DnDDpDGDDDnDDgTnDDmnDgt.TOD*ooOOO DieSuid-Afrikaanse

Die Suid-Afrikaanse Oorlogsekonomiegedurende die Tweede Wereldoorlog

- deelllDr J. vd B. Breedt*

For a short English summary of the contents of this article, please see part one of the article inMilitaria 13/1 of 1983.

Van die nywerheid is verwag om nie aileen dietoerusting vir produksie maar ook die klaarge-maakte artikel te produseer. Nuwe uitrusting isverskaf of die masjinerie wat beskikbaar was, isvir die ammunisiefabrieke, die myne, die bou-,suiker- en inmaakbedrywe en ook vir baie andernywerhede diensklaargemaak of hernu.

UitgevoerTon947,454

1,089,3151,425,9542,260,4224,211,584

Met die uitbreek van vyandelikhede is daar on-middellik stappe gedoen om die staalfabriek tePretoria uit te brei met die doel om die produksievan gietyster te verhoog, en in die loop van dieoorlog is daar heelwat by Yskor aangebou om virdie talryke vervaardigingsprosesse voorsieningte maak. Sodoende is Yskor se jaarlikse prod uk-sie in 1945 tot meer as t miljoen ton rustaaluitgebrei.

Fabrieksnywerhede. - Die metallurgiese en inge-nieursnywerheid. Suid-Afrika het aan die beginvan die oorlog ongeveer een-derde van die nor-male staalbenodigdhede van die land geprodu-seer, terwyl die restant ingevoer is, hoofsaaklikuit Groot-Brittanje en die vasteland van Europa.Yskor was vir die grootste gedeelte van dieplaaslike produksie verantwoordelik, en sy op-brengs het teen Julie 1939 'n jaarlikse syfer van344,700 ton staalgietblokke bereik, maar pro-duksie is ook op aansieklike skaal te Newcastleen Vereeniging uitgebou.

19401941194219431945

Steenkool geproduseer, Gebunkeer enuitgevoer, 1940-45Jaar Geproduseer Gebunkeer

Ton Ton18,934,005 1,485,4 7320,213,308 1,680,94022,101,575 1,918,84822,287,291 885,23125,465,584 851,739

Ten einde die Departement teen moontlikedwarsboming deur private belange te vrywaar, isdie Wysigingswet op Onedele Minerale, 1942,en die Wet op Aardolie, 1942, aangeneem. Hier-by is aan die Minister die bevoegdheid verleenon in die landsbelang die ondersoek en pro-spektering van enige gebied in SA te onder-neem, en 'n intensiewe soektog is ondeneem. 'nOpname is gemaak van metale en ertse beskik-baar, en groot hoeveelhede skaars minerale isaan die Geallieerdes vir oorlogsdoeleindes ge-lewer. Die volgende is besonderhede van som-mige hiervan wat gedurende die tydperk1940-44 aan Geallieerde lande gelewer is.

Dit het vroeg in 1940 duidelik geblyk dat ditnodig sou wees om private eiendomme watmoontlikheid kon inhou, te prospekteer om in diebehoeftes te voorsien van die ammunisiefa-brieke en die talryke nuwe industriee wat tengevolge van die oorlog onstaan het, soos by-voorbeeld asbessement-, ysterlegering-, en sia-niedfabrieke, en fabrieke wat vuurvaste ma-teriaal en industriele chemikaliee vervaardig het.

Die grootste toename in uitvoere het deur Lou-renco Marques plaasgevind. Die volgende sy-fers weerspieel die toename in produksie enuitvoere gedurende die oorlogsjare.34

Mynwese en Nywerheid

Die Mynboubedryf. Mynwese: Algemeen. Diemynwese het 'n belangrike rol in Suid-Afrika seoorlogspoging gepeel, en die noodtoestand het'n groot uitbreiding van die werk van die De-partement van Mynwese meegebring. Die Afde-ling Geologiese Opname het sy pogings ver-skerp om ontginbare afsetting van strategieseminerale te vind. Daar is veral na tin, wolfram,molibdeen en koper, asook na steenkool, olie enolieskalie, gesoek.

1

Scientia Militaria, South African Journal of Military Studies, Vol 13, Nr 2, 1983. http://scientiamilitaria.journals.ac.za

Skeepsherstelwerk was een van die belangriksteeise wat aan die nywerheid gestel is, veral gedu-rende die tydperk toe die Middellandse See ge-sluit was, en sommige skouspelagtige werkstuk-ke is op geslaagde wyse uitgevoer.

Daarbenewens was daar die ontsaglike produk-sie van oorlogsvoorrade wat elders in hierdieHoofstuk beskryf word. Yskor, die Spoorweg-werkwinkels en die goudmynbedryf het 'n merk-waardige aandeel hierin gehad en die Munt hetook 'n aansienlike bydrae gelewer. Teen1945-46 het die totale waarde van die produk-sie van fabrieke in private besit van R62 miljoentot R134 miljoen gestyg, terwyl die aantal werk-nemers van 66,000 tot 107,000 toegeneem het.35

Die Tekstielnywerheid. SA was in 1939 feitlikgeheel en al van ingevoerde tekstielstowwe af-hanklik. 'n Sekere hoeveelheid komberse, reis-dekens en sjaals, breiware en kouse, tou, tou-werk en seilgare, en matte en matwerk is plaas-lik geproduseer, maar die fabrieke moes in 'ngroot mate op ingevoerde garesoorte staatmaaken plaaslike garesoorte het 'n aansienlike per-sentasie ingevoerde wol bevat. Die klerasieny-werheid het van ingevoerde stukgoedere ge-bruik gemaak en daarbenewens is ook nog groothoeveelhede klaargemaakte klere uit Brittanje,Amerika, Sjina en Japan ingevoer.

Die grootste afdeling van die tekstielnywerheidwas die wat klerasie vervaardig het. Die werk wathierin verrig is, het merendeels uit die sny, maaken afwerking van stowwe vir die kleremakers-handel, dws vir klere op maat gemaak en virklaargemaakte klere, bestaan. Die klerasieny-werheid het gedurende die oorlog met rasseskrede vooruitgegaan aangesien dit voordeligerwas om die plaaslike vervaardigingsfasiliteite aante wend en om die beskikbare skeepsruimte tegebruik vir die invoer van materiaal om in dieUnie verwerk te word. Die invoer van klaarge-maakte klere is derhalwe feitlik geheel en al ge-staak.

Afgesien van die vervaardiging van klerasie hetdie bedrywighede van die tekstielnywerheid ookdie produksie van komberse, reisdekens ensjaals, teerseiie, tente en ander seile, tou, tou-werk en seilgare en matte en matwerk ingesluit.Sommige fabrieke het 'n klein hoeveelheid flen-nie en kledingstof geproduseer.

By die vervaardiging van komberse, reisdekensen sjaals, was Suid-Afrikaanse en ingevoerde

2

wol, katoenafval en sintetiese vesels die ver-naamste grondstowwe wat gebruik is.

In 1944-45 is 5,811,000 komberse geprodu-seer, en in die loop van die oorlog is meer as5,000,000 aan die strydmagte verskaf, met inbe-grip van 3,000,000 wat deur die Voorsienings-raad van die Oostelike Groep in Delhi bestel is.

Die nywerheid vir die vervaardiging van seil-.doekgoedere het tente, teerseile, seile en anderseildoekmateriaal geproduseer om in feitlik al SAse behoeftes te voorsien, maar hy was ook in 'ngroot mate van ingevoerde stowwe afhanklik.Ses fabrieke het dwarsdeur die oorlog toue, tou-werk en seilgare in redelike hoeveelhede gepro-duseer, hoofsaaklik van ingevoerde stowwemaar 50 persent van die vervaardigde benodig-hede moes ingevoer word. Wat stowwe virsakke, matte en matwerk bet ref was SA ook vaninvoere afhanklik.36

Leer

a. Die Looinywerheid. Die oorlog het 'n algeheleverandering ten goede in die posisie van dielooinywerheid teweeggebring aangesien ditvoorheen moeilike tye ondervind het en som-mige firmas selfs verliese gely het. Die pro-dukte het hoofsaaklik uit soolleer, ru-boleeren leer vir tuie bestaan waarvoor die huid-voorrade in die Unie gewoonlik voldoendewas. Na gelang die oorlog verloop het hetdaar egter van tyd tot tyd besorgdheid oordie huidvoorrade onstaan weens die afnamein die aantal slagtings en die toename in dieproduksie van skoeisel, maar invoere vanvelie uit aangrensende gebiede het enigeoponthoud voorkom. Waar bestellings uit diebuiteland vir skoene en ander produkte afge-wys is, was dit hoofsaaklik aan die tekort aanmasjiene te wyte, wat nie gedurende die oor-log van oorsee verkry kon word nie.

Wat die fyner soorte leer betref, was die Unievan invoer afhanklik. Voor die oorlog is hier-die tipes leer uit die Verenigde Koninkryk, dieVerenigde State, Suid-Amerika en Java inge-voer, maar weens lewerings- en verske-pingsmoeilikhede het die grootste gedeeltevan die benodigde boleer gedurende dieoorlog uit Suid-Amerika gekom. Oorlogstoes-tande het egter die plaaslike produksie vanvoering- en boleer uit skaap- en bokvelle,asook die bewerking van kalfsleer, in 'n mategestimuleer.


b. Die skoeiselnywerheid. Die Unie het voor1939 groat hoeveelhede skoene veral uitGroot-Brittanje, die VSA en Europa ingevoer.Die oorlog het die Suid-Afrikaanse skoeisel-nywerheid 'n geweldige stoat gegee, aange-sien daar van hom vereis is am die tekort aante vul wat deur die skaarste aan skeepsruimtevir invoergoedere en die afwending van oor-sese produksie vir huishoudelike en oorlogs-behoeftes veroorsaak is. Gedurende die tyd-perk 1939-1945 het die waarde van inge-voerde stewels en skoene gedaal - en dieplaaslike produksie van stewels en skoenevan dieselfde tipe is uitgebou.

Die grootste prestasie was egter die produk-sie van 9,842,400 pare militere stewels waar-van een-derde na SA se strydmagte en dieoorskot na Geallieerde troepe op die verskil-lende gevegsfronte gegaan het waar hulleweens hul afwerking en betroubaarheid haagaangeprys is. Afgesien van militere stewelshet die nywerheid oak baie ander ongewonetipes vir oorlogsgebruik geproduseer. Daar-benewens is groat hoeveelhede verskillendesoorte uitrusting soos Sam Brownebande, ka-maste, geweerbande, handskoene, tuie ensvervaardig.

Teen die einde van die oorlog het die uitvoervan leerstewels en -skoene en aanverwanteproduksie die invoer oorskry.

