DİJİTALÇAĞINPARASIMerkezbankasıdijitalparabirimlerindefırsatlar,risklerveetkilerDr.VirgilePerret,Observatoiredelafinance-GENEVA

ÖZETBu rapor, özel dijital parabirimlerinin yükselişi veDağıtılmışDefter Teknolojisinin (DTL) gelişimi bağlamında, paranınperakende ödemelerinde değişen rolünün ve merkezbankaları dijital para birimlerini (CBDC'ler) uygulamayasokmanınuygunbirpolitikatepkisiolupolmayacağınıirdeler.Merkez bankaları için motivasyonlar ve faydalar, çeşitlitasarım ve uygulama planları ve bankalarla finansal istikrarüzerindekiolasıetkigibitemelsorunlarıdeğerlendirir.Rapor,etkilerin bankalar için yıkıcı olmak zorunda olmadığı vemerkez bankalarının kişisel (mikro-), kurumsal (meso-) vesistemik (makro-) seviyelerde CBDC'ler çıkarmasının önemlisosyalfaydalarıolabileceğisonucunahükmeder.

2

1.TANITIM........................................................................................................................................................3

2.DIJITALPARABIRIMLERIÇAGINDAMERKEZBANKACILIGI.......................................................4

2.1YENİZORLUKLARVEFıRSATLAR...............................................................................................................................4

2.2MERKEZBANKASıDİJİTALPARABİRİMİNİTANıMLAMAK.....................................................................................7

3.MERKEZBANKALARININDIJITALPARABIRIMINIBENIMSEMESIIÇINSEBEPLER...........13

3.1HALKİÇİNYETERİNCEMERKEZBANKASıPARASıBULUNMASıNıSAĞLAMAK................................................13

3.2ÖDEMESİSTEMİNİNETKİNLİĞİNİGELİŞTİRMEK..................................................................................................15

3.3FİNANSALERİŞİMİYAYMAK.....................................................................................................................................19

3.4PARAPOLİTİKASIARAÇLARıNıNKAPSAMıNıGENİŞLETMEK.............................................................................22

4.BIRMERKEZBANKASIDIJITALPARABIRIMITASARLAMAK...................................................24

4.1İHRAÇVEDAĞITIMYAKLAŞIMLARI........................................................................................................................24

4.2TEKNOLOJİKÇÖZÜMUYGULAMALARı....................................................................................................................29

5.SORUNLARVEZORLUKLAR.................................................................................................................32

5.1MERKEZBANKASıDİJİTALPARABİRİMİVEDARBANKACıLıK..........................................................................32

5.2BANKALARVEFİNANSALİSTİKRARAÇıSıNDANSONUÇLAR..............................................................................34

6.SONUÇ.........................................................................................................................................................37

KAYNAKÇA.....................................................................................................................................................38

3

1.TanıtımDijitalparabirimleriçağındamalireformÖzel dijital para birimlerinin ortaya çıkması ve yeni dijital ödeme sistemlerinin gelişmesiylebirlikte, mali reform hakkındaki son tartışma yeni bir dönemece girdi. Dijital para birimleri,denkler arası ödeme imkanlarını ve elektronik işlemlerin akıcılığını garanti ederek gelenekselödeme araçlarına rakip çıkabilir, bu damerkez bankaları için önemli sonuçlar doğurabilir. Buyüzden, tümdünyadakamuotoritelerivemerkezbankalarıbugelişmeleriyakından izliyorvesonuçlarıekonomi,finansalsistemvemerkezbankalarıaçısındanirdeliyor.

Bu bağlamda,merkez bankaları için kilit politika sorunlarından biri, ödeme yapmak için halktarafından erişilebilecek kendi dijital para birimlerini çıkarıp çıkarmamaktır. Ancak, CBDCçıkarmadüşüncesimerkezbankalarıveekonomiaçısındanfaydalarveriskler,tasarımveolasıuygulamaya koyma planları ve bankalar ve finansal istikrar üzerindeki olumlu veya olumsuzetkiylealakalıbirtakımkilitsorularıdagündemegetirir.

Mevcutraporbuunsurlarınbirkaçınıdisiplinlerarasıbakışaçısıylagenelolarakdeğerlendirir.CBDC ihracını sadece teknik değil, aynı zamanda sosyoekonomik ve politik bir soru olarak daortaya atar. Bu, CBDC'nin tasarımının yalnızca parasal ve ekonomik sistem için faydalarıaçısından değil, halk ve genel olarak toplumun bütünü için avantajları bağlamındadeğerlendirdiğianlamınagelir.

RaporunyapısıRapor dört farklı bölüme ayrılmıştır. 2. bölüm mevcut para modelleri karşısında CBDC'lerkavramını sunarken, en son teknolojik yeniliklerin merkez bankalarının imtiyazlarını ödemesistemi, para politikası, finansal istikrar vemali bütünlük açısından giderek artan bir şekildenasılzorladığınıaçıklar.

3. bölümde, merkez bankalarının halk için elektronik formda bir merkez bankası parasıçıkarmayı neden isteyebileceklerine dair sebeplerden bazılarını analiz edip, CBDC'lerin en azdörtçeşitmotivasyonuteşvikedebilecekfırsatlarsunduğugerçeğinivurgulayacağız:

• halkiçinyeterincemerkezbankasıparasıbulunmasınısağlamak;• ödemesisteminingenelverimliliğinigeliştirmek;• yükselenekonomilerdefinansalerişimiyaymak;• parapolitikasınınetkinliğinipekiştirmekvekapsamınıgenişletmek.

Merkezbankalarınıkendidijitalparabirimleriniçıkarmayateşvikedennedenlerinbunlarınasıltasarladıkları sorusuna bağlı olarak sonuçları vardır. 4. bölüm bir CBDC ihraç etmek vedağıtmak için gerekli kurumsal ve teknolojik altyapıyı tasarlarken benimsenebilecek farklıyaklaşımlarıanlatır.

Sonolarak,5.bölümCBDCihracıylailişkilibazısorunlaravezorluklaradeğinir.CBDCihracıyladarbankacılıkvetamrezervparaönerileriarasındasıksıkdüşülenyanılgıyıaçıklayarakbaşlar.Ayrıca,5.bölümbirbiriylerekabethalindekiikielektronikparamodelininvarlığınınbankalarvefinansalistikraraçısındanrisklerinevesonuçlarınadeğinir.

4

2.Dijitalparabirimleriçağındamerkezbankacılığı2.1Yenizorluklarvefırsatlar

Merkezbankaları,rollerinibirçokyöndenetkileyenyenibirtakımteknolojikzorluklarlakarşıkarşıyadır.Nakitsizödemeleringelişmesivedijitalparabirimlerininortayaçıkmasıfinansal sistemin istikrarvebütünlüğü içinyeni tehditleroluştururken,mali imtiyazlariçindebirtehlikearzediyor.Buzorluklarlabaşaçıkmanınyollarındanbiri,birmerkezbankasıdijitalparabirimi(CBDC)geliştirmeyideğerlendirmektir.

DeğişenbirortamdamerkezbankalarınınrolüMerkezbankaları(i)güvenliveetkinödemeyöntemlerisunmak,(ii)fiyatistikrarısağlamakiçinpara politikası uygulamak (iii) finansal istikrarı muhafaza etmek için finansal sistemigözetmektensorumludur.

Geçen on yıllarda, özel teknoloji yenilikçilikleri merkez bankalarının imtiyazlarını ödemesistemi, para politikası, finansal istikrar vemali bütünlük açısından tehdit etme potansiyelinesahipyenielektronikaraçlarakapıyıaçtı.Busebeple,merkezbankalarıgittikçedijitalhalegelenbir ekonomide rollerini aktif bir şekilde tartışıyor. Bu tartışmadaki temel sorunlardan biri,merkezbankalarınınkendidijitalparabirimlerini,yanibirmerkezbankasıdijitalparabirimini(CBDC)çıkarıpçıkarmamasıgerektiğinekararvermektir.

