Quan nim v Tri trong vn hc thi L Trn - i chiu vi t tng Tri trong
trit hc Trung Quc
Nguyn Thanh Phong
Thc s, Ging vin B mn Ng vn, Khoa S phm, H An Giang
Tm tt
Tri (Thin) l mt phm tr quan trng trong h thng trit hc c in Trung
Quc. T cc triu i Thng, Chu tr v sau, nhiu trit gia lin tc xut,
tranh lun v ni hm phm tr Tri v mi quan h ca n vi cc phm tr khc.
Trong quan nim ca ngi Trung Quc, Tri c ngha v cng phong ph, bao gm:
tri t (khng gian sinh tn ca vn vt), ng tri (thn ti cao thng ), o
tri, t nhin, thin nhin, tri, lng tri, mnh tri, l tri...
Tri qua lch s pht trin lu di my ngn nm, h thng t tng ny nh hng
su m n cc nc ng , trong c Vit Nam. T nm 939, Vit Nam ginh c c lp t
ch t Trung Quc, cc triu i di thi L Trn tip thu mt cch c h thng t
tng trit hc Trung Quc, c bit l t tng Tri, lm nn tng tinh thn cho x
hi phong kin, cng c quyn lc vng v a v ca ngi chp chnh.
Sng tc vn hc thi L Trn tng hp t tng Tri ca ba trng phi Nho Pht
o, trong biu hin r rt nht l ca Nho gio. Quan nim v Tri di thi L Trn
ngoi 6 hm ngha ging Trung Quc l tri t, thin nhin, thng , mnh tri, o
tri, l tri, cn c ba hm ngha c trng ca thi ny l: Tri c phn bit nam
bc, cnh gii siu thot, khng gian cn khn v tr.
Trn c s tng hp, gii thch t tng Tri trong h thng trit hc Trung
Quc, bi vit i su phn tch quan nim v Tri trong vn hc thi L Trn, ch
ra nhng nt mi trong t tng ca thi i ny.
T kha: Trit hc Trung Quc, Vn hc thi L Trn, Tri (Thin).
*
939
1. Dn nhp
Thn thoi Trung Quc ngay t xa xa bt u cp n phm tr Tri. Trong ,
tiu biu nht c th k Bn C khai thin, N Oa b thin, Ngu Lang Chc N,
Thng Nga bn nguyt, ng Nghiu Ngu Thun Nhng nhng cu chuyn thn thoi
thi c i ny r rng ch l mt kiu gii thch hn nhin, thun phc ca ngi xa v
Tri thng qua tr tng tng phong ph ca h.
Tri l mt phm tr trit hc quan trng m hu ht cc trng phi trit hc
Trung Quc khng th b qua. Trn thc t, cc nh trit hc thi Tin Tn, bao
gm Khng T, Mnh T, Tun T ca Nho gia, Lo T, Trang T ca o gia cng cc
trng phi trit hc khc xut v tranh lun khng t v phm tr Tri.
Sut mt ngn nm b Trung Quc h, v c thi gian di ginh c c lp t ch di
thi L Trn, Vit Nam khng ngng tip thu nhng gi tr vn ha t tng ca
Trung Quc lm giu thm cho vn vn ha dn tc. Thi i L Trn bao gm lin tip
6 triu i: Ng, inh, Tin L, L, Trn, H ko di gn nm th k (939-1418),
trong hai triu L Trn l hai triu i pht trin hng thnh nht, t c nhiu
thnh tu nht trn cc phng din ca i sng x hi. Vn hc thi i L Trn chnh l
nhng di sn vn hc thnh vn c xa nht cn lu li c n ngy nay. N phn nh
trung thc din mo x hi Vit Nam ng thi, c bit l phng din t tng trit
hc. Do tng tip thu mnh m t tng trit hc Trung Quc, nn vn hc thi ny
phn nh y nhng gi tr tinh thn c tip thu v chuyn ha . Hn na, c hnh
thnh trong mt hon cnh x hi c th, t tng Tri trong sng tc vn hc thi L
Trn v vy cng cha ng nhiu im c th so vi t tng vn c ca Trung Quc.
Trn c s tng hp, gii thch t tng Tri trong h thng trit hc Trung
Quc, bi vit i su phn tch quan nim v Tri trong vn hc thi L Trn, ch
ra nhng nt mi trong t tng ca thi i ny.
2. T tng Tri trong trit hc Trung Quc
Tri (Thin) t trc n nay lun l mt phm tr quan trng trong h thng
trit hc Trung Quc[1]. C th ni, loi ngi t khi thot khi i sng ca ng
vt v tin ha ln ngi, hnh thnh nng lc phn on t duy, bt u quan tm tm
hiu, gii thch s vn hnh ca tri t. Khi , vic quan st tri t v gii t
nhin khng ngoi mc ch truy cu mt cuc sng n nh, bn vng. Nu nm bt c
quy lun vn hnh ca t nhin, s dng nhng tri thc ny iu chnh hnh ng v
thi sng ca mnh, con ngi c th sinh tn ha hp vi t nhin, c th i ph hiu
qu trc nhng bin i khc nghit ca hon cnh cuc sng. Khi , con ngi xem
tri t l mc tiu, l chun mc, tn sng gii t nhin, thm ch thn thnh ha
gii t nhin, xem tri l v ch t ti cao sng to ra v lm ch v tr. V sau,
s hiu bit ca con ngi v gii t nhin ngy cng phong ph, duy tr lu di
cuc sng bnh yn v no m, con ngi tin thm mt bc chinh phc v lm ch gii
t nhin. Qu trnh khin cho t tng trit hc v Tri Trung Quc khng ngng
phong ph thm[2], thm ch an xen nhiu mu thun phc tp.
Ch Tri trong kim vn (vn t khc trn st, ng) thi c i Trung Quc c
ngha l nh u, pha trn u, l hnh nh mt con ngi i trn u c bu tri. Hc gi
i Tng Ha Thn trong cun Thuyt vn gii t gii thch v Tri nh sau: Tri,
pha trn u, ch cao v thng, kt hp ca nht v i[3]. Quan nim trn cho thy
rng, trong cch nhn nhn ca c dn Trung Quc c i, Tri l th gii s vt v
hin tng bao la rng ln trn u con ngi, bao gm bu tri, mt tri, mt
trng, cc v sao, my gi, ma bo, sp chp... Tri rng ln v tn, con ngi c
th dng mt nhn, dng tai nghe, ch khng th o lng c, cng khng th suy on
y s bin ha mun hnh vn trng ca n. y c xem l hm ngha u tin, nguyn gc
ca phm tr Tri.
Tri bn thn cng l mt s vt hin tng ca t nhin. Tri t nhin c, khng
phi v ch nguyn vng ca con ngi m hnh thnh, nn Tri t ch l th gii hin
tng trn u con ngi m rng thm hm ngha t nhin nhi nhin, tc t nhin, bn
thn n vn l vy[4]. Quan im ny c ngun gc t o gia, khc vi quan nim v t
nhin, thin nhin ca Nho gia[5]. Hm ngha ny ng thi m ch quy lut vn
hnh ca t nhin, nh kiu bn ma xun h thu ng trong mt nm t nhin ni tip
nhau khng ngng ngh. cng l bn cht tn ti ca gii t nhin.
Tri t hm ngha hin tng t nhin v qui lut t nhin tip tc m rng sang
hm ngha v thn linh ti cao v thng, tc Thng [6]. Trong hon cnh khng c
cch no gii thch r rng bn cht ca Tri, cng thm sc tng tng phong ph di
thi nguyn thy, cn ngi gn cho Tri hm ngha thn ti cao. Ngoi cc cch gi
l Tri hay Thng , trong in tch Trung Quc xa cn c nhiu cch gi khc cng
mang hm ngha ny l: Hong thin, Thng thin, Ho thin, Thng thin, Mn
thin, Ngc Hong Thng , Hong thin Thng , Ho thin Thng , Minh Chiu
Thng ...[7] Tri y khng ch thng lnh gii t nhin nh trng sao, sm chp,
m cn thng lnh c x hi loi ngi nh trt t x hi, chnh tr php lut, o c
nhn lun... Do , Tri l v thn ti cao ng thi gi t cch ch t c gii t
nhin v x hi. Hm ngha ny v hnh trung dn n vic m rng phm tr Tri sang
cc hm ngha khc: mnh tri, tri, lng tri, l tri...
Cn c vo Kinh Thi v Kinh Th, Tri c xem l c c trng tnh cch ca con
ngi. Tri c ch, lun hng ti iu ch thin, lun cao chnh ngha. Tri khng
ch thng lnh iu hnh cc hin tng t nhin, m cn thng lnh c chnh o trong
x hi[8]. C th thy rng, v Tri v cng thn b, sc mnh v song, vt ra khi
mi s o lng ca t duy con ngi, c kh nng ch che ha dc mun loi, nn Tri
c tn xng l v thn ti thng c mi nng lc. Tri v con ngi ging nhau ch
khng ngng hng thng truy cu nhng iu thin m.
Tri lm ch vn vt, nhng Tri lm th no thc hin quyn uy ti thng ca
mnh? Ngi Trung Quc xa cho rng Tri c ch v mnh lnh. Do , dn n pht
sinh hai hm ngha ca Tri l tri v mnh tri.
Quan nim v tri ngay t thi n Thng c, ngi sau ny gp cng khng nh v
cao thuyt tri l Mc T. Mc T nhn mnh Tri c ch, l v thn ti cao c quyn
nng thng thin pht c. Mc T ni: Ngi thun tri, hnh s yu qu ln nhau, mu
s li ch ln nhau, ngi t s c thng; cn ngi nghch vi tri, hnh s th ght
ln nhau, giao t mu toan m hi nhau, ngi t s b tri pht. [9] (Mc T,
Thin ch thng) C th thy rng, tri l tiu chun Mc T suy xt hnh ng v li
ni ca mi ngi, ng thi ly khuyn rn ngi cm quyn bit hnh thin b c. tri
cng chnh l lng tri, Tri mong mun con ngi thng yu nhau v mang li ch
n cho nhau, Tri ght nhng ngi th ght v mu hi nhau; Tri mong mun con
ngi nhn ngha v ght ngi bt nhn bt ngha; Tri ght nc ln th hip p nc
nh, ght ngi c quyn uy n hip k thng dn. R rng, t tng tri ca Mc T c
tc dng duy tr trt t x hi, thit lp chun mc o c v cng bng x hi. Quan
nim ny r rng mn quyn uy ca Tri biu hin l tng, ch v nguyn vng ca bn
thn ng v mi ngi dn ng thi.
Quan nim v tri c mi quan h nht qun vi quan nim mnh tri. Mnh c cp
n y vn c ngha l mnh lnh, mnh tri chnh l mnh lnh do thng ban xung.
Vy lm sao tip thu mnh tri? Cc nh Nho Trung Quc cho rng, mnh tri c
th hin thng qua cc s vt v hin tng t nhin nh: thin tai dch ha, ni
sng cy c, chim th cn trng... Nu cc s vt v hin tng trn pht sinh iu d
thng, tc l i din cho mt ch no mun truyn t n con ngi ca thng . Thng
qua quan nim ny, cc s vt v hin tng t nhin c lin h vi Tri. V vy, mnh
tri l phng thc biu t ca tri. V ch ca Tri l c nh khng th thay i nn
mnh lnh ca Tri cng tr thnh mt nh lut kin c, con ngi ch c th tun
hnh, khng th i lp phn khng. V vy, mnh tri chuyn sang hm ngha l s
mnh, vn mnh, nh mnh m con ngi b ng tip nhn v khng th ci bin.
Nho gia bn nhiu v mnh tri, ngi tip ni quan im truyn thng v xy
dng thnh hc thuyt mnh tri l Khng T[10]. Theo quan im Nho gia, mnh
tri l mt kiu nh mnh mang tnh tt nhin bn ngoi con ngi, con ngi ch c
th thun ng theo mnh tri m khng th phn khng i nghch tnh tt nhin , ng
thi cng phi thun theo ch ca Tri. Ni nh vy, phi chng chng ta tha nhn
Tri c kh nng nh ot mi s hng vong ca quc gia, tr lon ca x hi, th yu
ca i ngi; con ngi hon ton bt lc trc tri, b tay trc s mnh? Khng hon
ton nh vy, Tri mc d l ch t thng lnh vn vt, th nhng ch ca Tri li chu
s chi phi v tc ng qua li ln nhau vi ch ca con ngi. Trong mi quan h
vi bc vng, mnh tri thng thng thun vi dn[11]. Nh vy, bn thn mnh tri
c quy lut hnh thnh ca n, ch khng phi ty tin thit lp m khng da trn
bt c nguyn tc no.