Springstowwe, kunsmis en ander chemiese ny-werhede. Die springstofnywerheid het gedu-rende die oorlog sy produksie van kommersielespringstowwe verhoog en 'n belangrike bydraetot SA se oorlogspoging gelewer deur 3,000 tonchloorsulfoonsuur, 6,000 ton kordiet, 855 miljoenslagdoppies, vyf miljoen donderbuisies vir hand-granate, drie miljoen donderbuisies vir lug-bomme, 12,000 ton T.N.T. en 400 ton tetriel tevervaardig. Voor die oorlog is 'n groat persenta-sie van die land se kommersiele donderbuisiesuit Duitsland ingevoer, maar na die uitbreek vandie oorlog het die SA fabrieke in al sy behoeftesvoorsien. Die kunsmisvervaardigingsnywerheidwat vir die meeste van sy grondstowwe van diebuiteland afhanklik was, het oak tekorte onder-vind en moes alternatiewe bronne ontwikkel, watdie voorloper tot die vestiging van 'n eie binne-landse bedryf was. Nywerhede vir die vervaar-diging van swaar chemikaliee het oak gedu-rende die oorlog aansienlike vordering getoon.Onder andere is swawelsuur, soutsuur, ammo-niak, kalsiumbarbied ens geproduseer. Anderchemiese produkte het huishoudelike artikels

soos seep, kerse, aptekersgoedere, verf, poli-toer, ens ingesluit. 'n Groot persentasie hiervansowel as veeartsenykundige middels en insekte-middels vir die bestryding is plaaslike vervaar-dig.37

Hout. Plaaslike houtbronne was van die staat enprivaatplantasies afkomstig, maar die grootstehoeveelheid van die behoeftes moes nag inge-voer word; harde houtsoorte hoofsaaklik vanSuid-Amerika en die res van die Verre Ooste,Europa en Amerika. Met die afsny van voorradevan oorsee moes daar oorgeskakel word nabronne uit ander Afrika-Iande am die tekorte watonstaan het aan te vul, terwyl plaaslike produk-sie, veral van sagtehoutsoorte hierdeur sterk ge-stimuleer is. Sodoende het produksie van sagte-hout van 2,5 miljoen kub vt in 1934 toegeneemtot 23,8 mil kub vt in 1945.38 Die hoeveelheidgebruike vir hout het in die oorlogsjare sterktoegeneem soos dit as substituut vir metale aan-gewend is, en die aantal fabrieke het desgelykstoegeneem, meubel- sowel as ander houtfa-brieke. Dit het die stadium ingelui waarop na-oorlogs voortgebou is am die land saver moont-lik onhafhanklik van veral sagte houtsoorte temaak.

Die inmaakbedryf. Die konfyt- en vrugte-inmaak-bedryf was in 1939 besig am stadig maar sekerte vorder, maar aangesien 73 persent van diejaarlikse produksie van ingemaakte vrugte naBrittanje uitgevoer is, was die moontlikheid vanoorlog, met die daarmee gepaardgaande ont-wrigting van skeepsvaart, nie juis gerusstellendnie. Die oorlog het egter teen die verwagting indie uitwerking gehad am 'n aansienlike toenamein die vraag uit die buiteland teweeg te bring.Brittanje het vir die eerste keer sedert die EersteWereldoorlog begin am Suid-Afrikaanse konfyt inte voer en die nywerheid het daarby oak groatbestellings ontvang am die Suid-Afrikaanse enGeallieerde leers van sy produkte te voorsien.Die vraag het in so 'n mate toegeneem dat daargemeen is dat dit die oprigting van 'n nuwekobperatiewe fabriek by Ashton in die Kaappro-vinsie geregverdig het. Die aantal fabrieke vir dieinmaak van konfyt en die inle van vrugte hetgedurende die tydperk 1939-1945 van twee-en-twintig tot slegs ses-en-twintig gestyg, maardie aantal voedselinmaakfabrieke het van veer-tien tot een-en-twintig toegeneem. Die aantalwerknemers het in die betrokke tydperk van2,855 tot 8,018 gestyg. Die groente-inmaakny-werheid, wat by bogenoemde produksie syfersingesluit is, was voor die oorlog van geringebetekenis, maar die produksie het van 5,697,00

3


pond tot 32,036,00 pond (gewig) in 1944-1945gestyg. Laasgenoemde syfers het ingemaaktevleis en groente ingesluit, waarvan nagenoeg15,000,000 blikkies van 'n spesiale rantsoenteen Junie 1944 aan die Britse Regering afge-lewer is.

Buitelandse Handel

Weens die land se afhanklikheid van buitelandsehandel kon dit verwag word dat SA nadelig deurdie oorlog getref sou word. Oorsese voorradehet gekrimp terwyl gebrek aan skeepsruimte ver-dere beperkings geplaas het. Verder moeshandel wat die vyand kon bevoordeel oak ver-hoed word, sodat dit noodsaaklik geword het amvroeg reeds beheermaatreels in te voer, wathierna behandel word:

Ekonomiese Oorlogvoering. Dit was oak SA seplig am in samewerking met ander oorlogvoe-rende state ekonomiese oorlogvoeringsmaat-reels teen die vyand in te stel, en stappe isonmiddellik geneem am die doel te bereik.

a. Diviese Beheer. Beheer oar die land se goud-en valutabesit is ingevolge spesiale regu-lasies vanaf 9 Sep 39 aan die Tesourie opge-dra.

b. Regstreekse Handel.

i. Die Landsnoodtoestandregulasies hetoak geldelike transaksies met vyandelikeonderdane sander die toestemming vandie Minister van Finansies en soortgelyketransaksies in goedere sander die toe-stemming van die Minister van Handel enNywerheid verbied. 'n Latere wysiging hetlaasgenoemde Minister die bevoegdheidverleen am enige handelstransaksie metenige individu buite die Unie te belet of tereguleer. Regstreekse of onregstreeksehandel met enige persoon in Duitsland,met inbegrip van enige gebied onder diebeheer van die Duitse Regering, sanderdie skriftelike toestemming van die Minis-ter van Handel en Nywerheid is tot 'n oor-treding verklaar. In Julie 1940, toe Italie 'noorlogvoerende vyand geword het, is diebepalings van die Regulasies oak op dieland en die gebiede onder sy beheer vantoe passing gemaak.

ii. SA het ingelyks in Desember 1940 ailehandel met enige persoon in 'n 'beperkte

4

land', omskryf as die gedeelte van Frank-ryk en die Franse besittings wat onder diebeheer van die Vichy-regering gestaanhet, belet.

iii. Teen Maart 1942 het die verbod ophandel sander toestemming feitlik aileander lande buite die Geallieerde blokingesluit.

c. Onregstreekse Handel. Die Landsnood-toestandregulasie het verder aan die Ministervan Handel en Nywerheid die bevoegdheidverleen am in- en uitvoere te beheer, wat hynatuurlik nie graag weens die ongewildheiddaarvan, dadelik wou toepas nie. As ekono-miese oorlogvoeringmaatreels is daar egterby kennisgewing in Januarie 1940 oorgegaantot verbod op invoere sander voorlegging vansertifikate van herkoms, wat deur konsulere ofdiplomatieke amptenare geteken moes wees.Sertifikate vir goedere waarvan die waarde25% van vyandelikemateriaal oorskrei het, isnie aanvaar nie. Netso moes uitvoere uit Suid-Afrika oak onderhewig aan dieselfde beheergeplaas word, in die lig daarvan dat skeeps-vragte uit Suid-Afrika andersins deur dieGeallieerde Kontrabandbeheer aangehou ofverbeurdverklaar sou word.39

d. Handelslyste

i. Die Britse Regering het drie Iyste vanhandelaars wat met die vyand geasso-sieer het, bygehou. Die Statutere Lys was'n gepubliseerde Iys van persone en fir-mas wat definitief van vyandelike nasiona-liteit was of met die vyand verbindinggehad het, en met wie aile handel belet is.Die Swart Lys was een van persone offirmas van wie dit bekend was of vermoedis dat hulle met die vyand handel gedryfhet en ten opsigte van wie dit weens on-sekerheid of am politieke of ander redesonwenslik was am hul name op die Statu-tere Lys te plaas.

In hierdie gevalle kon slegs administra-tiewe stappe gedoen word. Die Lys vanVerdagtes het meer twyfelagtige gevallebevat wie se transaksies dopgehou moesword. Hierdie Iyste en die gevolge van diegebruik daarvan is deur die Unieregeringaanvaar, wat die Statutere Lys derhalwegepubliseer het en aile handel sander 'nlisensie met die ingelyste persone verbiedhet.


ii. Nadat die Unieregering eers 'n tydjie ge-weifel het, het hy ingestem am 'n stelselvan rantsoenering aan neutrale lande in testel deur uitvoergoedere tot die hoeveel-heid wat normaalweg voor die oorlog uitSuid-Afrika uitgevoer is, of tot 'n gedeeltevan 'n afgesproke totaal, te beperk.

iii. Die eintlike werk am invoere en uitvoerena te gaan, is aan die Departement vanDoeane en Aksyns en die Poskantoor toe-vertrou, en dit het 'n moeilike taak geblyk.

e. Kontrabandbeheer

i. Die Unie het vanaf Januarie 1940 oak sydeel bygedra tot die toepassing van kon-trabandbeheer.

ii. AI die verbygaande skepe wat van en naneutrale lande in Europa gevaar het, is byUniehawens deursoek am vas te stel ofhulle (a) oorlogskontraband of (b) vyan-delikeluitvoergoedere of (c) goedere be-stem vir persone op die Statutere Lys, dieSwart Lys of die Lys van Verdagtes ver-voer het. Goedere wat aan persone op dieStatutere Lys geadresseer was, is ver-beurd verklaar, en volle besonderhedevan aile goedere wat onder ander katego-riee geressorteer het, is aan die Stafoffi-sier vir Skeepvaart (Inligting) Kaapstadgestuur. Besonderhede is oak verstrek inverband met (a) goedere in bestelling,dws waar die naam van die ontvanger nieaangegee is nie (met sekere uitsonde-rings), (b) massagoedere wat onmoontlikvolledig ondersoek kon word, en (c) goe-dere wat nie op 'n vraelys verskyn het nie.Die daaropvolgende stappe is deur dieBritse Komitee vir Vyandelikeluitvoer ge-doen, en SA het slegs op aanbeveling vandie Komitee handelend opgetree en diebetrokke vragte verbeurd verklaar. AI diegoedere waarop daar op versoek van dieKomitee beslag gele is, is aan die SApryshowe oorhandig. SA het egter nie selfso ver gegaan as am skepe onder aileomstandighede in beslag te neem nie.

iii. Die Unie het op 5 Januarie 1940 die bepa-lings aanvaar van die Vergeldingsbevel-in-Rade wat in November 1939 deur dieBritse Regering uitgevaardig is. Volgenshierdie bevel kon enige handelskip wat na4 Desember 1939 uit 'n vyandelike haweof 'n hawe wat deur die vyand beset was,