Merkez bankalarının CBDC'lere artan ilgisi, bunların egemen mali imtiyazları için tehlike arzedenbirçok teknolojikgelişme tarafından teşvikediliyor;özellikle:1)nakitsizödemeyedoğrueğilim,2)kriptoparabirimlerininortayaçıkması,3)buikieğiliminfinansalsisteministikrarvebütünlüğüiçinoluşturduğutehdit.

NakitsizödemeyedoğrueğilimÖdeme şekillerindeki mevcut yenilikçilik dalgası eski bir eğilimi hızlandırıyor: Geçen yüzyılınortalarındanberi,kağıtvemadeniparaişlemlerininpayıticaribankaparasılehineazalıyor.Nakitvegecelikmevduat dağılımı (parasal toplamM1'in iki bileşeni) ortalamasının bugün avro bölgesinde%15-%85'ken(ECB,2018)20.yüzyılınbaşındaAvrupa'da%60-%40olduğunuhatırlatmaktafaydavar.

Günümüzde yenilik, ödeme şekillerinin kapsamının geleneksel bankacılık ağının ötesineyayılmasında yatıyor. Temassız ödeme kartları ve mobil telefon ödeme uygulamalarının ortayaçıkmasıyla,gelenekselnakdinavantajınıyitirmesidoğalolsada,bueğilimülkeyebağlıolarakdahaazyadaçokgörülüyor.ÖrneğinAvrupa'da,nüfusunnakdeolankültürelbağlılığınınhâlâyoğunolduğuAlmanyaveyaİsviçregibiülkelerenazaran,İskandinavülkelerindebueğilimçokdahafazlabelirgin1.

Nakit kullanımındaki düşüşmerkez bankası parasını gereksiz kılarakmerkez bankalarının ödemesistemindeki önemini zayıflatıyor. Nakit kullanımı teknolojik yenilikler yüzünden ortadan kalkarveya politik nedenlerden dolayı kısıtlanırsa, ekonomide kullanılan tek para modeli özel olarakçıkarılanlarolacakvemerkezbankalarınakitihraçetmeimtiyazlarınıkaybedecektir.Sonuçolarak,hanehalklarıveşirketlerinyasalödemearacınaerişimlerinikaybettikleribirdurumortayaçıkabilecektir. Merkezbankalarıbirmerkezbankasıdijitalparabirimisunarak,halkınelektronikformdabiryasalödemearacınasahipolmasınımümkünkılmaksuretiylehalkiçinyeterincemerkezbankasıparasıbulunmasınısağlayacaktır(BerenstenveSchär,2018:s.101).

1 İsviçre'de, nakit hanehalklarının en yaygın ödeme yöntemidir. Kayıtlı ödemelerin %70'i nakitlegerçekleştirilir. Buna karşın, değer açısından ölçüldüğünde nakit, kayıtlı harcamaların sadece %45'inedenkgelir.Bufarkınsebebinakdinözellikleküçükmiktarlariçinpopülerbirödemeşeklioluşunabağlanır(SNB, 2017).Bunun aksine,mobil ödemelerhâlâdüşükkalmayadevamederek, toplam işlemhacminin(nakitdahil)%0,5'inedenkgelir(LeTemps,2018).

5

KriptoparabirimlerininyükselişiBlok zinciri teknolojisine dayalı özel kripto para birimlerinin yükselişi merkez bankalarınınegemen mali imtiyazları için birtakım tehditler oluşturur. Gerçekten de, özel kripto parabirimleri sık sık düzenleyici çerçevenin vemerkezbankasının gözetimyetkisi dışında işlemeküzere tasarlanmıştır. Pek olası olmayan bir senaryoda, ödeme yapmak için benimsendikleritakdirde,merkezbankasıparasınaolantalebiönemliölçüdekısabilirveparapolitikasınıniletimmekanizmalarını ortadan kaldırabilir. Özel kripto para birimlerinin büyümesi merkezbankalarının bilanço boyutlarını, faiz oranlarına etki etme kabiliyetlerini azaltma noktasınakadar indirgeyebilir.Merkez bankası başka konuların yanı sıra, artık ödeme araçları ihraççısıolmaktançıkacakvekamudüzenleyicisi işlevisisteminbütünlüğünükorumayavemutlakfiyatseviyelerindebiretkisiolmayanhesapbirimiteklifetmeyeindirgenecektir.

Altında yatan teknoloji merkez bankaları için daha da radikal bir tehdit oluşturabilir.Uluslararası Ödemeler Bankasına (BIS) göre, Dağıtılmış Defter Teknolojisi (DTL) birmerkezi kurumun işlevlerini azaltır ve hatta aşırı bir senaryoda,merkezi kurumaolanihtiyacı tümüyle ortadan kaldırır. Örneğin; bankalar ortak bir defterde değişiklik yapmakonusunda anlaşırsa, ödeme artık merkezi bir kuruluş tarafından tutulan bir merkezi defterikebir gerektirmez. Benzer şekilde, bir merkezi kurumun bağımsız para birimi çıkarmazorunluluğu, herhangi bir merkezi kuruluşun sorumluluğu dışındaki, bağımsız olmayan parabirimiçıkarmaprotokolleritarafındansorgulanabilir(BIS,2015:17).

Bu,DLT'ninbaşlamasınınsadeceteknolojidebirdeğişiklikdeğil,kamuotoriteleriyleözelsektöroyuncularının arasındaki ilişkiyi etkileyerek pazar yapısında bir değişikliği işaret ettiğini degösterir.Buyüzden,merkezbankalarının işlemlerikapamak için,gittikçedahaçokbaşvurulandağıtılmışdefterteknolojisikullanımınanasıltepkigöstereceğisorusugündemegetirilebilir.Birseçenek, dijital para birimleri çıkarmak için teknolojinin kendisini kullanmayı düşünmektir.Gerçektende,gittikçeartansayıdamerkezbankası“herikidünyanıneniyiseçeneklerini”değerlendirmek amacıyla araştırma ve aktif diyalog faaliyetlerinde yer alıyor: yasayladüzenlenmeyenözeldijitalparabirimlerininrisklerindenkurtulurken,biryandandabiryasal ödeme aracına sahip bir dijital para birimi çıkarmak ve dijital dünyanın tümavantajlarından faydalanmak. IMF personelinin dediği gibi, bir merkez bankası dijital parabirimi “böylesiözelparabirimlerininönünegeçebilirveyaödemesistemindebunlarıönemsizbirroleindirgeyebilir”(Hevediğerleri,2017:44).

FinansalsisteministikrarvebütünlüğünetehditlerKripto para birimlerinin yükselişi finansal istikrar için risk yaratarak merkez bankalarına dameydan okuyabilir. Şimdiye kadar, birçok finans kurumu, özel kripto para birimlerinin küçükboyutları ve reel ekonomiyle olan sınırlı ilişkilerine bakıldığında, bunların finansal istikrarıtehlikeyeatmadığıdüşüncesindedir.Bununlabirlikte,kriptoparabirimlerininkarışacağıönemlibir olay kullanıcıların büyük kayıplara uğraması, bu planlara olan güvenin kaybolması,perakende ödeme sistemlerinin sekteye uğraması ve olası olumsuz ekonomik etkilerlesonuçlanabilir.Bunaekolarak,ödemesistemlerinigözetimaltındatutmaktansorumluolduklarıkabul edilen merkez bankalarının itibarı riske girebilir. Bu yüzden, otoriteler öncedenharekete geçmezse, kripto para birimleri finansal sistem ve ekonomiyle daha fazlabağlantılı hale gelebilir ve finansal istikrarakarşı tehdit oluşturabilir (Carstens,2018:s.9).

AvrupaMerkezBankasına(ECB)göreözelkriptoparabirimlerimevcutkoşullaraltındafinansalistikrarı tehlike atmayabaşlayabilir: kripto para birimlerinin normal ödemeler için daha fazlakullanılması;reelekonomiyledahafazlabağlantı;vekriptoparabirimlerinidahaistikrarlıhalegetirmek için yapısal gelişmelerin olmaması (ECB, 2015: s. 26). Özel kripto para birimlerinindaha yaygın kullanımını önleyerek, bu sayede finansal istikrarı muhafaza etmenin yolu birmerkezbankasıdijitalparabirimiolabilecektir.

