkn tanyacaktr.

Finansal Piyasalar ve Sermaye Akmlar

25. Sermayenin serbest dolam ve teknolojik gelimeler, finansal piyasalarda hareketlilii ve lkelerin birbirleriyle olan etkileimini giderek artrmtr. Sermaye akmlar ykselen ve gelimekte olan lkelerde bymeyi ve kalknmay desteklemekle birlikte, finans piyasalar zayf, ekonomileri krlgan ve risk unsuru tayan lkeler, ani sermaye akmlarndan olumsuz ynde etkilenmektedir. Ani sermaye hareketleri bu lkelerin dviz kurlar ve cari dengeleri zerinde risk oluturmakta ve ekonomide istikrarszla yol aabilmektedir.

26. Kriz sonrasnda finans piyasalaryla balantl olarak ortaya kan sorunlar, finans alannda uluslararas dzeyde yeni dzenlemeler yaplmas, daha sk ve kurallara balanm bir denetim yaps oluturulmas ihtiyacn gndeme getirmitir. nmzdeki dnemde bu ihtiyacn daha da belirgin bir hale gelmesi beklenmektedir. Bu erevede, Basel III kriterleri ile ilgili uygulamalar gndeme gelmektedir. Dier taraftan, devlet fonlarnn nemi giderek artmaya devam etmektedir.

27. lkemiz son on ylda mali piyasalarn dzenlenmesi, denetimi, gzetimi ve yasal altyapsnn oluturulmas asndan nemli mesafe kat ederek dier lkelere kyasla avantajl konuma gelmitir. Grece gl bankaclk ve finans yapsna sahip olmakla birlikte, Trkiyede sermaye akmlarnn olumsuz etkilerini en aza indirebilmek iin, finansal piyasalarn daha da glendirilmesi ve derinlemesinin salanmas, orta vadede mali disiplinin ve finansal istikrarn korunmas, yksek cari ak riskinin azaltlmas ve lkemizin uluslararas yeni dzenlemelere uyum kapasitesinin artrlmas gereklidir. Trk finans sektrnn byme potansiyeli, mali piyasalarn kresel dzeyde faaliyetlerini younlatrmasn ve bankalarmz bata olmak zere mali kurumlarmzn uluslararas rekabete hazrlkl olmasn gerektirmektedir. Gelimekte olan piyasalara yatrmc ilgisinin giderek artmasnn lkemize kazandrabilecei en byk kaynaklardan birisi Krfez Blgesindeki sermayenin lkemize ekilmesi olabilecektir. Bu nedenle, yeni finans rnlerinin gelitirilmesi; mali piyasalarmzn bymesi ve rn eitliliinin artmas iin nemli bir frsattr.

Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler

28. Bilginin nemi ve deeri giderek artmakta, yenilikilik ve farkllk yaratma en nemli rekabet unsurlarndan biri haline gelmektedir. nmzdeki dnemde, bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler ile bilgiye dayal retim, bymenin temel belirleyici gc olmaya devam edecektir. Bu nedenle baz teknolojik yatrmlar ve aratrma-gelitirme (Ar-Ge) faaliyetleri sadece serbest piyasa mekanizmasyla deil, kamunun ynlendirici, dzenleyici ve destekleyici yaklamlaryla da gelitirilmektedir. Bununla birlikte, birok Ar-Ge almas ise uluslararas nitelik tamakta ve ounlukla byk kresel irketler tarafndan yrtlmektedir.

29. Gelimi ekonomiler Ar-Ge ve yenilikiliin merkezi olarak yksek katma deerli pek ok sektrde liderliini korurken, igc maliyetlerine duyarl sektrlerde greceli olarak rekabet stnln kaybetmektedir. zellikle in, Hindistan ve Brezilya bata olmak zere gelimekte olan lkeler de bilgiye dayal retim konusunda atlm ierisindedir.

30. nmzdeki dnemde teknolojik gelimelerin belirli alanlarda younlaarak ekonomik, sosyal ve askeri gelimeleri ekillendirmesi beklenmektedir. Bu sektrlerin banda bilgi teknolojileri, otomasyon ve ileri retim teknikleri ve salk teknolojileri gelmektedir. zellikle dijital iletiim, nanoteknoloji, yzey teknolojileri, malzeme bilimleri, lmleme cihazlar, biyoteknoloji ve evre teknolojileri hzl gelien alanlar olarak ne kmaktadr. Nanoteknoloji ve biyoteknoloji alanlarndaki gelimeler, yeni imknlar sunmakla birlikte, evre ve etik boyutlaryla da gndemde olacaktr.

31. Dnyada bilim ve teknoloji alannda yaanan hzl deiimler, dier gelimekte olan lkeler iin olduu gibi lkemiz iin de hem bir frsat hem de risk unsurudur. Trkiye, 2000li yllarda salad kazanmlara ilave olarak; gen nfusunu ve artan eitim ve aratrma imknlarn kullanarak igcnn niteliini ve yenilik kapasitesini artrmas, bilgiye dayal retime ynelik dnm ve ekonomide verimlilik artn salamas halinde, rekabet gcn ve byme hzn artrabilecektir. Bu dnmn salanmas halinde lkemiz, orta gelir tuzana yakalanmadan yksek gelirli lkeler arasna girebilecektir.

ok Kutuplu Dnya Dzeni, Deien Roller, Deien Kurallar

32. Yirmi birinci yzylda tm dnyada olduu gibi, lkemizin de iinde bulunduu blgede ekonomik ve siyasi g dengesi deimekte, yeni denge merkezleri olumaktadr. Baz lke ve blgeler gelecein yeni kresel g merkezleri olarak ortaya karken, mevcut blgesel gler de yeniden ekillenmektedir. Kresel sistemin ABD, AB, BRIC lkeleri ve Dou Asya gibi eksenler zerinde ok kutuplu bir yapya dnmesi beklenmektedir. Bu srete, ykselen ve gelimekte olan lkeler arasnda etkileim ve karlkl bamlln, zellikle gney-gney arasndaki ekonomik ve ticari ilikilerin artaca, kresel ve blgesel ok tarafl ibirliklerinin n plana kaca ngrlmektedir.

33. kinci Dnya Sava sonras kurulan ve byk lde Souk Sava dnemi uluslararas sisteminin zelliklerini tayan kresel platformlara ilikin meruiyet tartmalar younlamtr. Uluslararas kurulularn mevcut karar alma sreleri ve organizasyonel yaplarnn yeniden ele alnmas ve bu kurulularn ynetiminde gelimekte olan lkelerin arlklarnn artmas beklenmektedir.

34. 2008 krizi, zellikle uluslararas finans alannda, yeni ve uluslararas boyutu daha gl dzenlemeleri gndeme getirmitir. nmzdeki dnemde uluslararas ekonominin ynetiimine dair ok tarafl kural ve dzenlemelerin artmas beklenmektedir. Uluslararas dzeyde artan kuralllk, gelimekte olan lkeler iin zellikle balangta nemli uyum ve idari kapasite sorunlar ortaya karabilecektir. Bu erevede kresel, blgesel ve ulusal gelimelere daha hzl ve daha ngrlebilir politika ve dzenlemelerle cevap verebilen, ynetiim kapasitesi ve kurumsallama dzeyi yksek lkeler nemli bir avantaj salayabilecektir.

35. Trkiye, son yllarda Birlemi Milletler (BM), Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilat (OECD), G-20 gibi platformlarda ve ikili ilikilerde daha aktif ve grnr bir politika izlemektedir. lkemiz, zellikle gelimekte olan lkelerin sorun ve beklentilerini dile getirmede nemli bir rol slenmekte, bu tecrbesinden de faydalanarak farkl blgesel g merkezleriyle ekonomik ve siyasi ilikilerini gelitirmekte, blgesinde nemli bir merkez olarak ne kmaktadr. Trkiye son dnemde uluslararas kurallara uyum ile ynetim kapasitesini ve kurumsallama dzeyini glendirme ynnde nemli ilerlemeler salamtr. lkemiz, yapaca yeni atlmlarla, blgesel roln pekitirerek uluslararas bir cazibe merkezi olmann artlarn oluturabilecektir.

Uluslararas Ticari ve Ekonomik Btnleme

36. Kresel ve blgesel dzeyde ticari btnlemeler artmaktadr. Uluslararas ekonomik ve ticari btnleme ve ibirlikleri; pazar genilemesi, teknolojik gelime, rekabet ve retkenlii artrma yoluyla lkelerin ekonomik potansiyeli zerinde olumlu etkilerde bulunmaktadr.

37. Ykselen Asya ekonomileri bata olmak zere dnya genelinde blgeselleme ve ok tarafl serbest ticaret anlamalar (STA) eilimi yaygnlamaktadr. Dier taraftan, gen nfuslu ve yksek ekonomik potansiyele sahip Ortadou lkeleri ile doal kaynaklar asndan zengin Afrika lkeleri yeni byme vahalar olmaya adaydr.

38. lkemiz son dnemde komu lkeler ve blge lkeleriyle ticaretinde nemli art kaydetmitir. Trkiyenin slam birlii Tekilat Ekonomik ve Ticari birlii Daimi Komitesi (SEDAK) yesi lkelere ynelik ihracat son on ylda nemli lde artmtr. Benzer ekilde, ev sahipliini yaptmz veya kurucusu olduumuz Ekonomik birlii Tekilat (ET), Karadeniz Ekonomik birlii (KE), D-8 (Gelimekte Olan 8 lke) gibi blgesel ibirlikleri lkemize nemli frsatlar sunmaktadr.

39. Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinde yaanan sosyal ve siyasi istikrarszlklar, Trkiye'nin komu ve evre lkelerle oluturmaya alt ekonomik btnlemenin nnde ksa vadede nemli bir risk oluturmaktadr. Trkiye, kalknma deneyimini paylaarak, blge lkelerinin orta ve uzun vadede siyasi, iktisadi ve sosyal alanlarda gelimelerine katklar salayabilecektir.

Avrupa Birlii

40. ABye ye baz lke ekonomilerinde yaanan yapsal ve finansal sorunlar Avro Blgesinde kamu aklar ve bor stoklarnn artmasna neden olmu ve krizin Avro Blgesinde daha da derinlemesine yol amtr. Bu krizle birlikte ortaya kan kurumsal ynetim krizi, ABdeki reform ihtiyacn tekrar gndeme getirmi ve birliin btnleme sreciyle ilgili tartmalarn artmasna neden olmutur. ABde karar alma srecinin birok konuda oybirliine dayal olmas, krizler karsnda hzl karar alnmasn engellemektedir.Btnlemenin daha gevek bir ibirlii erevesine oturtulmas veya tam aksine siyasi btnlemenin pekitirilerek ulusal yetkilerin daha fazla devredilmesi seenekler arasnda yer almaktadr. Her iki seenei de ieren ve ok vitesli Avrupa olarak adlandrlan ikili bir AB yapsnn oluturulmas da nc bir seenek olarak tartlmaktadr. Sz konusu tartmalarn muhtemel sonularna gre AB ile ilikileri konusunda Trkiyenin alternatif stratejiler gelitirmesi nem arz etmektedir.

41. Hlihazrda Trkiyenin en byk ticari orta olan, lkemize en fazla uluslararas dorudan yatrm salayan ve nemli sayda Trk vatandann yaad AB ile ilikilerimiz, orta ve uzun vadede nemini srdrecektir. Ekonomik ilikilerin yannda ABnin uzlama kltrne dayal siyasi deneyimi; kurumsallamada mesafe kat edilmesi, yaam kalitesinin ykseltilmesi, ileri standart ve normlarn benimsenmesi, eitli alanlarda kapasite gelitirilmesi alarndan nemli frsatlar sunmaktadr.