5

gevaar het, gelas word am aile vragte watby die betrokke vyandelike hawe inge-neem is, by 'n Britse of Geallieerde haweaf te laai, en enige skip wat uit enigeander hawe gevaar het, kan op dieselfdewyse gelas word am goedere wat vyan-delike eiendom of eiendom van vyande-like herkoms was, af te laai. Die betrokkegoedere sou dan aan 'n pryshof oorhan-dig word.

iv. Om die uitwerking van kontrabandbeheerop neutrale lande te verlig, het Groot Brit-tanje in Desember 1939 die vrygeleide-sertifikaartstelsel ('navicert' system) inge-voer. Hierdie stelsel het 'n oorsese ver-skeper in staat gestel am vooruit 'n sertifi-kaat te verkry ten opsigte van 'n besen-ding wat, na dit voorgekom het, nie aanbeslaglegging daarop as kontraband on-derworpe was nie. In Julie 1940 is dieverkryging van vrygeleidesertifikate feitlikverpligtend gemaak as verskepers wouhe dat hul goedere deur die kontraband-beheer deurgelaat moes word. Daar wastwee soorte sertifikate, naamlik vrygelei-desertifikate vir spesifieke vragte, en vry-geleidesertifikate wat slegs goedge-keurde vragte vervoer het. By gebrek aanhierdie sertifikate kon die goedere, enmoontlik oak die skip wat hulle vervoerhet, in beslag geneem word op vermoededat hul bestemming 'n vyandelike landwas.

v. Toe die lande wat deur die vyand besetwas, teen die einde van die oorlog bevryis, het die verbod op handeldryf met per-sane in die betrokke lande outomatiesopgehou am van toepassing te wees,maar invoer- en uitvoerpermitte was nagsteeds nodig. Lyste van bevryde lande isvan tyd tot tyd gepublisheer en die laastehet in November 1946 verskyn. Hoeweldie handel met Duitsland beperk geblyhet, is die invoer selfs van goedere vanvyandelike herkoms uit voormalige neu-trale lande toegelaat, en die moontlikevyandelike bestemming van uitvoergoe-dere het opgehou am 'n faktor van belangte wees aangesien die uitvoerbeperkingsnou grootliks verslap was.40

Handel en Skeepvaarta. Invoer- en uitvoerbeheer: Aanvangstadium.

Voor die toepassing van algemene invoer- en


uitvoerbeheer in September 1941 was daar,afgesien van die vereistes van ekonomieseoorlogvoering, 'n minimum van staatsinmen-ging in die land se handel met die buiteland.Aan die begin van die oorlog was die Raadvan beheer oor Landsvoorrade wat onder dieOepartement van Handel en Nywerheid ge-staan het, die liggaam wat beheer uitgeoefenhet, maar dit was nie lank nie voordat dieOepartement self hierdie taak oorgeneemhet. Die Kabinet het in Oesember 1939 be-sluit om noodmaatreels vir die beheer van SAuitvoere en -invoere in te stel en die onmid-dellike stappe het uitsluiklik op maatreels inverband met ekonomiese oorlogvoering be-trekking gehad, maar volle uitvoer beheermoes so spoedig moontlik ingestel word: in-voere sou slegs deur mid del van valutabe-heer gereguleer word. In werklikheid is alge-mene uitvoerbeheer egter nie voor Septem-ber 1941 toegepas nie, toe invoerbeheer ookingestel is. Intussen is die uitvoer van sekeregoedere sonder permit van tyd tot tyd ver-bied met die doel om SA se voorrade te be-waar en, in 'n paar gevalle, om te verhoed dathulle langs 'n om pad die vyand sou bereik.

b. Aigemene toepassing van invoer- en uitvoer-beheer

i. Aangesien dit in toenemende mate ge-blyk het dat so 'n liggaam noodsaaklikwas, is 'n Prioriteitsraad op 17 Julie 1941in die lewe geraep om 'n stelsel van priori-teitsbepaling vir invoergoedere uit dieVerenigde State van Amerika toe te pas.Oit het egter nouliks begin funksioneer toedit op 20 Augustus deur die Invoer- enUitvoerbeheerraad vervang is met die be-voegdheid om onder andere die priori-teitsvoorrang vir invoergoedere uit ailelande voor te skryf. Die uitvoerendegesag is aan die Sekretaris van Handel enNywerheid toevertrou, wat die ampstitelKontroleur van Invoer en Uitvoer gekryhet. Kort daarna is die Sentrale Advise-rende Raad benoem om as skakel tussendie Beheerraad en die georganiseerdehandel en nywerheid op te tree en om dieBeheerraad van tegniese advies te be-dien.

ii. Invoerbeheer is onmiddellik daarna enwei met ingang van 15 September inge-stel wat aangekondig het dat geen goe-dere sander 'n invoerpermit na die Unie of

6

Suidwes-Afrika ingevoer kon word nie.Produkte wat in die Britse Statebond ver-bou, geproduseer of vervaardig is, asook'n paar minder belangrike kategoriee, isegter uitgesluit.

iii. Aigemene uitvoerbeheer, waarop daarreeds in Mei besluit is, maar wat uitgestelis met die doe I om te sien hoe sake metdie Prioriteitsraad sou vaar, is tegelyker-tyd by Goewermentskennisgewing Nr1269, ingestel.

C. Noodsaaklikheidsertifikate

i. Om invoerders met die verkryging vangoedere wat skaars was, behulpsaam tewees, het die Oepartement van Handel enNywerheid reeds in Novemeber 1939 'naanvang gemaak met die uitreiking vansertifikate wat vir die noodsaaklike aardvan die gewenste goedere ingestaan het.Die besit van so 'n sertifikaat is later ver-pligtend gemaak, en na die instelling vaninvoerbeheer is dit benewens die invoer-permit vereis.

ii. In die geval van invoere uit die Gemene-beslande, was geen permitte nie maarwei noodsaaklikheidsertifikate nodig.

d. Uitvoerpermitte

i. Geen permitte is in die geval van goederewat na die Verenigde Koninkryk, Noord-lerland, Kanada, Australie, Nieu-Seeland,Indie of na enige kolonie, besitting, pro-tektoraat of mandaatgebied uitgevoer is,verlang nie behalwe in die geval van bo-genoemde goedere waarvan die uitvoersonder 'n permit reeds vantevore verbiedis.

Ii. Alhoewel die uitvoer na naburige gebiedein Afrika aan die permitstelsel onderworpewas, het Suid-Afrika op die uitdruklike ver-soek van die Eerste Minister met die ge-biede in Suidelike en Sentraal-Afrika, enveral Noord- en Suid-Rhodesie, Portu-gees-Oos-Afrika, Angola en die BelgieseKongo, 'n beleid van 'vriendelike buur-skap' gevolg, en spesiale stappe is ge-doen om te verseker dat die beleid konse-kwent deur die kontroleurs toegepas is.As gevolg van die oorlogstoestande hethierdie gebiede, wat voorrade betref, in


toenemende mate van die Unie afhanklikgeword, en waar dit nie moontlik was omten volle in die behoeftes van die betrokkegebiede te voorsien nie, is daar gelas datdie grootste hoeveelheid van die ver-langde goedere wat wei verskaf konword, daarheen uitgevoer moes word.

iii Prysbeheer het oorspronlik nie uitvoergoe-dere gedek nie, maar dit is in September1942 ook daarop van toe passing gemaakaangesien die hoer pryse wat buitelandseinvoerders gevra kon word om vir Unie-goedere te betaal, maklik tot 'n uitputtingvan die Unie se voorrade kon gelei het.

e. Stelsel van Beheer

i. Kort nadat algemene invoer- en uitvoer-beheer ingestel is, is die stelsel van Kon-troleurs van Verbruikersgoedere (Com-modity Controllers) in die lewe geroep endaarna moes aansoeke om permitte eersaan die kontroleur van die betrokke arti-kels voorgele word. Sy aanbevelings hetna die Invoer- en Uitvoerafdeling van dieDepartement van Handel en Nywerheidgegaan waar die nodige permitte dan uit-gereik is, maar na die aanstelling van dieDirekteur-generaal van Voorrade op 1 Fe-bruarie 1943 moes dit na die betrokkeafdeling van die Direktoraat van Ver-bruiksvoorrade (Commodity Supply Di-rectorate) gestuur word. Aangesien dieverskaffingsowerhede in Groot-Brittanjeen die Verenigde State nie bereid was omhulle met klein hoeveelhede te bemoeinie, is handelaars wat klein hoeveelhedenodig gehad het, versoek om hul bestel-lings deur groot invoerders te plaas of omdit deur die betrokke Adviserende Raadof Span, wat die Kontroleur uit verteen-woordiger van die handel saamgestel hetom hom behulpsaam te wees, vir voorleg-ging aan die Kontroleur te laat kombineer.

ii. Van 1942 af is uitvoerbeheer in Groot-Brit-tanje en die Verenigde State van Amerikaheelwat strenger toegepas. Militere be-hoeftes het al hoe dringender geword enas gevolg daarvan het die skaarste aanmateriale en die afname in produksieka-pasiteit 'n verdere tekort aan benodigd-hede veroorsaak.

iii. Die mate waarin aansoekers vir invoerper-mitte in aanmerking kon kom, is oor-

7

spronklik deur die omvang van hul invoerin 1939 bepaal - die doel hiervan was omte verseker dat nuwelinge nie om die ver-minderde voorrade sou meeding nie. Omverskeie redes is uitsonderings egter ge-maak, en in Augustus 1943 is 'n aan-soeker se invoer tussen 15 September1941 en 31 Januarie 1943 die grondslaggemaak van die hoeveelheid waarop hygeregtig was. Verskillende kontroleurs hetegter verskillende maatstawwe toegepas.

f. Verslapping van invaer- en uitvoerbeheer

i. Vanaf die tweede helfte van 1944 toe dieGeallieerdes met hul inval in Frankryk 'ngoeie houvas gekry het, is die aandagaan maatreels geskenk wat getref moesword om invoerbeheer te verslap. Dit konegter slegs geleidelik gedoen word en heteers die vorm van die ruimer toekenningvan invoerpermitte en groter toegewend-heid in die prioriteitsbepaling aange-neem. Noodsaaklikheidsertifikate wasegter nog nodig om vragte op die Ver-skepingsregister van die Hoe Kommissa-ris geplaas te kry, wat 'n voorvereiste virverskeping was.

ii. Die Tesourie was ten gunste van verslap-ping om die gevaar van inflasie te bestry.