6

Özelkriptoparabirimlerininmerkezbankalarınınimtiyazlarınıetkileyebileceğibirdiğerhususda bunların yasa dışı amaçlara hizmet etme riskidir (terör finansmanı ve kara para aklama).Gerçekten de, özel kripto para birimleri küresel bir erişime sahip olmaları, internet yoluylaerişilebilmeleri ve geleneksel ödeme yöntemlerine kıyasla daha yüksek anonimlik sağlamalarısebebiylegayrimeşrukullanımakarşıdahakorunmasızdır(ECB,2015:s.28).

Daha iyi bir ifadeyle, bunlar kara para aklama ve terör finansmanıyla ilgili riskleri aşağıdakinedenlerdendolayıgüçlendirir:

• Kripto para birimlerininmerkezsizleştirilmiş doğası dikkate alındığında, bütünlüklerindensorumlu tutulacak ve işleyişlerine dair kuralları icra ettirecek tek bir teşekkül bulunmaz.Bitcoin vakasında, protokol herhangi bir kimlik ya da kullanıcıların doğrulanmasınıgerektirmediği gibi, gerçek dünyadaki bir insanla ilişkilendirilebilecek işlemlerin geçmişedönükkaydıdaoluşturulmaz.

• Genelliklebirkaçülkeyeyayılmış(herzamantanımlanabilirolmayan)muhtelifteşekküllerindahil olduğu fon transferleri gerçekleştirmek üzere kurulu karmaşık altyapılar karşısında,karapara aklamaylamücadele (AML)veyönetmelikler ile terör finansmanıylamücadeleyi(CFT)uygulamayasokmakveyürütmekgüçtür.

• Kripto para birimleri ihraççıları veya ilgili hizmet sağlayıcıları (örn. cüzdan sağlayıcıları,borsalar) etkin AML/CFT denetimlerinin olmadığı bir yargı yetkisi alanında konumlanmışolabilir.

Bir merkez bankası dijital para birimini kabul etmek, özel kripto para birimlerinin finansalsisteminbütünlüğünekarşıoluşturduğurisklereengelolmakiçinuygunbirpolitiktepkiolabilir.

7

2.2Merkezbankasıdijitalparabiriminitanımlamak

Merkez bankalarının dijital para birimi ihraç etme düşüncesi bu yeni para modelinintanımı ve mevcut para modelleriyle ilişkisi sorusunu gündeme getirir. Bir merkezbankası dijital para birimi (CBDC) potansiyel olarak nakdin dört önemli özelliğinimuhafaza edebilir: evrensellik, anonimlik, denkler arasında takas edilebilirlik ve birsabitnominaldeğer.Ancakpratikte,merkezbankalarıbuözelliklerdensadecebazılarınasahip CBDC planlarını değerlendiriyor. Sonuç olarak, olası dört ana CBDC planıtanımlamakmümkündür.

ÜçparatipiCBDC'nin doğasını ve olası sonuçlarını anlamak için, önce ödeme ve banka sistemimizdekimevcutparamodelleriniirdelemekgereklidir.Busistemdeüçfarklıparatipigörüyoruz:fizikselnakit(banknotvemadeniparalar), ticaribankamevduatlarıvemerkezbankasırezervparası2.Buüçparatipifizikselbiçim,erişilebilirlikvetedarikaçısındanayırtedilebilir.

Nakit ekonomide tedavülde bulunan (fiziksel) banknotlar ve madeni paraları içerir. Özelhanehalkları, ticari bankalar, merkez bankaları ve hükümetler de dahil, tüm kullanıcılarınerişimine açıktır. Nakit, genel olarak kağıt ve madeni parayı basmaktan ve tedarik etmektensorumlu olan merkez bankasına yapılan bir taleptir. Merkez bankası banka mevduatlarınınakitle takas etmek isteyen vatandaşlardan gelen talebe yanıt olarak nakit tedarik eder.Vatandaşlardan gelen talebi karşılamak için nakit satın alan ticari bankalar bu işleme aracılıkeder.

Ticari banka parası ticari bankaların defterlerinde elektronik olarak kaydedilen mevduathesabı yükümlülüklerini ifade eder. Bir banka hesabına sahip oldukları sürece, ekonomidekiherkesinerişimineaçıktır.Ticaribankaparasımüşterininhesabınınolduğubankayayapılanbirtaleptir. Ticari bankalar müşterilerinin mevduat hesaplarına alacak kaydettiğinde paraekonomiye tedarikedilir.Buözelliklebankalarborçalanlarakrediverdiğindeveyaçalışanlaramaaş ödemeleri yapıldığında olur. Mevduat hesabı sahipleri bankaya borç veya faiz ödemesiyaptığındaticaribankaparasıortadankalkar.

Merkez bankası rezerv parası merkez bankası parasıdır, ancak merkez bankalarınındefterlerinde elektronik olarak kaydedilen cari hesap yükümlülüklerini ifade eden elektronikbiçimdedir. Sadece merkez bankasında, yani ticari bankalar, Hazine ve yabancı merkezbankalarında hesabı olan kullanıcıların erişimine açıktır.Merkez bankası rezerv parası birçokfarklı şekilde sağlanır, ancak genellikle devlet tahvili satın alımlarının bir parçası olarak veyaticari bankalar merkez bankasından merkez bankası rezerv parası borç aldığında ticaribankaların cari hesaplarına alacak kaydedilerek tedarik edilir. Bankaların birbirlerine büyüködemeleryaparkenkullandıkları,elektronikmerkezbankasıparasıdır.

Bjerg'in (2017) de dikkat çektiği gibi, bu üç para tipi, her birinin üçüncü tipte olmayan birözelliğipaylaştığıüçikiligruptatoplanabilir(bkz.Şekil1):

• Hemticaribankaparasıhemdemerkezbankasırezervparası,nakdinaksine,elektroniktir.• Hem nakit hem de ticari banka parası, merkez bankası rezerv parasının aksine, evrensel

olarakerişilebilirdir.• Hem nakit hem de merkez bankası rezerv parası, ticari banka parasının aksine, merkez

bankasıtarafındansağlanır.

2Kriptoparabirimleri,biritibariparabirimininüçözelliğini–takasaracı,hesapbirimivetasarrufaracı–yerine getiremediğinden para olarak kabul edilmez. Amacımız açısından mutlaka gerekli olmadığı gözönüne alındığında, ekonomistler arasında bitmeyen tartışmalara neden olan, paranın doğası sorusunuburadaelealmıyoruz.

8

Şekil1:mevcutparatiplerininözellikleri:

YenibirparatipiBirmerkezbankasıdijitalparabirimi(CBDC)muhtemelennakit,bankamevduatlarıvemerkezbankası rezerv parasıyla bir arada var olan yeni bir para tipi olacaktır. CBDC'yi tanımlarkenözelliklerini halen mevcut olan üç para tipiyle biçim, erişilebilirlik ve tedarik açısındankarşılaştırmakkolaylıksağlayacaktır.

BirCBDC,merkezbankasıbilançosundaelektronikolarakkaydedilenmevduatyükümlülükleriniifade eder. Bu mevduatlara erişim evrenseldir, yani tüm para kullanıcılarının CBDC'ye sahipolması ve kullanması mümkündür. CBDC'yi para kullanıcılarının hesabına alacak kaydetmeksuretiyle ihraç eden, merkez bankasıdır. Kısacası, CBDC elektronik, evrensel olarakerişilebilenvemerkezbankasıtarafındançıkarılanparadır.

CBDC'ninmerkezbankasınayapılanbirtalepolmasınakitgibirisksizolmasıanlamınagelir.Bu,krediriskitaşıyanbankamevduatlarındanönemlibirfarktır.Eğerbankaödemeaczinedüşerse,müşterilerin ticaribankalarayaptığı taleplerancakmevduatgarantisiplanında3teminat altınaalınan azamimiktara kadar geri alınabilir.Halk bu riskin farkına genellikle kriz zamanlarındavarır. Bununla birlikte kredi riskleri, ödeme işlemi hizmetleri ve faiz geliri gibi birtakımavantajlarlatelafiedilir(Jordan,2018).