42. Trkiye ile AB arasndaki ticari ve ekonomik ilikilerin gelimesinde kilit bir aamay oluturan Gmrk Birlii, Trkiye iin yelie giden srecin bir paras olarak deerlendirilmektedir. Dier taraftan Gmrk Birlii, lkemizin nc lkelerle ticari ilikilerini belirleme serbestisi imknn kstlamaktadr. Trkiyenin nmzdeki dnemde bir yandan AB yelii hedefini srdrrken dier yandan son dnemde younluk kazanm olan kresel dzeyde ekonomik ve sosyal ibirlii faaliyetlerini ve komularyla ilikilerini gelitirmeyi devam ettirmesi nem tamaktadr. Bu perspektifle lkemizin, dnyann ekonomik, sosyal ve siyasi istikrar srecine katkda bulunma, dnyayla btnlemeye devam ederek daha fazla insani yarar retme ve bunlar iin etkili ibirlii ve yardm stratejileri hayata geirme potansiyeli bulunmaktadr.

Demografik Yapdaki Deiiklikler

43. Dnya nfusu hzla artmaktadr. 2012 ylnda 7 milyar aan dnya nfusunun 2040 ylnda 9 milyara yaklaaca tahmin edilmektedir. Bu nfus artnn ve demografik yapdaki deiimin, ekonomi ve siyaset zerindeki etkilerinin artarak devam etmesi ve bu deiimlerin kresel g dengelerini etkilemesi beklenmektedir.

44. Gelimi lkelerde yal nfusun toplam nfus ierisindeki pay artmaktadr. Buna bal olarak retim d, vergi gelirlerinin azal, salk harcamalarnn art ve sosyal gvenlik dengesizlikleri gibi sorunlar belirginleecektir. Bu gelimeler, kamunun sosyal hizmet sunma anlay zerindeki basky daha da artrabilecektir.

45. Gelimekte olan lkelerde orta snf hzla genileme eilimindedir. Orta snf, tketim kalplarnn deimesinde olduu gibi gelecein ekillenmesinde de ekonomik ve siyasi adan etkili olacaktr. Deien ve eitlenen talep yaps, kaynak ihtiyacn artrarak tasarruf konusunu daha fazla ne karacaktr. Kadnlarn zellikle eitim aracl ile i hayatna ve sosyal yaama katlm seviyesinin ykselmesi, lkelerin ekonomik ve sosyal geliimini etkileyecek nemli faktrlerden biri olacaktr.

46. nmzdeki dnemde gelimekte olan gen nfuslu lkeler, yal nfuslu lkelere gre igc asndan daha avantajl konumda olacaktr. Ancak gelimi lkelerin gen veya nitelikli igc talebi bu lkelere g artrabilecektir. Dnya leinde igc, eitim, eitsizlik gibi nedenlerle insan hareketlerinin daha fazla olmas beklenmektedir. Dier yandan, eitsizliklere dayal i glerin artarak srmesi muhtemeldir.

47. Dnya genelinde nitelikli igcne olan talebin artmas ve igcnn daha serbest hareket edebilmesi lkemiz iin eitli frsatlar sunmaktadr. htiya duyulan alanlarda bata blge lkelerinden olmak zere lkemize beyin gnn tevik edilmesi, nitelikli insan gc kaynamz artrarak byme potansiyelimize olumlu katk salayacaktr. Dier taraftan lkemizin eitim ve salk alanlarnda ekim merkezi haline gelmesi uluslararas hareketlilikten azami lde faydalanmasna imkn verebilecektir.

48. Trkiye 2030 ylna kadar igc potansiyeli asndan demografik frsat penceresinden yararlanabilecek ender lkeler arasndadr. Nitelikli insan gcne dnk eitim-sanayi ibirlii politikalarn kadnlarn igcne katlma orannn artrlmasna dnk tedbirlerle glendirdii takdirde, lkemiz demografik frsat penceresinden en iyi ekilde faydalanabilme potansiyeline sahiptir.

Salk ve Sosyal Gvenlik

49. Teknolojik imknlarn gelimesi ve artan yaam kalitesine bal olarak uzun dnemde salkta srekli daha iyiye giden bir eilim beklenmektedir. Son dnemde, hastalklarn kresel lekteki arl, bulac hastalklardan bulac olmayan hastalklara kaymaktadr. Dier taraftan ocuk lmlerinin nemli oranda azalmas ve ortalama yaam sresinin artmas beklenmektedir. Bununla birlikte lke ii ve lkeler arasnda zengin-fakir kesimlerin ortalama yaam sresi farknn devam edecei ngrlmektedir.

50. Nfus yapsndaki deiim ve teknolojik gelimeler; salk sektrnde nemli etkiler oluturacak, imalat sanayi ve hizmetler sektrlerinde yeni alanlarn oluumunu tetikleyecek, tehis ve tedavi hizmetlerinde yeni frsatlar sunacak, ancak bu durum ayn zamanda nitelikli salk hizmetlerine eriimde farkl gelir gruplar arasndaki eitsizlii ileri boyutlara tayabilecektir.

51. Toplam nfusun ve yal nfus orannn artmas, gelir dzeyinin ykselmesi, salk bilincinin gelimesi, yeni salk teknolojileri ve salk hizmetlerine talebin artmas gibi hususlarn etkisiyle tm dnyada salk harcamalarnn artmas beklenmektedir. Artan salk harcamalarnn sosyal gvenlik sistemi zerinde yaratt bask, zellikle birok gelimi lkede yksek kamu borlar ve zayf bte yapsnn gerisindeki temel etken olmaya devam edecektir.

52. Mevcut durumda, gen nfus yapsna sahip olmas nedeniyle Trkiyenin salk harcamalarnn milli gelir iindeki oran gelimi lkelerin gerisindedir. lerleyen dnemde tm dnyadaki art beklentisine paralel olarak, Trkiyede de salk harcamalarnn artaca ngrlmektedir. Demografik frsat penceresi yeterince iyi deerlendirilmedii, emeklilik ve sosyal gvenlik sisteminde imdiden gerekli tedbirler alnmad takdirde, artan salk harcamalar, nmzdeki dnemde sosyal gvenlik sistemi ve kamu maliyesi zerinde bask oluturabilecektir.

53. Uzun dnemde artmas beklenen salk harcamalar; salk teknolojilerinin daha youn kullanm, ila ve tbbi malzeme retimine odaklanma, salk turizmini gelitirme gibi frsat alanlarn da beraberinde getirecektir. Salk hizmeti sunum kalitesinde rekabetilii giderek artan lkemiz, bata Avrupa ve OECD lkeleri olmak zere nfusu giderek yalanan lkelere salk hizmeti sunma potansiyeline sahiptir. Salk turizmi; dviz gelirleri nedeniyle cari denge, emek youn yaps itibaryla istihdam, turizmde eitliliin ve katma deerin artrlmas yoluyla gelir art, salk altyapsnn glendirilmesine bal olarak yatrm etkisi yaratabilecek bir alandr.

Nitelikli Eitim ve gcne Artan Talep

54. Kresel dzeyde nitelikli igcnn nemi giderek artmaktadr. Eitim seviyesinin ve igcnn niteliinin ykselmesi, lkelerin ve bireylerin ekonomik gelimiliini etkilemeye devam edecektir. Eitim seviyesinin yannda igcnn niteliinin de igc hareketlerinde belirleyici bir unsur olmas beklenmektedir. Tm lkelerde nitelikli igcne olan talebin artaca ngrlmektedir.

55. Yeni teknolojilerin yaygnlamas, dnyann eitli yerlerindeki insanlarn ayn anda yeni bilgilere hzl ve kolay eriimlerini salamaktadr. Bu durum, eitim faaliyetlerinin yerleik norm ve yaklamlarn da deitirmektedir. Bilgi ve iletiim teknolojilerinin ve younlaan kltrler aras etkileimin, nmzdeki dnemde eitim faaliyetlerindeki ok boyutlu zenginlemeyi artrmas beklenmektedir.

56. Yirmi birinci yzyl; nitelikli insan gcn yetitirmenin yannda kresel lekte bu insanlar kendisine ekebilen, bu gc doru ve yerinde deerlendiren, kresel bilgiyi kullanarak yeni bilgiler retebilen, bilgiyi ekonomik ve sosyal faydaya dntrebilen, bu sreci bilgi ve iletiim teknolojileri ile btnletirebilen ve insan odakl kalknma anlayn benimseyen lkelerin yzyl olacaktr.

57. Beeri sermayenin gelitirilmesi gen nfusa sahip lkemiz asndan nmzdeki dnem iin bir frsattr. Bu frsat deerlendirerek eitim kalitesinin ve igc niteliinin artrlmas, bymeyi ve kalknmay olumlu ynde etkileyecektir. Dier yandan Trkiyenin iinde bulunduu geni kltrel havza, dinamik nfus asndan hem igc hem de eitimle ilgili frsatlar barndrmaktadr. Trkiyenin bir blgesel merkez olarak ykselmesi, iki ynl insan hareketliliini artrmaktadr. Blgesel ve uluslararas hareketliliin nmzdeki dnemde daha da artmas beklenmektedir. ok sayda rencinin yurtdnda eitim grme eiliminde olduu gnmzde, Trkiye gelien beeri sermayesi ve eitim kurumlaryla bu alan frsata dntrebilecek bir potansiyel tamaktadr.

ehirleme Srecinin Hzlanmas

58. Gelimekte olan lkelerde daha hzl olmak zere ehirleme srecinin devam etmesi, ehirlemeyi bymenin odana tayan yaklamlarn gelimesi, dnya genelinde ehir ekonomilerinin ve yaam tarznn daha da hkim olmas beklenmektedir. Bilgiye dayal ekonomi, finansal ve ihtisaslam hizmetler, nitelikli igc, Ar-Ge ve yenilik kapasitesi zellikle grece byk ehirlerde younlamaktadr. Ykselen ve gelimekte olan lkeler, kresel rekabet ortamna hzla byyen ehirleriyle katlmaktadr.

59. Kresel btnleme srecine paralel olarak yerel ekonomiler; sermaye hareketleri, ticaret ve deer zincirleri araclyla birbirine daha sk balanmaktadr. Yerel zellikler ile ehirlerin i ve yaam evresi; rekabet avantaj elde etme, yatrm ve nitelikli igc ekme alarndan daha fazla ne kmaktadr. ve d gler, farkl kltr ve sosyal kesimlerin ehirlerde bir araya gelmesine neden olurken, bir yandan da altyap ihtiyacnn artmasna, gelir eitsizliklerine, gvenlik ve sosyal uyum sorunlarna yol amakta, ehirlerde sosyal ve meknsal ayrma riskini beraberinde getirmektedir.

60. ehirlerde ekonomik etkinlii salamak, altyap ve hizmet kalitesini artrmak, evresel maliyetleri azaltmak amacyla yaplan yatrm ve dzenlemeler, katma deeri yksek yeni sektrlerin gelimesine imkn vermektedir. Bu gelime, ehirleme srecini byme ve kalknma politikalaryla btnletirebilen lkeler iin nemli frsatlar sunmaktadr. Dier taraftan, sermaye fazlasnn yksek ve speklatif kr gdsyle ehirleme srecine paralel olarak byyen gayrimenkul sektrleri ile trev aralarna ynelmesi ve buna bal oluan suni fiyat artlar, finansal krizlerin temel nedenleri arasnda bulunmakta ve risk oluturmaktadr.

61. Devam eden ehirleme sreci Trkiye asndan yukarda ifade edilen frsat ve riskleri daha belirgin hale getirmektedir. ehirleme srecinin, ehirleri daha rekabeti, yaanabilir ve srdrlebilir bir nitelie kavuturacak biimde ynetilmesi, lkemizin kalknma hedeflerine ulamasna nemli katk salayabilecektir.

klim Deiiklii ve evre

62. Hzla artan nfus, ehirleme, ekonomik faaliyetler, eitlenen tketim alkanlklar; evre ve doal kaynaklar zerindeki basky artrmaktadr. evre kirlilii, iklim deiiklii, lleme, ormanszlama, su ktl ve kresel snmayla ilgili sorunlar dnya gndemindeki yerini korumaktadr. Srdrlebilir kalknma hedeflerine ulamak iin kresel lekte balayan yeni byme modeli araylaryla birlikte yeil byme kavram nem kazanmtr. Bu kavram erevesinde, retim sektrlerinde temiz retim ve eko-verimlilik ile hem evrenin korunmas hem de rekabetiliin artrlmas mmkn grlmekte, tarm ve turizm gibi evreye duyarl sektrlerde ekolojik potansiyel deerlendirilmekte, yeni dzenleme ve yatrmlarla ehirlerin daha evre dostu ve ekonomik olarak etkin olabilecei vurgulanmaktadr.