T i Tng tr i, Tri c thm hm ngha l l tri (thin l). Hai anh em mn
Nho gia Trnh Di, Trnh Ho xut mnh Thin gi, l d (Tri chnh l l), chnh
thc b sung hm ngha l tri cho phm tr Tri[12]. T tng l tri do Trnh Di
vn dng t tng Nho Pht Lo tng hp m thnh. L tri tc l quy lut vn hnh ca
o Tri (thin o), nguyn l v o c lun l x hi, cng vi nguyn l bin ha ca
vn s vn vt. Hm ngha l tri ca Tri r rng c mi quan h mt thit vi tri,
mnh tri. Khng ch nh vy, quan nin v l tri ca Trnh Di nht nh tng thng
vi quan nim o Tri. V sau, l hc gia Chu Hi k tha hc thuyt thin l ca
Trnh Di v Trnh Ho, xut cc mnh Thin tc l d, k tn v i (Tri tc l l
chng khng i lp nhau), Thin chi s d vi thin gi, l nhi d (Tri s d c
gi l Tri, v n c l), Nghch l, tc hoch ti thin h (i ngc li l, tc to
ti vi Tri) khng nh Tri c ngha l l tri.
Nh Nho i Minh Vng Th Nhn (tc Vng Dng Minh) ly Tm gii thch Tri.
ng cho rng: Tm gi, thin a vn vt chi ch d, tm tc thin, ngn tm tc
thin a vn vt giai c chi h (Tm lm ch tri t vn vt, tm tc l Tri, ni n
tm tc l bao hm tri t vn vt trong ). Theo kin ca Vng Th Nhn, vn s vn
vt, bao hm c vt l n thin l u khng tn ti bn ngoi tm, ngoi tm khng c
s vt s vic, cng khng c c l. Tm tc l Tri, Tri bao hm c tri t vn vt
bn trong, c tnh rng ln v ph bin khp mi ni ca Tri cng chnh th hin c
tnh ca Tm[13]. Do , vn s vn vt t mt Tm ny m sinh ra, Tm ca Tri cng
chnh l hnh nh phn chiu Tm ca ngi, ch c mt iu khc l Tm ca Tri vn
tuyt i thin lnh khng c[14].
Tm li, Tri l mt trong nhng phm tr quan trng ca trit hc Trung
Quc, ni hm ca n v cng phong ph, hm cha phm vi v cng rng ln[15].
Chng ti tm thi ch ra cc hm ngha thng , o tri, thin nhin, tri, mnh
tri, l tri, tm tri... C th kt lun, qu trnh din bin v hm ngha ca phm
tr Tri phn nh qu trnh din bin t tng quan nim ca ngi Trung Quc xa.
Mt thn b ca Tri ngy mt nht dn, mt trit hc l tnh ca Tri ngy mt su m,
iu ny chng t s pht trin khng ngng ca khoa hc t nhin lun nh hng su
sc n t tng quan nim ca cc trit gia. Hn na, theo xu hng iu ha, dung
hp gia ba trng phi trit hc Nho Pht Lo, t tng v Tri cng theo mang
thm mu sc dung hp t tng tam gio.
3. T tng Tri trong vn hc thi L Trn
Ngi Vit lun t xng mnh l con chu ca thn tin. Theo truyn thuyt sng
th Hng Bng th truyn chp trong Lnh Nam chch qui do s quan Vit Nam th
k th 15 V Qunh bin son, th thy t ca ngi Vit l thn rng Lc Long Qun
cng tin iu u C. C hai na thn na ngi, li mang du vt ca ng vt, c im
ny r rng th hin quan im dung ha Thn Nhn Vt ca ngi Bch Vit xa, ni bt
trong l quan nim vn vt hu linh v tn ngng t-tem, cng vi t tng Thin
Nhn hp nht cn dng thun phc nht. Xt v ngun gc, thy t ca ngi Vit ngy
nay v tc Bch Vit ngy xa vn tng ng nhau. Theo Vit Nam s lc ca Trn
Trng Kim, t tin ca Lc Long Qun chnh l vua Vim (tc Thn Nng Th), chu
ba i ca Thn Nng Th l Minh lc i tun th vng t Ng Lnh ca Phng Nam (nay
tnh H Nam) ci V Tin N lm v, sau sinh mt nam l Khng Lc Tc. Sau Minh
truyn ngi cho Nghi lm vua phng bc, phong Lc Tc lm Kinh Dng Vng trn
th phng nam, quc hiu l Xch Qu. Nc Xch Qu pha bc gip ng nh H, pha
nam gip Chim Thnh, pha ty gip vng T Xuyn, Ba Thc v pha ng gip Nam
Hi. Kinh Dng Vng ly con gi Long N ca ng nh Qun sinh mt con trai l
Sng Lm, sau k tha vng v xng l Lc Long Qun. Sng Lm ly con gi ca Lai
l u C sinh ra 100 trng, sau n ra 100 a con trai, tc t tin ca tc Bch
Vit. Sau Lc Long Qun v u C mi ngi dn theo 50 a con phn b trn rng di
bin khp ni sinh tn, lp nghip, mt nhnh trong l h Hng Bng, tc Hng
Vng[16]. So snh truyn thuyt sng th ny vi nhng tc phm thn thoi Trung
Quc nh Bn C khai thin, Tam hong ng , N Oa v Phc Hi c th thy mc d
pha Vit Nam khng bn nhiu v qu trnh khai thin lp a nh Trung Quc,
nhng t tng sng th ca hai bn th hin trong tc phm v c bn l tng ng
nhau.
T tng Tri ca Trung Quc truyn vo Vit Nam c ngi Vit Nam tch cc tip
thu v chuyn ha. Do hp thu nhng c trng vn ha bn a v nhu cu lch s, t
tng Tri t nhiu c s m rng hm ngha, to nn nt c sc ca t tng Tri thi L
Trn. Trong phn ny, chng ti tin hnh phn tch t tng Tri trong vn hc
thi L Trn t 9 gc : (1) Tri mang ngha tri t, (2) Tri mang ngha t
nhin, (3) Tri mang ngha thng , (4) Tri mang ngha mnh tri, (5) Tri
mang ngha o tri, (6) Tri mang ngha l tri, (7) Tri c phn bit nam bc,
(8) Tri mang ngha cnh gii siu nhin, (9) Tri mang ngha cn khn v tr v
h khng php gii.
1. Tri mang ngha tri t (Thin a chi thin)
Tri l khng gian vt cht tn ti xung quanh con ngi, bao gm tt c
nhng s vt v hin tng hu hnh ca th gii t nhin m cc gic quan ca con
ngi c th quan st v nhn thc c chng[17].
Cc tc gi vn hc thi L Trn u cm nhn rng Tri mang ngha tri t ny c
phm vi v cng rng ln, l khng gian bao trm tt c cc s vt v hin tng ca
th gii t nhin. Thin s Dng Khng L dng vn l (mun dm) miu t chiu kch
ca Tri: Mun dm sng xanh mun dm tri [18] (Ng nhn), Trn Thnh Tng dng
ch vin (xa) m t Tri: Cnh thu xa ngoi tri xa[19] (T thut), Trn Quang
Triu li dng khot (rng), cao (cao ln) miu t Tri: Bin rng tri cao tm
chn no[20] ( Phc Thnh t ng). Tri trn u con ngi kt hp vi mt t di chn
ngi, to ra mt khng gian t nhin cao rng ca tri t. Trng Hn Siu s dng
khng gian tri t ca danh thng Ng H Trung Quc so snh v ca ngi phong
cnh xinh p ca ni Dc Thy: Tri t Ng H rng thnh thang, hy tm li tng
ngi cu khi trc[21] (Dc Thy sn), Nguyn Phi Khanh cng t khng gian tri
t miu t cnh sc bui sng sm Ha Thnh: Nc triu dng ln, tri t sng dn;
trng sng bc v sng mnh mng[22] (Ha Thnh thn chung).
Khng gian tri t vt cht hu hnh ny bao trm tt c cc s vt v hin tng
ca t nhin, trong c mt tri mt trng, cc v sao, sng ni, gi ma, cy c,
lam kh, sng v, chim th: Mt con chim u trng gia khong tri nc lin
nhau[23] (Thin s Huyn Quang Chu trung), Nc triu xung, ting so bn
sng xa vng; tri rng, my l l ngn cy[24] (Chu Vn An Nguyt tch b tin
du sn tng knh), Sc tri phau phau nhn khut trong my[25] (Trn Quang
Triu Qu An Long), Nc ma thu lng tri ma thu[26] (Trn Thnh Tng Hnh
Thin Trng hnh cung), Nhn i vic quan, ln chi ni qu nh; ngng u nhn
tri cao mun dm... Ni Yn Ph ch cch tri mt nm tay[27] (Phm S Mnh Hnh
dch ng gia sn), Sau ma ting sui chy m m, tri tnh lam chng sch lu
lu[28] (Nguyn Phi Khanh Du Cn Sn), Ven bin mt tri thanh bnh chiu
sng con ng thin t i, trn tri sao Vn tinh qut sch lam chng[29] (Phm
S Mnh Ha i Minh s D Qu), Nhn sng ln trn di u l tri, ln ni cao ng
nam u l bin[30] (Phm S Mnh ng Dc Thy sn lu ), Gia tri sang r mt tri
v mt trng[31] (Khuyt danh Xut x), Sng ni hoa chim em ma xun li cho
tri t, thnh quch lu i gi ln c kim[32] (Trn Thun Du Bo Sn t)... Di s
quan st ca cc thi nhn thi L Trn, Tri v cng cao, t v cng rng, sng
bin v cng su, ba th hp li to thnh khng gian sinh tn ca vn vt.
Khng ch l khng gian tn ti ca cc s vt v hin tng t nhin, Tri ca
tri t cng l khng gian din ra cc hot ng sinh hot v tn ti ca con ngi:
Thn trng phu i tri p t, ch kh phi cao vt ngi cng la li c tit tho
trung ngha cng tri t, th i sau cn ni chuyn cao nh v con ngi ton vn
nghn xa[33] (Nguyn Ch Ngha Ngn Hoi), Thn th mt m ta vo mi thuyn,
bum khch ngoi tri xa, chim v t vi vng[34] (Phm Tng Ng - Du Ph Thch
nghim ni tin t tu hnh chi a chu trung tc), Ngi ta sng trong tri t
nh mt nh trm, sao c th la by c n mt mnh lu c[35] (Nguyn Phi Khanh
Tng ng Triu Phm tin sinh)...
Tri t ngoi vic l khng gian sinh tn ca con ngi, cn l khng gian m
con ngi tu dng chn tnh ca bn thn mnh: Nghn mu xanh, mun v thy, trn
ngp lng nc; gc b bn tri l ni nui dng chn tnh ca ta[36] (Tu Trung
Thng S Dng chn). Quan im tu dng m Tu Trung Thng S cp y mang c trng
quan im tu tm dng tnh ca Pht gio. Ngoi ra, khng gian t nhin tri t
cng l i tng chng kin mi s hng vong ca quc gia, s tr lon ca x hi,
cng nh nhng cuc chin tranh v quc ca cc anh hng dn tc: Mun i thuyn
by, rng c php phi; hng h su qun, gio gm sang chi; thng bi cha phn,
bc nam ly i; nh nht nguyt ch phi m, bu tri t ch sp hoi.[37] ( Trng
Hn Siu Bch ng Giang ph)
Tuy c cu to bi vt cht, nhng do phm vi ca Tri v cng rng ln, con
ngi khng th o lng cng tn, li thm quy lut vn hnh v cng k diu, nn con
ngi khng c cch no chm c n ranh gii ca Tri, cng khng th no cng thng
c s vn hnh bin dit ca Tri: Trong tri t c ai hiu thu l bin dit, ngn
bt khng c ming vn ni chuyn hng vong[38] (inh Cng n C ng )
Nm 1010 di triu L, vua L Cng Un ban Chiu di , chuyn kinh t thnh
Hoa L n thnh Thng Long. ng c bit nhn mnh tm quan trng ca loi khng
gian tri t ny n vn mnh hng thnh ca quc gia: vo ni trung tm tri t, c
ci th rng cun h ngi, ng ngi nam bc ng ty, li tin hng nhn sng da ni,
a th rng m bng, t ai cao m thong. Dn c khi phi chu cnh khn kh ngp
lt, mun vt cng rt mc phong ph tt ti. Xem khp t Vit ta, ch ni ny l
thng a. Tht l chn t hi trng yu ca bn phng t nc; cng l ni kinh bc
nht ca vng mun i.[39] (L Cng Un Thin chiu). Theo quan im ca L Cng
Un, kinh cn phi c thit lp ni trung tm ca tri t, chnh gia bn phng ng
ty nam bc, ph hp vi yu cu ca a th phong thy. Lm c nh vy quc gia t s
hng thnh, b tnh t st s an c lc nghip. Quan im ca L Cng Un r rng tip
thu l lun v a l phong thy truyn thng ca Trung Quc, ng thi bao hm c
quan im v Tri trong trit hc Trung Quc.
Tm li, Tri mang hm ngha tri t trong vn hc thi L Trn chnh l khng
gian rng ln ca th gii t nhin tri t. Khng gian bao trm ton b s vt
hin tng ca gii t nhin v loi ngi sng trong x hi. Con ngi mc d c th
dng cc gic quan quan st v nhn thc v Tri, nhng tuyt khng th no cng
thu nhng ng thi bin chuyn k diu ca n. Tri ny l Tri thun ty mang tnh
vt cht, cha tng b m rng hm ngha. Mt vn quan trng khc l nhng sng tc
miu t Tri ny i b phn c tnh vn hc cao, ng ngha vi vic khim khuyt cht
l tnh ca trit hc. Nguyn nhn c th l do ngi Vit trc y khng c s trng v
mt l tnh ca trit hc, hn na i vi loi Tri vt cht ny, s tn ti ca n vn
rt r rng, mi ngi u c th trc tip cm nhn m khng cn bin lun nhiu. V
vy, nhng sng tc c dn ra pha trn mang m c trng cm tnh ca vn hc, Tri
v cc s vt hin tng giao ha ln nhau, to nn bi cnh ph hp vi cm xc v
trng thi ni tm ca vn s.