Butanım,CBDC'yimevcutüçparatipiniVennşemasınayerleştirmemizeizinverir(bkz.şekil2).Bjerg'in(2017)vurguladığıgibi,şema(aşağıda)CBDC'ninherüç özelliği, yani nakit, bankamevduatparasıvemerkezbankasırezervparasınıbirleştirdiğinigösteriyor.

3Şuan;AB'de100.000£,İsviçre'deyse100.000CHF.

MerkezBankasıTarafındanÇıkarılır

RezervPara

Elektronik

Nakit

HerkesTarafındanErişilebilir

BankaParası

9

Şekil2:CBDC'ninözellikleri:

Toplumun gözünde, CBDC sık sık Bitcoin gibi kripto para birimleriyle ilişkilendirilir. Ancak,CBDCveözelkriptoparabirimleribirbirlerinezıtolmasada,birbirindençok farklıözellikleresahiptir. Bu bağlantı muhtemelen CBDC'nin özel kripto para birimlerine dayanan blok zinciriteknolojisiyle ilişkilendirilmesinden kaynaklanıyor. Bununla birlikte, CBDC, blok zinciriteknolojisine dayanmak zorunda değildir, ancakmevcut teknolojiyi kullanarak oluşturulabilir.Gerçektende,mevcutşekliyle,blokzinciriteknolojisiCBDCiçinuygundeğildir(bkz.bölüm4.2).

Şunu kabul etmek lazımdır ki; BIS, Bjerg'in yukarıdaki sınıflandırmasıyla kripto parabirimlerininözelliklerinibirleştirerekCDBCkavramınınbirazdahakarmaşık tanımınıöngörür(CPMI,2015).Yukarıdakimodeldenbaşlıca farkı transfermekanizmasıyla (token tabanlı) ilgilidördüncübirparaözelliğiningetirilmesidir.Ortayaçıkansonuç,CBDCliteratüründeartıkyaygınbirşekildekabulgörmüş“paraçiçeği”dir(bkz.aşağıda).

MerkezBankasıTarafındanÇıkarılır

RezervPara

Elektronik

Nakit

CBDC

HerkesTarafındanErişilebilir

Banka

Parası

10

Kaynak:BISCPMI(2018)

CBDC'lerinvaryantları

Banco Bilbao Vizcaya Argentaria'nın (2017) da vurguladığı gibi, bir CBDC, nakdin dört anaözelliğini koruma potansiyeline sahiptir: denkler arasında takas edilebilirlik, evrensellik,anonimlik ve faiz getirisi olmaması. Bu teknik uygulanabilirliğe rağmen,merkez bankaları budört özellikten sadece bazılarına sahip CBDC planlarını mercek altına alıyor. Bu nedenle,CBDC'lerin aşağıda en azdan en çok yıkıcıya doğru sıralanmış ilgili dört ana varyantınıtanımlamakmümkündür.Bunlarmümkünolanvaryantlardanbirkaçıvegerektiğindehükümetinveyatoplumunçıkarlarınıkarşılamakiçinbaşkakombinasyonlardatanımlanabilir.

11

A.BankalararasıtakasiçinCBDCKısa vadede, bazı merkez bankaları sadece toptan ödeme sistemleri için, dağıtılmış defterteknolojisi veya diğer teknolojik çözümlerin kullanımına odaklandı. Bu plan uyarınca, CBDCtoptanödemesistemindeyeralanbankalarvediğerkatılımcılar tarafındantutulabilirkenhalktarafındantutulamayacaktır.Anonimolmakyerine,tanımlanmıştır4vefaizgetirmez.Busenaryotoptan ödeme sistemlerinin verimliliğini artırabilirken halk için bazı dezavantajları olabilir.Aralarında Kanada Merkez Bankası (Project Jasper), Avrupa Merkez Bankası (ECB), JaponyaMerkezBankası (ProjectStella)veSingapurMerkezBankası (ProjectUbin)dabulunanbirkaçmerkezbankası,bankalararasıtakastaCBDC'yişimdidendenedi.UtilitySettlementCoin(USC)projesi toptandijitalparabirimisağlamakamacıyladenenenbirbaşkaözelsektör5girişimidir.Bunun bankaların birbirine ödeme yapmasını veya menkul kıymetler satın almasınıçabuklaştırmak için kullanacakları teminatlı bir dijital para olması amaçlanıyor. DağıtılmışdefterdeherülkeninUSCdeğeri,merkezbankasındakibirayrılmış(rezerv)hesaptatutulaneşitdeğerde bir yurtiçi para birimiyle desteklenecektir. Bu başlangıç projeleri hâlâdeğerlendirilmekte olup bazı durumlarda, ilk alınan sonuçlar DLT çözümlerinin CBDC olarakbenimsenmesi içinhenüz tamolarakgelişmediğine işaretediyor (Chapmanvediğerleri.,2017:10).

B.NakitbenzeriCBDCBu seçenek CBDC'yi tüm halka açar ve nakdin dört özelliğinin hepsini muhafaza edebilir.CBDC'nin bu versiyonunun özel tasarımına bağlı olarak, para transferleri özel kullanıcılar

4Uygulamada, bilişim teknolojilerindeki tüm kullanımlar iz bıraktığından, CBDC'yi nakit gibi tamamenanonim yapmakmümkündeğildir. Ek olarak, Kara ParaAklamaylaMücadele,Müşterini Tanı ve gizlilikkanunlarıgibiulusaldüzenlemelerişlemlerinizlenebilirolmasınıgerektirir(bkz.bölüm4.1).5Hizmet Anlaşma Jetonu (Utility Settlement Coin) ilk olarak İsviçre bankası UBS tarafından BirleşikKrallık merkezli blok zinciri şirketi Clearmatics işbirliğiyle geliştirilmişti. Sonrasında BNY Mellon,DeutscheBank, ICAPveSantander ile finansalhizmetlerşirketiNEXdeonlarakatıldı (2016). Barclays,Credit Suisse, Canadian Imperial Bankof Commerce,HSBC,MUFGve State Street daha sonra katılanlararasındaydı(2017).

12

arasında iki taraflı olarak, yeni teknolojiler kullanarak vemerkez bankasının kayıt tutması vebakiyeleri ayarlaması gerekmeden gerçekleştirilebileceğinden verimlilik kazançları Aseçeneğindekilerden üstün olabilir (bkz. bölüm 4.2). CBDC'nin mevduatlar yerine kısmenkullanılması sebebiyle, bankalarınödemevekredi işleri etkilenebilir (bkz. bölüm5.2). İsveç'te,Riksbank nakde ek olarak kullanılacak bir e-kron para biriminin halkın merkez bankasınaaralıksız erişimini sağlayıp sağlamayacağını değerlendiriyor (Skingsley (2016) ve SverigesRiksbank (2017, 2018)). Uruguay'da ise, Kasım 2017'de Uruguay Merkez Bankası nakde ekolarakkullanılacakbire-pesoihraçetmek,tedavülesokmakvetestetmekiçinbirpilotprogramıbaşlattı. Farklı kupürlerde dijital banknotlar bir“e-not yöneticisi platformunda” DTL kullanmadan6dağıtılmak üzere çıkarıldı. Nisan 2018'debaşarıylatamamlananpilotprogramartıkdeğerlendirmesafhasında(BIS,2019:5).

C.YenibirpolitikaaracıolarakCBDCBuversiyon(negatifveyapozitif) faizoranlarıgetirilmesi ihtimaliniortayaçıkarır. BöylesibirCDBC, nominal faiz oranları üzerindeki sıfır alt sınırının (ZLB) gevşetilmesine katkı yaparakmerkez bankalarının ekonomik koşullar gerektirdiğinde negatif politika faiz oranlarıuygulamasınımümkünkılabilecektir.Alternatifolarak,CDBCbirkrizanında,“helikopterparası”gibialışılmadıkbirparapolitikasınıdestekleyecekbiraraçolarakdakullanılabilir(bkz.bölüm3.4). Yine de, daha geniş bir politika geliştirmenin avantajları, merkez bankalarının finansalbaskıuygulamaihtimalindendoğacakmeşrutiyetsorunlarınakarşıdengeliolmakzorundadır.