63. Bu eilimlere bal olarak nmzdeki dnemde baz sektrlerde kstlamalarn, baz sektrlerde ise yeni retim ve istihdam alanlarnn ortaya kmas muhtemeldir. evresel maliyetlerin iselletirilmesine dnk politika tasarmlarnn da belirli lde yaygnlaaca ngrlmektedir. Srdrlebilir byme ynndeki araylarn teknolojik gelime iin yeni alanlar oluturmas beklenmektedir. Ancak, gelimekte olan lkelerin snrl kaynak ve kapasiteleri, teknoloji gelitirme ve byme imknlarndan yararlanlmasn ve srdrlebilir bir retim ve tketim yapsna geii zorlatrabilecektir. Ayrca, kresel dzeyde politika yapclar enerji, ekonomi, sosyal kalknma ve evre hedeflerinin uyumlatrlmas konusunda kritik tercihlerle kar karyadr.

64. Trkiyedeki kalknma politikalar srdrlebilir kalknma ynnde geliim gstermektedir. Trkiye, kresel dzeydeki evre sorunlarnn zmne lke gereklerini gzeten bir anlayla, ortak fakat farkllatrlm sorumluluklar ve greceli kapasiteler ilkeleri erevesinde katk vermektedir. Artan nfusun ihtiyalar ve eitlenen tercihleri kalknma srecini etkilerken, evre zerinde yaratlan basknn azaltlmas nem kazanmaktadr. Bu erevede, kirliliin nlenmesi almalarna, biyolojik eitlilik ve doal kaynaklarn korunmas ile srdrlebilir kullanmna ncelik verilmektedir. Trkiye evre konusunda ald kararlar ve yrtt projelerle evresel tehditleri frsata dntrme potansiyeline sahiptir.

Gda, Su ve Doal Kaynaklarn Etkin Kullanm

65. klim deiiklii, tarm rnleri stoklarnda azalma, enerji ve dier girdilerdeki fiyat artlar, nfus art, tarm rnlerinin biyoyakt benzeri alternatif alanlarda kullanmnn gelimesi gibi faktrler 2000li yllarn ikinci yarsnda gda fiyatlarnn ar artmasna ve dalgalanmasna yol amtr. zellikle gelimekte olan lkelerde nfus ve refah artna bal olarak tarm rnleri talebinin ykselmesi ve gda fiyatlarnn yksek seviyelerde kalmas beklenmektedir. Gda fiyatlarndaki olas artlar, gelirinin byk blmn gdaya harcayan kesimler asndan olumsuz etkiler douracaktr. Gda fiyatlarndaki dalgalanmann nlenmesi iin ilgili uluslararas kurulularn ve blgesel ibirliklerinin nemi artmaktadr.

66. Nfus art, hzl ehirleme ve iklim deiikliinin ya rejiminde ortaya kard istikrarszlk nedeniyle, gvenilir su kaynaklarna eriim ve tarma elverili alanlarn korunmas daha fazla nem kazanmtr. Ekilebilir arazilerin giderek azalmas, gda gvenlii konusunda kritik riskler barndrmaktadr. Dnya genelinde tarm arazileri ve su kaynaklar ile ilgili olarak oluan kstlar ve artan talep basks, kresel ve blgesel dzeyde yeni politika ve nlemler gelitirilmesini gerektirmektedir. Ormanszlama ve ormanlarn bozulmas konusu ise dnya iin giderek artan bir tehdit oluturmaktadr.

67. Tarmsal retim maliyetlerinin drlmesi ve verimliliin artrlmas durumunda lkemizde dnya fiyatlarnn zerinde seyreden gda fiyatlar debilecektir. Bu durum, yerli fiyatlarn dnyada artan gda fiyatlarna yaklamas yoluyla lkemiz asndan bir frsat oluturabilecektir. te yandan, artan nfusu ve gelirinin yan sra kltrel yaknlyla da nemli bir potansiyel tayan Ortadou, Kuzey Afrika ve Yakn Dounun Trkiye iin gda rnlerinde daha byk bir d pazar haline gelmesi beklenmektedir.

Kresel Enerji Sisteminde Dnm

68. Enerji retimi ve tketiminde kresel ekonomik ve jeostratejik dengelerin yeniden tanmlanmasna sebep olabilecek nemli deiiklikler yaanmaktadr. Konvansiyonel olmayan petrol ve gaz retimlerinin artmasna bal olarak dnyann en byk fosil yakt tketicisi olan ABDnin 2020 ylndan nce dnyann en byk petrol reticisi olaca, sonrasnda ise net petrol ihracats konumuna gelecei ngrlmektedir. Dier yandan, mevcut rezervlerin geniletilmesiyle Irakn nmzdeki 20 yllk dnemde dnyann ikinci en ok petrol ihra eden lkesi haline gelmesi beklenmektedir. Kresel enerji dengesinde beklenen deiimin kresel dzeyde ekonomik ve siyasi yansmalar olabilecek, enerji gvenlii konusunda kresel ve blgesel dzeyde yeni politikalar gelitirilmesi gerekebilecektir.

69. Bu gelimelerin dnyadaki fosil yakt fiyatlarn yakndan etkileyecei tahmin edilmektedir. zellikle kaya gaz teknolojisindeki gelimelere paralel olarak doal gaz fiyatnn Kuzey Amerikada debilecei ngrlmektedir. Doal gaz fiyatlarna paralel olarak Avrupaya giren takmr fiyatlarnda da dme eilimi gzlenmektedir.

70. Gelimekte olan lkelerde kmr tketiminin ve nkleer enerji kullanmnn artmaya devam edecei, dnya genelinde hem hidrolik santrallerin hem de dier yenilenebilir enerji santrallerinin retim dzeylerinde ciddi artlar olaca; elektrik iin yaplacak yatrmlarn tutarnn fosil yaktlarn aranmas, karlmas ve datlmas iin harcanan tutarlar ile ayn seviyede olaca tahmin edilmektedir. Enerji verimliliini artrmaya ynelik kapsaml programlar yrtlmesinin de gndeme gelecei ngrlmektedir.

71. Trkiyenin birincil enerji arznda byk oranda yurtdndan karlanan petrol ve doal gaz kaynaklarna olan yksek bamll devam etmektedir. zellikle elektrik retiminde doal gazn pay yksekliini srdrmekte, bu kaynakta snrl sayda lkeye olan yksek bamllk arz gvenlii asndan ayrca bir risk unsuru olarak grlmektedir.

72. Enerji ithalatnn toplam ithalatmzn yaklak drtte birini oluturmas nedeniyle, nmzdeki dnemde kresel enerji piyasalarndaki fiyat ve arz gelimeleri, Trkiye ekonomisini hem byme dinamikleri hem de cari ak asndan etkilemeye devam edecektir. Enerjide da bamllmz azaltmaya ynelik alternatif politikalar oluturulmas, byme ve cari ak zerinde olumlu etkiler yaratacaktr. Bu kapsamda, arz tarafnda linyit bata olmak zere yerli kaynaklarn daha fazla deerlendirilmesi, nkleer enerjinin elektrik retimi amacyla kullanlmas ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn enerji retimindeki paynn ykseltilmesi nem tamaktadr. Talep tarafnda ise, elektrikte pik ykn yataylatrlmas iin enerji verimlilii tedbirlerinin artrlmas ve komu lkelerle elektrik ticaretinin gelitirilmesi ncelikli konulardr. Ayrca, Ortadou ve Hazar blgesindeki petrol ve doal gaz kaynaklarnn Avrupaya tanmasna ynelik eitli projeler, Trkiyenin hem arz gvenliini artrmaya hem de jeopolitik imknlarn avantaja dntrmeye katk salayabilecektir.

2.2. DNYA EKONOMSNDE MAKROEKONOMK GELMELER VE BEKLENTLER

73. Kresel kriz ncesi dnemde likidite bolluunun etkisiyle dnya ekonomisi ykselen ve gelimekte olan ekonomiler nclnde yksek oranl bir byme dnemi yaamtr. 1997 Asya ve 1998 Rusya krizleri sonucu alnan nlemlerle temel makroekonomik deikenlerdeki krlganlklarn azaltan gelimekte olan ekonomiler, 20022006 dneminde yksek oranl byrken, gelimi ekonomiler ise grece dk bir byme performans sergilemitir. Bu dnemde, dnya ekonomisi yllk ortalama yzde 4,3, gelimi ekonomiler yzde 2,5 ve ykselen ve gelimekte olan ekonomiler ise yzde 6,9 orannda bymtr. Yksek byme oranlarna paralel olarak, dnya ticaret hacmi de yllk ortalama yzde 7,5 orannda artmtr. Ancak, yksek byme dnemi kresel dengesizliklerin artt ve kresel krizin tohumlarnn atld bir dnem olmutur.

74. 2007 yl Austos aynda ABD konut piyasalarnda balayan sorunlar 2007-2008 dneminde dnyada yaanan kresel finansal dalgalanmann kaynan oluturmutur. Bu srete, gelimi lkelerde varlk fiyatlar dm, hane halklarnn servetleri azalm, finansal kurulularn bilanolar nemli lde bozulmu, birok kurulu iflas etmi, uluslararas kredi piyasasnda aksaklklar olumu ve likidite skkl yaanmtr. ABD finans piyasalarnda yaanan, daha sonra ticaret, finans ve gven kanallaryla gelimekte olan lkeler dhil tm dnyaya yaylan kriz sonucunda pek ok gelimi ve gelimekte olan lke resesyona girmi, ekonomik yavalama kresel lekte daha da belirginlik kazanmtr. 2008 yl son eyreinden itibaren kresel apta derinleen finansal kriz, reel sektr krizine dnerek zellikle gelimi lkelerde, ciddi retim ve istihdam kayplarna neden olmutur. 2009 ylnda dnya haslas yzde 0,6 orannda azalm ve II. Dnya Savandan sonra kresel ekonomik aktivitede en hzl daralma gereklemitir. Kresel ekonominin durgunluk ierisine girmesi dnya ticaret hacminde de keskin bir de yol am, dnya ticaret hacmi 2009 ylnda yzde 10,3 orannda daralmtr.

75. Kriz srecinde kresel dzeydeki politika koordinasyonu sonucu uygulanan ezamanl parasal genileme ve ekonomiyi canlandrma paketlerinin etkisiyle, krizin daha da derinlemesinin nne geilmitir. 2010 ylnda kresel dzeyde ekonomik toparlanma salanm ve dnya bymesi yzde 5,2 orannda gereklemitir. Ancak, uygulanan bu politikalara ek olarak sorunlu finansal kurulularn kurtarlmasndan kaynaklanan mali ykler nedeniyle, Avrupa lkeleri ve ABD bata olmak zere, birok gelimi lkede bte aklar ve kamu borlar yksek seviyelere km ve kriz gelimi lkelerde kamu bor krizine dnerek daha da derinlemitir.

76. Yksek kamu bor stoku ve bte aklaryla kar karya kalan Avro Blgesi lkelerinde byme performans ciddi lde zayflamtr. Avro Blgesi evre lkelerinde borlarn evrilebilirliine ynelik artan kayglar sonucunda derinleen bor krizi ve lkeler aras verimlilik farklar neticesinde Avro Blgesi 2009 ylndaki yzde 4,4lk daralmann ardndan, 2012 ylnda da yzde 0,6 orannda daralmtr. Avrupa Merkez Bankas genileyici parasal politikalar ve geleneksel olmayan politikalar ile piyasalara birok kez mdahale etmi; bu dorultuda parasal birlie ynelik kayglar bertaraf edilmi, finansal piyasalarda riskler azalm ve iyileme salanmtr. Ancak, finansal piyasalarda salanan iyileme, reel ekonomiye snrl lde yansmtr.