2. Tri mang hm ngha t nhin (Thin nhin chi thin)
Thin nhin hay t nhin c cp n y hon ton khc vi Tri ca tri t pha
trn. Hc gi L Thn ca Trung Quc nhn nh v loi Tri ny nh sau: Tri l tn
gi chung ca vn vt, cng l trng thi tn ti ca vn vt, c im chung ca
chng l t nhin nhi nhin. V vy, ni n Tri, tc l ch nhng th t nhin nhi
nhin; cn nu ni n nhng th t nhin nhi nhin, tc l ni n Tri. V vy, Tri
v t nhin tr thnh t ng ngha, Tri mang hm ngha t nhin nhi nhin. Thin
nhin, c th gi tt l Thin (Tri) [40]. T nhin nhi nhin c cp y chnh l
trng thi vn c ca tri t vn vt, tc l t nhin vn cha qua bn tay tc ng
ca con ngi. c trng quan trng ca t nhin nhi nhin chnh l v vi, tc
mang tnh cht v ch, v cng nng, v tnh cm, ty thun trng thi t nhin vn
c. Hm ngha ny ca Tri r rng xut pht t t tng o gia. o gia cho rng cnh
gii t nhin v vi chnh l trng thi tn ti l tng ca tri t, con ngi v vn
vt. Nh vy, t nhin y chnh l trng thi bn cht ca vn vt, ci nh lut vn c
ca tri t, cha qua s can thip ci to ca con ngi.
Cc tc gi vn hc thi L Trn u cho rng Tri c quy lut tn ti v vn hnh
mt cch t nhin, quy lut ny l thng hng bt bin, hon ton khng c lin
quan n ch ca con ngi. L Cnh Tun cho rng trt t vn xoay tip ni nhau
ca 4 ma chnh l biu hin t nhin ca Tri: Ni sng trng ip, ng khch xa
xm; ng qua xun ti, o tri vn xoay; mun vic hng h qua, theo thi tit
thay i[41] (Giang trung phng lp xun nht), on Nh Hi cng tng c cch
nhn tng t: t tri lng che ch, ng hn tip n dng xun[42] (Ngh Anh Tng
hong t thng hong biu), Trn Nguyn n li s dng hnh nh n rng ca hoa mai
bn lun v kh tri (thin kh): Cy mai ngm ht ngc nh a tin thi tit ca
tri, Khm trc ci trm ngc xanh, nh l s huyn b ca t[43] (Tiu v), Nguyn
Nguyn c c bit dng quy lut chuyn tip nng lnh t nhin ca tri t nhn mnh
quy lut chuyn bin v s hng vong ca quc gia: Nc tr hay lon ct trm
quan, c (lng) ngi th nc tr, mt (lng) ngi th nc lon. Thn tri xem cc
bc vng i trc, thy cha tng ai khng dng qun t m hng c nghip, khng dng
tiu nhn m b tiu vong. Tuy nhin ngun gc dn n nhng s hng vong , khng
phi l ci c mt sm mt chiu. Chng xut hin dn dn. V nh tri t, khng th
nng hay rt bt thn, m phi bin chuyn dn dn qua ma xun thu. Vua cha
cng khng th bt thn hng hay vong c, m phi dn dn do lm thin hay gy
c.[44] (Thin h hng vong tr lon chi nguyn lun). C th thy, Tri c quy
lut vn hnh t nhin, ging nh quy lut chuyn ha bn ma xun h thu ng ca
thi tit.
Ngoi ra, mi s vt v hin tng t nhin u do tri t to ha sn sinh, nh:
ni sng, bin c, ng s, phong cnh: Tri t m ra l Tam Giang[45] (Phm S
Mnh Tun th Chn ng chu), Cnh tt ho lnh, ta v tranh. Chn y tri thing
m kho, nhn chi vua Bt tu hnh. H sen trng tn lc, sui trc bm n
tranh.[46] (Thin s Huyn Quang Vnh Vn Yn T ph). Chc nng t nhin ca
Tri l che ch cho tt c con ngi v vn vt ca th gian: Tri t cng che ch,
mt trng v mt tri cng sng soi, cho nn mi sinh thnh mun vt, pht trin
nui dng mi loi.[47] (L Vn Hu i Vit s k, Nhc t lun). a hnh ni sng
him tr cng u do tri t t nhin sp t: Chn tri t t by, y a trc phng Nam
mnh th[48] (Nguyn B Thng Thin Hng trn ph), T c v tr, c giang san,
tht l tri t t ra ni him tr.[49] (Trng Hn Siu Bch ng Giang ph). C th
thy, vn vt trong tri t u do t nhin to dng, ng thi cng chu s chi phi
ca t nhin. S to dng v chi phi ny vn l chc nng t nhin ca Tri, t xa n
nay t n vn l vy, khng do bt k ch ca c nhn hay thn thnh no can d
n.
Trong mt bi th hm cha quan nim Pht gio, tc gi kho lo s dng c
trng bn cht ca cc hin tng t nhin nh gi tri (thin phong) v trng xa
(c nguyt) lm i tng tham chiu, nhn mnh pht tnh vn sng sut v m ca mi
con ngi, t c v mi ngi dng bt ht mi s ng nim ca t tm: ng c tm Thiu
Tht vi To Kh, th tnh vng vc cha c m lm, mt trng xa soi no k g xa
hay gn, gi tri thi no chn ni cao hay thp.[50] (Tu Trung Thng S Th
chng). Mt trng t xa n nay chiu ri khng phn bit xa gn, gi tri t xa n
nay thi khng phn bit cao thp, y chnh l bn cht xo diu t nhin ca vn
vt.
Tm li, nhiu tc gi vn hc L Trn khng nh bn cht v vi, t nhin nhi
nhin ca Tri. Cch nhn ny hon ton i lp vi quan im cho rng Tri l v thn
linh ti cao c ch v nhn cch.
3. Tri mang ngha thng (Hong thin chi thin)
Hc gi La Quang trong cun Trung Quc trit hc i cng ch ra nhng c im
ca Tri mang ngha thng : Tri l v thn v hnh tng, Tri ti cao v thng,
Tri ch tn ch i, Tri khng c g l khng bit, Tri khng c g khng thc hin
c, Tri trng tn khng c im cui[51]. Hc gi Trng Lp Vn xem Tri l v thn
c nhn cch, ng thi ch ra my c im ca Tri: Tri v con ngi u c nhng cm
xc vui, mng, bun, gin ging nhau; Tri c th nh ot vn mnh con ngi, Tri
c th thu hi mnh lnh v khin trch ngi, Tri c tm lng yu qu iu nhn c v
cao iu thin[52]. T nhng kin trn, c th rt ra 3 c trng ch yu ca Tri
mang ngha thng ny nh sau: (1) Tri l v thn linh ti cao thng lnh ch
thn, tc l v ch t duy nht ca th gii thn linh, v gi a v ti cao v thng
nn Tri c quyn lc v hn, c th quan st v chi phi n tt c cc mt ca gii t
nhin v i sng x hi; (2) Tri l v t sn sinh v ha dc nhn loi vn vt, ng
thi thit lp nn trt t x hi loi ngi; (3) Tri lun y p lng yu thng, c
nhng tnh cm vui mng bun gin ca con ngi, thng quan st theo di cng ti
ca tng ngi thng thin pht c. Tri ny t trc n ny c gi bng nhiu cch khc
nhau: Hong thin, thng , thin cng, lo thin, Ngc Hong thng , Ngc ,
thng thin, ha cng, to ha
Tc gi vn hc L Trn u ch trng Tri l v thn ti cao sng to ra cn khn
v tr v x hi loi ngi, cng nh thit lp nn nhng quy phm lun l o c x hi.
Nguyn Phi Khanh ch ra vai tr sng to v tr ca Tri cng vi tnh cht huyn
diu ca n: Tay thc tri dng xy v tr, thn khun ln c nn mi th... Nu
khng phi to vt huyn diu, ha cng tuyt xo th sao c nh th[53] (Dip m
nhi ph), s gia L Vn Hu cho rng Tri ha sinh loi ngi, ng thi v ngi dn
m chn ra bc minh qun c y c hnh v ti tr: Tri sinh dn, li t ra vua, y
l vua chn dt dn, chng phi vua t cung phng mnh[54] (i Vit s k T phng
lun). Khng ch sng to ra s sng, Tri cn n lc gio ha, dn dt con ngi v
vn vt: Tri khng u khng gio ha[55] (on Nh Hi Ngh Anh Tng hong t thng
hong biu), Tri sai sao Cnh Tinh, chim Phng Hong m mang in chng[56]
(Nguyn Phi Khanh H Trung th th lang). Tri v vn mnh ca quc gia m
tuyn chn lng thn ph chnh: Tri dnh mt v quc lo ph vn thnh, Vua yu v
cu thn c ba triu nng ta[57] (Nguyn Phi Khanh Nguyn n thng Bng H tng
cng), Tri thng tic cho nhng v hin thn khng c vua trng dng, nn cm
thng cho ni lng trc n ca h: X tc ng hi thnh, tri cng gip v; u chu
tin sinh gi i chn non xanh[58] (Trn Nguyn n Tng Chu Tiu n), a v tam
c trng yu, c cng sng t, tri chng ng li ni miu ng na[59] (Trn nh Qun
Vn Vng Thiu Bo nh chu). Tri cng cm thng vi ni lng ca nhng nh Nho u
thi mn th: Trn u c tri gi, nng ta thng ngy, ci i l cnh mng, ph mc
my khi[60] (Nguyn Phi Khanh Thnh trung hu cm k trnh ng ch), Phong
hai ng gi nghn nm xa ri, nay tri trao chc, hoa cc n dt phi ra gnh
vc[61] ( Khc Chung Vnh cc), Quan nhn h, ta tm c b quyt tu thn, gi i
ri, lng hc o c tri bit[62] (Nguyn Phi Khanh Huyn thin t).
Tri lun quan st mi vic ca th gian, th hin s vui mng trc cng trng
v s tc gin trc sai tri ca con ngi. Nm 1013, L Cng Un iu binh chinh
pht lon qun t Din Chu, nh xong tr v qua ca bin Bin Khu gp phi sng
to gi ln, ng cho rng Tri ni gin v trch pht sai lm ca ng, bn lp n t
hng khn vi rng: Cn trong khi binh ao x xt, hoc git oan ngi trung
hiu, hoc hi lm k hin lng, n ni hong thin ni gin vch r lm li cho ti,
th d cho thn ny c phi cht cng khng dm phn nn g. Tuy nhin, i vi su
qun, ti xin dung th. Dm mong lng tri soi xt[63] (Chinh hon qu Bin
Khu, ng bo phong su v, o thin). on vn trn ca L Cng Un th hin thi
knh s v tun mnh ca ng i vi Tri. o Cam Mc lc khuyn bo L Cng Un son
ot ngi vua ca L Nga Triu cng ly l l Tri ght k hung bo, ph tr k c
tng sc thuyt phc: Mi ri cha thng u m bo ngc, lm nhiu iu bt ngha,
tri chn ght ng ta tht c nn khng cho hng ht tui th.[64] (Khuyn L Cng
Un tc v)
Tri c ch, nn vic tha k ngi vua l do Tri quyt nh. Cui triu L, do
khng sinh c con trai k v, vua L Hu Tng t trch ti ca mnh, d nh nhng
ngi cho Trn Cnh nn tp hp qun thn ngh s. ng ni: Trm v tht c, mang ti
vi tri, tuyt ng k t, nh truyn ngi cho con gi... Thng hong chng hai
ni ngi, l tri. Tri cho m khng nhn th s phi chu ti y [65](Vit s lc,
L Hu Tng dc tn v Trn Cnh chi tranh bin). Tri ght cnh chin tranh lon
lc: Chng nh lng tri ang chn lon lc[66] (Phm Nh Dc T tc sn trung tr
d) v yu qu cnh thi bnh thnh th. V Tri c tm nn c th thu hiu nhn tm:
Rt cuc ch c tri gi mi bit c lng mnh.[67] (Phm Nh Dc Ha Nguyn Vn ng
khin mun thi vn k nht)
Trong quan nim ca cc tc gi thi L Trn, Tri lun lun khen thng, tr
gip, ph tr cho nhng ngi thin lng bit gi c, c bit l minh qun v lng
thn. Trong Lm chung di chiu, vua L Nhn Tng nhn mnh s ph tr ca t tng
v hong thin i vi s nghip v vn mnh ca quc gia, dn tc: Nh anh linh ca
t tng v hong thin tin gip nn bn b yn lnh, bin thy t lon[68] (Lm
chung di chiu), vua Trn Nhn Tng cng khng nh s ph tr ca hong thin i
vi s nghip chp chnh ca mnh: Trm nh n chm bm ca hong thin mi hng c
ngi ch tn. Vic dn qu i gian nan, chnh s qu phin nhiu[69] (Lc thi sm
hi khoa nghi t). Trn Cng Cn trong bi Bn Kh iu hunh ph mn cu chuyn
Khng Thi Cng ph tr Chu Vn Vng dit Thng lp Chu, ng thi khng nh s ng
h ca hong thin i vi nhng vng triu xem trng chnh ngha: chng phi l
tri ging im lm lm rng r c vua ti lc by gi y sao?... i, mnh tri n nh
th, h chng phi tri cho ngc hunh m bo im tt sao?... chng phi l tri
ly tin lnh m nu ln im tt y sao?[70] (Bn Kh iu hunh ph)
Nm Canh Ng 1150 triu L, L Thn Tng b trng bnh, quan Thi y Anh V t
thn trai gii tm gi lp n cu o cho vua khi bnh, hong thin cm ng lng
trung thnh m p ng nguyn: Thi y tm gi trai gii, chn t lp n, dng nghi
trng cm ngc khu, cu xin chu bnh thay vua. Hong thin thng Thi y l
ngi trung hiu, nn cho mt phng thuc thn, vua ung vin kim an lp tc
khi bnh.[71] (Khuyt danh C Vit quc Thi y L cng thch bi minh t) on
vn trn chng minh Tri lun ng h, gip v bc trung thn ngha s.