D.MerkezbankasındamevduatolarakCBDC

Bu senaryo merkez bankasındaki bir mevduata eşit olacak, anonim olmayan ve evrensel birCBDC önerir. Politika belirleyiciler kanunsuz eylemler ve vergi kaçakçılığıylamücadele etmekiçin daha çok gözetim kabiliyetine sahip olurken sistemin güvenliği de artacaktır. Merkezbankaları perakende bankacılıkla doğrudan rekabet içinde olacak vemuhtemelen bir tür darbankacılıkmodeliortayaçıkacaktır(bkz.bölüm5.1).EkvadorMerkezBankasıböylebirCBDC'yi“ElektronikDinero(DineroElectronico)”iledenesedesistemartıkkapandı(bkz.bölüm4.1).

Bu tipolojimevcut tartışmalardaki enalakalıCBDCmodellerini belirleyip anlamada faydalıdır.Ancak, farklımodeller arasında çok kesin bir sınır olmadığı ve CBDC'nin farklı varyantlarınıntasarlanabileceğivurgulanmalıdır.Örneğin,nakitbenzeribirCBDC,birfinansalkrizdurumundaalışılmadık bir para politikasını desteklemek üzere, en azından geçici olarak, faiz getiren birseçenek içerebilir (bkz. bölüm 3.4). Nakit benzeri CBDC'nin başka bir örneği anonimliksağlamayanyadabelkiçoksınırlılimitlerveşartlaraltındaanonimliksunanmodeldir.CBDCençokyolsuzlukveyasadışıticaretikontrolaltındatutmaktanendişeduyanülkeleriçingüçlübiraraçolabilir.

6Token tabanlı banknotları dijital biçimde yasal ödeme aracı olarak halka sunmak amacıyla ParaTeknolojisiiçinKüreselÇözümler(GlobalSolutionsforMoneyTechnology-GSMT)olarakadlandırılanbirteknolojiyigeliştirenİsviçreşirketiRobertoGioriCompanykonseptidahadailerletti(Giori,2016:1).

13

3.Merkezbankalarınındijitalparabiriminibenimsemesiiçinsebepler3.1Halkiçinyeterincemerkezbankasıparasıbulunmasınısağlamak

Dijital yenilikçilik finans ortamını ve ödemeler ekosistemini dönüştürdü. Menkulkıymetler ve sözleşmeler kaydileştirildi ve elektronik olarak işlem görüyor, ödemelerakıllı telefonlarla yapılıyor, yatırım tavsiyeleriyse bilgisayarlarla veriliyor. Bu nedenle,nakitnedensadecefizikselolmalısorusugündemegetirilebilir.CBDC'nindahakapsamlıihraçedilmesinakdindahakapsamlıbirdijitalleşmesürecinedoğaluyarlanmasıolarakgörülebilir.MerkezbankalarıCBDCsunarakfizikselnakdinazalmasıylabaşaçıkacakvehalkınelektronikformdabiryasalödemearacınasahipolmasınımümkünkılarakonlariçin yeterince merkez bankası parası bulunmasını sağlayacaktır. Bu, ayrıca bundanfaydalananülkelerdemerkezbankasınınsenyörajgelirlerinimuhafazaetmesinedekatkıyapacaktır.

YasalödemearacınaelektronikbiçimdeerişimgarantisiTedavüldeki toplam fiziksel nakit miktarı artmaya devam etse de, bir ödeme şekli olarakkullanımı azalıyor. Bu arada, satın alımlar için kredi ve banka kartı kullanımı yükseliyor.Gerçekten de diğer ödeme şekilleriyle karşılaştırıldığında, banknot kullanımının son 25 yıldırsürekli olarak gerilemesi, bazı gözlemcilerin “nakitsiz toplum”un doğuşunu öngörmesine yolaçtı.

Paranınherşeklininavantajlarıvedezavantajlarıbulunur;birkaçfarklıparamodelininbiraradavarolmasınınsebebibudur.Fizikselnakittekigörecedüşüştebaşıçekenkamuotoritelerideğil,piyasa güçleridir. Piyasanın nakit gibi temel ödeme hizmetleri sağlayamadığı durumlarda,merkez bankasının vatandaşların böylesi hizmetlere erişimini garanti etmesinin gerekipgerekmediğisorususorulabilir.Nakdintoplumuntümüiçinbenzersizavantajlarsunuyorolmasıbusoruyugüçlendirir.

BusorunakdinGSYİHkarşısında1950'denbericiddiorandadüştüğüİsveçiçinözelliklegeçerli.O zaman GSYİH'nın neredeyse%10'unu temsil ederken 2016'da bu oran yaklaşık%1,5 oldu.Şimdiye kadar önemli sorunlar oluşturmamış olsa da giderek daha fazla banka şubesininnakitsizolmayabaşlamasıyla, İsveçhalkınınmerkezbankasıparasınaerişimivekullanımıhergeçen gün daha da zorlaşıyor (Skingsley, 2016: s. 7). Bu yüzden, Riksbank Müdürü StefanIngves'in vurguladığı gibi, fiziksel nakit, dijitalleşmenin yeni teknolojik bağlamınauyarlanmalıdır:

“Birzamanlarmerkezbankalarınapara ihraçetmeleri izniverilmesinenedenolanargümanlarhâlâgeçerli;değişensadeceteknoloji. İştebuyüzden,Riksbank'tayenibir Riksbank parasının deneme versiyonunu geliştirmeye karar verdik: bir dijitalkronyadae-kron.”(Ingves,2018:1).

Artık fiziksel nakit kullanımın azaldığı bir zamanda CBDC, hükumetin yasal ödemearacınaelektronikbiçimdeerişimgarantisivermesi içinbiryololabilir.Budatoplumunher kesiminde daha kapsamlı dijitalleşme süreci doğrultusunda, merkez bankalarının ödemesistemlerininmodernleşmesinekatkısağlayabilecektir.

NakdintoplumiçinavantajlarıPeki, nakdin toplum için avantajları nelerdir? Nakit, alıcı kimlik bilgisi sağlanmadankullanılabilir. Sonuç olarak, nakit ödemeleri anonimdir, böylece kullanıcıların gizliliğini korur.Nakit yapılan bir ödeme denetimden etkilenmez, yani bir üçüncü şahsın nakit almak veya

14

harcamak isteyen bir kişiye engel olmasının bir yolu yoktur. Nakit, bankacılık altyapısınıngelişmediğiyerlerdeveyaelektrikleringeçiciolarakkesilmesigibiacildurumlardadafaydalıdır(Koning,2016:s.11-12).

Dahasınakit,insanlarınfinansalsistemdışındatasarrufyapmasınaizinverentamamenlikit7tekvarlıktır. Örneğin; İsviçre'de nakit talebi 2008'den sonra hızla arttı, çünkü nakit finansalkurumların acze düşmesi ve negatif faiz oranları ihtimaline karşı bir sigorta olarak kullanıldı.Diğer bir deyişle, nakit tasarruf aracı olarak önemli bir işlevi yerine getirir. Son olarak, enönemlisi,nakitmerkezbankasıparasıdırveelindetutaniçinbirriskteşkiletmez.Bununtersine,bankamevduatları ihraçedeninbiryükümlülüğüolduğundanvebankamüşterilerikendi ilgilibankalarınakredisunduğundan,özelelektronikparakarşıtarafriskitaşır(BerenstenveSchär,2018:s.100-101).