iii. Die eerste definitiewe stap in die rigtingvan die algehele afskaffing van beheerwas die publikasie in Augustus 1945 van'n lang Iys artikels wat sonder invoerper-mitte en, in die geval van sterling lande,sonder noodsaaklikheidsertifikate verkrykon word, en in September is beheer,behalwe in die geval van 'n gepubli-seerde Iys van goedere, eindelik afge-skaf.41 Invoerbeheer was egter 'n beleids-maatreel wat in die na-oorlogse jare vanvinnige opbloei en gevolglike sporadiesetekorte op die betalingsbalans weensgroter invoere, 'n besondere rol moes blyspeel om enigsins betalingsbalansewe-wig op die duur te kon behou.42

Verkryging

a. Suid-Afrika-huis, Landen

i. Die Kantoor van die Hoe Kommissaris inLonden was in vredestyd feitlik die alleen-agent vir die verkryging van staatsvoor-


rade uit bronne buite SA. Selfs waar kon-trakte deur SA se verteenwoordigers invreemde lande bestee is, is hulle deur dieLondense kantoor finaal goedgekeur endaar betaal.

ii. Na die ineenstorting van Europa het dieVK al sy hulpbronne egter nodig gehad virdie voortsetting van die oorlog. SA moeshom dus tot die VSA wend en gevolglik 'nspesiale agentskap daar stig ten eindeoorlogsbenodigdhede te verkry, en nielank daarna nie het dit oak noodsaaklikgeword in verband met die verkrygingvan nie-militere goedere.

iii. Die VK het nietemin 'n belangrike bronvan allerhande soorte voorrade gebly,maar geen spesiale organisasie is in Lan-den in die lewe geroep nie. Die Voorrade-en Skeepvaartafdeling van die Kantoorvan die Hoe Kommissaris wat hom in dievredestyd met regeringsbehoeftes besiggehou het moes gedurende die oorlogoak die ontsaglik-vermeerderde bestel-lings vir die staat en die privaatsektor be-hartig. Een van die belangrikste van al dieverskillende take was am druk uit te oefenin belang van Suid-Afrika se aanspraakam die toekenning van skeepsruimte endie toewysing van beskikbare skeeps-ruimte vir goedere wat die dringendstenodig was. AI hierdie werk moes verrigword met 'n personeel wat aansienlik ver-swak is as gevolg van die verlies aanplaaslik- gewerfde opgeleide werkkragtewat opgekommandeer is of vir ander oor-logsdienste nodig was. Tog is dit reg-gekry, hoewel dit dikwels baie groatinspanning vereis het.

b. Aankoopsendings in die VSA. SA het 'n spe-siale voorradeorganisasie in die VSA inge-stel. Hierdie liggaam het sy oorsprong gehadin 'n aankoopsending wat onder die gesant inWashington gewerk het, en wat in Junie 1940deur die Direkteur-generaal vir Oorlogsvoor-rade na die Verenigde State gestuur is am dieverkryging van oorlogsvoorrade te bevorder.Dit is in Augustus 1941 deur die Suid-Afri-kaanse Aankoopkommissie (SA PurchasingCommision (Sapurcom) opgevolg wat 'n sta-tutere agentskap was wie se status teenoordie van die gesant in Washington en die ver-skele liggame in SA wat bestellings in dieVSA geplaas het, steeds taamlik vaag geblyhet. Aangesien dit hoofsaaklik am hierdie

8

redes onbevredigend geblyk het, is die Kom-missie in April 1942 deur die Suid-AfrikaanseStaatsvoorradesending vervang. Hierdie lig-gaam is bygestaan deur 'n personeel waar-van die lede van reeds bestaande organisa-sies oorgeneem is en het tot aan die eindevan 1946 gefunksioneer. Dit het op baie doel-treffende wyse opgetree in verband met diegedurig veranderende ingewikkeldhede vandie Amerikaanse verkrygings- en uitvoerstel-sel wat deur 'n menigte regeringsagent-skappe en onderagentskappe bestuur is.Soos in die geval van Groot-Brittanje het dietekort aan skepe die moeilikhede ontsaglikvermeerder. Bestellings wat in Kanada ge-plaas is, is met die samewerking van SA segemagtigde verteenwoordiger in Ottawa be-hartig. In ander lande waaruit SA goedereingevoer het, hoofsaaklik Indie en die Suid-Amerikaanse republieke, het handelsverteen-woordigers van die Suid-Afrikaanse Regeringdie nodige werksaamhede in hierdie verbandonderneem.

c. Programopstelling. Vanaf 1941 was dit eenvan die belangrikste take van die Suid-Afri-kaanse Verkrygingsorganisasie am vooruit-programme wat aangevra is, op te stel. Dit isopgevolg deur versoeke van die kant vanander agentskappe in die Verenigde Statewat opgawes in verband met 'n verskeiden-heid van materiale en goedere vir ander tyd-perke verlang het. Geen syfers in verbandmet die benodigde hoeveelhede was beskik-baar nie en 'n spesiale organisasie is der-halwe in die lewe geroep am die vereisteinligting in te samel en behoorlik op te stel. InJunie 1942 is 'n Ekonomiese Sending uit dieVerenigde State van Amerika na Suid-Afrikagestuur en gedetailleerde syfers van dielande se voorrade en behoeftes is daaraanverstrek, maar die versoeke am verskillendesyfers het voortgegaan. In Desember hethulle as gevolg van samesprekings met dieverskillende buitelandse agentskappe vormR.B.1. opgestel. Hierdie vorm het vir omstan-dighede gegewens in verband met voorrade,plaaslike verbruik en produksie, uitvoer, in-voerbehoeftes vir 'n bepaalde tydperk en dieeindgebruik daarvan voorsiening gemaak enhet daarna die stereotiepe vorm vir beno-digdhede uit Amerika geword, maar dit hetnie altyd aan al die vereistes ten opsigte vandie verlangde besonderhede van die verskil-lende Amerikaanse agentskappe voldoennie.


Programme is op die bestelling van invoer-ders gebaseer soos deur die betrokke kon-troleur goedgekeur, dws nadat die bestel-lings vir die noodsaaklikheid daarvan onder-soek is en, indien nodig, binne die voorge-skrewe persentasie van die invoerders seinvoer vir 1939 of binne enige ander toepas-like perke gebring is.

In Junie 1942 is die Gekombineerde Produk-sie en Hulpbronneraad gevarm wat uit ver-teenwoordigers van die Verenigde Koninkryk,die Verenigde State en Kanada bestaan het.Aan hierdie liggaam is die taak opgedra om'n opname van die Geallieerdes se hulp-bronne en behoeftes ten opsigte van goe-dere te maak en om aanbevelings vir dietoekenning van die beskikbare voorrade aandie aansoekerlande te doen. Die hoofdoelwas om die bydrae wat die Verenigde Statetot die benodigdhede van die ander Geal-lieerde lande moes maak, vas te stel. Suid-Afrika is gevra om programme van sy beno-digdhede op te stel; die programme is deurdie Statebondvoorraderaad in Londen onder-soek en daarna aan die Hoof-statebondvoor-radekomitee in Washington vir voarleggingaan die Gekombineerde Produksie- en Hulp-bronneraad deurgestuur.

Die betrokke owerhede in hierdie lande hetdaarna die beskikbare voorrade vooruit virwisselende tydperke toegeken met behoor-like inagneming van die aanbevelings van dieGekombineerde Produksie- en Hulpbronne-raad. Aansienlike toekennings van tek-stieistowwe wat in Indie geproduseer is, is ophierdie wyse aan Suid-Afrika gemaak.

d. Beperking en beeindiging van bruikleen

i. Bruikleen het in 1942 op dreef begin kom,maar die beleid om die bestek daarvan tebeperk, het eerlank op die voorgrond ge-tree. Van die begin van 1943 af het daarvoortdurende besprekings tussen SA endie VSA se owerhede plaasgevind. DieDepartement van Buitelandse Sake vandie VSA het in die loop van hierdie be-sprekings die vraagstuk van kontantbeta-ling deur Suid-Afrika vir aile voorrade, enmeer bepaald, vir nie-militere goedere, teberde gebring.

ii. SA was genee om die voorstel te aanvaar.Die Britse Regering het egter as die ver-

9

naamste lid en voog van die sterlingblokdie beginsel gehandhaaf dat dit teenstry-dig met die hele valutastruktuur van diesterlinggebied se deviesebeheer was omaan te neem dat enige lid 'n spesifiekeaantal dollars vir aankope in die Ver-enigde State tot sy beskikking kon he, ennadat hy geraadpleeg is, het hy beswaarteen die voorstel gemaak. Die VSA hetnietemin meegedeel dat oorlogsvoorradeen regstreekse militere benodigdhedemet ingang van 13 Maart 1943 onder diebruikleenstelsel gelewer sou word, maardat noodsaaklike burgerlike en onreg-streekse militere benodigdhede sovermoontlik deur die gewone kommersielekanale, of, so nie, onder die bruikleen-kontantbetalingskema verkry moes word.

iii. Samesprekings oar wedersydse hulp isgevoer, en die VSA het aanhoudenddaarop aangedring dat SA vir aile voor-rade kontant moes betaal. Die Departe-ment van Buitelandse Sake van die VSAhet uiteindelik SA in kennis gestel dat ailetransaksies in verband met wedersydsehulp tussen die twee regerings met in-gang van 15 Februarie 1944 deur kon-tantbetalings in albei rigtings gefinansiersou word.

iv. Bruikleen is onmiddellik na V-dag in Sep-tember 1945 deur die President beeindigen daarna is onderhandelings vir die ver-effening van die skulde van die Geal-lieerdes op tou gesit. Uiteindelik is daartot 'n ooreenkoms met Suid-Afrika geraakoor die betaling van 'n som van$100.000,000 of R50,OOO,000. Die Uniehet uitdruklik afstand gedoen van eise tenopsigte van hulp wat deur hom verleen isen waarvan die waarde op $885,000 ge-skat is, terwyl die VSA nie geeis het datenige goedere wat onder die bruikleen-stelsel gelewer is, teruggegee moes wordnie.

VoedselenlandbouSoos reeds genoem was die landboubedryf on-derhewig aan heelwat beperkings, veral die wis-selvallige reenval en die werelddepressie van1929-32 gekombineer met die droogtes van1932-33 het die boerebevolking nadeliger asdie ander sektore geraak. Die Bemarkingswet


van 1937 is dus aanvaar om beheerskemas daarte stel wat pryse vir hul produkte op 'n lonenderbasis kon stabiliseer, terwyl die Nasionale Be-markingsraad die verskillende skemas moeskoordineer en die Minister daaroor moes advi-seer.

Met die uitbreek van die oorlog het Bemarkings-rade, wat kragtens die Wet vir koring, mielies,suiwelprodukte, vleis en lewende-hawe-pro-dukte, tabak en geroogde vrugte gestig is, reedsgefunksioneer. Boonop het die KooperatieweWynbouersvereniging kragtens Wet die verkoopvan wyn vir stoke rye beheer, en die Suikerbe-heerraad die produksie en verkoop van suikeringevolge die Suikerwet van 1936 gereel.