Tri ging im lnh tn dng v ph rp cho ngi bit gi gn c hnh, ng nhin
cng s ging tai ch trng pht v tiu dit k gian tc bt chnh. Nguyn Cng
Bt vit trn mt sau bia thp Sng Thin Din Linh nh sau: Sau ny nu k no
trong hai x su thn hoc ngi t x chim rung tam bo lm ca ring th xin
hong thin v thp bt long thn tru dit.[72] (i Vit quc ng gia t Sng
Thin Din Linh thp bi, mt sau)
Ngi Vit Nam trong thi gian di ch thng tr ca phng Bc lun lun hy
vng xut hin thnh nhn dn dt dn tc u tranh ginh c lp t ch. L Vn Hu
cho rng hong thin c th p ng nguyn ny ca con ngi: Thp hng khn tri,
xin tri v nc Vit ta sm sinh thnh nhn, t lm vua nc nh, khi b ngi
phng Bc xm chim bc lt[73] (i Vit s k Ng Vit thuc ng Hn chi thi
lun). L Vn Hu trong mt bi s lun khc cng cho rng inh Ting Hong chnh
do hong thin v vn mnh t nc ta m sinh ra: Chc hn tri mun v nc Vit
ta, li sinh bc thnh trit tip ni chnh thng ca Triu Vng chng?[74] (i
Vit s k inh Ting Hong lun).
Tm li, Tri mang hm ngha thng trong vn hc L Trn chnh l v thn ti
cao sng thy cn khn v tr v nhn loi vn vt, cng l i tng thit lp nhng
quy phm o c lun l lm rng mi cho x hi. Tri thng qua quyn lc ca vng
gin tip ch o iu hnh quc chnh, chn minh qun dng nc tr dn, dng lng
thn ph t minh qun. Tri cn gi trng trch khuyn thin trng c, thng cng
pht ti. T tng Tri ny r rng tip thu quan nim tri l v thn ti cao ca
Nho gia, c bit k tha su sc h thng t tng trit hc ca ng Trng Th.
4. Tri mang ngha mnh tri (Thin mnh chi thin)
Hm ngha ny ca Tri trc sau nht qun vi hm ngha thn ti cao, tc thng
. Mnh tri mt mt dng ch ch v mnh lnh ca Tri, mt mt dng ch vn mnh, s
mnh ca con ngi do Tri sp t. Bi v con ngi ch th khi i din vi mnh tri
th ci ch th y m nht i, con ngi tr nn v nng, bt lc trc mnh tri, nn
mnh tri chnh l mt nh lut mang tnh tt nhin khch quan bn ngoi v chi
phi cuc sng con ngi. V vy, con ngi cn phi thun ng theo mnh lnh ca
Tri, tuyt khng th phn nghch li tnh tt nhin , tc khng phn nghch li
ch ca Tri.
Cc tc gi thi L Trn tin tng rng Tri lun ban hnh cc mnh lnh, mnh
lnh l bt di bt dch, c nh v hin nhin tr thnh nh mnh, do con ngi nht
nh phi tun theo mnh tri. Cc triu i ni tip nhau thng tr thin h u do
mnh tri sp t: T xa nc Nam Vit c cc bc vng tr v thin h, ring nh L ta
vng chu mnh tri, lm ch bn bin, cc v thnh vng truyn ni hn 200 nm[75]
(L Chiu Hong Thin v chiu). L Chiu Hong khng nh, s tr v t nc ca cc i
vua triu L l thun theo mnh tri. Cng vy, i vi L Cng Un, vic quc gia
i s nh nh v di cng u do Tri nh ot, bc thin t phi tun theo mnh tri,
nu lm ngc li t s chuc ly bi vong: Ch v mun ng ni trung tm, mu toan
nghip ln, tnh k mun i cho con chu; trn vng mnh tri, di theo dn, nu
thy thun tin th thay i. Cho nn vn nc lu di, phong tc phn thnh. Th m
hai nh inh L li theo ring mnh, khinh thng mnh tri, khng noi theo du
c ca Thng Chu, c ng yn thnh ni y, khin cho triu i khng c lu bn, s
vn ngn ngi, trm h phi hao tn, mun vt khng c thch nghi[76] (Thin
chiu). L Cng Un cho rng nhng triu i bit tun theo mnh tri th vn mnh
quc gia s trng tn, s nghip thnh vng, cc mt ca nn vn ha x hi s xn ln
r rng. ng ph phn hai triu inh L xem thng mnh tri nn vn mnh ngn ngi,
s nghip sm phi suy vong. Khng ch vic nh , ngay c vic tho pht phn
thn hay lon qun u do mnh tri sp t: Nay, Tn Phc cn r, t tn t i, tim
xng v hiu, ban hnh chnh lnh, t tp qun ng kin, lm hi dn bin thu. V
th, trm cung knh thi hnh mnh tri trch pht, bt c bn Tn Phc, gm nm
ngi, u em chm u ch[77] (L Pht M Bnh Nng chiu), Nhn chc tng qun
xong, vng lch tri i chinh pht.[78] (Nguyn c Tng Cc ng ch nhn chinh
Thch Na)
Tt c mi s thnh bi sng cht ca con ngi u phi tun theo mnh tri, hon
ton khng th khng c v trn chy khi n. Phm Nh Dc cho rng nht c nht ng
trong cuc sng con ngi u do s mnh quyt nh: Hnh tng hay dng x khng g
l khng c s mnh[79] (K Quch huyn tha). i vi ng, s gp g ca bn b lu nm
xa cch nhau cng khng th khng do duyn s Tri nh: Chng ta hi hp khng
phi l khng c s, ch c chm chm khi dc chn ru bic[80] (Phm Nh Dc Lin
nh nh tp). Vua L Nhn Tng cng cho rng s sng cht ca con ngi chnh do s
mnh quyt nh: Mi loi sinh vt, khng c loi no l khng cht. Cht, l ci s
ln ca tri t, ci l ca vn vt l nh vy[81] (Lm chung di chiu). Trn Thnh
Tng xt thng cho ci cht ca Trn Trng Trng m cm thn nh sau: V c m s
tri li ghi nm thng ca ng, chng k g n trn gian ai nn sng m ai nn
cht[82] (Vn Trn Trng Trng), Trn Thnh Tng cho rng trn tri c s sanh t
ghi chp v sinh mnh ca mi ngi. Sau khi sng phi Nguyn Bch Chu ca vua
Trn Du Tng mt, ng vit mt bi t vn trong c ni rng: S mnh nh ch tri
kia khng v, v u nn ni ch li trm kh t[83] (Nguyn Bch Chu t vn). R
rng ng khng nh mng sng con ngi l do s tri nh ot.
Vua Trn Thi Tng ch trng i ngi giu ngho sang hn u c quyt bi s
tri, nu con ngi v qu ngho hn m trm cp ti sn ca ngi khc, ngi s b a
lc vo a ngc u minh: Hay u ph qu ti tri, cn nui tham cu xng by, b ch
o hang, khot vch xuyn tng, theo chn tng qun Sn Dng, hay tp theo gng
ngi qun t Lng Sn. Nghch tri phn t, di php khinh hnh, cn sng th b
lut php kho tra, cht i th b minh ty nh p.[84] (Lun vn ng lc Gii thu
o) Quan im trn ca Trn Thi Tng thc cht l lp li nhng iu lut rn cm
trong o Pht, t tng ca ng r rng th hin mu sc tng hp ca t tng Nho v
Pht.
Nc Vit Nam t thi Ng v sau c lp t ch, vua ti cc triu L Trn khng
nh cng vc lnh th ca quc gia nhiu ln vn dng t tng mnh tri tng thm sc
anh thp ca li tuyn b: Sng ni nc Nam vua Nam , rnh rnh nh phn ti sch
tri, c sao l gic phn nghch cn sang xm phm, chng by t s chuc ly bi
vong[85] (L Thng Kit Nam quc sn h). Sch tri m v tng qun L Thng Kit
nhn mnh khng ngoi loi sch ghi r s khc bit v cng vc lnh th gia Nam
Bc theo mnh lnh ca Tri, nn r rng sch tri cng chnh l mnh tri. Nh s
dng quan nim mnh tri, tnh chnh ngha ca cuc khng chin c khng nh mc
cao hn. L Thng Kit rt thng minh trong vic vn dng mt hc thuyt m
Trung Quc lun cao ph li d tm xm lc ca bn gic phng Bc. ng cn kho lo
cnh co bn gic i ngc li vi mnh tri (nghch l) s chuc ly tht bi thm
hi. Vi L Thng Kit, sch tri vch r s khc bit v cng th th i vi Nguyn B
Tnh, sch tri cn ghi chp s khc bit v th sn gia Nam v Bc: Sch tri nh
nc Nam c nhng th sn khc bit vi phng Bc[86] (Trc gii ch nam dc tnh
ph).
Tm li, vn hc L Trn khng nh c mnh tri, bao gm mnh lnh do Tri ban
hnh v c th nh mnh mang tnh tt nhin. Con gni khi i din vi bt k hon
cnh no nht thit u phi tun theo mnh tri, bng ngc li t s chuc ly tn
tht bi vong. T tng thin mnh trong vn hc L Trn r rng tip thu t hc
thuyt thin mnh ca Nho gia, nhng hu nh khng c tc gi no khng nh tnh
ch ng bin i hon cnh ca con ngi trc hon cnh nh Tun T.
5. Tri mang ngha o tri (Thin o chi thin)
Hm ngha o tri cng c mi quan h mt thit vi hm ngha thng . o tri
(thin o) chnh l quy lut v chun mc vn ng ca tri t vn vt. Quy lut ny
bao ph tt c s vt v hin tng ca gii t nhin, ng thi iu chnh tt c mi
hnh vi o c ca con ngi, to nn qu o tn ti v pht trin ca vn vt.
Tc gi vn hc thi L Trn cho rng Tri xy dng o tri lm khun mu cho v
tr vn vt, cc bc thnh nhn cn c vo o tri m thit lp o ngi (nhn o) gio
ha nhn qun. Mt v Nho s i Trn pht biu: Ln lao thay v thn thnh Hy
Hin, cn c vo o tri m lp ra o "i trung" dy dn. t ra vn t tin dng, ly
ch ngha m ghi chp. Lp ra s quan gi gn php tc, lm ngay ngn mi quan h
gia vua ti. n khi Nghiu Thun ni ngi, cng nghip li r rng hn thu trc.
V Thang khp mnh nn cung knh, Kit Tr bung lng nn bo tn. Vn V ho mc m
khim cung, U L hn m m tn bo... Ngi ly c dy nn thnh tr, k ti tm nn
lm mt nc nh. Ai cm bt ghi chp thng thn m c nu y r rng ni s sch? i!
T khi bnh xe h C di sang pha ng, k cng ca nh vua suy i khng dng li
c. Gio mc ngn ngang b ci, ngi ho ra cm th n tht ln nhau. Ti git
vua, con li git cha, lun thng theo m mai mt.[87] (Khuyt danh ng H
bt ph). Phc Hi v Hin Vin chnh l nhng v thnh hin thi c i Trung Quc,
h cn c vo o tri m sng to ra vn t v chc quan chp s vi mc ch ghi chp
o lm ngi gio ha mun dn. Nghiu Thun, V Thng, Vn V v nghim mt tun
theo nhn o nn quc gia thnh vng, bch tnh lc nghip u ca. Thi Kit Tr,
U L v thi hnh bo chnh, khng tun gi nhn o nn bch tnh thng kh, quc
gia suy vong. Con ngi mt khi khng bit gi gn nhn o, k cng x hi t s
suy i, o l lun thng bi hoi, loi ngi sng chng khc no cm th. Cc tc gi
vn dng nhng cu chuyn v nhn vt trong lch s Trung Quc c i chng minh
cho quan nim o tri ca mnh.