77. 2007-2013 dneminde gelimi ekonomilerin yllk ortalama yzde 0,9, ykselen ve gelimekte olan ekonomilerin yzde 6, dnya ekonomisinin ise yzde 3,3 orannda bymesi beklenmektedir. Gelimi ve gelimekte olan ekonomilerin byme performanslar arasndaki ciddi ayrma sonucunda gelimekte olan ekonomilerin dnya haslasndan ald pay, son on ylda nemli lde artmtr.

78. Bata AB lkeleri olmak zere gelimi lkelerde alnan nlemlerin olumlu sonular douraca, risk ve belirsizliklerin azalaca ve olumlu bir konjonktr yaanaca varsaym altnda, 2014-2018 dneminde dnya ekonomisinin yllk ortalama yzde 4,4 orannda bymesi ve kriz ncesi ortalama byme hzn yakalamas beklenmektedir. Ayn dnemde, gelimi ekonomilerin yllk ortalama yzde 2,5, ykselen ve gelimekte olan ekonomilerin ise yzde 6 orannda byyecei tahmin edilmekte, ykselen ve gelimekte olan ekonomilerin kresel bymenin srkleyici gc olmaya devam edecei ngrlmektedir. Kresel ticaret hacminin 2014-2018 dneminde yaklak yzde 6,1 orannda artaca ve bu artta gelimekte olan lkeler arasnda giderek artan ve eitlenen ticaret ilikilerinin belirleyici unsur olaca tahmin edilmektedir.

79. Kresel finansal krizin ekonomik byme zerinde yaratt olumsuz etkiler neticesinde isizlik oran, bata gelimi lkelerde olmak zere dnya genelinde ykselmitir. 2002-2006 dneminde ortalama yzde 6,4 seviyesinde gerekleen gelimi lkelerdeki isizlik orannn, krizin reel ekonomi zerindeki olumsuz etkileri ve yapsal sorunlar neticesinde, 2013 ylnda yzde 8,2 olarak gereklemesi beklenmektedir. Bu gelimede, zellikle gelimi lkelerde ekonomik aktivitenin yavalamas, i yaratma kapasitesinde oluan kstlar ve igc piyasasnda artan yapsal sorunlar etkili olmutur. Gen isizlikte grlen art istihdam piyasasnn temel sorunlarndan biri haline gelmitir. gc piyasasndaki yapsal sorunlar ve artan isizlik oranlar Avro Blgesinin en nemli ekonomik ve sosyal sorunlar arasnda yer almaktadr. Krizin etkisiyle spanya ve Yunanistan gibi lkelerde isizlik oranlar rekor seviyelere ulamtr. 2012 ylnda yzde 12,3 olan Avro Blgesi isizlik orannn alnan nlemlere ramen, yksek seviyesini koruyarak, 2014-2018 dneminde yzde 11,1 orannda gerekleecei tahmin edilmektedir. Gelimi lkelerde igcne katlma oranlarnn giderek azalmas, igc piyasasndaki yapsal sorunlarn devam etmesi, byme ve yatrm artlarnn yava seyredecei beklentisi nedenleriyle nmzdeki dnemde de gelimi lkelerde isizliin nemini korumas beklenmektedir. Kriz sonras dnemde byme ve istihdamn artrlmas, dnya ekonomisinde temel ncelik alanlar olmaya devam edecektir.

80. Gerek kriz ncesi gerekse kriz sonras dnemde tketici fiyatlar konusunda gelimi ve gelimekte olan ekonomiler arasnda bir ayrma olduu grlmektedir. Gelimi ekonomilerde ortalama yzde 2 civarnda olan enflasyon oran, gelimekte olan ekonomilerde enerji fiyatlar, gda fiyatlar, kuraklk, yurtii talep, parasal genileme ve kredi koullarna bal olarak daha dalgal ve daha yksek oranlarda seyretmitir. 2014-2018 dneminde gelimi ekonomilerde mevcut fiyat istikrarnn devam etmesi, gelimekte olan ekonomilerde ise enflasyonist basknn kontrol edilebilir bir seyir izlemesi beklenmektedir.

81. 2000li yllarn bandan itibaren ham petrol fiyatlar art eiliminde olmutur. 2008 yl Temmuz aynda en yksek deerine ulaan petrol fiyatlar, dnyadaki ekonomik daralmayla birlikte d eilimine, 2010 ylndan itibaren de ekonomik toparlanmayla birlikte art eilimine girmitir. Son dnemde 100 dolar civarnda seyreden ham petrol fiyatlarnn, petrol arznn artaca buna karlk kresel bymenin lml olaca varsaym altnda, nmzdeki dnemde dmesi beklenmektedir.

82. Kriz srecinde hkmetlerin uyguladklar canlandrma paketleri sonucunda bata Avrupa lkeleri ve ABD olmak zere birok lkede kamu mali dengeleri bozulmu ve kriz nitelik deitirerek bor krizi haline dnmtr. 2014-2018 dneminde gelimi lkelerde alnan nlemlerin etkisiyle bte aklarnda iyileme beklenmesine ramen, bor oranlarndaki art eiliminin devam edecei ve genel ynetim brt bor stokunun Gayri Safi Yurtii Haslaya (GSYH) orannn yzde 106,6ya ykselecei tahmin edilmektedir.

83. 2004 yl sonrasnda uluslararas likidite bolluu sermaye hareketlerinin ivmelenmesine yol am, 2007 ylnda ykselen ve gelimekte olan ekonomilere sermaye girileri rekor seviyelere ulamtr. Kresel krizle birlikte gelimi lkelerdeki finansal kurulularn ciddi zararlarla karlamalar sonucunda, ykselen ve gelimekte olan ekonomilere ynelik sermaye akmlar 20082009 dneminde nemli lde azalm, bu ekonomilerin para birimleri, zellikle 2009 yl ilk yarsnda hzla deer kaybetmitir. Krizle mcadele kapsamnda gelimi lkelerin merkez bankalarnn faiz oranlarn drmeleri ve genileyici para politikalar uygulamalar sonucunda, 2010 ylnda ykselen ve gelimekte olan ekonomilere ynelen sermaye akmlar tekrar ivme kazanmtr. Bu durum, lkelerin yerel para birimlerinin deerlenmesine, yurtii kredi kullanmnn artmasna, rekabet gc kayplarna ve cari denge zerinde baskya yol amaktadr. Ksa vadeli likidite bolluu ve kresel finans sisteminde sregelen krlganlklar, sermaye akmlarnda ciddi oynaklklara ve istikrarszla yol aan bir unsur olmaya devam etmektedir.

Tablo 1: Dnya Ekonomisine likin Temel Makroekonomik Gstergeler

(Yzde)

2002-2006

2007-2013

2014-2018

Dnya GSYH Art

4,3

3,3

4,4

Gelimi Ekonomiler

2,5

0,9

2,5

Avro Blgesi

1,8

0,2

1,5

ABD

2,7

1,0

3,2

Japonya

1,5

0,5

1,2

Ykselen ve Gelimekte Olan Ekonomiler

6,9

6,0

6,0

in

10,6

9,8

8,4

Hindistan

7,5

7,1

6,7

Brezilya

3,3

3,6

4,1

Rusya

6,7

3,1

3,7

ASEAN-51

5,6

5,2

5,6

Orta Dou ve Kuzey Afrika

6,4

4,5

4,4

Dnya Ticaret Hacmi Art

7,5

3,6

6,1

Dnya Enflasyon Oran

3,8

3,9

3,8

Gelimi Ekonomiler

2,0

2,0

2,0

Ykselen ve Gelimekte Olan Ekonomiler

6,1

6,2

5,9

Genel Ynetim Bte Dengesi/GSYH

Gelimi Ekonomiler

-2,9

-5,5

-2,8

Ykselen ve Gelimekte Olan Ekonomiler

-1,1

-1,4

-1,6

Genel Ynetim Brt Bor Stoku/GSYH

Gelimi Ekonomiler

76,7

96,0

106,6

Ykselen ve Gelimekte Olan Ekonomiler

43,3

35,2

31,2

Dnya sizlik Oran2

6,1

5,9

---

Gelimi Ekonomiler

6,4

7,4

7,4

Avro Blgesi

8,7

10,5

11,1

Kaynak: Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ekonomik Grnm Raporu, Nisan 2013

Not: 2007-2013 ve 2014-2018 dnemleri yllk ortalama art tahminleri

(1) ASEAN-5 lkeleri Malezya, Endonezya, Filipinler, Tayland ve Vietnamdr.

(2) Uluslararas alma rgt (ILO), Kresel stihdam Eilimleri Raporu, Mart 2013

3. PLAN NCES DNEMDE TRKYEDE EKONOMK VE SOSYAL GELMELER

84. 2000li yllarn bandan itibaren kararllkla uygulanan ekonomi politikalar ve gerekletirilen yapsal reformlar sonucunda salanan makroekonomik istikrarn yan sra elverili kresel ekonomik ortamn da etkisiyle lkemiz ekonomik ve sosyal alanda nemli mesafeler kat etmitir. Bu gelimeler sonucunda satn alma gc paritesine gre kii bana milli gelir, son on ylda AB-27 ortalamasnn yzde 36,1inden yzde 52,6sna ulamtr.

85. Dokuzuncu Kalknma Plannn uygulanmaya baland ilk yllarda i siyasi konjonktrdeki gelimeler ve hemen sonrasndaki kresel kriz, Trkiye ekonomisini etkileyen nemli faktrler olmutur. Kresel kriz nedeniyle artan belirsizlik, gven ortamn ve ileriye dnk beklentileri olumsuz etkilemi, yatrm ve tketim kararlarnn ertelenmesine ve ekonomik faaliyetlerin yavalamasna yol amtr. Buna bal olarak, 2002-2006 dneminde yllk ortalama yzde 7,2 orannda artan GSYH, 2007-2012 dneminde yzde 3,3 orannda bymtr. Plan dneminde yeni milli gelir serisi ve nfus istatistiklerinde yaplan gncellemeye gre, kii bana milli gelir 2012 ylnda 10.504 dolar, cari GSYH ise 786 milyar dolar olarak gereklemitir.

86. Trkiye, gerekletirdii reformlar sonucunda elde ettii tek haneli enflasyon oranlar, gl kamu maliyesi ve gl bankaclk yapsyla kresel kriz ortamnda birok lkeye kyasla avantajl bir konumda olmutur. Bu durum, Trkiyeye kriz dneminde ekonomiyi canlandrmak iin uygulad politikalarda esneklik ve manevra alan salamtr. Bunun yan sra zellikle krizin youn olarak yaand 2009 yl sonrasnda orta vadeli bir perspektifle, zamannda ve kararl bir biimde uygulanan maliye, para ve gelir politikalarnn etkisiyle gl bir performans sergileyen Trkiye ekonomisi, krizden baaryla kan sayl ekonomiler arasnda yer almtr.

87. Bu gelimede, ayrca kriz sonrasnda uluslararas piyasalarda artan likidite bolluuna ve salanan gven ortamna bal olarak Trkiyeye ynelik sermaye girilerinin artmas, hzl kredi genilemesi ve bu faktrlerin yurtii talebi canlandrmas etkili olmutur.

88. 2007-2012 dneminde tarm, sanayi ve hizmetler sektrlerinde katma deer srasyla yllk ortalama yzde 2,1, yzde 3,7 ve yzde 4 orannda artmtr. Bu dnemde tarm sektrnn GSYH iindeki paynn yzde 7,9a gerilemesi beklenmektedir. Sanayi sektrnn GSYH iindeki pay yzde 19,3e dm, hizmetler sektrnn (vergiler dhil) GSYH iindeki pay ise artarak yzde 72,7ye ykselmitir. Sanayi sektrnn paynn artrlmas uzun dnemli yksek oranl srdrlebilir byme altyapsnn gelitirilmesi asndan nem tamaktadr.

89. 2007-2012 dneminde; bymenin kayna zel tketim, ihracat ve sabit sermaye yatrm harcamalar olmutur. Ancak toplam sabit sermaye yatrmlar art hznn Plan dnemi ortalama hedefini yakalayamamasnda kresel krize bal olarak 2009 ylndaki daralma nemli lde etkili olmutur. Net ihracatn bymeye katks ise yllk ortalama 0,3 puan olarak gereklemitir. Bata zel sektr olmak zere kamu yatrmlarnn artrlmas byme ve istihdam artran nemli bir bileen olmaya devam etmektedir.