Die werk van al die rade is as nodige maatreelsbeskou om met 'oorskotte' op die binnelandsemark te handel en elke raad het beheer uitgeoe-fen oor produkte waarvoor die binnelandse markbelangriker was as die uitvoermark. Suiker wasegter die uitsondering. In die geval het uitvoer 'naansienlike gedeelte van die oes opgeneem,maar dit was deur internasionale ooreenskomsbeperk en dus het die beheerrade volgens 'nproduksiekwotastelsel gewerk. Daar was geenbeheerrade vir die hoofprodukte wat spesiaal viruitvoer gekweek is soos wol, sitrus en sagte-vrugte, hoewel die wolboere 'n Adviserende Wol-raad gehad het en die Sitrusbeurs in die bemar-king van sitrusvrugte 'n oorheersende posisieingeneem het.

Tekorte aan belangrike voedselbenodigdhedegedurende die Eerste Wereld-oorlog het aanlei-ding gegee tot 'n doelbewuste beleid van stimu-lering tot selfversorgendheid daarna. Die toe-passing van hierdie beleid was tot so 'n matesuksesvol dat Suid-Afrika in die betreklik korttydperk van 'n netto-invoerland tot 'n netto-uit-voerland van belangrike voedsel- en landbou-produkte op die vooraand van die Tweede We-reldoorlog verander het. Hierdie beleid het dusvia Bemarkingswet en ander hulpskemas dievraagstuk van surplusse laat onstaan, wat egtertydens die oorlog agv die toenemende vraagdaarna tydelik verlig is.

Die versteurende uitwerking van die oorlog opdie landboubedryf was grootliks die verlies aanbuitelandse markte in Europa na die uitbreek vandie oorlog en die afname van beskikbareskeepsruimte daarvoor, terwyl kostestygings enskaarstes aan benodigdhede soos uitrusting enmisstowwe, droogtes en plae soos die komman-dowurm ook misoeste en laer produksie meege-

10

bring het. Daarenteen het verbruikersvraag oordie hele tydperk toegeneem soos ekonomieseaktiwiteite toegeneem en meer konvooie en vlug-telinge van voedsel voorsien moes word, sodatdie hele vraag-aanbodposisie met betrekking totvoedselproduksie 'n wesenlike verandering on-dergaan het.

Wat landbou-uitvoere bet ref kan die belangrikstekommoditeite in twee groepe verdeel word:

a. Produkte waar die grootste probleem die uit-voer van surplusse was, soos wol, huide envelie, sagte vrugte, sitrusvrugte en suiker.

b. Produkte wat in genoegsame of byna ge-noegsame hoeveelhede geproduseer was,maar waarin latere tekorte ontwikkel het.Sommige hiervan was egter tydens die oor-log soms in surplus wat uitgevoer kon word.Hieronder ressorteer mielies, koring, suiwel-produkte, vleis en aartappels.

Wat wol bet ref, het Brittanje aanvanklik slegs dieskeersels van Australie en Nieu-Zeeland ge-neem, maar later tog ingestem om ook die Suid-Afrikaanse skeersel in totaal op te koop, sodatdie bemarkingsprobleme in die verband opgelosis. Huide en velie wat nie meer in Europa verhan-del kon word nie, is hoofsaaklik na die VSA geka-naliseer, terwyl 'n aansienlike gedeelte ook in dieplaaslike mark deur die groeiende skoeisel-bedryfstak opgeneem is.

Die sagtevrugte en sitrusvertakkings het diegrootste probleme van aile landbouvertakkingsmet buitelandse afset ondervind, daar dit gerigwas op 'n uitvoermark na die VK en Europa watweens die oorlogsituasie geheel en al verval het.Die Britse owerheid het die invoer van vrugte as'n luukse beskou, maar was tog bereid om dit ingedroogde of verwerkte vorm in te voer. Diesagtevrugte, gedroogde vrugte- en sitrusrade isderhalwe in die lewe geroep om die produksie-en bemarkingsaspekte te hanteer. Oplossingsvir die surplusproduksie is verkry oa deur binne-landse verwerking en verder deur alternatiewemarkte binne- en buitelands te ontgin. Vrugte isop die plaaslike mark en in aangrensende ge-biede, aan hospitale en skole, ens verkoop, enwat nie vars verkoop kon word nie is in fabriekeverwerk of gedroog. Met die toename in werkver-skaffing en koopkrag in SA was dit nie onoorko-melik om groter hoeveelhede vars- en verwerktevrugte binnelands te bemark nie. Groter hoe-veelhede vars lemoene is wei uitgevoer, maardie bemarking van surplus pomelos en ander


sitrusvrugte het groter probleme geskep. Suiker-produksie het geen bemarkingsprobleme onder-vind nie omdat Brittanje bereid was om aile SAsuikeruitvoere gedurende die oorlog, wat 'n ge-middelde van ongeveer 40 000 ton per jaar be-loop het, op te neem.

Wat grane betref was mielies by verre die be-langrikste produk, waarvan die produksie enbemarkingsreelings deur die Mielieraad beheeris. As gevolg van die wisselvallige klimaatstoe-stande het die sporadiese surplusse wat ont-staan het, nie groot afsetprobleme geskep nie.Inderdaad het die uitvoere afgeneem vanweegroter binnelandse verbruik sowel as swak oestegedurende sommige oorlogsjare. Koringproduk-sie was ten spyte van doelbewuste pogings totselfversorgendheid, nog nie genoegsaam virbinnelandse verbruik nie, en beheer daaroor isdeur die Voedselbeheer-organisasie waarge-neem. Streng beperkings is bv geplaas, en geenwitbrood is toegelaat nie. Hoewel plaaslike ko-ringproduksie veral gedurende die laaste drieoorlogsjare heelwat toegeneem he!, was toene-mende koring-invoere nog steeds nodig, dogskeepsruimte het 'n knelpunt gebly, sod at be-perkende maatreels tot na die oorlog bly voort-bestaan het.44

Wat voedsel- en prysbeheer betref, het die De-partement van Landbou deurgaans 'n belang-rike rol gespeel. Na die uitbreek van die oorlog is'n Kabinetsvoedselkomitee ingestel om dievoedselposisie dop te hou en regeringsbeleidivm produksie, uitvoer, pryse en subsidies waarte neem. Kragtens die Landnoodtoestandregu-lasies is die Nasionale Voorsieningsraad ingestelwat onder andere ook met die reeling van voor-rade en pryse van landbouprodukte magte ver-kry het. Die Raad het egter in noue samewerkingmet die Department van Landbou en die bemar-kingsrade gewerk, sodat die werklike beheer indie Departement gesetel het.

In Oktober 1942 is 'n pryskontroleur aangestel,tog het die Minister van Landbou soos tevoremet die beheer van pryse van landbouproduktevoortgegaan. Die pryskontroleur het waar prysenie deur 'n raad gereel is nie, groothandel- enkleinhandelpryse vir geproduseerde voedselsoos vleis en melk voorgeskryf. Die Minister vanHandel en Nywerheid onder wie se beheer diesuikernywerheid altyd geval het, het suikerprysevasgestel wat daarna deur die pryskontroleurtoegepas is. In Maart 1942 is dit raadsaam geagom 'n kontroleur spesifiek vir voedselvoorradeaan te stel. Die pos is deur die Minister van

11

Landbou waargeneem met die Sekretaris vanLandbou as sy gevolgmagtigde plaasvervanger.Verbruikers het egter gekla dat die beheerradeonder beheer van die Departement van Landboute veel op produsentebelang toegespits was enverbruikersbelang negeer het, en na wyerklagtes ook van die handel, is 'n kontroleur af-sonderlik vir voedselvoorrade in 1944 ingestel.Tog was die oorhoofse beheer nog in die handevan die Minister en Dept van Landbou. Rantsoe-nering van voedsel is gedurende die oorlog nieop die verbruikers afgedwing nie, dog 'n billikeverspreiding is aangemoedig deur groot- enkleinhandelaars te rantsoeneer en te verwag dathulle dit weer aan hulle klandisie moes oordra.Aangesien verbruikers nie van een kleinhande-laar afhanklik was nie, was die doeltreffendheiddaarvan natuurlik beperk, en verbruikers metlaer inkomste het dit dikwels moeilik gevind omdie benodigde essensiele voedsel te bekom.Nogtans het die toestand nooit so verswak datrantsoenering as dringend geag is nie.45 In 'nveelrassige bevolking is die rantsoenerings-posisie uiteraard moeilik: die verskillende ver-bruikgewoontes van die verskillende lae enrasse maak dit uiters moelik om 'n gelyke skaalvas te stel. 'n Aigehele registrasie van huis tothuis, wat nodig sou gewees het kon noit uitge-voer word nie weens die trekgewoontes vansommige van die swart seksies.

Binnelandse vervoer

Wat bet ref binnelandse vervoer het die Suid-Afri-kaanse Spoorwee en Hawens (wat sy Padmotor-vervoerdienste, die SA Lugdiens en selfs SAS-skepe ingesluit het) en die Departement vanVervoer die dominante rol beklee. By die uit-breek van die oorlog was die Spoorwegadminis-trasie die grootste enkele organisasie in die landen die onderhoud van sy vervoerdienste 'n fun-damentele noodsaaklikheid. 'n Ernstige pro-bleem was die verkryging van die groot hoeveel-hede noodsaaklike uitrusting en vervangingsma-teriaal vanuit die buiteland.

Die oorlogsjare het 'n fenomenale toename inSuid-Afrika se nywerheidsontwikkeling teweeg-gebring wat weerspieel is in agtereenvolgendejaarlikse rekordpeile ten opsigte van spoorweg-inkomste, troklading, goederetonnemaat ver-voer, lokomotiefmylafstande en passasiersreise- alles sonder 'n ooreenstemmende toename inlokomotieftrekkrag en rollende materiaal. Inteen-deel, daar was twintig lokomotiewe minder indiens in 1942-43 as in 1938-39 en geen addi-


sionele lokomotiewe is verkry nie tot laat in 1944,hoewel die bestelling reeds in 1941 in die VKgeplaas is. Beperkings op passasiersverkeer,inkorting van hooflyndienste en afskaffing vanpassasierssneltreine, 'n toes lag van 10 persentop aile reisgelde, strawwe vir besprekings watnie gebruik is nie, ens was pogings om passa-siersreise ten gunste van goederevervoer tebesnoei. Ten spyte van hierdie pogings het diegetal passasiersreise egter rekordpeile bereik,terwyl die inkomstelewerende tonnemaat goe-dere wat vervoer is, ook jaarliks toegeneem het.Steenkoolvervoer het byvoorbeeld van 13,7 mil-joen ton in 1938-1939 tot 20,5 miljoen ton in1945-1946 toegeneem. Die vervoer van steen-kool, mangaan, chroom, koper- en ystererts nadie hawens vir uitvoer het voorrang geniet en 'nstreng stelsel van trokbeheer het daartoe byge-dra dat die grater verkeer gehandhaaf kon wordsonder noemenswaardige vermeerdering vanrollende materiaal.