Tri xy dng o tri lm khun mu cho qu trnh tu thn ca con ngi, cng
thng o c cng do Tri thit lp gio ha con ngi theo l ngha, v cng l yu
cu ca Tri i vi ngi: o c con ngi vn do tri to ra[88] (Ngy T Hin Bo n
thin t bi k), Hiu tm thu tri Nghiu rng, nhn trch thm su t V
trn.[89] (Phm Nhn Khanh H bi Sn Lng hi kinh)
Tm li, tc gi thi L Trn bn v o tri khng nhiu, nhng ti liu cn lu
li ch yu nhn mnh con ngi cn c vo o tri thit lp o c nhn lun lm rng
mi cho x hi, tr thnh khun mu con ngi tu thn.
6. Tri mang ngha l tri (Thin l chi thin)
Hc gi L Thn xc nh phm tr l tri nh sau: Khi con ngi nhn thc cng
su sc v th gii, th h s pht hin ra, khng ch trng thi tn ti ca s vt,
m c kt cu t thn ca s vt, quan h tng h gia vt v vt, cng vi tnh vn ng
tt nhin ca s vt u l qu trnh vn hnh khch quan khng chu s nh hng, tc
ng ca con ngi; tip li mang trt t x hi v cc loi hnh vi quy phm do
chnh trt t ny quyt nh u xem nh mt loi tn ti mang tnh t nhin, vn c
bt bin, con ngi ch c th tun th ch khng th phn i. Th ny lc u gi l l,
v sau gi l thin l. L tc l s tn ti t nhin, l xu th tt nhin, cng chnh
l tri, tri v vy c thm hm ngha l l, m ngay chnh ngha ca tri cng bao
hm l[90] .
Cc tc gi thi L Trn cho rng Tri c thin tnh, thin chn. Ci thin
tnh, thin chn ny th hin r rt nht trn chnh thn th con ngi. Vua Trn
Nhn Tng thng qua vic miu t hnh nh cy trc tn thng phm cht cao qu ca
i ng n bc ca mnh: Tri tuyt lnh m tm thng sut, du gii trong sng m t
cng ci. Mn ngi lm ti i, s rng tri vi tnh t nhin ca nh ngi.[91] (Trc
n minh) ng ca ngi nhng ngi n bc mc d hng chu bao nhiu gian kh nhng
vn gi trn tm lng trung trinh, tit tho. Trn Hiu Kh li ly thin chn
nhn mnh cuc sng n dt y th v ca mnh: Ng nghing mt gic, vui vi tnh
tri, tnh dy mun vic u qun ht.[92] (Tc s) V Tri n cha thin chn, thin
tnh, tc ci l tn ti ca Tri, nn Tri l i tng ch thanh, ch h v ch i:
Trong vic xut, x ca k hin t, th xut l hnh ng theo l tri, x l tm th
yn vui, cng theo l tri. Tri l g? L ci ch thanh ch h, ch i thi! Bn
ma thnh nm m khng t ra c cng, vn vt chu n m khng l r du vt. Khng
phi tri l ch thanh, ch h, ch i, th u c nh th?[93] (Thanh h ng k)
Tri trong mt ca cc tc gi ng thi vn vin mn khng khim khuyt, do cng c
xem l mc ch cui cng ca i ngi, nn c li khn nguyn nh sau: Nguyn th 10
t c thanh tnh nh Tri[94] (Trn Thi Tng Lc thi sm hi khoa nghi, Ch tm
pht nguyn).
Tri vn c ci l sinh ha vn chuyn v tr vn vt: t tri c tng, t ch che
nui dng mun linh; thi tit khng hnh, ngm nng lnh ho thnh vn vt. V th
cho nn, ng nhm tri t, k cung phm u bit c mi manh; tra xt m dng, bc
thnh trit him nay cng vn s. Th nhng, t tri cha ng m dng, m d hiu, l
v c tng; hai kh trong tri t, m kh hay, l bi khng hnh. Cho nn mi
bit, tng r d hay, tuy ngu chng ri; hnh ngm kh thy, du tr cn m. Phng
chi, o Pht chung h, ci khng ng tch.[95] (Phm S Mnh - Sng Nghim s Vn
Li sn i Bi t) Tri t n tng hai kh m dng, hai kh ny phi hp sn sinh v
dng nui vn vt. Con ngi u c th nhn thc c l tri, nhng tuyt khng th
cng thu n. Nguyn B Tnh cho rng ci tnh nht bin ha khn lng to thnh vn
vt th bit nhau: Tri sinh mt tnh, vt ha mun loi. i kh m dng chuyn
vn, bn ma hn th vng lai. [96] (Nam dc quc ng ph) Quan im ny cng tng
c Nguyn C Phu pht biu nh sau: Mt kh hng qun chuyn c tri t, tm phng
bn bin u c nho luyn.[97] (Bc s ng tnh ng tch thng ph thi)
Tm li, l tri trong vn hc L Trn c th hin khng nhiu. Cc tc gi cho
rng Tri c thin tnh, thin chn, ng thi phn chiu ln con ngi to thnh
tnh ngi (nhn tnh). Tri n cha hai kh m dng, dng dc nn v tr vn vt, t
nht l pht tn ra thnh vn th, do con ngi khng th cng thu c c tnh ca
n. Cc quan im ny v c bn tip thu t tng l hc Trung Quc thi Tng
Minh.
7. Tri c phn bit Nam Bc (Bc Nam khu bit chi thin)
Khng nh quc gia c lp t ch l mt trong nhng vn i ngoi quan trng di
cc triu i phong kin Vit Nam. Cc vng triu Vit Nam nhiu ln tuyn b vi
phng Bc v nn c lp t ch ca t nc, nht l khi hai bn giao chin hay khi
pha Vit Nam n tip s thn Trung Quc. Vn ny th hin phong ph trong vn
hc thi L Trn.
Nu nh c s phn bit gia hai nc Trung Vit, th r rng ch cn ch ra s
khc bit v cng vc lnh th l c, ti sao cc tc gi cn nhn mnh s khc bit v
thin vc? Gii thch vn ny khng kh, mt l bi v tri t vn khng c s phn
chia, s khc bit v a vc tt yu dn n s khc bit v thin vc; hai l nhn
mnh Vit Trung khng ch khc bit nhau v cng vc lnh th, m cn khc bit
nhau v cc phng din t tng, vn ha, chnh tr, x hi; ba l mun m ch s phn
bit cng vc Nam Bc l ch ca Tri, tc ng Thng . Tri chia bu tri thnh
tri Bc (Bc thin) v tri Nam (Nam thin, hay Vit thin) khc bit nhau
tng ng vi lnh th hai nc Trung Quc v i Vit. Tri phn chia nh vy, con
ngi tt nhin khng c phn nghch thin mnh. Do , vn dng tri khng nh danh
ngha v t cch chnh ng ca quc gia, ngi Vit nh vy tin thm mt bc vng
chi trong vic cng c nn c lp t ch ca t nc.
u tin, cc tc gi thi L Trn nhn mnh s phn bit lnh th Bc Nam: t
chia gii hn nam bc, him tr nh thnh bng st, ho nc si; tri t ra ni ng
ph thn tin, cao chnh vnh[98] (Phm S Mnh - Tam Thanh ng), sau khng
nh s phn bit khu vc bu tri Bc Nam: Tri t c bc c nam, tm mt thnh
thang; ni sng ch bng ch him, tc lng trung trinh.[99] (Nguyn Phi
Khanh, Tng Trung s V Thch Chi) Trong hai bi th th ng vi s Trung
Quc, vua Trn Nhn Tng mt mt biu hin thi tn knh i vi khch qu t phng
Bc n, mt mt kho lo khng nh s khc bit v cng vc quc gia: Chng hay phc
lnh ca hai ngi sao s thn, cn vng vc soi tri Vit c my m na![100]
(Tng bc s L Trng Tn, Tiu Phng Nhai), Hai ngi sao s thn chiu xung
tri Nam, nh sng dn theo cung mi m diu quanh ba vng.[101] (Tng bc s
Ma Hp, Kiu Nguyn Lng) V Pht hong sng lp thin phi Trc Lm ny ch trng
mc d cng vc tri t c s phn chia Nam Bc, th nhng lng kim i tuyt khng
c s th bit Nam Bc: Tri t vn mt lng yu thng khng phn bit nam bc; cn
lo g gp bc gian trun gi ma sm st.[102] (Tng Bc s L T Din)
Cc tc gi tip tc ch ra, tri Bc c hon cnh ca nc pha bc, tri Nam
cng c tnh cnh ca nc pha nam. Thin s Php Thun p li vua L i Hnh hi v
vn nc nh sau: Vn nc nh dy leo qun qut, tri Nam m nn thi bnh. Hy dng
php v vi ni cung nh, th mi chn u dt ht ao binh.[103] (p quc vng quc
t chi vn) Trong mt bi th m mu sc sm v, thin s Nguyn Vn Hnh d tri
triu L s thay th triu Tin L chp chnh, thit lp mt vng triu thnh tr
ci tri Nam: Cy tt l chm xung bin Bc, cy mn mc ln tri Nam, bn phng
dp yn binh la, tm ci mng chc cnh thi bnh.[104] (Yt bng th chng)
Nguyn B Tnh l danh y Vit Nam ng thi, khi bn v cc loi tho dc ca
phng Nam, ng ca ngi tri t phng Nam ban tng cho bch tnh i sng bnh yn
n nh: Cy c tuy nhiu nhng gc r khc nhau, tp hp thnh cc phng thuc tt,
rng tay cu chng sanh. Nm mt vin linh n, qu ng nghim l thuc tin th.
Ngi ngi c sng trong ci trng th nhn i, ni ni t hi ha kh ca gi xun,
dng xy cuc sng y, t th nc vng mnh, tht khng ph n rng ca t tri phng
nam.[105] (Trc gii ch nam dc tnh ph) Quan im ca Nguyn B Tnh r rng
dung hp t tng tam gio. Sc khe ca thn th con ngi chnh l nn tng quan
trng ca nhn ngha o c x hi, tt c do tri Nam ca ngi nc Nam ban
ging.
Tm li, cc vn nhn thi s trong qu trnh tip thu nh hng ca vn ha
Trung Quc, ng nhin cng hp thu thuyt trung tm lun ca ngi Trung Quc.
Tri Nam c lc c dng nhn mnh l khu vc pha nam ca quc gia trung tm
Trung Quc, cng c lc khng nh tinh thn c lp t ch ca i Vit, xem mnh l
quc gia ngang hng khng thua km g vi Trung Quc. Ngoi ra, vng t phng
nam ny cng c quc gia, c thi bnh, c nhn dn, c hong , c dc tho Loi
Tri ny r rng mang c trng Vit Nam, n l s m rng v kt hp ca hai hm
ngha Tri l th gii vt cht v Tri l v thn ch t.
8. Tri mang ngha cnh gii siu thot (Thin gii chi thin)
Thin gii c cp y chnh l cnh gii thn b trn tri, cc tn gio thng gi
l thin ng, tin cnh, ci tri Tri ny l ni tr ng ca thng v cc ng thn
linh m ngi phm khng th no n c. Thin gii vn khng phi l sn phm ca vn
hc thi L Trn, m n c ngun gc t tn ngng tn gio dn gian, c bit l tn
ngng Trung Quc thi c i, c cc nhn s Vit Nam tch cc tip thu v chuyn
ha nh mt hnh tng trong sng tc vn hc.
Thng l vua thin gii, thin t l vua nhn gian, t cch v thn phn ca c
hai i tng trn c s tng ng. V vy, cung in ca thin t i lc b xem nh l
cung in ca thng , tc l cung in chn thin nh. Nguyn Phi Khanh trong
lc lng ngp trn cm hng vn hc hnh dung lu cc ca vua nh cung khuyt 9
tng tri: Gc cao va m, ng h nc qua m cn, cung khuyt chn tng kh tri
lnh lnh, my m ngy lnh, bu tri hng sng, xun gieo c vua, ma mc rng
khp.[106] (Ho Chu hn lm v ng to triu) Phm Nh Dc trong mt bi th ca
mnh dng hnh nh ca ci tin y s thn b mu nhim miu t ni ca hong : Bn
nga rui rong trong my m lam chng, ngonh u trng ca tri, mt mng nm
thc my, ma ti ca cung cm git mnh nghe i vng ku rn, trng vi trn in
Thng Minh thy mt o hng. T trong hang ni bay ra m nhun mun vt, tm
lng tha thit c theo sau xe rng, sm chiu mong c vi gi n bn nh vui,
lm trn ma ro ca nh Thng di xung ti khp cho dn bn bin.[107] (Ng vn x
chim) Phm Nh Dc thng qua bi th trn th hin lng trung qun v nguyn tr
qun trch dn ca ng. Cc tc gi khng ch xem cc triu nh thi L Trn l thin
nh m cn xem cc vng triu Trung Quc l thin triu, cch nhn ny th hin
thi ha hiu, tn trng nc ln ca ngi i Vit. Ng Chn Lu khi tin s thn
Trung Quc L Gic c vit: nh nng lnh, gi tt, cnh bum gm ging; thn tin
tr v qu hng ca hong ; ngn trng mun dm lt sng xanh; ng v ni chn tng
tri xa xi.[108] (Ngc lang quy) Nh s gi triu Tng l thin triu, s Tng
l thn tin trn tri ging th.