90. Dokuzuncu Kalknma Plannda bymenin retim ynnden kaynaklar olan istihdam, sermaye stoku ve toplam faktr verimlilii (TFV) art oranlarnn srasyla yzde 2,7, yzde 4,8 ve yzde 2,3 olaca tahmin edilmitir. 2007-2012 dneminde, istihdam ve sermaye stokundaki art hz plan hedefini yakalayarak srasyla yllk ortalama yzde 3,3 ve yzde 5,6 olarak gereklemitir. TFV art hz ise yzde -0,5 ile plan hedefinin gerisinde kalmtr. Yksek ve srdrlebilir byme performansnn salanmas iin verimlilik oranlarnn artrlmas ihtiyac srmektedir.

91. 20072012 dneminde toplam istihdam yllk ortalama yzde 3,3 orannda artmtr. Bu gelimede igc piyasasna ynelik uygulanan programlar etkili olmutur. 2006 ylnda yzde 10,2 olan ve kresel kriz srecinde ykselen isizlik oran, igcne katlma oranndaki arta ramen, 2012 ylnda yzde 9,2ye gerilemitir. Kayt d istihdam oran zellikle tarm d sektrlerde nemli oranda gerilemi, haftalk ortalama alma saati azalm ve asgari cret art oran enflasyonun zerinde gereklemitir.

92. Plan dneminde, enflasyon hedeflemesi rejimi erevesinde fiyat istikrar odakl bir para politikas uygulayan Merkez Bankas, kresel kriz sonras dnemde orta vadede fiyat istikrarndan vazgemeden finansal istikrar da gzetecek ekilde belirledii hedeflere ulamada kullanaca aralar geniletmitir. Dokuzuncu Kalknma Plannda Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE) yllk art hznn kademeli olarak yzde 5ten yzde 3e drlmesi hedeflenmitir. Ancak uzun sreli kronik yksek enflasyonun yaratt katlklar, dviz kuru ve petrol fiyatlarnda yaanan dalgalanmalar, dnya gda fiyatlarndaki oynakln ykseklii, ynetilen/ynlendirilen fiyatlarda yaplan ayarlamalar ve vergi dzenlemeleri gibi nedenlerden dolay 2008 ylnda enflasyon hedefi gncellenmitir. Orta vadede yzde 5 dzeyinde istikrar kazanmas hedeflenen enflasyon oran, 2012 ylnda yzde 6,2ye kadar gerilemitir.

93. 2007-2012 dneminde ithalat ihracattan daha hzl artm ve d ticaret ann GSYHya oran yllk ortalama yzde 9,9, cari an GSYHya oran ise yllk ortalama yzde 5,9 olarak gereklemitir. Milli gelir denklii asndan bakldnda, bu dnemde yurtii tasarruflarn dk seyretmesi cari ilemler ann temel belirleyicisi olmutur. Srdrlebilir ve yksek bymenin salanmas iin yurtii tasarruflarn artrlmas nemini korumaktadr.

94. Plan dneminde para ve gelirler politikalaryla uyumlu bir ekilde uygulanan maliye politikasyla kamu kesimi borlanma gerei, kamu bor stokunun milli gelire oranndaki dme eilimini destekler seviyede tutulmutur. Piyasalarda oluan gven ortamnn da etkisiyle faiz oranlar derken borlanma vadeleri uzam, kamunun faiz demelerinin GSYHya oran dmtr. 2007-2012 dneminde genel devlet dengesi zelletirme gelirleri ve faiz giderleri hari tutulduunda, GSYHya oranla, ortalama olarak yzde 2,2 fazla vermitir. Bylece, 2006 ylnda yzde 46,5 olan AB tanml genel ynetim nominal bor stokunun GSYHya oran 2012 ylnda yzde 36,1 seviyesine gerilemitir.

95. Plan dneminde Kamu ktisadi Teebbs (KT) sisteminin rettii katma deerin GSYH iindeki pay 2007-2012 yllar arasnda gerekletirilen toplam 20,3 milyar dolarlk zelletirme uygulamalarnn da etkisiyle kademeli olarak dmtr.

96. Kresel kriz dneminde, nceki yllarda gerekletirilen yapsal reformlar sonucunda Trk bankaclk sektr bym, tm salamlk gstergelerinde yksek performans sergileyerek gl bir yapya kavumutur.

97. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde lkemiz rekabet gc ve i ortamnn iyiletirilmesi konularnda ilerleme kaydetmitir. Dnya Ekonomik Forumunun kresel rekabet gc endeksine gre 2007 ylnda 131 lke arasnda 53nc srada yer alan Trkiye, 2012 ylnda 144 lke arasnda 43nc sraya ykselmitir. Dnya Bankasnn (DB) i yapma kolayl endeksinde ise 2006 ylnda 155 lke arasnda 84nc srada iken, 2012 ylnda 183 lke arasnda 71inci sraya ykselmitir.

98. Son yllarda rekabet gcnde salanan iyilemelere ramen, 2007-2012 dneminde imalat sanayiindeki retim art, kresel krizin olumsuz etkisi nedeniyle tahminlerin altnda kalm ve yllk ortalama yzde 3,7 olarak gereklemitir. malat sanayiinde esas olarak byk lekli firmalardan kaynaklanan bir verimlilik art yaanmtr. Byk ve kk lekli firmalar arasndaki yksek verimlilik fark ise devam etmektedir. malat sanayii ihracatnda orta teknoloji sektrlerinin pay artm, ancak yksek teknoloji sektrlerinin ihracat artmasna ramen imalat sanayii ihracat iindeki paynda d gzlenmitir. Dier taraftan, ara mal ithalatna yksek dzeyli bamllk artarak devam etmitir.

99. retim ve ihracatmzn yksek katma deerli ve teknoloji youn bir yapya kavumas iin yapsal bir dnm ihtiyac bulunmaktadr. Bu dnm, sanayi sektrnn, kresel deer zincirindeki konumu asndan da nem tamaktadr. Bu erevede, bilim ve teknolojiyi ekonomik ve sosyal faydaya dntrmeye ynelik gerekli ara ve kurumlar sistematiinde nemli gelimeler kaydedilmi ve Ar-Geye ayrlan mali ve beeri kaynaklar artrlmtr. Ancak, Ar-Ge iin ayrlan kaynak ve girdilerdeki arta ramen patent ve ticariletirme hususlarnda ilerleme ihtiyac srmektedir.

100. Ekonominin rekabet gcnn gelitirilmesinde nemli bir rol oynayan ve 2012 yl itibaryla GSYH ierisindeki pay yzde 61,9a ykselen hizmetler sektrnn inaat, organize perakendecilik ve turizm gibi alt sektrlerinde nemli ilerlemeler salanmtr. Bu kapsamda, inaat sektrnde 2008 ylndan itibaren, kresel durgunluk ve risk ortamyla birlikte, inili kl bir dnem yaansa da Trk inaat irketlerinin yurtdnda stlendii taahht tutar 2012 ylnda 27 milyar dolara ulamtr. Turizm sektrnde, 2006-2012 dneminde yabanc turist says ve turizm geliri yaklak yzde 60 orannda artm olmasna ramen turist bana elde edilen gelir seviyesinin dkl devam etmektedir. Plan dneminde organize perakende ticaret belirgin bir biimde gelimi, elektronik ticaret ise byme eilimine girmitir. Genel olarak hizmetler sektrnde katma deeri yksek alanlarn paynn ve ihracatnn artrlmas, bilgi ve iletiim teknolojileri kullanmnn yaygnlatrlmas nem tamaktadr.

101. 2006-2010 dneminde lkemiz iletmelerinin tamamna yaknn oluturan Kk ve Orta Byklkteki letmelerin (KOB) istihdam ve katma deer iindeki yzde pay 3er puan azalm, yatrmlar iindeki yzde pay ise 5 puan artmtr. Ekonomide rekabet gcnn artrlmas, yenilik ve giriimciliin gelitirilmesi ile istihdam oluturulmas asndan KOBlerin verimlilik art, byme ve kurumsallama ihtiyac devam etmektedir.

102. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde tarmsal desteklemenin eitlendirilmesi, gda gvenilirlii, bitki ve hayvan salna ilikin eitli almalar yrtlm; Gneydou Anadolu Projesi (GAP) blgesi bata olmak zere arazi toplulatrma ve sulama altyapsnda dikkate deer gelimeler salanmtr. Ancak dnem banda lkemizde yaanan kuraklk ile kresel gda piyasalarndaki istikrarszln yol at olumsuz etkiler sonucu lkemizin tarm rnleri ithalat miktar ve deer olarak ykselmitir. Et ve et rnleri piyasasnda fiyat dengesini salamak zere canl hayvan ve krmz et ithalat yaplm, hayvanclkta yatrmlar artrlmtr. te yandan, tarmsal iletmelerde ok parallk ve lek sorunlarnn giderilmesi, retici rgtllnn glendirilmesi, teknoloji kullanmnn yaygnlatrlmas ile tarm-sanayi ibirlii ve entegrasyonunun artrlmas ihtiyac devam etmektedir.

103. Plan dneminde, ekonominin rekabet gc ve d dengeler asndan nemli bir rol bulunan enerji sektrnde tketim talebi artm, arz gvenlii sorunu devam etmi, petrol fiyatlarndaki yksek art ekonominin geneli zerinde bask oluturmutur. Birincil enerji tketimi 2007-2011 dneminde yllk ortalama yzde 2,8, elektrik enerjisi tketimi 2007-2012 dneminde yllk ortalama yzde 5,6 orannda artmtr. Elektrik ve doal gaz piyasalarnn serbestletirilmesine ynelik nemli admlar atlm, zel sektrn piyasa paylar ykselmitir. Enerji arz gvenliinin artrlmas amacyla yenilenebilir enerji retiminin desteklenmesine devam edilmi, yerli kmr kaynaklar elektrik retimi amacyla zel sektre alm, nkleer santral yapmyla ilgili almalara balanm, enerji verimliliini artrmaya ynelik dzenlemeler yaplarak eitli programlar uygulamaya konulmutur.

104. Madencilikte nemli bir yeri olan linyit kmrne ynelik arama faaliyetleri sonucunda, bilinen linyit kmr rezervi 8,3 milyar tondan 12,8 milyar tona karlmtr. 38 yeni jeotermal sahas kefedilmi; altn, inko, bakr, zeolit, feldspat, kuvars, mermer gibi birok madende nemli rezervler tespit edilmitir. Ayrca, Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) tarafndan gerekletirilen ham petrol ve doal gaz rezerv ve retimini artrmaya ynelik almalarla lkemizin retim seviyesi korunmu, bata deniz sahalarnda olmak zere lke genelinde arama veri altyaps gelitirilmeye devam edilmitir.

105. Plan dneminde, ulatrma altyapsn gelitirerek yurtii ve yurtd retim ve tketim merkezlerini birbirine balama ve ulatrma trlerini kendi ierisinde entegre hale getirme ynnde almalar yrtlmtr. Bu erevede Trans-Avrupa Ulatrma Alar (TEN-T), Kafkas lkeleri ve Ortadou ile balantlar glendiren projeler byk lde gerekletirilmi, blnm yol almalarna devam edilmi, hzl tren hatlar iletmeye alnmaya balanm, iki byk konteynr liman projesine ncelik verilmi, havayolundaki yurtii ve yurtd yolcu ve sefer saylar artrlmtr. Ulatrma altyapsnn finansmannda kamu-zel ibirlii modeli; havaliman ve terminal yapmlarna ilave olarak otoyol, tnel ve kpr yapmlarnda da uygulanmaya balanmtr. nmzdeki dnemde koridor yaklamna geilmesi, ulam trleri arasnda entegrasyonun salanmas, az gelimi blgelerin ulam balantsnn daha da gelitirilmesi ihtiyac bulunmaktadr. Trkiyenin corafi avantajlarn ekonomik gelimeye ve ticaret hacmine yeterince yanstabilmesi iin maliyetleri optimize edecek, rn dng srecini ksaltacak, ulatrma, depolama, paketleme ve stok ynetimi gibi ilevleri btnletirebilecek bir yk tamacl ve lojistik altyapsnn gerekletirilmesi gerekmektedir. Blgelerin zellikle yk tamaclnda daha etkin, hzl ve gvenli ulama ve lojistik altyapya kavumas ve lkenin nemli blgesel merkezleri arasnda da etkileimi artracak ekilde kuzey-gney balantlarnn glendirilmesi nemini korumaktadr.