Die Padmotorvervoerdiens van die SA Spoorweehet ook 'n belangrike bydrae gedurende die oor-logsjare gelewer, gesien in die lig van die uitge-strektheid van die land en die beperkte spoor-wegnetwerk, waardeur open bare vervoer aid usvan die spoorwegterminusse na plattelandse ge-biede uitgebrei is wat andersins hierdie fasiliteitesou moes ontbeer. Ingelyf by die hoofspoorweg-stelsels was daar aid us 112 gebiede wat deurdie padmotorvervoerafdeling bedien is. Aile po-gings is aangewend om hierdie dienste doeltref-fend in stand te hou, onder meer deur ongereg-verdigde dienste te verminder en toevoerdienstete vermeerder. Die UVM was die Spoorwee ookbehulpsaam deur voertuie waar nodig, te leenom misstowwe en seisoenoeste soos koring enmielies te vervoer. Benewens eie herstelwinkelswaar selfs voertuigbakke op ingevoerde onder-stelle gebou is, het die motornywerheid en dieKamer van Mynwese se werkwinkels ook waar-devolle hulp verleen. Derhalwe kon die getalpassasiers sowel as goedere gedurende1939-1945 deur die padmotordienste hanteer,meer as verdubbel word.46

Suid-Afrikaanse Lugdiens. In 1939 het dieLugdiensdepartement van die Suid-AfrikaanseSpoorwee en Hawens nege-en-twintig vliegtuiein bedryf gehad. Toe die oorlog uitbreek, is ag-tien vliegtuie en 22 persent van die Lugdiensper-soneel onmiddellik na die UVM oorgeplaas virmilitere doeleindes. Kerndienste het voortge-gaan totdat Italie tot die oorlog toegetree hetwaarna aile handelslugdienste opgeskort en die

12

hele lugdiensorganisasie as 'n eenheid in dieUVM opgeneem is.

Wanneer die bydraes van die Suid-AfrikaanseSpoorwee en Hawens tot die land se oorlogs-poging deur instandhouding van die noodsaak-like vervoerdienste in SA bepaal word, moet ingedagte gehou word dat hierdie ontsaglike lasdeur 'n uitgedunde personeel gedra is, aange-sien groot getalle spoorwegbeamptes hulle vry-willig aangemeld het vir aktiewe diens. DieSpoorwegpolisiemag wie se getalle ook uitge-dun was, moes notgans dag en nag waghou bykwesbare plekke in die spoorwegstelsel en bydie hawens. In 1941-1942 en weer in1944-1945 het droogtetoestande in Suid-Afrikadie vervoer van vee van die droogte-geteisterdegebiede en later weer terug daarheen genood-saak. Andersyds het die groot industriele ontwik-keling van die Unie die invoer van masjinerie virfabrieke, myne, kragstasies en ander onderne-mings (sommige waarvoor spesiale trokkegebou moes word) noodsaaklik gemaak.

Die Departement van Vervoer. Die Departementis op 23 Oktober 1943 onder jurisdiksie van dieMinister van Spoorwee in die lewe geroep, metdie oog daarop om die administratiewe en uit-voerende werk in verband met die talle be-staande liggame wat gemoeid was met vervoer,te behartig. Tot op daardie stadium was motor-vervoer kragtens die Motortransportwet van1930onder beheer van die Sentrale Padvervoer-raad, en nadat 'n vervoerk06rdinasiekomiteeaanvanklik ingestel is, is besluit om die Nasio-nale Padvervoerraad in te stel; 'n uitvoerendeliggaam met bevoegdheid aan hom gedelegeerdeur die Minister van Spoorwee. Langs hierdieweg is 'n poging aangewend om die gebruik vanmotorvervoer te reguleer deur dit in die volgendekategoriee in te deel:

a. Staatsdepartemente;b. Provinsiaal en Munisipaal;c. Publieke Passasiersvervoer;d. Goederevervoer;e. Handel en Boeref. Motors in private besit. Die Nasionale Padver-voerraad het stappe gedoen om beheer uit teoefen oor die eerste drie graepe deur maatreelssoos die instelling van 'n aandklokreeling na10 nm, minder dienste en minder bushaltes ens;die groepe onder (d) en (e) is gevra om vrywilligstappe te doen om hul vervoer te rasionaliseer(deur aflewerings te verpoel en te beperk), an-ders sou die Nasionale Padvervoerraad optree;


terwyl die private motoris deur petrolrantsoene-ring gekontroleer sou word. 'n Nasionale Regis-ter van Voertuie is opgestel wat die volume ver-voer weerspieel het van die verskillende nywer-hede, bedrywe, groepe ondernemers en indivi-due. Die Raad het ook 'n landswye publisiteits-en propagandaveldtog van stapel gestuur onderdie slagspreuk: 'Bespaar Vervoer' .47

Buitelandse vervoer - skeepvaart

Weens die ligging van Suid-Afrika het daar tenspyte van die afgeleenheid van die oorlogsto-neel, tog 'n ontsaglike toename in skeepsverkeerom die Kaap ontstaan. As gevolg van die sluitingvan die Middellandse See moes troepe en krygs-behoeftes vir die oorlogstoneel in Noord Afrikaom die Kaap gestuur word en is skepe wat innormale tye deur die Suezkanaal na die VerreOoste gevaar het, ook gedwing om dieselfderoete te volg. Die Kaapse hawens het dus 'nsleutelstelling vir die bevoorrading, bunkering enherstel van skepe in konvooi of andersins ge-word.

Die eerste oorlogstydse skeepvaartprobleemwas hoe om genoeg skeepsruimte vir al die uit-voergoedere, hoofsaaklik steenkool, met be-stemming na die Ooste, en wol, mielies, vrugte,mangaan- en chroomerts na Europa en Noord-Amerika, te verkry. Die hoeveelheid steenkoolwat hanteer is, het dermate afgeneem dat diemyne 'n vermindering van produksie in die gesiggestaar het. Wol en mielies het in die hawensopgehoop en binnelandse bereplekke was volgoedere wat op vervoer gewag het. Hoewel ditparadoksaal klink, het die besetting deur Duits-land van Wes-Europese lande SA se skeeps-probleme in verband met uitvoer verlig, want nouwas daar geen sprake meer van verskeping vandie goedere na die betrokke lande nie. Ewen-eens het invoerbeperkings deur die VK ingesteluitvoere daarheen laat afneem, terwyl die ver-grote binnelandse vraag na landbouproduktedie SA uitvoeroorskotte laat krimp het. Daaren-teen het die moelikhede in verband met die ver-kryging van skeepsruimte vir invoerdoeleindesaangegroei aangesien 'n aansienlike gedeeltevan Suid-Afrika se uitvoerprogram daarop gemikwas om in die behoeftes van die OosterseGroep-Iande te voorsien terwyl invoergoederehoofsaaklik uit die VK of VSA verlang was. Nog-tans is skeepvaart na en van Suid-Afrika gedu-rende die eerste twee en 'n half jaar van die

13

oorlog goed gehandhaaf, want die Britse uitvoerwas spesiaal op SA gemik terwille van sy goud,terwyl Amerikaanse handelslui ook die SA markvanwee die gunstige kontanthandel betree het.Die tydperk waarin die tekort aan skeepsruimteop sy ergste was, het van die begin van 1942 totdie middel van 1943 geduur, en is deur die toe-trede van die VSA tot die oorlog, die groeiendesuksesse van die Duitse duikbote en die stadig-heid van die Geallieerde konvooie, sowel asdeur die geallieerde veldtogte in Noord-Afrika enander minder belangrike oorsake teweegge-bring. Besuiniging het van die allerhoogste be-lang geword, beide in die opsig dat slegs nood-saaklike goedere verskeep is en dat die aller-beste gebruik gemaak moes word van die be-skikbare skepe om die goedere te vervoer. Metbehulp van invoerbeheer, toekenning van priori-teite en"uitreiking van noodsaaklikheidsertifikateis gepoog om die probleem te verlig. Met diedoel om die krisis in die skeepvaart van diemiddel van 1942 die hoof te bied, is in Junie1942 'n Binnebeheerkomitee in die lewe geroepom finaal tussen die mededingende eise omskeepsruimte te besluit. Deur onmiddellik oor-heersende prioriteitsertifikate uit te reik, was diekomitee in staat om in die dringendste behoefteste voorsien.

Ten spyte van tekorte aan skeepsruimte vir dieSA handel het toenemende getalle skepe die SAhawens besoek, tot so 'n mate dat in 1942-1943nog 8 284 handelskepe en 700 vlootskepe hieraagedoen het. Meeste van hulle was op pad nabestemmings verderaan, en die vragte wat hullevir die SA handel vervoer het, is net gelaai omdie skeepsruimte vol te maak. Desnieteen-staande moes almal van aanleplekke, bunkeringen voorrade voorsien word, wat groot eise aandie SA hawens gestel het. Veral nadat die Mid-dellandse See vir Geallieerde skeepvaart gesluitis, het die skeepvaart om die Kaap dienoor-eenkomstig toegeneem en gemiddeld 60 per-sent van hierdie skepe het herstelwerk nodiggehad. Groot herstelwerk en opknappings moesdus ook in die SA hawens onderneem word. Omdie steeds toenemende hoeveelheid werk diehoof te bied is aile SA hawesfasiliteite uitgebrei,en onder andere die Duncan en Sturrock-droog-dok en die Kaapse hawe gebou. Nogtans wasdroogdokfasiliteite onvoldoende, en hoewelambagsmanne van die binneland tydelik hier-heen verplaas is, het geskoolde arbeidstekorteook 'n knelpunt gevorm. Tog is daar ten spytevan hierdie probleme rekordgetalle skepe in SAhawens herstel, met 'n weeklikse gemiddeld vantwee-en-sestig gedurende die drukste tydperk.48


Die arbeidsmark en werkkragte

Die Suid-Afrikaanse arbeidsmark was vooroor-logs betreklik bestendig met die Nywerheidsver-soeningswet en die Loonwet wat betrekkingetussen werkgewers en werknemers betreffendelone en diensvoorwaardes in betreklike vryheidvan owerheidsinmenging gereel het. Met die uit-breek van die oorlog het die toestand van diearbeidsmark sodanige verander dat 'n sekeremate van beheer nodig geword het. Die pro-bleem was dat 'n groot gedeelte van die normalewerkkragte opgeeis is deur die gewapendemagte sowel as die nywerhede wat vir oorlog-produksiedoeleindes moes uitbrei, en die grootreserwe aan ongeskoolde swartes kon nie dieplek van die geskoolde werkkragte wat wegge-trek is, inneem nie.