BirCBDCtümbuözelliklerikopyalayabilir.Güvenlikvegizliliksatınalaniçinözelliklebirendişekonusuolduğunda,bazımevcutödemeşekillerindenüstünolacaktır.Karşıtarafriski8olmadanhalkınelektronikparaihtiyacınacevapverecektir.Ayrıca,tüketicileraçısındanbankaveyakredikartı kullanmaktan daha az masraflı olacaktır. Bu, nakde yoğun şekilde bel bağlayan düşükgelirlihanehalklarıvenakitleişyaparkenyüksekmaliyetveyabankayadakredikartıylaödemeyaparkentakasücretleriödemekzorundakalanküçükişletmeleriçinözelliklefaydalıolacaktır.Makroekonomikseviyede,İngiltereMerkezBankasıaraştırmacılarıCBDC'ninbenimsenmesininyaratacağı verimlilik kazançlarının saptırıcı vergilerde yapılacak önemli bir indirime benzerolacağını hesap ettiler (Barrdear ve Kumhof 2016). Daha sosyoekonomik bir seviyedeyse, birCBDC,merkezbankalarının“insanlarınmerkezbankasıparasınaolantekdoğrudanbağlantısını”muhafaza etmesinimümkün kılacaktır (Mersch, 2017). Gerçekten de, nakit insanlarınmerkezbankası karşısında sahip olduğu tek doğrudan haktır ve bu sebeple merkez bankalarınıntoplumda biraz görünürlükmuhafaza etmesinin ve para sistemindemeşrutiyetini korumanınveyabunukazanmanınbiryoluolarakgörülür.

Nakit düşüşünden sıyrılan bazı merkez bankaları için bir başka endişe de bunların senyörajgelirleri9sorusudur. Halihazırda, bu sadece fiziksel nakit ihracından kazanılıyor. Bu yüzden,senyöraj nakdin düşüşünü hafifletecek ve daha yüksek kupürlü banknotlar ortadan kalkarsaözellikle etkilenecektir çünkü bunlar ufak banknotlardan daha çok gelir oluşturur. Bir CDBCçıkarılması, devletin banka mevduatları ihraç ettiğinde bankacılık sektörüne dolaylı olaraktahakkukedensenyörajınbirkısmınıgerialmasını sağlar.Nitekim,yukarıdaaçıklanannakdinfaydaları CBDC için ek talep yaratacaktır. Sonuç olarak, tedavüldeki banknotlar ve CBDC'nintoplam değeri muhtemelen mevcuttaki fiziksel nakdin değerinin toplamından fazla olacaktır.Diğerkoşullareşitolduğunda,busenyörajgelirleriniartıracaktır(EngertveFung,2017,s.14).

7Likit,malvehizmetleriçindoğrudandeğiştirilebiliranlamınagelir.8Merkez bankası kendi yükümlülükleri için para basabileceğinden, elinde elektronik merkez bankasıparası tutan birinin karşı taraf riski yoktur. Buna karşın, özel elektronik para talep üzerine belki detutulamayacakbirnakitödemesözüdür.Bununlabirlikte,merkezbankasıparasıfinansalfelaketedeyolaçabilir.Tarihboyunca,hiperenflasyon,varlıklarınınbirkısmınımerkezbankasıparabirimiolaraktutaninsanlarıfakirleştirmiştir.9“Senyöraj”paraihraçetmekabiliyetindendoğankârıifadeeder.

15

3.2Ödemesistemininetkinliğinigeliştirmek

Merkez bankaları banknot ihraç etmekten ve ödeme sistemlerinin güvenliğini veverimliliğini sağlamaktan sorumludur. Bu itibarla, perakende ödeme sistemininverimliliğini artırmak ve özellikle de, nakit maliyetini düşürmek için yollar aramaklailgilenir. Geçmişte, kağıt banknotlardan polimer olanlara geçmek güvenliği vebanknotlarındayanıklılığını geliştirdi. İleriyebaktığımızda,merkezbankalarınındijitalformda nakit ihraç ederek verimliliği daha da artırıp artıramayacaklarınıdeğerlendirmeleriönemtaşıyor.

NakitmaliyetinidüşürmekHer yenilikçiliğinmaliyetleri ve faydaları vardır. Verimlilik toplum için faydalarmaliyetlerdenyüksekolduğundagelişir.BirCBDC,perakendeödemesistemininverimliliğininasılartırır?FungveHalaburda (2016) bir CBDC'nin perakende ödeme sisteminin verimliliğini en az iki şekildegeliştireceğini ileri sürer. Öncelikle, mevcut ödeme şekilleriyle ve özellikle nakitle yapılanişlemlerinmaliyetinidüşürecektir.Buda,perakendeödemelerdenakittenCBDC'yegeçişiteşvikeder. İkinciolarak,mevcutödemearaçlarınınpazaryerindeki ihtilaflarınüstesindengelmesineizinvermemesisebebiyle,CBDChalihazırdakaçınılmaz10olanişlemlerikolaylaştıracaktır.

Topluma perakende ödeme hizmetleri sağlamanın maliyetleri oldukça yüksektir. Schmiedel,KostovaveRuttenberg(2012)örnek13Avrupaülkesindeperakendeödemearaçlarınınsosyalmaliyetinin11GSYİH'nın yaklaşık %1'ine denk gelen, 45 milyar avroya eşit olduğu sonucunavardı. Bumaliyetler 27ABüyesi ülke için hesaplandığında,GSYİH'nin yaklaşık%1'i, yani 130milyar avro değeriyle bu 13 örnek ülkeye benzer sonuçlar çıkıyor. Nakit ödemelerin sosyalmaliyeti toplam sosyalmaliyetlerin neredeyse yarısını ifade ediyor; bu daGSYİH'nin%0,5'inedenk gelir12. Amerika Birleşik Devletleri'nde nakit maliyetinin yıllık 200 milyar dolar olduğutahminediliyor(ChakravortiveMazzotta,2013).

ÜçkategorideoyuncularbirCBDCçıkarılmasındanmuhtemelenönemlitasarruflarsağlayabilir:merkez bankaları, ticari bankalar ve işletmelerle nihai kullanıcılar. Panetta'nın da (2018)vurguladığı gibi, bir CBDC çıkarılmasımerkez bankaları için nakit maliyetini, fiziksel nakdiüretme, ihraç etme, yönetme, depolama, sayma ve imha etme bağlamında önemli ölçüdedüşürmepotansiyeline sahiptir.Bumaliyet tasarruflarıgelişmekteolanülkelerdekigibinakdedayalıekonomileriçinözellikleönemliolacaktır.Genelolarak,birCBDC'yiyönetmeninmaliyetifiziksel nakdinmaliyetinin çok altında kalacaktır. Bu verimlilik kazançları CBDC'nin kademeliolarakgeliştirilmesiveyayılmasıylaartacaktır.

Ticari bankalar ve işletmeler nakit yönetimi, dağıtım ve lojistik bağlantılı maliyettasarruflarından da faydalanacaktır. Raskin ve Yermack'ın (2016) yaptığı son bir araştırmayagöre,muhasebevefaaliyetişlemleriylealakalıtasarruflarıntoplamfaaliyetgiderlerinin%50ila%80'ine denk geldiği tahmin ediliyor. Buna ek olarak, ticari bankalar ve işletmeler para naklisırasında gerçekleşen soygunlar ve güvenlik personeliyle ilgili risklerin yokluğunda eldeedilecekmaliyet tasarruflarındanda faydalanabilir. Bumaliyet, 2016 ila 2017 yılları arasında,para nakli sırasında gerçekleşen soygunların en az%104 arttığı GüneyAfrika gibi gelişmekteolanbazıülkelerdeçokyüksekolabilir(BBC,2017).

10Vazgeçilenişlemlerekonomikolarakfaydalı(herikitarafındarefahınıartıran),ancakçeşitliihtilaflardandolayıgerçekleşemeyenişlemlerdir.11Sosyal maliyetler, ödeme araçları üretmenin ödeme piyasasındaki farklı paydaşlar için doğan saltmaliyetinintoplamınıölçer.12Hanehalklarınınbanknot edinmekamacıylabir sağlayıcı bulmakveoraya gitmek için gereken zamangibi (“ayakkabı köselesimaliyeti” denilen)maliyetleri içermediklerinden, bu rakamlar bir şekilde eksikdeğerlendirilir.