106. Plan dneminde, lkemizin bilgi toplumuna dnm srecinde kritik bir neme sahip olan bilgi ve iletiim teknolojileri sektrnde geni bant eriim bata olmak zere, iletiim hizmetlerinin kullanm artmtr. Ekonomideki verimlilik dzeyinin ve rekabet gcnn artrlmas ile kamu hizmetlerinin etkin ve etkili sunulabilmesi iin iletmelerin, vatandalarn ve kurumlarn bilgi ve iletiim teknolojilerini yaygn kullanmasna hizmet edecek nemli ilerlemeler salanmtr. Bununla birlikte, bilgi teknolojileri pazar, elektronik haberleme sektrndeki bymeye paralel bir byme gsterememitir.

107. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde, ekonomik gelimelerin yannda sosyal kalknma ynnde ilerlemeler salanmtr. Bata eitim ve salk olmak zere temel kamu hizmetlerinin daha nitelikli, daha yaygn ve kolay ulalabilir sunulmas konusunda nemli gelimeler kaydedilmitir. Sosyal ierme ve yoksullukla mcadele amacyla daha kapsayc bir sosyal gvenlik sistemi, daha etkin ve yaygn bir sosyal destek sistemi oluturulmutur. gc piyasasna ynelik nemli reformlar neticesinde Trkiye, ekonomik krizin istihdam zerindeki etkilerinin en az hissedildii lkelerden birisi olmutur. Bu alanlarda salanan nemli gelimelere ramen, fiziki ve beeri altyapnn glendirilmesi ile hizmet sunumunun kalitesi ve etkinliinin artrlmas ihtiyac nemini korumaktadr.

108. Eitimde beeri ve fiziki altyap iyiletirilmi, tm kademelerde okullama oranlarnda art salanm ve derslik bana den renci says nemli lde azaltlmtr. Kz ocuklar ile yoksul rencilerin eitimde devamlln salamak ve tamal eitimi glendirmek iin eitli faaliyetler yrtlm, zorunlu eitim sresi uzatlarak ortaretim sistemi yeniden yaplandrlm, retmenlerin hizmet ii eitimlerinde art salanmtr. Bu gelimelere ramen, lkemiz okul ncesi eitim ve ortaretime eriimde ve baar performansn deerlendiren Uluslararas renci Deerlendirme Program (PISA) aratrmasnda uluslararas ortalamalarn altnda kalmtr. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde yksekretimde 36 devlet ve 41 vakf niversitesi kurulmu ve niversite says 2013 yl Mays ay itibaryla 170e ulamtr. Bylece yksekretime eriimde de nemli ilerleme kaydedilmi olmakla birlikte, kalitenin artrlmas ihtiyac srmektedir. Uzun dnemde kalknmann salam temellere oturabilmesi iin lkemizin ihtiya duyduu nitelikli insan gcnn yetitirilmesi hususu nceliini korumaktadr.

109. Plan dneminde, tm vatandalara daha etkin hizmet sunulmas amacyla, emeklilik ve salk sisteminde kapsaml deiiklikler ieren dzenlemeler yaplmtr. Sosyal sigorta kurulular tek at altnda toplanm, norm ve standart birliinin salanmasna ynelik nemli admlar atlm, sosyal gvenlik sisteminin mali srdrlebilirliine katk salayacak parametrik deiiklikler gerekletirilmi ve tm vatandalara ayn standartlarda salk hizmeti sunan zorunlu genel salk sigortas (GSS) sistemi kurulmutur. Nfusun tamamna yakn salk sigortas kapsamna alnm, aile hekimlii sistemi yaygnlatrlm, salk personeli ve hastane says ile yatak kapasitesinde art salanmtr. Salk sistemi, Salk Bakanlnn merkez ve tara tekilat birimleri ile zel sektrn rol ve sorumluluklarn da kapsayacak ekilde yeniden yaplandrlmtr. Bebek ve anne lm oranlar hzla drlm, doumda beklenen yaam sresi ykselmitir.

110. Ekonomik kriz dneminde dnyada genel olarak sosyal harcamalar azalrken lkemizde bu alanda yaplan harcamalarn artmas, sosyal yardmlarn gerek kapsam gerekse miktar bakmndan art gstermesi ve yoksullukla mcadelede kurumsal kapasitenin gelitirilmi olmas, krizin yoksulluk ve gelir eitsizlii zerindeki olumsuz etkilerini hafifletmitir. Bu gelimelere bal olarak gelir dalmnda iyileme kaydedilmitir. Kadn, ocuk, engelli ve yallarn ekonomik ve sosyal hayatta daha fazla yer almalarna ve yaam kalitelerinin ykseltilmesine ynelik nemli admlar atlm, geri kalm blgelerimizde sosyal iermenin salanmas kapsamnda Sosyal Destek Program (SODES) bata olmak zere blgesel sosyal kalknma programlar uygulanmtr. Bununla birlikte nmzdeki dnemde sosyal harcamalarda denetimin artrlmas ve destek uygulamalarnn, vatandalar retim srecine daha fazla dhil edecek ekilde iyiletirilmesi gerei bulunmaktadr.

111. Kamu hizmetlerinin etkin, ekonomik ve verimli bir ekilde yrtlmesini salamak amacyla, bakanlklar arasndaki grev ve yetki dalm yeniden belirlenerek baz yeni bakanlklar kurulmu, baz bakanlklar da kaldrlmtr. Bunun yan sra, kamu kurum ve kurulularnn ballk ve ilgileri yeniden dzenlenerek Babakanla bal kurum ve kurulularn says azaltlm, bir ksm kurumlar ise bakanlklarn ana hizmet birimleri haline dntrlmtr. Kamu idarelerinde politika gelitirme, programlama, bteleme kapasitesini glendirmeye ve hesap verebilirlik ile mali saydaml salamaya ynelik temel bir ara olarak benimsenen stratejik ynetime gei sreci yaygnlatrlmtr. Ayrca, hesap verebilirlii glendirmek amacyla Kamu Denetilii Kurumu kurulmu, Saytayn denetim alan tm kamu kaynaklarn kapsayacak ekilde geniletilmitir.

112. Yerel dzeyde ise kurumsal kapasitenin glendirilmesi, mahalli hizmetlerin sunumunda daha etkili bir koordinasyon salanmas ve lek ekonomisinden faydalanlmas amacyla nfusu 750 binin zerinde bulunan iller, il snrlar esas alnarak bykehir belediyesine dntrlmektedir. Bu dzenlemeyle bykehir belediye saysnn 30a ulamas, Trkiye yzlmnn yzde 51inin, nfusun ise yzde 77sinin bykehir belediyesi kapsamna girmesi beklenmektedir.

113. lkemizde bata iklim deiiklii olmak zere, evre sorunlarna duyarl politikalar srdrlebilir kalknma ilkeleri erevesinde yrtlm; kurumsal yap, mevzuat ve standartlar gelitirilmitir. Afet zararlarnn en aza indirilmesi amacyla kurumsal ve yasal dzenlemelerle kamuoyunda farkndalk oluturulmasna nem verilmitir. Yerleim yerlerinin temiz ve salkl hale gelmesi asndan kentsel altyap yatrmlarna ncelik verilmi, bata ime suyu ve atk su ile kat atk hizmetleri olmak zere, nfusun bu hizmetlere eriiminde nemli ilerlemeler kaydedilmitir.

114. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde hzl ehirleme srecine paralel olarak byk ehirler glerin youn bir ekilde ynlendii merkezler olmaya devam etmi, ehir nfusunun toplam nfusa oran yzde 67,5ten yzde 72,3e ykselmitir. 2012 yl itibaryla Trkiyede nfusu bir milyonun zerinde olan ehir says 10a ulamtr. Kaak yaplama ve gecekondulama hlihazrda nemini yitirmekle birlikte, ehirlerde ekonomik ve sosyal ihtiyalarn karlanmas ve doal afet kaynakl risklerin azaltlmas ynnde mevcut ehir dokusunun yenilenmesi daha fazla arlk kazanmaktadr. Bu srete, meknsal planlama, afet ynetimi ve kentsel dnmle ilgili hukuki dzenlemeler gerekletirilmitir. ehirlerin daha rekabeti ve yaanabilir klnmas; yeni ve nitelikli i ve yaam alanlar oluturulmas; sosyal ve fiziki altyapya, kaliteli ve gvenli kentsel ulatrma sistemlerine kavuturulmas ynnde politika ve uygulamalarn etkinletirilmesi gerekmektedir.

115. Dokuzuncu Kalknma Plan dneminde Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi (UKKS) erevesinde krsal ekonominin glendirilmesine, insan kaynaklarnn gelitirilmesi ve yoksulluun azaltlmasna, yaam kalitesinin artrlmasna, srdrlebilir kaynak kullanm ve evrenin korunmasna arlk verilmitir. Krdan kente g dinamikleri yavalamakla birlikte devam etmektedir. Bu dinamiin temelinde, krsal kesimin kentsel i imknlarna ve yaam artlarna erime istei bulunmaktadr. Gle gelen ou dk vasfl nfusun, ehirlerde sosyal yaam ve igc piyasalarna uyum zorluklar; ehirlerde isizlik, gelir farklar, kayt dlk gibi sorunlara neden olmaktadr. Krsal kesimde, tarm sektrnn gelimesinin yannda, gelir kaynaklarnn eitlendirilmesi ve yaam kalitesinin ykseltilmesi nemini korumaktadr.

116. Blgesel gelime ve blgesel rekabet edebilirlik alannda; merkezde ve mahallinde kurumsal yaplar oluturulmu, eyleme dnk muhtelif programlar uygulanmtr. Bu kapsamda, merkezi dzeyde Blgesel Gelime Yksek Kurulu ve Blgesel Gelime Komitesi kurulmu, blgesel dzeyde 26 kalknma ajans ve bunlar bnyesinde 81 ilde yatrm destek ofisleri faaliyete geirilmi, tm lke iin blgesel gelime planlar hazrlanm ve uygulamaya konulmutur. Kalknma ajanslar blgelerin rekabet gcne de katkda bulunan kapsaml mali ve teknik destekler salamaya balam, GAP hedeflerini daha ksa srede gerekletirmek iin bir eylem plan hazrlanarak yrrle konmutur. GAP Blge Kalknma daresine ek olarak DAP (Dou Anadolu Projesi), Dou Karadeniz Projesi (DOKAP) ve Konya Ovas Projesi (KOP) iin blge kalknma idareleri tekil edilmitir. Ayrca yatrm tevik sisteminin blgesel boyutu glendirilmi, cazibe merkezleri program, ky altyapsna ynelik Kylerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi (KYDES), belediyeler iin Belediyelerin Altyapsnn Desteklenmesi Projesi (BELDES) ve Su ve Kanalizasyon Altyap Program (SUKAP), sosyal kalknma bakmndan ncelikli illere ynelik SODES programlar uygulamaya konulmu; kmelenme desteklerinin hukuki ve kurumsal altyapsn gelitirme almalar tamamlanmtr.

117. Onuncu Kalknma Plan dneminde, son yllarda elde edilen kazanmlarn artarak srdrlmesi, sahip olduumuz ekonomik potansiyelin en st seviyede deerlendirilerek toplumsal faydaya dntrlmesi iin yapsal reform srecinin devam ettirilmesi gerekmektedir.

118. lkemizin uluslararas dzeyde iblm ve deer zinciri hiyerarisinde konumunu ykseltmesi, kresel kriz sonrasnda yeniden ekillenen dnya ekonomisinde gelimi lkelerle arasndaki mesafeyi kapatmas iin yzde 4,5 civarnda olan potansiyel byme hzn artrmas gereklidir.