Khng ch cung in ca vua mi c xem l thin cung, nhng kin trc cha
miu ni lng qu hay ni i cng c thi nhn xem l cnh gii ca thin cung. ng
nhin chc phn ca gii o s hay tng l hon ton khc vi hong thin v vua
cha, th nhng phong cnh thn b ca cha miu li ging tin cnh phong v
thanh tnh gii thot. Nguyn Phi Khanh sau mt m ng cha Thin Thnh Hu
Quc phn khch vit rng: Cung in thn tin gn vi cnh Bng Lai, nhc tri bn
tai nn gic mng d tnh, sng ma xun thc dy khng c vic g lm, ch xem hoa
n trc gi xun ngoi sn.[109] (Thin Thnh Hu Quc t to khi) Cuc sng ni
cha miu khin cho tinh thn thi nhn an nhin t ti, ging nh ang sng
trong khng gian sinh p ca Bng Lai tin cnh. Mt tc gi khc cng c cm
nhn nh vy: Gi thi trn nhnh tng xanh, ging nh ting tu nhc ni cung
tri; trng chiu ln khm trc bic, lng lng nh nh sng soi t ni ci
Pht.[110] (Khuyt danh Hng Phc t bi) Nhng v d trn r rng cho thy cc
tc gi thi ny tip thu su sc nh hng ca tn ngng dn gian.
Ci tri cng chnh l ni tr ng ca th gii thn linh. Cc nhn vt Ngu
Lang Chc N trong thn thoi Trung Quc u c tr thin gii: Chui sao Bc u
chuyn v ty, mt tri ln, l k hn ma thu ca Chc N v Ngu Lang trn tri,
my ging cht vt trn bn sng Ngn nh chic lng, trng vt chnh chch cu sao
nh li cu.[111] (Phm Nhn Khanh Tht tch, k nht) Thin gii v m gii c
xem l ni m ngi ta sau khi cht tr v. Trn Du Tng au xt i phi ca mnh
ra i m than rng: Than i thng thay ch hn b trm i, nu trn tri ch nh
chim kia dc phi, nu di t ch nh cy lin l chi.[112] (Nguyn Bch Chu t
vn) V thin gii l ni lc lng thn linh thng tr, nn vic t t ca ngi phm
s cm ng n thin gii: Bch n hng y hng bch n, vn ly lm lc cng; trm thy
hng ny hng trm thy, cng cm n ch thin. [113] (Nguyn B Tnh Nam dc quc
ng ph)
Tm li, Tri mang ngha cnh gii gii thot trong sng tc thi L Trn l
kt qu tng hp ca cc yu t hnh tng vn hc, t tng trit hc v tn gio tn
ngng. Tri ny l cnh gii gii thot, hon ton khc vi khng gian cuc sng i
thng, ch c cung in ca vua hay cha miu mi c mu sc tng t. Hm ngha ny
r rng cng tip thu t tn ngng dn gian Trung Quc.
9. Tri l khng gian cn khn v tr (theo Nho) hay h khng php gii
(theo Pht) (Cn khn v tr d h khng php gii chi thin)
Tri mang ngha cn khn v tr xut pht t trit hc c in Trung Quc. Hc
gi La Quang cho rng Kinh Dch tng cp n Tri ny: Cch gi chung tri t
trong trit hc bt u t trong Kinh Dch. Kinh Dch dng tri t i din cho
cn khn, cng i din cho m dng. Tri t y khng phi l thng v hu th trong
tn gio [114]. Nhiu trit gia thi Tng Minh cng gii thch Tri thnh cn
khn v tr. Hc gi Trng Lp Vn bn v vn ny nh sau: Thi Bc Tng, Trng Ti
dng thi h gii thch tri, v c thi h, mi c cch gi Tri (Do thi h, hu
thin chi danh). Thi h l cn c gi tri, thi h chnh l vn qu ca Tri (Thi
h gi, thin chi bo gi), cng chnh l thc th ca Tri. Ci cht qu gi ca
thi h l g? Trng Ti cho rng, thi h tc kh (Thi h tc kh) [115]. C th
thy, hm ngha cn khn v tr ca Tri l do Nho gia xng.
Cm t h khng php gii vn l cch gi cn khn v tr trong kinh in Pht
gio. Pht gio cho rng trong h khng php gii c hng h sa s th gii, cng
c th chia chng thnh tam thin i thin th gii. Cc gic quan ca con ngi
khng th no hiu thu c, ch khi no gic ng bn tnh mi tht s c th th
nghim c cnh gii hng v ny ca Tri. Tri mang ngha cn khn v tr hay h
khng php gii chnh l s tng hp t tng Tri ca hai trng phi trit hc
trn.
Tc gi thi L Trn khi bin son sch Pht hay sng tc th k thng hay cp
n Tri vi nt ngha h khng php gii. Tri ny c khi c gi l khng, i thin,
tam gii: Chng sinh ng o nh s bi trong khng gian Php Pht rt t bi, nh
sng linh quang bao trm c nghn i thin th gii, mun v thn u hng theo
gio ho, ba ci u tr v s hn ton[116] (Khuyt danh Pht php), cng c lc
gi l i thin sa gii, thi h: o vn khng mu sc, ngy ngy vn ph by v mi
l, ti tr, d ngoi th gii h sa, tc ba nghn i thin th gii, chn no m
chng l nh ca n.[117] (Phm Thng Chiu o), C lc ln thng nh ni tr tri,
ku di mt ting, lnh c bu tri.[118] (Dng Khng L - Ngn hoi) Tri h khng
php gii cng khng hon ton l thc th mang tnh vt cht, gic quan con ngi
khng th no bao qut ht v n chnh l cnh gii ca ni tm: Tm ci tm ngoi
tri th kh m nh c ci th ca n, nh i m trng qu, sao thnh rng c, tt c
cn khn u trn u mt si lng, mt tri, mt trng u nm gn trong ht ci.[119]
(Nguyn Khnh H - p Php Dung sc khng, phm thnh chi vn) Ch c nhng ngi
gic ng mi cm nhn c din mo chn tht ca cnh Tri ny. C th ni, Tri ny
chnh l cnh gii tm linh ca ngi tu hnh.
Pht gio xem Tri h khng php gii l cnh gii na h na thc, Nho gia li
xem cn khn v tr ng ngha vi khng gian tri t: Ngang tri dc t, lng cm
chc trc[120] (Trn Nguyn n - Quan l b thi tp hu), Ngonh nhn bn pha
tri t, trng sng nh ban ngy, cy c na phn x xc, tri ang xung
sng.[121] (Phm Nhn Khanh Thu d), Thn trng phu i tri p t, ch kh phi
cao vt ngi cng la, li c tit tho trung ngha cng tri t, th i sau cn
ni chuyn cao nh v con ngi ton vn nghn xa.[122] (Nguyn Ch Ngha Ngn
hoi) Nhng c iu, hm ngha ca cn khn v tr ngoi bao qut khng gian tri
t, cn hm cha thi gian vnh hng ca tri t. V vy, phm vi ca cn khn v tr
cn rng ln hn c phm vi tri t.
Cc tc gi thi L Trn s dng phm tr Tri vi hm ngha siu vit khng thi
gian ca Nho Pht, t to nn s lin thng dung hp gia hai trng phi trit
hc ny thi L Trn.
4. Kt lun
Thi i L Trn tip thu h thng t tng trit hc Trung Quc t thi Minh tr
v trc. Sng tc vn hc thi k ny tip thu v tng hp t tng Tri t ba trng
phi trit hc Nho Pht o, trong biu hin r rt nht l t tng Nho gia. T
tng Tri trong vn hc thi L Trn ngoi su hm ngha ging Trung Quc l Tri
mang ngha tri t, Tri mang ngha t nhin, Tri mang ngha thng , Tri
mang ngha mnh tri, Tri mang ngha o tri, Tri mang ngha l tri, cn c
thm ba hm ngha m rng mang m mu sc thi i l Tri c phn bit nam bc, Tri
mang ngha cnh gii siu nhin, Tri mang ngha cn khn v tr v h khng php
gii.
Nhn tng th c th thy, vn hc L Trn hp thu v th hin trn vn h thng t
tng Tri ca Trung Quc, bao gm t tng thn hc v Tri, t tng vt l v Tri v
t tng trit hc v Tri. Trong , t tng thn hc v Tri v t tng vt l v Tri
r rng chim v tr u th, trong khi t tng trit hc v Tri t c cc tc gi
thi L Trn quan tm th hin.
Ba hm ngha m rng v Tri ca vn hc thi ny v c bn c ngun gc t t tng
Tri ca Trung Quc. Mc d ch trng Tri c s phn chia nam bc, th nhng cc
tc gi u khng nh khng c s phn chia cc hm ngha thng , l tri, mnh tri,
o tri, tri.
*
[1] Hc gi Trng Lp Vn trong cun Trung Quc trit hc phm tr tinh ty
tng th Thin pht biu: Tri l phm tr c xa nht, thng thy nht trong h
thng trit hc c in Trung Quc; ng thi, Tri cng l phm tr xuyn sut t c
ch kim. T thi Tam i tr v sau, Tri lun l vn trng tm m cc nh trit hc
quan tm tm hiu. Ngy nay, mc d cch gii thch v nhn nhn v Tri so vi
ngi trc c nhiu khc bit, nhng Tri vn lun l mt ti trit hc thu ht nhiu
ngi quan tm. (Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty
tng th Thin, Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996, trang 1).
[2] Hc gi Trng Lp Vn trong sch trn cng cho rng: Trong qu trnh
pht trin ca trit hc Trung Quc, ni hm ngha ca phm tr Tri ty theo nhu
cu v din bin ca tng thi i, khng ngng c th ha v phong ph thm. (Trng
Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th Thin, Tht Lc
xut bn x, i Bc, 1996, trang 1).
[3] Ha Thn, Thuyt vn gii t, nguyn vn:(Thin, in d, ch cao v thng,
tng nht i).
[4] Hc gi L Thn trong cun Trung Quc c i trit hc ha t nhin khoa
hc gii thch qu trnh m rng hm ngha ny nh sau: Tri l cch gi chung ca
vn vt, trng thi tn ti ca vn vt c im chung l t nhin nhi nhin. Do ni
n Tri, tc l ch nhng th vn t nhin nhi nhin m hnh thnh; ngc li, ni n
nhng th t nhin nhi nhin m hnh thnh tc cng l ni n Tri. T , t nhin v
Tri tr thnh t ng ngha, Tri bt u mang hm ngha t nhin nhi nhin, thin
nhin gi tt l Thin. (L Thn, Trung Quc c i trit hc ha t nhin khoa hc,
Thng Hi Nhn Dn xut bn x, Thng Hi, 2001, trang 102).
[5] Tc gi Trng Lp Vn nhn nh: o gia cho rng Tri l t nhin, loi t
nhin ny khng phi gii t nhin m Nho gia tuyn ni, m l t nhin nhi nhin.
Mc d o gia cng xem Tri l vt cht t nhin, nhng cng nhn mnh tnh cht v
c im cn bn ca n l t nhin v vi, so vi quan nim xem Tri l s vt hin
tng t nhin ca Nho gia c im khc bit. (Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc
trit hc phm tr tinh ty tng th Thin, Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996,
trang 2).
[6] Hc gi Trng Lp Vn gii thch qu trnh m rng hm ngha ny nh sau:
Trong lc con ngi ngng u nhn ln tri, mt mt t tm mt ca mnh, con ngi
quan st thy bu tri t nhin, mt mt nhn thy mun vn s bin i nhanh chng
ca hin tng thin nhin, v cng thn b m u c con ngi khng th tnh ton o
lng c, do Tri mang thm ngha l lc lng siu nhin, c phm cht ca con ngi
nhng nng lc vt ln trn con ngi...... Thi H, Thng, Chu, do trnh nhn
thc ca con ngi cn thp km, nt ngha thn linh ti cao mang phm cht con
ngi ca Tri c xc lp, Tri khng ch c nng lc chi phi mi s vn hnh bin i
ca gii t nhin, m cn c kh nng iu khin mi vic trong x hi loi ngi, t
vic nc, vic vua n cng vic c nhn ca mi ngi. Kim vn, Thng th u c nhng
ghi chp v vic Tri mun vua Thnh Thang nh Thng chinh pht vua Kit nh
H, Chu V Vng chinh pht vua Tr nh Thng thay th hn qun tr v thin h.
Nt ngha v thn ti cao ny ca Tri c gi tt l Thng , Thin hoc . (Trng Lp
Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th Thin, Tht Lc xut
bn x, i Bc, 1996, trang 2). Cng v vn ny, hc gi L Thn gii thch nh
sau: Tri u tin c dng ch bu tri, v sau do thng thng tr trn bu tri,
mnh lnh ca thng cng t trn tri m truyn xung, do , mnh lnh t trn tri
truyn xung chnh l mnh lnh ca thng , lnh Tri tc l lnh ca thng .
Trong s din bin quan nin , ngi ta bn dng tr x ca thng gi thng , tc
Tri. Hai danh t Tri v Thng cng biu t mt khi nim: thn ti cao. (L
Thn, Trung Quc c i trit hc ha t nhin khoa hc, Thng Hi Nhn Dn xut bn
x, Thng Hi, 2001, trang 101).