16

Son olarak, hem ticari hem de merkez bankalarının karşı karşıya olduğu maliyetlerindüşürülmesiyle elde edilecek tasarruflardan en çok son kullanıcıların faydalanmasımuhtemeldir.Gerçektende, CBDCkullanımıbankamüşterilerinin çekilenparanın%2 ila%5'ioranındakiATMparaçekmeücretlerindenkurtulmasınısağlayacak(BordoveLevin,2017:7).Bumaliyet tasarrufları, ödeme prosedürlerinden elektronik mutabakat katmanlarınınçıkarılmasıyladüşebilecekçevrimiçiişlemücretleriiçindegeçerliolabilir. Akıllıtelefonlargibiyollardan nakde uzaktan erişim sağlandığında, hanehalkının ayakkabı köselesi maliyeti gibiparasal olmayan 13 maliyetleri de ortadan kalkacaktır. Buna karşın, donanım ve yazılımmaliyetleri artacak olsa da yeni teknolojik çözümler verimlilik kazanımları vaat ediyor (bkz.bölüm4.2).

BirCBDCçıkarmanınpotansiyelverimlilikkazanımlarıEk olarak, mevcut ödeme araçlarının pazaryerindeki ihtilafların üstesinden gelmesine izinvermemesi sebebiyle, CBDC halihazırda kaçınılmaz olan işlemleri kolaylaştıracaktır. Güvenlikendişeleriveparasalveyaparasalolmayanişlemmaliyetlerigibimuhtelifihtilafkonularıfaydalıişlemleriimkansızkılabilir.Buihtilaflarfarklıişlemtürlerinegöredeğişiklikgösterir.AşağıdakiTablo1,anaişlemtürleriolançevrimiçi,satışnoktasında(POS),denklerarasında(P2P)veparahavaleleriniözetlerveilgiliihtilaflardanörneklerverir.

Tablo1:Vazgeçilenişlemlerinsınıflandırılması

Güvenlik/gizlilik Parasalolmayanmaliyetler

Ücretler

Çevrimiçi -İnternetişlemleriningüvenliğindenendişeeder.-Bilgilerindepolanmasıveaktarımındanendişeeder.

-Paypalgibiçevrimiçibirhesapaçmanınmaliyeti.-Kredi/bankakartıbilgilerinigirmeninmaliyeti.

-Kredikartıücretleri.

POS/ATM -Bellibazıtüccarlaraolangüvensizlik.

-Sadecenakitkabuledentüccar.-ATM'yegitmeninmaliyeti.

-ATM'denparaçekmeücretleri.

P2P -ATM'yegitmeninmaliyeti.-Yenibiruygulamayıindirmeveöğrenmeninmaliyeti.

-Yeniuygulamalarınfiyatları(örn:Venmo,Interac).-ElektronikP2Pödemeyöntemlerikullanmaücretleri

Parahavaleleri

-Nakdipostaylaveyaseyahatedenkişilerlegöndermekemniyetlivegüvenlideğil.

-Parahavaleacentesinegitmeninmaliyeti.

-WesternUnionveyaMoneyGramücretleri.

13Bumaliyetler nakit çekmek amacıyla ATM'lere gitmek, sınır ötesine otobüs şoförleri gibi gayriresmiyöntemlerle para yollamak veya ödeme işleminin başlatılabilmesinden önce karşı tarafın bankabilgilerinin alınıp girilmesi gereği bulunduğunda, elektronik olarak para havale etmek için harcanacakzamanveçabayıifadeeder(FungveHalaburda,2016).

17

Kaynak:FungveHalaburda'danuyarlanmıştır,2016.

Örneğin; bazı tüketiciler kredi kartlarını kullanırken duydukları güvenlik ve gizlilikendişelerindendolayıçevrimiçisatınalımlardankaçınır.Tasarımınabağlıolarak,birCBDCdahagelişmişgüvenlikvegizlilikseviyesisağlayarakböylesiçevrimiçiişlemlerikolaylaştırabilir. Birdiğer örnek, bazı tüketicileri çevrimiçi satın alım yapmaktan veya küçük tüccarları çevrimiçisatışyapmaktancaydırankredivebankakartıücretleridir.Kredivebankakartıücretlerindendahaazücretalmakveyabuücretleritümdenortadankaldırmak,bugibiihtilaflarıazaltacakvevazgeçilenişlemsayısınıdüşürecektir.

Bu bağlamda, Avrupa Merkez Bankasının (ECB) Kasım 2018'de TARGET Anlık ÖdemeMutabakatı (Instant Payment Settlement - TIPS) adlı yeni bir pazar altyapısı hizmetini henüzbaşlattığını belirtmek gerekir. TIPS, ödeme hizmeti sağlayıcılarının (ticari bankalar)müşterilerine yılınher günügerçek zamanlı fon aktarımı sunmasını sağlar.Ödemelerimerkezbankası parasıyla yaparak kullanıcılar için kredi riskini ortadan kaldırır. Anlık ödeme işlemibaşına ücret en azından Kasım 2020'ye kadar 0,20 avro sent (0,002€) olarak sabitlendi (LesEchos,2018).

Bununla birlikte, TIPS'e yatırım yapmaya karar veren ticari bankalar bu fiyatın üzerine kendiücretlerini koyacak.Bu yüzden, sonkullanıcılar için işlembaşınaücretin son fiyatı henüz tamolarakbilinmesede,bankahesabıkullanımı(vebununlagelenmaliyetleri)gerektirmeyendeğerbazlı bir CBDC vasıtasıyla yapılan bir işlemin işlem başına ücretinden yüksek olarakneticeleneceğini ileri sürmekmantıklı olabilir. Yani, gelecekte TIPS altyapısı yoluyla ödemelergelişsebile,CBDCveyaenazındandeğerbazlıversiyonu,dahaazücretleralarakyadaücretleritümdenortadankaldırarakverimlilikkazançlarıgetirebilir.

Bir diğer ihtilaf kaynağı da yeni uygulamaları indirmenin ve öğrenmenin parasal olmayanmaliyetidir. Dolayısıyla, kullanımı kolay bir arayüz, parasal olmayan bu gibi maliyetlerindüşürülmesine katkıda bulunabilecek ve sistemin verimini artırıp benimsenmesinikolaylaştırabilecektir. CBDC'ye erişimi sağlayan cihaz çeşitleri dikkate alınması gereken başkabir konudur. CBDC'nin birçok farklı cihazda (bilgisayarlar, akıllı telefonlar ve ileride ortayaçıkabilecekçevrimdışıplanlar)kullanılmasınaizinverilmesiçevrimiçiişlemlerleilgili ihtilaflarıgiderebilirveverimliliğiartırabilir(FungveHalaburda:2016).

DikkatealınacakdiğerkonularCBDC'ler verimlilik kazançlarına ek olarak başka faydalar da getirebilir. CBDC ile yapılacakişlemlerdijitalizbırakacağından,karaparaaklama,terörfinansmanıvehertürlüvergivesosyalyolsuzluk veya kaçırmayla etkin bir şekildemücadeleyimümkün kılarak hemdevlet bütçelerihem de suç faaliyetleri üzerinde bir etki yaratacaktır. Bir dijital para birimi otomatik vergitahsilatını işlemseviyesindemümkünkılarakhükumetlerinkamuharcamalarınıkısmalarınıveverimliliği artırmalarını sağlayacaktır. Bu faydalar ekonomik faaliyetlerin önemli bir kısmınınkayıt dışı olarak ve hâlâ nakit kullanarak gerçekleştiği gelişmekte olan ülkeler için özelliklegeçerlidir.

Karaparaaklamaveterörfinansmanı

BIS'tevurgulandığıgibi,CBDC'nindijitalkayıtveizimümkünkılabileceğidüşünüldüğünde,karaparaaklamaveterörfinansmanıyla(AML/CFT)mücadeledekurallarınuygulanmasındailerlemesağlayabilir ve muhtemelen kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin azaltılmasına da katkıdabulunabilir (BIS, 2018). CBDC'ler kimlik doğrulama, ödeme ve transferlerin takip edilmesinikolaylaştırmaküzeretasarlanabilir.Kimliklermüşteriyleilgiligerekliözenprosedürleriyoluylave işlemler kaydedilerek doğrulanacaktır. Bununla birlikte, kanunen zorunlu olmadıkça,kullanıcılarınbilgileriüçüncükişilerevehükumetlereifşaedilmeyekarşıkorunurkensuçlularıngözü soruşturma ve kovuşturma riski sebebiyle korkabilecektir (Mancini-Griffoli ve diğerleri,2018:20).