Die oorlogstydse beheer oor die arbeidsmarkwat aldus nodig geword het was dus in stryd metdie normale gebruik en die owerheid moes ditnoodwendigerwys met groot omsigtigheid in-voer. Die Eerste Minister het in September 1939reeds met verteenwoordigers van die vakbondeen arbeidsliggame samesprekings oor hierdievraagstukke gevoer en hulle lede het toegestemom waar nodig, beheer vir die duur van die oor-log te aanvaar en hulle samewerking te verleen.Sodoende het die verhouding tussen georgani-seerde arbeid en die owerheid dwarsdeur dieoorlog op gesonde voet gebly, en ten spyte vanklein stakings en werkonderbreking deur an-derskleurige werkers, het die blanke werkers asgeorganiseerde arbeid nooit tot 'n staking oorge-gaan nie.

Na aanleiding van vroee arbeidstekorte veralaan geskoolde werkers het die Direkteur-gene-raal van Oorlogsvoorrade in Julie 1940 'narbeidskomitee ingestel om hom van adviessowel as met die verskaffing van werkkragtebehulpsaam te wees. Die komitee het aanbeveeldat lone en die indiensneming van ambags-manne beheer word, dat afwatering van ar-beidskragte (indiensneming van ongeskooldearbeid in werk of onderdele daarvan wat as ge-heel as geskoold geklassifiseer is) onderneemword, en dat met die oog hierop 'n Kontroleurvan Nywerheidswerkkragte ingestel word. So-doende is die kontroleur met wye bevoegdheidin 1941 aangestel, wat naamlik enige nywerheidtot 'n beheerde nywerheid kon verklaar, registersvan werknemers opstel, indiensneming of ont-slag uit 'n bepaalde nywerheid kon verbied, wer-kers ontslaan of na ander inrigtings oorplaas,lone en werksure asook die toelating van nood-

14

arbeiders in beheerde gebiede reel, geskillebesleg, ens.49

Die ingenieursnywerheid wat vir die voortsettingvan die oorlog en produksie van krygstuig enammunisie die belangrikste nywerheid was, wasdan ook die eerste nywerheid wat in terme vandie bostaande regulasies tot beheerde nywer-heid verklaar is. Die nywerheid is omskryf as eenwat die produksie van yster en staal, prosesse inverband met die opstelling en instandhoudingvan masjiene, metaalbouwerk, die vervaardigingvan metaalgoedere en die bou van seevaartuieinsluit. Dit is egter as onvoldoende bevind omdatdie elektriese uitrusting van skepe nie beheerkon word nie. In Maart 1944 is die omskrywingbreer gestel en het dit elektriese uitrusting vangeboue en strukture ingesluit. Daardeur is sekergemaak dat die beheer oor aile soorte skeeps-herstelwerk eenvormig en volledig was. Die kon-troleur het ook die bevoegdheid gehad om vak-manne in die ingenieursbedryf van een werkplekna 'n ander oor te plaas soos hy nodig gehadhet, wat wei gedoen was om die groot hoe-veelhede skeepsherstelwerk in die hawens deurbinnelandse vakmanne te laat hanteer. Verderebelangrike nywerhede wat onder beheer ge-plaas is, is die bounywerheid, die skoeiselver-vaardigingsnywerheid en die stuwadoornywer-heid, laasgenoemde veral vanwee stakings deurdie ongeskoolde dokwerkers en die ontwrigtingwat dit in die SA hawens veroorsaak het.

Die reedsgenoemde metode van afwatering ('di-lution of skills') is in die Suid-Afrikaanse arbeids-mark aangewend om tekorte aan geskoolde ar-beid te probeer oorbrug. Hoewel dit in sommigepresisie- en spesialiteitsrigtings soos by vervaar-diging van ammunisie- en fyn instrumente niegebruik kon word nie, was daar tog aansienlikeafwatering - by name sogenaamde noodarbei-ders- in die belangrikste nywerhede van dieland. Die vakbonde was natuurlik daarteen ge-kant en hulle het slegs ingestem tot die aanstel-ling en opleiding van noodwerkers op voor-waarde dat hulle tot die een bepaalde werkver-rigting beperk bly en dat hulle getalle in 'n be-paalde verhouding bly tot die opgeleidevakmanne in die betrokke werkplase. Die toelat-ing van noodwerkers was die onderwerp vanbaie besprekings tussen die Kontroleur, diewerkgewers, die Direksie van Oorlogsvoorradeen die Vakbonde. Dit was die beleid van dieRegering dat, as 'n algemene reel, geen swartevir 'verwateringsdoeleindes' gebruik mag wordnie, uitgenome in die hoedanigheid van onge-skoolde werker of in die oorlogsnywerheid vir


werk waarvoor liggaamskrag en uithouvermoenodig was; 'verwatering' is egter bewerkstelligdeur die aanstelling van vroue en vakleerlinge.

Hierdie persone is hoofsaaklik by die werk opge-lei, hoewel sommige deur die Sentrale Organisa-sie vir Tegniese Opleiding in die bediening enpassing van masjiengereedskap en 'n aantal asradio-operateurs opgelei is. Hulle opleiding isbe perk tot 'n peil wat genoegsaam was om hullevir die spesiale werk, wat hulle moes doen, tebekwaam. In Julie 1941 is 'n ooreenkoms getrefingevolge waarvan noodarbeid slegs gebruiksou word in die produksie van krygsvoorrade ofin ander werk vir verdedigingdoeleindes of werkwat vir die mynbounywerheid of vir Suid-Afri-kaanse Spoorweg-en Hawensadministrasie es-sensieel was of om vakmanne te vervang watdeur die Kontroleur van een werkplek na 'nander oorgeplaas is.

Die uitwerking van die oorlog op arbeid. Gedu-rende die oorlog het die getal wernemers in dienywerhede mynwese en vervoer 'n aansienlikevermeerdering getoon. Die werkindeks (1935 =100) vir aile rasse in aile nywerhede het van125,2 in 1939 tot 143,4 in 1945 gestyg. Die in-deks van nie-blanke arbeid in sekondere nywer-hede het egter tussen 1939 en 1945 van 138,5tot 207,5 gestyg, wat aansienlik hoer was as indie geval van blanke werkers. Die persentasiemanlike blankes in sekondere nywerhede hetgedaal as gevolg van die hoer persentasie man-like nie-blankes en vroulike blankes wat daarwerksaam was. Vroulike blanke arbeid het 'nononderbroke styging getoon. Die opvallendstestyging het in die ingenieursnywerheid plaasge-vind wat voor die oorlog net manlike werkersaangestel het. Gedurendie die oorlog is nage-noeg 5,500 vroulike blankes in die nywerheidopgeneem. Die indeks van vroulike nie-blankeshet ook 'n aansienlike styging getoon. Die groot-ste styging in arbeid - blankes en nie-blankes -het in die ingenieursnywerheid plaasgevind. Indie ander nywerhede het die verhouding van diegetal nie-blankes teenoor blankes aansienlik ver-ander, en die getal nie-blanke arbeiders het indie saagmeul-, lekkergoed-, tekstiel-, klerasie,drukkery-, meubelmaak- en skoeiselbedryf inverhouding tot blanke arbeiders verdubbel.50

OorlogsfinansiesEen van die belangrikste probleme waarmeeoorlogvoerende nasies te kampe het, is die van

oorlogsfinansiering en -finansiele beleid. Ver-hoogde staatsuitgawes is onvermydelik, en togmoet strenge beheer daaroor uitgeoefen wordten einde te verhoed dat die belangrike nasio-nale doelwitte in oorlogstyd nie skade Iy nie. 'nGeslaagde oorlogstydse finansiebeleid het 'nsoepel dog strenge stelsel van tesouriebeheernodig.51

Beheer oor verdedigingsuitgawes

a. Om aan die dringende militere behoeftes tekan voldoen, is maatreels aangeneem wat,terwyl hulle nie die uiteindelike beheer ooruitgawes deur die Tesourie en die Parlementgeraak het nie, dit moontlik gemaak het om indie behoeftes van dag tot dag te voorsiensonder dat formele goedkeuring deur dieTesourie, met die daarmee gepaardgaandeonvermydelike vertraging nodig was.

b. 'n Verslapping van direkte Tesouriebeheer,wat nietemin bygedra het om dit in hoofsaakte behou, was die instelling van die Oorlogs-uitgawesrekening vanaf 1 April 1940. Hierdierekening was van 'n deurlopende aard inplaas van een op 'n jaarlikse basis soos deurdie Finansiewet (No 21 van 1911) vereis, endie doel daarvan was om die voorlegging vanbreedvoerige ramings van oorlogsuitgawesaan die Parlement oorbodig te maak. Syfondse is deur die Verdedigings- en die Le-ningspos verskaf; enige surplus aan dieeinde van die jaar is nie afgestaan nie maarna die daaropvolgende jaar oorgedra. Hier-die beweging kan as die voorloper gesienword van die latere Rekening vir SpesialeVerdediginguitrusting wat in die na-oorlogsetydperk gevolg het.

C. Met die instelling van hierdie rekening wasdie pad oop na 'n nuwe benadering van be-heer oor verdedigingsuitgawes. In Mei 1940is die Verdedigingmagtigingskomitee in dielewe geroep waardeur 'n praktiese en uit-voerbare skikking getref is.

d. Hierdie Komitee het byna daagliks vergade-rings in die Verdedigingshoofkwartier gehouen het sonder versuim aanbevelings gedoenin verband met al die versoeke om finansielemagtigings wat outomaties deur die Tesouriegoedgekeur is as hulle deur die Komitee gun-stig geendoseer is.52

Tesouriekontroleur van Finansies. Nog iets wattot die verslapping van Tesouriebeheer bygedra

15


het, was die aanstelling van die destydse Onder-sekretaris van Finansies in Oos-Afrika met dierang van Brigadier en die ampstitel 'Tesourie-kontroleur van Finansies'. Dit was noodsaaklikdat die beheer oor finansiele aangeleenthedewat die Unie geraak het, op die plek en sonderversuim uitgeoefen moes word, en omvattendebevoegdhede is namens die Tesourie en dieRekenpligtige Amptenaar van die Departementvan Verdediging aan die Kontroleur verleen.Waar hy goedkeuring verleen het, het hy formelemagtiging verleen vir aile dienste wat finansieleverpligtings meegebring het, soos byvoorbeelddie huur van grond en geboue, die oprigting vankampe, die stigting van hospitaal- en mediesedienste en die verskaffing van tegniese dienste,voorrade en uitrusting. Met die beweging van dieSuid-Afrikaanse troepemagte na Abessinie endie Midde-Ooste het hy na die Unie teruggekeer.

sien dit die algemene rekenpligtige afdelingvan die Departement van Verdediging teswaar belas het, is die Oorlogsuitgawesver-haalrekening met ingang van November1941 in die lewe geroep; die personeel, watuiteindelik ses-en-dertig getel het, het feitlikgeheel en al uit leerpersoneel bestaan watalmal 'n boekhouopleiding gehad het.

b. Hierdie afdeling het uitvoerige aantekeninggehou van aile uitgawes wat namens anderregerings en die Voorsieningsraad van dieOostelike Groep aangegaan is met betrek-king tot die verskaffing van voorrade en uit-rusting, die instandhouding van geboue enkampe, dienste soos water- en elektrisiteits-voorsiening en die onderhoud van krygsge-vangenes. Aile rekenings moes eers deur dieVerdedigingsowerhedekomitee goedgekeurword.