[7] Cch vit ch Hn ca nhng t trn ln lt l:
[8] D n Khang cho rng: Trong h thng t tng thn hc thin mnh thi Ty
Chu, Tri c dng ch v thn ti cao ng thi mang t cch ch t thng lnh gii
t nhin v x hi. V Tri ny khng ch thng lnh mt tri, mt trng, cc v sao,
chng qun tt c thn linh ca gii t nhin, lun quan tm khng mt mi n trt
t cuc sng con ngi, thit lp h thng quy phm o c v trt t x hi cho loi
ngi. (Qu Khng T Trung Quc, Trung Quc Nho hc bch khoa ton th, Trung
Quc i bch khoa ton th xut bn x, Bc Kinh, 1996, trang 45~50).
[9] Nguyn vn:(Thun thin gi, kim tng i, giao tng li, tt c thng;
phn thin gi, bit tng , giao tng tc, tc c pht) ()
[10] Hc gi Mu Chung Gim () bn v t tng mnh tri ca Khng T nh sau:
Khng T tin tng v knh s mnh tri, ng gii thch mnh tri trn c s trit
hc, Khng T ni: Ch c Tri l ln (Duy thin vi i) (Lun ng, Nghiu vit), S
mnh tri (y thin mnh) (Lun ng, Qu th), Nm mi tui m bit c mnh tri (Ng
thp nhi tri thin mnh) (Lun ng, Vi chnh). Hc sinh ca Khng T l T H
cng ni rng: Sng cht c s mnh, giu sang l do tri sp t ( Sinh t hu
mnh, ph qu ti thin) (Lun ng, Nhan Uyn). Khng T cho rng vic sng cht,
giu sang khn kh v s nghip thnh bi ca i ngi l do tri quyt nh, nn con
ngi khng th xem thng Tri. (Qu Khng T Trung Quc, Trung Quc Nho hc
bch khoa ton th, Trung Quc i bch khoa ton th xut bn x, Bc Kinh,
1996, trang 90).
[11] Tc gi Trng Lp Vn cho rng: Nh Nho quan nim, ch ca tri v ch
ca dn khng xung t i lp nhau, m c tnh nht tr nhau. S thnh bi, hng
vong ca vng nghip nh Thng Chu u do nh vua bit knh c bo dn; ai bit
knh c bo dn, ngi s c hong thin chp nhn cho tr v thin h; bng ngc li,
hong thin s ging tai ng cnh co thin t, sau thu hi s mnh tr v thin
h. (Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th
Thin, Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996, trang 2).
[12] Hc gi L Thn tin hnh kt hp hai khi nim Thin v L, t nhn nh:
Khi nhn thc ca con ngi v th gii ngy mt su sc th ngi ta pht hin ra
rng, khng ch trng thi tn ti ca s vt, m ngay c kt cu t thn ca s vt,
quan h tng h gia cc s vt, tnh tt nhin lin ng ca s vt u l nhng qu
trnh vn ng khch quan khng chu s nh hng ca con ngi, tip li ly trt t
x hi v cc loi hnh vi quy phm do trt t x hi quyt nh, cng u xem nh mt
th tn ti t nhin, xa nay khng i, con ngi ch c th tun th, m khng th
lm tri ngc. Ci ny lc u gi tn l l, sau gi l l tri. L tc l tn ti t
nhin, l xu th tt nhin, cng chnh l Tri, Tri v vy mang hm ngha ca l,
hn na, hm ngha ca Tri bn thn n cng bao hm l. (L Thn, Trung Quc c i
trit hc ha t nhin khoa hc, Thng Hi Nhn Dn xut bn x, Thng Hi, 2001,
trang 102-103).
[13] Xem r thm ti: Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr
tinh ty tng th Thin, Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996, trang 2.
[14] Hc gi Trng Lp Vn nhn nh: Tm ca Tri l nhn c thng ngi, thng
qua m dng nng lnh m th hin lng yu mn iu nhn, trnh xa iu c, m mang c
ln, dng hnh pht nh. Khi Tri dng cc hin tng tai d khin trch, cnh co
thin t, th cng l lc Tri th hin bn tm nhn c, yu mn vic mang li li ch
cho con ngi. Ni nh vy c ngha l, bn cht ca Tri hm cha cc chun mc o c
lun l nhn, ngha, trung, tn Chnh v bn thn hm cha nhng phm cht o c,
cho nn Tri c th ph cho con ngi nhng c tnh nhn, ngha, trung, tn
(Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th Thin,
Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996, trang 9).
[15] Hc gi Trng i Nin thng nht cc hm ngha ca Tri thnh ba nhm: ch
t ti cao, th gii t nhin rng ln v nguyn l ti cao. (Trng i Nin, Phn
tch t tng Thin nhn hp nht trong trit hc Trung Quc, Bc Kinh i hc hc
bo Trit hc x hi khoa hc bn, 1985, k 1). Hc gi Trng Lp Vn chia qu
trnh din bin v hm ngha ca phm tr Tri thnh 9 giai on, tng ng vi 9 nt
ngha khc nhau: Din bin ca phm tr Tri trong trit hc Trung Quc, t thi
Tam i (H, Thng, Chu) sang thi Xun Thu Chin Quc, Tn Hn, Ngy Tn, n
thi Ty ng, Tng Minh Thanh, cho n thi cn i sut bn nm ngn nm pht
trin, c 9 giai on tin trin t Thin Thin o Thin nhn Thin nhin Thin
chn Thin l Thin tm Thin kh Thin din, th hin tinh thn thi i ca mi
giai on hoc tinh hoa tro lu t tng ca mi thi i. (Trng Lp Vn ch bin,
Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th Thin, Tht Lc xut bn x, i
Bc, 1996, trang 20).
[16] Xem thm ti: Trn Trng Kim, Vit Nam s lc, Nh xut bn Vn ha
Thng tin, H Ni, 2002, trang 23~25.
[17] Hc gi Trng Lp Vn tng gii thch tng tn v loi Tri ny nh sau:
Tri l gii t nhin, l khng gian v tr. Tri xanh cao vi vi, cng chnh l
bu tri pha trn nh u con ngi. Ngi thng c thng dng mt t i xng vi bu
tri, y chnh l hai thc th ln, trong con ngi gia, chu s dng dc ca tri
t. Tri tr thnh khng gian t nhin rng ln khng gii hn, bao hm trong n
mt trng, mt tri, cc v sao khng ngng vn hnh, c sm vang chp git. Tri
cng l khng gian sinh tn ca ngi v vn vt. (Trng Lp Vn ch bin, Trung
Quc trit hc phm tr tinh ty tng th Thin, i Bc, Tht Lc xut bn x,
1996, trang 9). Chu Hi gi Tri ny l Tri xanh ca t nhin (T nhin ch
thng thng chi thin), Phng Hu Lan gi l Tri vt cht ( Vt cht chi
thin).
[18] Vin Vn hc Vit Nam bin son, Th vn L Trn, tp 1, Nh xut bn
Khoa hc X hi, H Ni, 1977, trang 386. T y tr i, ngi vit thng nht vit
tt l: Th vn L Trn, [I386]. Trong , pha trc l tn sch, pha sau l s tp
v trang trch dn. Nguyn vn:(Vn l thanh giang vn l thin)
[19] Th vn L Trn, [II407]. Nguyn vn:(Thu cnh vin lai thin ngoi
vin)
[20] Th vn L Trn, [II620]. Nguyn vn:(Hi khot thin cao h x
tm)
[21] Th vn L Trn, [II734]. Nguyn vn:(Ng H thin a khot, Ho phng
cu ng ki)
[22] Th vn L Trn, [III473]. Nguyn vn:(Triu sinh thin a hiu,
nguyt bch hu giang khng)
[23] Th vn L Trn, [II684]. Nguyn vn:(Giang thy lin thin nht u
bch)
[24] Th vn L Trn, [III53]. Nguyn vn:(Triu hi giang ch hunh, thin
khot th vn )
[25] Th vn L Trn, [II618]. Nguyn vn:(Thin sc y y nhn mt vn)
[26] Th vn L Trn, [II412]. Nguyn vn:(Thy hu thu hm thin hu
thu)
[27] Th vn L Trn, [III79]. Nguyn vn:(Hnh dch ng gia sn, Kiu th
vn l thin An Ph thin nht c)
[28] Th vn L Trn, [III423]. Nguyn vn:(V hu tuyn thanh lu tc tc,
Thin tnh lam kh tnh quyn quyn)
[29] Th vn L Trn, [III117]. Nguyn vn:(Hi bin ha nht minh hong o,
Thin thng Vn tinh thanh chng lam)
[30] Th vn L Trn, [III87]. Nguyn vn:(Knh ba thin thng h, ngao bi
hi ng nam)
[31] Th vn L Trn, [I221]. Nguyn vn:(Trung thin yt nht nguyt)
[32] Th vn L Trn, [III504]. Nguyn vn:(Giang sn hoa iu xun thin
a, thnh quch lu i th c kim)
[33] Th vn L Trn, [II585]. Nguyn vn: (nh thin lp a trng phu thn,
ch kh ng ng mi ng lun Lu c cn khn trung ngha tit, cao m thin c nht
hon nhn)
[34] Th vn L Trn, [II830]. Nguyn vn:(Du du thn th lan can, thin
ngoi khch phm qui iu tt)
[35] Th vn L Trn, [III471]. Nguyn vn: (Nhn sinh thin a nht c l,
v ni li qun cu ta c)
[36] Th vn L Trn, [II226]. Nguyn vn:(Thin thanh vn thy m hng
quc, Hi gic thin u th dng chn)
[37] Th vn L Trn, [II738]. Nguyn vn:(Trc l thin l, tinh k n; t
hu lc qun, binh nhn phong khi. Th hng v quyt, Nam Bc i ly; Nht
nguyt hn h v quang, thin a lm h tng hy)
[38] Th vn L Trn, [II438]. Nguyn vn:(Thin a hu thy cng bit dit,
bt oan v khu ng hng vong)
[39] Th vn L Trn, [I229]. Nguyn vn:(Trch thin a khu vc chi
trung, c long bn h c chi th, chnh nam bc ng ty chi v, tin giang sn
hng bi chi nghi, k a qung nhi thn bnh, quyt th cao nhi sng khi, dn
c mit hn im chi khn, vn vt cc phn ph chi phong, bin lm Vit bang, t
vi thng a, thnh t phng bc thu chi yu hi, vi vn th vng chi thng
)
[40] L ThnTrung Quc c i trit hc v t nhin khoa hc, Thng Hi Nhn dn
Xut bn x, Thng Hi, 2001, trang 102
[41] Th vn L Trn, [III528]. Nguyn vn:(Sn trng thy phc khch trnh
vin, ng tn xun sinh thin o hon, vn s v tm ty tit bin)
[42] Th vn L Trn, [II723]. Nguyn vn:(Thin a bao dung lng, dng hn
k d dng xun)
[43] Th vn L Trn, [III160]. Nguyn vn:(Mai hm ngc lp truyn thin
tn, trc tnh lang trm tit a c)
[44] Th vn L Trn, [I461]. Nguyn vn:(Tr lon ti th quan, c nhn tc
tr, tht nhn tt lon. Thn lch quan tin th vng v thng bt d dng qun t
nhi hng, bt d dng tiu nhn nhi vong gi d. Nguyn k tr th phi nht triu
nht tch chi c, s do lai gi tim h. Thin a bt nng n vi hn th, tt tim
xun thu; nhn qun bt nng n vi hng vong, tt tim thin c)
[45] Th vn L Trn, [III101]. Nguyn vn:(Thin khai a khot Tam Giang
l)
[46] Th vn L Trn, [II710]. Nguyn vn:
[47] Th vn L Trn, [II362]. Nguyn vn:(Thin a tnh k ph ti, nht
nguyt tnh k chiu lm, c nng sinh thnh vn vt, pht dc th loi)
[48] Th vn L Trn, [III499]. Nguyn vn:(Th thin i thit him, d trng
Nam cc khn duy chi th)
[49] Th vn L Trn, [II738]. Nguyn vn:(T hu v tr, c hu giang sn,
tn thin tim chi thit him)
[50] Th vn L Trn, [II265]. Nguyn vn:(Hu tm Thiu Tht d To Kh, th
tnh minh minh v hu m, c nguyt chiu phi quan vin cn, thin phong xuy
bt gin cao )
[51] Xem thm ti: La Quang, Trung Quc trit hc i cng, i Loan Thng
v xut bn x, i Bc, 1999, trang 47~48.
[52] Xem thm ti: Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr
tinh ty tng th Thin, i Bc, Tht Lc xut bn x, 1996, trang 4.
[53] Th vn L Trn, [III484]. Nguyn vn:(Th thin xch nhi tng h cn
khn, cung ha qun nhi o thnh h th v... Cu phi to vt chi diu, ha cng
chi ch, an nng tr th h?)