119. Ekonomik ve sosyal alanlardaki nemli gelimelere ramen byme seyri, verimlilik oranlar, cari ak, tasarruf oranlar, enerji arz gvenlii, retim ve ihracatn teknoloji kompozisyonu, yerli yenilik kapasitesi, igc nitelii, istihdam, fiziki ve beeri altyap, blgesel gelime ve ehirleme ile kurumsallama Trkiyenin daha fazla gelime gstermesi gereken balca alanlardr. lkemiz; jeopolitik avantajlar, gen nfusu, dnyayla giderek btnleen giriimcileri, bankaclk ve mali yaps, i pazar frsatlar, gelimi ve gelimekte olan pazarlara yaknl ve ekonomik yapsyla gelimekte olan lkeler arasnda nemli bir byme potansiyeline sahiptir.

KNC BLM

1. PLANIN TEMEL AMALARI VE LKELER

120. Uzun vadeli kalknma amacmz, yeniden ekillenmekte olan dnyada milletimizin temel deerlerini ve beklentilerini esas alarak gerekletirilecek yapsal dnmlerle lkemizin uluslararas konumunu ykseltmek ve halkmzn refahn artrmaktr. Bu erevede, 2023 ylnda GSYHnn 2 trilyon dolara, kii bana gelirin 25 bin dolara ykseltilmesi; ihracatn 500 milyar dolara karlmas; isizlik orannn yzde 5e drlmesi; enflasyon oranlarnn kalc bir biimde dk ve tek haneli rakamlara indirilmesi hedeflenmektedir.

121. 2014-2018 dnemini kapsayacak olan Onuncu Kalknma Plan ile Trkiyenin uluslararas deer zinciri hiyerarisinde st basamaklara km, yksek gelir grubu lkeler arasna girmi ve mutlak yoksulluk sorununu zm bir lke haline gelmesi amalanmaktadr. Bu ama dorultusunda, 2018 ylnda GSYHnn 1,3 trilyon dolara, kii bana gelirin 16 bin dolara ykseltilmesi; ihracatn 277 milyar dolara karlmas; isizlik orannn yzde 7,2ye drlmesi hedeflenmektedir. Bu hedefler dorultusunda lkemizin byme performansnn daha yksek, istikrarl ve srdrlebilir bir yapya kavuturulmas, rekabet gcnn ve toplumun refah seviyesinin artrlmas ngrlmektedir.

122. Bu amala balantl olarak, sermaye birikimi ve sanayileme sreci hzlandrlacak; yurtii tasarruflar, retken yatrmlar ve retim faktrlerinin verimlilik dzeyleri artrlacak; cari ak kalc bir ekilde makul dzeylere ekilecek; ekonominin yeniliki ve ithalat bamll azalm bir yapya dntrlmesi salanacaktr. Bu dnm srecinde, Trkiyede bilim ve teknoloji alanndaki gelimelerin yakndan takip edilerek yenilik retme kapasitesinin ykseltilmesi, yeniliklerin mevcut retim yapsyla btnletirilerek retim yapsnda dnmn salanmas hedeflenmektedir.

123. Ekonomik amalarn gerekletirilmesine paralel olarak Trk vatandalarnn mutlu, mreffeh ve onurlu bir ekilde yaamas; bu ynde bireylerin kendilerini gelitirebilecekleri, zgr, salkl, gvenli ve yksek standartta yaam srebilecekleri sosyal bir ortamn oluturulmas temel amalarmz arasndadr.

124. nsan haklarnn ve bireysel zgrlklerin adil ve hzl alan bir hukuk sistemiyle garanti altna alnd; etkili, ngrlebilir ve kurumsallam kamu politikalar ile frsat eitlii sunan; eriilebilir ve nitelikli kamu hizmetleriyle desteklenen toplumsal ve idari bir yapnn oluturulmas amalanmaktadr. nsan odakl kalknma anlay erevesinde, bireysel ve toplumsal nitelik ve yetkinliin ykseltilerek bireylerin kendilerini gerekletirmesi, sosyo-ekonomik yaama daha aktif katlmas ve yoksulluun azaltlarak toplumsal refahn yaygnlatrlmas esastr.

125. Gelecek nesillere ynelik sosyal politikalar, demografik frsat penceresi gz nne alndnda, toplumumuz asndan ayrca nemlidir. Nitelikli nfus yapsna ynelik etkili nfus, eitim ve salk politikalarnn uygulanmasnn yannda; bireylerin deiime uyum salama becerilerinin gelitirilmesi, yeni bilgi ve teknolojilerin sadece kullancs deil, aratrcs ve reticisi olmas; alma ve sosyal gvenlikle ilgili dzenlemeler ile doal kaynaklarn kullanlmasnda nesiller aras hakkaniyet ve srdrlebilirliin esas alnmas salanacaktr.

126. Kalknma hedeflerine tam olarak ulalabilmesi, kalknmann srdrlebilir olmas ve refahn yaygnlatrlmas, insanlarn bulunduklar meknlarda yaam kalitesinin ve yaanabilirlik standartlarnn evreye duyarl bir ekilde ykseltilmesi halinde mmkn olacaktr. Bu erevede, ehirlerin ve krsal alanlarn kendine zg koul ve niteliklerine gre, daha iyi i frsatlarn ve yaam ortamlarn sunabilir hale gelmesi Onuncu Kalknma Plannn temel amalar arasndadr. Bu dorultuda, lke genelinde sosyo-ekonomik uyumun glendirilmesi ve topyekn kalknmann salanmas iin blgesel gelimilik farklar azaltlacak, blge ve ehirlerin potansiyelleri deerlendirilerek ve ekonomik tabanlar geniletilerek rekabet gleri gelitirilecektir. Yerleimlerde temel yaam kalitesi standartlar oluturulacak, dk gelirli blge ve ehirler bata olmak zere ulatrma, lojistik ve iletiim altyaps iyiletirilerek piyasalara ve kamu hizmetlerine eriim kolaylatrlacaktr. Gelimi blge ve ehirlerin kresel ekonomiyle btnlemesi glendirilecektir.

127. Kresel toplumun gl ve saygn bir yesi olan lkemiz, Kalknma Plannn ekonomik ve sosyal amalarn gerekletirerek, daha fazla deer retmeye devam edecek, kresel ve blgesel sorunlarn zmnde daha etkili olabilecektir.

128. Bu temel amalara ularken kalknma srecinin siyasi ve toplumsal dzeyde sahiplenilerek btncl bir yaklamla srdrlmesinde, insan odakllk, katlmclk, kapsayclk, hesap verebilirlik ve effaflk ilkeleri esas alnacaktr.

2. PLANIN HEDEFLER VE POLTKALARI

2.1. NTELKL NSAN, GL TOPLUM

129. Kalknmann amac toplumun refahn artrmak, hayat standardn ykseltmek, temel hak ve zgrlkler zemininde adil, gvenli ve huzurlu bir yaam ortam tesis etmektir. Bu erevede, insan iin ve insanla beraber kalknma yaklamnn hayata geirilmesi ve refahn toplumun tm kesimlerine yaygnlatrlmas temel nceliktir. Gerek gerekletirilme srecinde gerekse sonular itibaryla kapsayc bir kalknma anlay esastr. nsan odak alan bu anlay kalknma srecine herkesin ve her yrenin katlmn azami dzeye karmay, kalknmann sonularndan herkesin daha adil bir ekilde pay almasn hedeflemektedir.

130. Daha gl ve mreffeh bir toplum yapsna ulamak ve beeri sermayeyi glendirmek zere temel hak ve zgrlkler, demokratikleme, adalet, eitim, salk, istihdam, sosyal gvenlik ve kamu ynetimi gibi alanlarda uyumlu ve btnleik politikalarn uygulanmasna devam edilecektir.

131. Beeri sermayenin glendirilmesi iin i ve yaama ilikin bilgi, beceri ve yetenekleri yksek ve salkl bireylerin yetimesi nem arz etmektedir. Toplumun ekirdeini oluturan, bireyleri ve toplumu bir arada tutan aile kurumu, hogr, sevgi ve karlkl anlay erevesinde yetien bireyler, gl toplum olmann temel esasdr. Toplumsal yapnn ve dayanmann glendirilmesi iin aile kurumu kritik bir neme sahiptir.

132. Nitelikli birey ve gl toplum iin daha etkin bir kamu ynetimine ve gl bir adalet sistemine ihtiya bulunmaktadr. Bu erevede, tm vatandalarn haklarn koruyan, ekonomi iin belirsizlikleri azaltan ve ngrlebilirlii artran bir adalet sisteminin tesis edilmesi; bilgi ve iletiim teknolojilerinin getirdii frsatlar azami lde kullanan; karar alma ve uygulama srelerinde esnek, katlmc, effaf ve yeterli kurumsal kapasiteye sahip bir kamu ynetimi ve gl bir sivil toplumun varl nceliklidir.

133. Bymenin nimetlerinin toplumun tm kesimlerine adil bir ekilde yanstlmas erevesinde toplumun en krlgan kesimlerinin glendirilmesi ve toplumun farkl kesimleri arasnda dayanma balarnn gelitirilmesi nem arz etmektedir. Kamu tarafndan sunulan hizmetlere eriim glendirilerek frsat eitliinin salanmas, istihdam edilebilirliin artrlmas, yoksulluun azaltlmas salanrken, srdrlebilir bir kalknmann gerekletirilmesi de mmkn olacaktr. Trkiye, srdrlebilir kalknma srecinde toplumun btn kesimleri iin eit frsatlar yaratm; temel haklar koruyarak kltrel eitliliine nem vermi; demokratik, btnletirici, salkl, gvenli ve adil bir toplum yaplanmasn tevik eden politika ve yaklamlar hayata geirmi; sosyal hakkaniyetin ve iermenin salanmas hedefine ynelik nemli mesafeler katetmitir.

134. Kresel kriz dneminde dnyada genel olarak sosyal harcamalar azalrken lkemizde bu alanda yaplan harcamalar artrlmtr. Eitim ve salk hizmetleri bata olmak zere temel kamu hizmetlerinin nitelikli, yaygn ve kolay ulalabilir sunulmas konusunda gelimeler kaydedilmitir. Yoksullukla mcadele, gelir dalmnn iyiletirilmesi, dezavantajl kesimlerin gzetilmesi ve sosyal hizmetlerin yaygnlatrlmas konularnda ve frsat eitsizliinin gelecek nesillere sirayet etmesinin nne geilmesinde nemli admlar atlmtr. gc piyasasna ynelik nemli reformlar neticesinde, lkemiz ekonomik krizin istihdam zerindeki etkilerinin en az hissedildii lkelerden birisi olmutur.

135. Salanan gelimelerle birlikte, kalknmann temellerinin glendirilmesi amacyla fiziki ve beeri altyapnn daha da iyiletirilmesine, kamu hizmet sunumunda kalite ve etkinliin artrlmasna olan ihtiya devam etmektedir.

136. nsan hak ve zgrlkleri ile hukukun stnl ve toplum yararn merkeze alarak lkenin kaynaklarnn srdrlebilir kalknma yaklamyla tm vatandalara hakkaniyetli bir anlayla sunulmas, demografik frsat penceresinden azami derecede faydalanlmas; bilgiyi reterek ekonomik ve sosyal faydaya dntrebilen ve bu sreci bilgi ve iletiim teknolojileri ile btnletirebilen bireylerin yetimesi temel amatr. Nitelikli insan ve gl toplum ile sosyal refahn artracak olan lkemiz, insana yaplan yatrmlarla ekonomik gelimenin ve bilgi temelli bymenin de beeri altyapsn kuvvetlendirmi olacaktr.

2.1.1. Eitim

a. Durum Analizi

137. Eitimde frsat eitliinin artrlmas ve hizmet sunumunun iyiletirilmesi kapsamnda cretsiz ders kitab temini, artl eitim yardmlar, tamal eitim gibi uygulamalar gerekletirilmi, retmenlerin istihdamnda ve hizmet ii eitimlerinde art salanm, eitime ayrlan kamu kayna artrlm, FATH Projesi balatlm, 12 yllk kademeli zorunlu eitim sistemi tesis edilmi ve mfredat bu dorultuda yenilenmitir. Eitimde beeri ve fiziki altyap iyiletirilmi, bata kz ocuklarnn okullamas olmak zere eitimin tm kademelerinde okullama oranlarnda art salanmtr.