C. Die uitgawes uit die oorlogsuitgawerekeningoor hierdie tydperk was as volg:

i. Verdedigingsuitgawes(direk) 1114698

Finansiele koste van die oorlog

a. Direkte uitgawes deur die Departement vanVerdediging in 1939-40, dws voordat dieOorlogsuitgawesrekening in die lewe geroepis, het R13 miljoen beloop.

b. Oar die tydperk 1 April 1940 tot 31 Maart1946 was die stortings in die Oorlogsuitga-wesrekening soos volg:

Verded igingfinansiekomitee

a. Onderhandelinge met ander regerings het 'nspesiale liggaam van ministeriele rang vereiswat belangrike beleidsake kon oorweeg endaaroor moes besluit. In November 1941 isdie Verdedigingfinansieskomitee bestaandeuit die Eerste Minister, wat ook Minister vanVerdediging was, die Minister van Finansiesen die Minister van Spoorwee en Hawens, indie lewe geroep.

b. Hierdie Komitee was belas met sake soos dieOos-Afrikaanse poelrekening, finansiele ree-lings met die VK ten opsigte van SA se land-en lugmagte in Oos-Afrika en die Midde-Ooste, die Gesamentlike Lugopleiding-skema, finansiele sake betrokke by SA selidmaatskap van die Voorsieningsraad vandie Oostelike Groep en ander soortgelykeaangeleenthede. Die Komitee het tot vinnigebesluite gekom en het vir die res van dieoorlog gefunksioneer.

Invordering van oorlogsuitgawes

a. Terwyl SA hom skuld op die hals gehaal hetteenoor ander lande in verband met oorlogs-uitgawes wat hulle ten behoewe van hom ensy leermagte aangegaan het, het ander landeteenoor SA in die skuld geraak in verbandmet goedere of dienste wat die land aan hulleverskaf het. Ten einde die terugkryging vanoorlogskoste moontlik te maak, was dit nodigom gedetailleerde rekenings te hou van uit-gawes namens ander regerings, en aange-

16

i. Pos No 5 Verdediging (In-komstepos)

ii. Leningsposiii. Bydrae deur die Suid-Afri-

kaanse Spoorwee en Ha-wens tot die koste van dieBeskermingskorps virNoodsaaklike Dienste

iv. Bydrae deur die Departe-ment van Handel en Nywer-heid ter terugbetaling aanOorlogs uitg awes reken ingvan koste van Direkteur-generaal van Voorrade

v. Oorlogsuitgawesverhaal-re-kening

vi. Saldo in Standaardvoor-raadrekening oorgedra naOorlogsu itgawesreken ing

R1000R482 050

R2960

R1200

R245956

2910

R1281296


d. Uit die voorgaande syfers blyk dat die mik-punt soos deur die Minister van Finansiesgestel naamlik am ongeveer 50 persent vandie oorlogsuitgawes deur middel van 10-pende inkomste te finansier, feitlik verwesen-lik is. Addisionele bronne van inkomste waar-mee die grater staatsuitgawes gedelg konword, sluit in 'n verhoging in spesiale heffingsop die diamant- sowel as die goudmyne, diebelasting op buitelandse aandeelhouers, diebelasting op onuitgekeerde winste, die oor-winsbelasting en die spesiale belasting opbedryfswinste. Afgesien van die wenslikheiddat die nageslag nie met onredelike hoe oor-logskulde belas moet word nie, is verhoogdeinkomstebelasting oak aangewend am infla-sie tee te werk. Ander anti-inflasionistiesemaatreels het verkoopsbelasting op nuwemotors, persoonlike- en spaarfondsbelasting,winsbelasting op vastegoed en verhoogdehereregte ingesluit.

Ekonomiese oorlogvoering en finansiEHeverdedigingsmaatreEHs

a. Handel met die Vyand. Die vroegste finan-siele oorlogswetgewing was hoofsaaklikdaarop gemik am handel met die vyand teverhoed. Die Noodregulasies van 14 Septem-ber 1939 het maatreels uitgevaardig wat diestuur van geld na Duitsland verbied het envoorsiening gemaak het dat gelde wat deur 'npersoon in die Unie aan 'n persoon in Duits-land geskuld is, aan die Tesourie betaalmoes word, en dat goedere wat die eiendomvan 'n persoon in Duitsland was en deur 'npersoon in die Unie gehou is, vir verkoopbeskikbaar gestel moes word. Hierdie maat-reels is later uitgebrei am ander vyandelikelande en lande onder beheer van die vyandte dek.

b. Valutabeheer en kapitaaluitgiftei. Die hoofdoel van die valutabeheer wat

gedurende die oorlog deur Brittanje ont-wikkel is, was am aile finansiele bates watvir betalings buite die sterlinggebied be-

ii. Direktoraat van Oorlogs-voorrade

iii. Direkte uitbetalingsnamens ander regerings

Saldo oorgedra na1946-47

7742

120932

-1343372

37924

128129653

17

skikbaar was, ter beskikking van die Re-gering te stel, am byvoegings tot hierdiebatepoel so ver moontlik te vergroot, amte verseker dat die uitvloeiing uit die poelop so 'n wyse gereguleer sou word dat diegrootste steun aan die oorlogspoging ver-skaf sou word en am te verhoed dat buite-landse transaksies in sterling Brittanje sebuitelandse posisie sou verswak. Suid-Afrika, as lid van die destydse onbe-paalde sterlinggebied, het be lang by diefinansiele welvaart van sterling gehad, endie maatreels wat deur die Unie ten op-sigte van val uta getref is, het die Verenig-de Koninkryk geraak.

Ii. Die eerste valutabeheermaatreels in SA isby die Noodfinansiesregulasies van 9September 1939 afgekondig en wassobrtgelyk aan die wat deur die VK gefor-muleer is. Die regulasies het volle beheeroar aile transaksies in buitelandse val utaen gaud aan die Tesourie toegeken, en syfunksies in hierdie opsig is deur die Re-serwebank deur bemiddeling van sekerehandelsbanke uitgevoer wat 'gemagtigdehandelaars' genoem is.

iii. Die regulasies het die Tesourie gemagtigam aile transaksies in gaud en buite-landse val uta te beheer, am buitelandseval uta en sekere sekuriteite wat in diebesit van Unieburgers was, te verwerf, enam die uitvoer van gaud, sekuriteite enval uta te beheer. Die Regulasies is byverskillende geleenthede gedurende dieoorlog gewysig en verskerp.

Samevatting: SA Finansies

a. Die tydperk vanaf 1933, toe Suid-Afrika vandie goudstandaard afgestap het, tot 1939 isgekenmerk deur die feit dat geld volop was,terwyl die Unie toenemende voorspoed ge-niet het met 'n groat gunstige betalingsba-lans. Hierdie likwiditeit het gedurende dieoorlogstydperk voortgeduur, en selfs toege-neem, as gevolg van 'n hele aantal oorsake,waaronder die volgende die vernaamste was,naamlik die hoer prys van gaud, 'n aanvank-like styging in goudproduksie, 'n toename indie algemene uitvoer gepaard met hoerpryse, beperkings op die invoer, en 'n aan-sienlike besteding van geld in SA deur buite-landse regerings, besoekende skepe, troepeen ontruimelinge.

b. 'n Tekort aan handelsartikels tesame met 'nruimer hoeveelheid geld en 'n hoer volksin-


kame wat grater geldbesteding moontlik ge-maak het, het onvermydelik tot 'n sekere matevan inflasie gelei. Die tekort aan handelsarti-kels was te wyte aan die aanwending vanproduksiekapasiteit vir die oorlogsdoeleindesvan die Staat, aan 'n vermindering van voor-rade omdat daar in dringende Staats be-hoeftes voorsien moes word, en aan 'n be-perking van invoer. Die grater hoeveelheidgeld en die hoer volksinkome was in dieeerste plek te danke aan hoer staatsuitgaweswat inkomste geskep het, en aan die uitersgunstige betalingsbalans. Laasgenoemdehet op sy beurt uit die aansienlike styging inSA se goudpraduksie en die hoer goudprysvoortgevloei, sowel as uitbreiding van diehandelsuitvoere wat relatief grater as die han-delsinvoere was. Die graotste prysstyging hetby ingevoerde handelsgoedere voorgekom.

c. Om die inflasionistiese druk die hoof te bied,het die Regering, benewens die fiskale maat-reels wat vroeer genoem is sy toevlug tot 'naantal direkte beheermatreels geneem watprys- en huurbeheer, boubeheer en gedeel-telike beheer oar lone ingesluit het.

d. Deels as 'n anti-inflasionistiese maatreel (amdie hoeveelheid geld in am loop te verminder)en deels am 'n grater gedeelte van Suid-Afrika se goudpraduksie aan die VK beskik-baar te stel, het die Regering in 1940-42

18

skemas op tau gesit am buitelandse skuld terepatrieer. Die prasedure het daaruit bestaandat nuwe binnelandse lenings aangegaan isam buitelandse lenings daarmee te vereffen.Die buitelandse skuld, wat 36,26 persent vandie totale skuld in 1939 gestaan het, het ge-volglik teen die einde van 1945 tot 3.36 per-sent van die totale skuld gedaal.54

'Dr J. vd B. Breed! was verbonde aan die Militere Akademie, Saldanhaen is tans verbonde aan die Dept Ekonomie van Unisa.

Verwysings(Verwysings 1-31 verskyn in deel I van die artikel in Militaria 13/1 van1983.)

32. a.w. p. 83133. a.w. p. 835.34. a.w. p. 837.35. a.w. p. 838.36. a.w. p. 83937. a.w. p. 840,38. a.w. p. 841.39. a.w. p. 842.40. a.w. p. 844.41. a.w. p. 847.42. Eie Siening.43. Jaarboek, a.w. p. 851.44. J.M. Finley, SA Food and Agriculture in World War II.45. Jaarboek, p. 858.46. Jaarboek, p. 872.47. Jaarboek, p. 87148. Jaarboek, p. 878.49. Jaarboek, p. 86150. Jaarboek, p. 866.51. Vgl Robertson in.52. Jaarboek, p. 810.51 Jaarboek, p. 813.54. Jaarboek, p. 815.


Documents

DnDDpDGDDDnDDgTnDDmnDgt.TOD*ooOOO DieSuid-Afrikaanse