[54] Th vn L Trn, [II381]. Nguyn vn:(Thin sinh dn nhi tc chi
qun, s t mc chi, phi t phng d)
[55] Th vn L Trn, [II723]. Nguyn vn:(Thin phi v ch gio)
[56] Th vn L Trn, [III408]. Nguyn vn:(Thin giao Tinh Phng trin
di chng)
[57] Th vn L Trn, [III456]. Nguyn vn:(Thin di nht lo ph xng vn,
quyn tam triu cu thn)
[58] Th vn L Trn, [III163]. Nguyn vn:(Xng k x tc thin phng tc,
khng s tin sinh lo bch i)
[59] Th vn L Trn, [III233]. Nguyn vn:(Tam c v trng c di chng,
thin bt lu cng ti miu ng)
[60] Th vn L Trn, [III407]. Nguyn vn: (u thng lo thin y nht
nguyt, nhn gian mng cnh ph yn vn)
[61] Th vn L Trn, [II591]. Nguyn vn:(Nh lo phong lu thin ti vin,
thin giao cc n xut tha ng)
[62] Th vn L Trn, [III466]. Nguyn vn:(Quan nhn ng c tu thn quyt,
lo kh thin tri hc o tm)
[63] Th vn L Trn, [I231]. Nguyn vn:(Binh nhn giao cng chi t, hoc
ung thng trung hiu, hoc ng hi hin lng, tr s hong thin chn n. D chng
k qu, tuy tao khuynh vn, dic v hm yn, K ti lc qun, ti do kh th, duy
gin ti thng chi tm)
[64] Th vn L Trn, [I232]. Nguyn vn:(Gin gi cha thng hn bo, a hnh
bt ngha, thin ym k c, pht khc chung th)
[65] Th vn L Trn, [I559]. Nguyn vn: (Trm d bt c, hoch l thin,
tuyt v k t, truyn v n... Th thng vng d nh lang vi t, ni thin d,
thin d bt th, phn th k cu)
[66] Th vn L Trn, [III565]. Nguyn vn:(Liu c thin tm phng ym
lon)
[67] Th vn L Trn, [II354]. Nguyn vn:(Tt cnh tri tm hu lo
thin)
[68] Th vn L Trn, [I439]. Nguyn vn:(Li t tng chi linh, hong thin
ph hu, t hi v ngu, bin thy vi cnh)
[69] Th vn L Trn, [II155]. Nguyn vn:(Trm h thng thin chi quyn,
hng ch tn chi v. Dn s gian nan, quc chnh phn kha)
[70] Th vn L Trn, [III236]. Nguyn vn:(Kh phi thin ging quyt tng
d chng qun thn chi c ng thi h?... Y, thin mnh chi nh th, kh phi
thin tch ngc hunh nhi th quyt tng gi h?... Kh bt th d minh trng nhi
biu k gia thy gi h?)
[71] Th vn L Trn, [I463]. Nguyn vn:(Trai gii mc dc, trch th lp
n, thc nghi bnh khu, nhi thnh i chi. Hong thin mn k trung hiu, hu t
thn phng, kim an lp hiu)
[72] Th vn L Trn, [I418]. Nguyn vn:(Nhc hu hu h nhn th tam bo in
d vi sinh li t s, nguyn hong thin thp bt long thn chu chi dit chi
)
[73] Th vn L Trn, [II354]. Nguyn vn:(Phn hng chc thin, nguyn
thin v ng Vit to sinh thnh nhn, t k quc, d min Bc nhn chi xm ng gi
d)
[74] Th vn L Trn, [II361]. Nguyn vn:(i thin v ng Vit phc sinh
thnh trit, d tip Triu Vng chi thng d d?)
[75] Th vn L Trn, [I562]. Nguyn vn:(T c Nam Vit vng tr thin h gi
hu h. Duy ng L th thin quyn mnh, ym hu t hi, lit thnh tng tha, nh
bch d nin)
[76] Th vn L Trn, [I229]. Nguyn vn:(D k i trch trung, vi c vn th
t tn chi k. Thng cn thin mnh, h nhn dn ch, cu hu tin trip ci, c quc
t din trng, phong tc ph ph. Nhi inh, L nh gia, ni tun k t, ht thin
mnh, vng o Thng Chu chi tch, thng an quyt p vu t, ch th i pht trng,
ton s on xc, bch tnh hao tn, vn vt tht nghi)
[77] Th vn L Trn, [I245]. Nguyn vn:(Kim Tn Phc vng t tn i, thit
hiu thi lnh, t phong mi chi chng, c bin b chi dn. Trm d chi cung
hnh thin tho, phu Tn Phc ng ng nhn, tnh trm chi vu th)
[78] Th vn L Trn, [III36]. Nguyn vn:(Tng n bi liu, phng thin
tru)
[79] Th vn L [Trn, III547]. Nguyn vn:(Hnh tng dng x v phi
mnh)
[80] Th vn L Trn, [III555]. Nguyn vn:(Ng t hi hp v phi s, mc mn
tr tr o bch gin)
[81] Th vn L Trn, [I439]. Nguyn vn:(Sinh vt cho ng, v hu bt t. T
gi, thin a chi i s, vt l ng nhin)
[82] Th vn L Trn, [II411]. Nguyn vn:(V oan thin thng bin nin
nguyt, bt qun nhn gian hu t sinh)
[83] Th vn L Trn, [III605]. Nguyn vn:(K s ch h thc thin chi vi,
k s nhin h th trm chi phi)
[84] Th vn L Trn, [II94]. Nguyn vn:(Tranh tri ph qu ti thin, n t
tham cu vi . B ngn huyt tht, tc bch xuyn tng. Chng tch sn dng tng
qun, tp hnh lng thng qun t. Nghch thin bi a, khi php khinh hnh.
Sinh tin tao cng s thi hnh, t hu b minh ty kho lc)
[85] Th vn L Trn, [I321]. Nguyn vn: (Nam quc sn h nam c, tit
nhin nh phn ti thin th, nh h nghch l lai xm phm, nh ng hnh khan th
bi h)
[86] Th vn L Trn, [III600]. Nguyn vn:(Thin th vit nh nam bang,
th sn hu th Bc quc)
[87] Th vn L Trn, [III333]. Nguyn vn:( V Hy Hin chi thnh thn h,
nguyn thin o nhi kin cc. To th kh d li dng h, hip t vn ti tch. Lp s
quan d tr php h, chnh qun thn chi in tc. i Nghiu, Thun chi k thng
h, cng hu quang tin nht. V, Thang nghim d ch knh h, Kit, Tr tng d
bo ngc. Vn, V mc d cung h, U, L hn nhi tng tc. B d c nhi hng long
h, th d hn nhi tng quc. Thu bnh bt nhi trc th h, c chiu chiu s sch
? Ta! C trit chi ng thin h, vng cng i nhi pht thc. Can qua mn v ni
h, nhn cm th nhi tng thc. Thn th qun nhi t th ph h, di lun tng nhi
dn tc)
[88] Th vn L Trn, [I539]. Nguyn vn:(c bn do thin s to)
[89] Th vn L Trn, [III298]. Nguyn vn:(Hiu tm chiu cch Nghiu thin
thng, nhn trch bng trim V in gian)
[90] L ThnTrung Quc c i trit hc v t nhin khoa hc, Thng Hi Nhn dn
Xut bn xThng Hi, 2001, 102-103
[91] Th vn L Trn, [II484]. Nguyn vn:(Ngo tuyt tm h, lng sng tit
knh. Gi nh vi n, khng phi thin tnh)
[92] Th vn L Trn, [II821]. Nguyn vn:(i nhin nht chm lc thin chn,
tnh lai vn s vong k)
[93] Th vn L Trn, [III494]. Nguyn vn:(Hin t gi chi xut x, k ng
gi d thin, k lc d d thin. Thin gi h? Nht ch thanh ch h ch i nhi d.
T i thnh tu nhi bt hin k cng, vn vt mng n nhi bt hin k tch. Phi ch
thanh ch h ch i gi, tr nhc th h?)
[94] Th vn L Trn, [II200]. Nguyn vn:(Thp nguyn thanh tnh ng thin
thnh)
[95] Th vn L Trn, [III130]. Nguyn vn:(Nh nghi hu tng, hin phc ti
d hm linh sinh; t thi v hnh, tim hn th d ho vt. Vin d, khuy thin
gim a, dong ngu giai thc k oan; minh m vn dng, hin trit hn cng k s.
Nhin nhi, thin a bao h m dng, nhi d thc gi, d k hu tng d; m dng x h
thin a, nhi nan cng gi, d k v hnh d. C tri, tng hin kh trng, tuy
ngu bt hoc; tim hnh mc , ti tr do m. Hung h, Pht o sng h, tha h
khng tch.)
[96] Th vn L Trn, [III596]. Nguyn vn:
[97] Th vn L Trn, [III146]. Nguyn vn:(Hng qun nht kh chuyn thin
a, bt phng t hi tnh o kin)
[98] Th vn L Trn, [III110]. Nguyn vn:(a phn nam bc kim thang
him, thin thit thn tin ng ph cao)
[99] Th vn L Trn, [III405]. Nguyn vn:(Thin a bc nam song nhn
khot, sn h di him thn tm bnh)
[100] Th vn L Trn, [II458]. Nguyn vn:(Bt tri lng im thiu tnh
phc, k d quang mang chiu Vit thin)
[101] Th vn L Trn, [II458]. Nguyn vn:(Thiu tinh lng im chiu thin
Nam, quang dn thai trin d nhiu tam)
[102] Th vn L Trn, [II474]. Nguyn vn:(Cn khn kim i v Nam Bc, h
hon vn li phc hu trun)
[103] Th vn L Trn, [I204]. Nguyn vn:(Quc t nh ng lc, Nam thin l
thi bnh, v vi c in cc, x x tc ao binh)
[104] Th vn L Trn, [I217]. Nguyn vn:(Tt l trm Bc thu, l t th Nam
thin. T phng qua can tnh, bt biu h bnh yn)
[105] Th vn L Trn, [III600]. Nguyn vn:(Vt loi tuy phn, cn miu hu
d. Tp ch phng lng dc, i thy pht th t dn. V nht lp linh n, qu nghim
tin chn th. Nhn nhn o th vc nhn i, x x hu xun phong ha kh. Th sinh
dn nhm tch, in quc th thi bn; t bt ph nam thin qung hu)
[106] Th vn L Trn, [III434]. Nguyn vn:(Cao cc ti khai d lu can,
cu thin cung khuyt tiu khinh hn, vn khai thu nht cn khn hiu, xun b
hong nhn v l khoan)
[107] Th vn L Trn, [III553]. Nguyn vn:(T mu tr khu chng v trung,
thin mn hi th ng vn trng, mng kinh to tht song hon hng, vng cc Thng
Minh nht o hng. Trch vt hu tnh thi xut t, y tha ti nim thit tng
long, nht bin to vn hnh tuyn triu, bi tc Thng lm t hi ng)
[108] Th vn L Trn, [I209]. Nguyn vn:(Tng quang phong ho cm phm
trng, dao vng thn tin phc hng, vn trng sn thy thip thng lng, cu
thin quy l trng)
[109] Th vn L Trn, [III474]. Nguyn vn:(Tin gia cung khuyt cn Bng
Lai, nh bn qun thin mng d hi, thu khi xun triu v c s, ng phong nh
vin khn hoa khai)
[110] Th vn L Trn, [II633]. Nguyn vn:(Phong thanh tng, phng pht
thin cung chi tu hng; nguyt si thy trc, dao dng h Pht gii chi phng
quang )
[111] Th vn L Trn, [III305]. Nguyn vn:(u bnh ty chuyn ho lun
thu, thin thng thu k hi N Ngu, Ngn ch cao honh vn t tn, tinh kiu t
qui nguyt nh cu)
[112] Th vn L Trn, [III605]. Nguyn vn:( h thng tai h hn kim h
chi? Nh ti thin h thin hu th dc phi, nh ti a h a hu lin l chi)
[113] Th vn L Trn, [III596]. Nguyn vn:
[114] La Quang, Trung Quc trit hc i cng, i Loan Thng v xut bn x,
i Bc, 1999, trang 55.
[115] Trng Lp Vn ch bin, Trung Quc trit hc phm tr tinh ty tng th
Thin, Tht Lc xut bn x, i Bc, 1996, trang 5.
[116] Th vn L Trn, [II212]. Nguyn vn: (Mn khng trn s chng Pht
php t bi i, uy quang phc i thin, vn thn cu hng ho, tam gii tn hi
tuyn)
[117] Th vn L Trn, [I532]. Nguyn vn:(o bn v nhan sc, tn tin nht
nht khoa, i thin sa gii ngoi, h x bt vi gia)
[118] Th vn L Trn, [I385]. Nguyn vn:(Hu th trc thng c phong nh,
trng khiu nht thanh hn thi h)
[119] Th vn L Trn, [I458]. Nguyn vn:(Thin ngoi mch tm th, nhn
gian nan ch thc qu khi thnh tng, cn khn tn th mao u thng, nht nguyt
bao hm gii t trung)
[120] Th vn L Trn, [III196]. Nguyn vn:(Kinh thin v a tm tin
gic)
[121] Th vn L Trn, [III304]. Nguyn vn:(Cn khn t c nguyt nh tr,
tho mc bn kh thin chnh sng)
[122] Th vn L Trn, [II585]. Nguyn vn: (nh thin lp a trng phu
thn, ch kh ng ng mi ng lun Lu c cn khn trung ngha tit, cao m thin c
nht hon nhn)