138. 2006-2007 eitim retim ylnda brt okullama oran okul ncesi eitimde 4-5 ya iin yzde 24, ilkretimde yzde 96,3 ve ortaretimde yzde 86,6 iken, 2012-2013 eitim retim ylnda okul ncesi eitimde yzde 44, ilkretimde yzde 107,6 ve ortaretimde yzde 96,8 olarak gereklemitir. Eitimin ktlarn ve dolaysyla sistemin performansn deerlendiren uluslararas aratrmalarda elde edilen ortalama puanlarda ksmi iyileme salanmtr.

139. Yksekretime olan youn talebin karlanmas amacyla, Dokuzuncu Kalknma Plan dnemi banda 93 olan niversite says 2013 yl Mays ay itibaryla 170e ulaarak yksekretim lke geneline yaygnlatrlm ve kontenjanlar nemli lde artrlmtr. Bu gelimelerin sonucunda brt okullama oran rgn eitimde yzde 42,9a, toplamda ise yzde 81,6ya ulam ve Dokuzuncu Kalknma Plan hedefleri almtr. Ancak, yksekretim sisteminin merkeziyeti yaps, hizmet sunumunda eitliliin yeterince salanamamas ile eitim ve aratrma kalitesine ilikin sorunlar yksekretim sisteminin rekabet edebilirliini, toplumun ihtiyalarna cevap verebilme kapasitesini ve retkenliini olumsuz ynde etkilemeye devam etmektedir.

140. Nfusun eitim dzeyi ykselmekle birlikte OECD ve AB ortalamalarna gre dk kalmaya devam etmitir. Ortaretimin zorunlu eitim kapsamna alnmas ve yksekretime eriimde salanan gelimeler sonucunda nfusun eitim dzeyinin artmas ngrlmektedir. Dier yandan, eitim sistemi, igc piyasasnn ihtiyalarn karlamada yetersiz kalm ve eitimli gen bireylerin isizlik oranlarnda salanan d snrl dzeyde gereklemitir.

141. Eitime eriim bata olmak zere kaydedilen iyilemelere ramen, eitim kalitesinin ykseltilmesi, blgeler ve okul trleri arasndaki baar dzeyi farkllklarnn azaltlmas ihtiyac nemini korumaktadr. Bu kapsamda renme ortamlarnn niteliinin eitlik ve hakkaniyet erevesinde artrlmas, retmen yetitirme ve gelitirme sisteminin yeterlilikleri esas alan bir ekilde yeniden yaplandrlmas, kariyer geliim ve performans deerlendirme sisteminin oluturulmas, izleme ve deerlendirme faaliyetlerinde etkinlik salanmas, akademik personelin nicelik ve niteliinin artrlmas, bilgi ve iletiim teknolojilerinin mfredata entegrasyonunun salanmas, okul ncesi eitimin yaygnlatrlmas ve eitim ile istihdam ilikisinin glendirilmesine ynelik mekanizmalarn etkinliinin artrlmas ihtiyac devam etmektedir.

b. Ama ve Hedefler

142. Dnme, alglama ve problem zme yetenei gelimi, demokratik deerleri ve milli kltr zmsemi, paylama ve iletiime ak, sanat ve estetik duygular gl, zgven ve sorumluluk duygusu ile giriimcilik ve yenilikilik zelliklerine sahip, bilim ve teknoloji kullanmna ve retimine yatkn, bilgi toplumunun gerektirdii temel bilgi ve becerilerle donanm, retken ve mutlu bireylerin yetimesi eitim sisteminin temel amacdr.

143. Toplumun ve ekonominin ihtiyalarna duyarl, paydalaryla etkileim ierisinde olan, rettii bilgiyi rne, teknolojiye ve hizmete dntren, akademik, idari ve mali adan zerk niversite modeli erevesinde kresel lekte rekabeti bir yksekretim sistemine ulalmas hedeflenmektedir.

Tablo 2: Eitimde Gelimeler ve Hedefler

2006

2012

2013

2018

Derslik Bana renci Says 30 ve Alt Olan l Says

lkretim

51

63

66

76

Ortaretim

57

55

57

66

Okul ncesi (4-5 Ya) Eitimde Brt Okullama Oran (%)

24,0

44,0

47,0

70,0

Yksekretimde Brt Okullama Oran (%)1

rgn

29,1

42,9

47,2

55,0

Toplam

46,0

81,6

87,0

94,0

retim yesi Bana renci Says1

41,6

43,1

43,0

36,0

Yksekretimde Dnyadaki Uluslararas renci Havuzundan Alnan Pay (%)

0,54

0,642

0,76

1,50

Kaynak: 2006 ve 2012 yl verileri Milli Eitim Bakanl (MEB), Kalknma Bakanl, lme, Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM), OECD ve Avrupa Topluluu statistik Ofisine (Eurostat) aittir. 2013 ve 2018 yl verileri Onuncu Kalknma Plan tahminleridir.

(1) Lisansst renciler haritir. 2012 yl verisi 2011-2012 eitim retim ylna aittir.

(2) 2010 yl verisidir.

c. Politikalar

144. Eitim sisteminde, bireylerin kiilik ve kabiliyetlerini gelitiren, hayat boyu renme yaklam erevesinde igc piyasasyla uyumunu glendiren, frsat eitliine dayal, kalite odakl dnm srdrlecektir.

145. Okul trlerinin azaltld, programlar aras esnek geilerin olduu, rencilerin ruhsal ve fiziksel geliimleri ile becerilerini artrmaya ynelik sportif, sanatsal ve kltrel aktivitelerin daha fazla yer ald, bilgi ve iletiim teknolojilerine entegre olmu bir mfredatn bulunduu, snav odakl olmayan, bireysel farkllklar gzeten bir dnm program uygulanacaktr.

146. rencilerin sosyal, zihinsel, duygusal ve fiziksel geliimine katk salayan okul ncesi eitim, imknlar kstl hane ve blgelerin eriimini destekleyecek ekilde yaygnlatrlacaktr.

147. lk ve orta retimde bata engelliler ve kz ocuklar olmak zere tm ocuklarn okula eriimi salanacak, snf tekrar ve okul terki azaltlacaktr.

148. zel eitime gereksinim duyan engellilerin ve zel yetenekli bireylerin, btnletirme eitimi dorultusunda, uygun ortamlarda eitimlerinin salanmas amacyla beeri ve fiziki altyap glendirilecektir.

149. Yabanc dil eitimine erken yalarda balanacak, bireylerin en az bir yabanc dili iyi derecede renmesini salayacak dzenlemeler yaplacaktr.

150. Ortaretim ve yksekretime gei sistemi, rencilerin ilgi ve yeteneklerini dikkate alan etkin rehberlik ve ynlendirme hizmetleri desteiyle, sre odakl bir deerlendirme yapsna kavuturulacaktr.

151. Eitim sisteminin performansnn deerlendirilmesine imkn tanyacak ekilde renci kazanmlarnn izlenebilmesini teminen, snf temelli baar dzeyleri, yeterlilikleri ve standartlar belirlenecek, ulusal dzeyde oklu deerlendirme ve denetleme mekanizmas gelitirilecektir.

152. retmenlik meslei daha cazip hale getirilecek; retmen yetitiren faklteler ile okullar arasndaki etkileim glendirilecek; retmen yetitirme ve gelitirme sistemi, retmen ve renci yeterliliklerini esas alan, kiisel ve mesleki geliimi srekli tevik eden, kariyer geliimi ve performansa dayanan bir yapda dzenlenecektir.

153. Deneyimli retmenlerin dezavantajl blgelerde ve okullarda uzun sreli almas zendirilecektir.

154. Okul idarelerinin bteleme srelerinde yetki ve sorumluluklar artrlacaktr.

155. Kalabalk ve birletirilmi snf ile ikili eitim uygulamalar azaltlacak, renci pansiyonlar yaygnlatrlacaktr.

156. Eitimde alternatif finansman modelleri gelitirilecek, zel sektrn eitim kurumu amas, zel kesim ve meslek rgtlerinin mesleki eitim srecine idari ve mali ynden aktif katlm zendirilecektir.

157. rgn ve yaygn eitim kurumlarnda bilgi ve iletiim teknolojisi altyaps gelitirilecek, renci ve retmenlerin bu teknolojileri kullanma yetkinlikleri artrlacaktr. FATH Projesi tamamlanacak ve teknolojinin eitime entegrasyonu konusunda nitel ve nicel gstergeler gelitirilerek etki deerlendirmesi yaplacaktr.

158. Eitim sistemi ile igc piyasas arasndaki uyum; hayat boyu renme perspektifinden hareketle i yaamnn gerektirdii beceri ve yetkinliklerin kazandrlmas, giriimcilik kltrnn benimsenmesi, mesleki ve teknik eitimde okul-iletme ilikisinin orta ve uzun vadeli sektr projeksiyonlarn dikkate alacak biimde glendirilmesi yoluyla artrlacaktr.

159. Ulusal Yeterlilik erevesi oluturularak eitim ve retim programlar ulusal meslek standartlarna gre gncellenecek, nceki renmelerin tannmasn ieren, renci hareketliliini destekleyen ulusal ve uluslararas geerlilie sahip diploma ve sertifikasyon sistemi gelitirilecektir.

160. Ortaretim ve yksekretim dzeyindeki mesleki ve teknik eitimde, program btnl temin edilecek ve nitelikli igcnn yetitirilmesinde uygulamal eitime arlk verilecektir.

161. Yksekretim sistemi, hesap verebilirlik temelinde zerklik, performans odakllk, ihtisaslama ve eitlilik ilkeleri erevesinde kalite odakl rekabeti bir yapya dntrlecektir.

162. Yksekretim Kurulu, standart belirleme, planlama ve koordinasyondan sorumlu olacak ekilde yeniden yaplandrlacaktr.

163. Yksekretimde kalite gvencesi sistemi oluturulacaktr.

164. Yksekretim kurumlarnn sanayi ile ibirlii ierisinde teknoloji retimine nem veren, kt odakl bir yapya dntrlmesi tevik edilecek ve giriimci faaliyetler ile gelir kaynaklar eitlendirilecektir.

165. Yksekretim kurumlar eitlendirilecek ve yksekretim sistemi uluslararas renciler ve retim yeleri iin ekim merkezi haline getirilecektir.

2.1.2. Salk

a. Durum Analizi

166. Salkta Dnm Program erevesinde salkta hizmet kalitesi ve eriimde nemli ilerlemeler kaydedilmitir. Bu kapsamda; aile hekimlii, anne ve ocuk sal, hastane ve hasta yatak saylar, salk personeli, koruyucu salk, kurumsal yaplanma, bulac hastalklarla mcadele ve hasta haklar bata olmak zere pek ok alanda reform niteliinde gelimeler salanmtr.

167. Temel salk gstergelerinde nemli iyilemeler kaydedilmi, bebek ve anne lm oranlar hzla drlm ve douta beklenen yaam sresi ykselmitir. Kii ba hekim mracaat says 2002 ylnda 3,2 iken 2011 ylnda 8,2ye, salk personeli says 378 binden 670 bin kiiye, alama oran ise yzde 77den yzde 97ye ulamtr. Bu iyilemeler memnuniyet oranlarna da yansm ve salk hizmetlerinden duyulan memnuniyet oran 2012 ylnda yzde 75e ykselmitir.

168. Kamu kaynaklarna ilave olarak salk yatrmlarnn kamu zel ibirlii (K) yntemiyle de gerekletirilmesi amacyla yasal dzenleme yaplm ve bu yolla bata byk ehirlerde olmak zere 2013 yl Mays ay itibaryla yaklak 30 bin yatak kapasitesine sahip hastane yapm iin sre balatlmtr.

169. Daha kaliteli ve maliyet etkin bir salk hizmet sunumu amacyla koruyucu ve nleyici salk hizmetlerinde, performansa dayal ek de