18

Bellişartlaraltında,CBDC'lermerkezbankalarınınönemlimiktarlarda,tarihvezamandamgasıgibi izlenebilir finansal işlemverileri toplamasınısağlayabilir.Buseviyelerdekibilgilermerkezbankalarıvekamuotoritelerinemuazzamkontrolgücüsağlayarakgayrimeşruparaakışıvekarapara aklamaya karşı daha etkili soruşturmalar yapılmasını mümkün kılacaktır. Burgos veBatavia'nın açıkladığı gibi; CBDC, bir şüphelinin bankacılık sırlarının mahkeme kararıylakaldırılmışolmasıkoşuluyla,bukişininfinansalhareketleriniizlemeyeimkanverecektir.Gerekliolduğunda,yinemahkemekararıyla,CBDCdijitalhesabındaveyacüzdandabulunanelektronikparanın bir ödeme aracı olarak kullanılmasını önlemek için bunlar bloke de edilebilir.Gayrimeşru faaliyetlerlemücadeleetmek için,CBDChesabınasuçlununkonumuve faaliyetlerihakkındafazladanbilgisağlayacakbir“özeldamga”eklemekgibibaşkasoruşturmaaraçlarıdakullanılabilir(BurgosveBatavia,2018:19).

CooperveAllen'nın ifadeettiğigibi,genellikle “işlemselseviyedekiverileridaha iyianlamanınsonucu olarak ortaya çıkacak daha gelişmiş adli muhasebe ve denetleme, merkez bankasınınitibari para biriminin değerini korurken, sahip olduğudüzenleme kabiliyetini geliştirmesi içinbir dayanak oluşturur.” (Cooper veAllen, 2018: 11). Bu kabiliyet de finansal sistemin ve reelekonominindirenciniartırıphalkınCBDC'leregüveninigeliştirebilir.

Vergivesosyalyolsuzlukveyakaçırma

Bir CBDC ülkelerin bütçelerine en çok katkıyı yapan Katma Değer Vergisinin (KDV) tahsiledilmesindeözelliklekullanışlıolabilir.Gerçektende,vergidaireleridahafazlagelireldeetmekve bütçe açığını azaltmak amacıyla daha etkin KDV tahsilatı yollarını her zaman arar. Yakınzamanda yapılan bir araştırma, AB üyesi ülkelerin sahtekârlık ve yetersiz vergi tahsilatısistemleri sebebiyle her yıl milyarlarca avro değerinde KDV gelirinden olduğunu gösteriyor.KDVaçığı14hakkındakibir raporagöre,2016yılıKDVaçığı147,1milyarıbuldu (LamenschveCeci:2018:10).

KDV'de sahtekârlığa izin vermenin temel problemlerinden biri, sahtekârların elde edebileceği«nakit kazanç»tır. Bu da, bir denetim izi sağlarken nakit hareketleri önlenebilir mi ya daazaltılabilir mi sorusunu gündeme getirir. Bunun dijital para birimlerini destekleyen yeniteknolojik çözümler, özellikle de CBDC için geçerli olduğu nokta burasıdır; çünkü bunlar KDVtahsiletmekveödemekiçinşirketlerinvediğerkurumlarınüzerineyıkılanidariyüküazaltma,ekonomi genelinde gerçek zamanlı işlemlerin şeffaflığını artırma ve sahtekârlık ve yanlışlığıkısıtlamapotansiyelinesahiptir(Walport,2015,71).

14Bukayba,beklenilenvegerçektetoplananKDVgelirleriarasındakifarkolaraktanımlanan“KDVaçığı”denir.

19

3.3Finansalerişimiyaymak

Finansal sistemin dışında tutulmak yoksullukla mücadeledeki engellerden biri olarakgittikçe daha fazla karşımıza çıkıyor. Buna bağlı olarak, finansal hizmetleri yoksullaragetirecek yeniliklerin geliştirilmesi acil ilgi gerektiren bir mücadele haline gelmiştir.Mobilfinanshizmetlerifinansalerişiminyayılmasınakatkıdabulunurkenbiryandandabeklentilerikarşılamakapasitelerinisınırlayanbazızorluklarortayakoyar.Bunakarşın,CBDC’ninmobilteknolojisinineniyiözelliklerinimerkezbankasıdesteğiyleyerleşmişbiritibari para biriminin nitelikleriyle birleştirmeyi mümkün kılması finansal erişiminyayılmasınakatkıdabulunmakiçinbenzersizbirfırsatsunar.

YükselenekonomilerdefinansalerişimindışındaolmakDünya genelinde yaklaşık 1,7 milyar yetişkinin bir banka hesabı yok; diğer bir değişle, birfinansalkurumdaveyabirmobilparasağlayıcıaracılığıylabirhesabıyok.Birhesapsahibiolmakyüksek gelirli ekonomilerde neredeyse evrensel bir durumken, banka hesabı olmayanyetişkinlerin hemen hemen hepsi gelişmekte olan ülkelerde yaşıyor. En yüksek payı Afrika,Ortadoğu,GüneydoğuAsya veGüneyAsya ile özelliklebubölgelerde yaşayanyoksul insanlar,kadınlar ve kırsal alanlarda yaşayanlar paylaşsa da birçok orta sınıf insan da etkileniyor.Yükselen ekonomilerde finansal erişimin 15 yayılmamasını açıklayan ana sebep bankahesaplarınınmaliyeti,bankalarınaşırıuzakolmasıvebankacılıksisteminegüvensizliktir(DünyaBankası,2017).

Finansalhesabıolanlarınbiletasarrufhesabıyadakredivesigortaürünlerigibigenişbirfinanshizmetleri yelpazesine erişimi bulunmuyor. Sonuç olarak, birçok insan işlemleri nakit olarakgerçekleştiriyor,tasarrufveyayatırımyapmakiçinyeterliaraçlarasahipdeğilvegayriresmiveşahsi ağlarınötesindekrediye erişemiyor.Bu yüzden, kaydadeğermiktardabir varlık finansalsistemindışındakalırkenkredisınırlıvepahalıolmayadevamediyor.Budainsanlarıhayatlarınıiyileştirecek ekonomik faaliyetler gerçekleştirmekten alıkoyuyor (McKinsey Global Institute,2016).

Yeniödemeteknolojilerinerağmennakitbolluğuhâlâsürüyor.G4SDünyaNakitRaporunagöre,incelenen ülkelerin%75'indeki işlemlerin yarısında nakit kullanılıyor (G4S, 2018: 14).Oranın2016'da%95'e çıktığıHindistangibi yükselen ekonomilerdebu rakambazendahadayüksek.Hükumetler açısından, nakdin ağır basması kamu finansmanında çatlaklar oluşturur veyolsuzluğu teşvik eder. Nakit bazlı ödemelere dayanan sosyal programlar ve yakıt ve yemekkuponları gibi sübvanse edilmiş ürünler hükumetlerin yardımları ve sübvansiyonları etkinolarakhedeflemesinikısıtlar.Ekolarak,nakitödemelerrekabetisınırlayanvehükumetlerivergigelirlerindenedenbüyükkayıtdışıekonomileriteşvikeder.(McKinseyGlobalInstitute,2016).

DijitalödemelerinyükselişiYüksekgelirlibirçokekonomide,satışnoktaları(POS)terminallerindekullanılanbankavekredikartları dijital ödeme ortamına hâkimdir. Buna karşın, yükselen ekonomilerin çoğunda kartıolaninsançokazdırçünkübirçoğununbankahesabıyoktur.Fakatbirçoğununbuekonomilerinresmibankacılıkhizmetlerini atlayıpdoğrudanmobil ödemelere geçmesini sağlayacakbir ceptelefonu bulunuyor. Gerçekten de, neredeyse üçte ikisinin bankacılık hizmetleri kullanmadığı,banka hesabı bulunmayan yaklaşık 1,1 milyar yetişkin, onlara finansal hizmetlere erişimsağlayacakbirceptelefonunasahiptir(DünyaBankası,2017:s.92).

15Finansal Erişim hassas grupların ihtiyaç duyduğu uygun finansal ürünlere ve hizmetlere yaygınkurumsaloyunculartarafındanuygunfiyatlarlaveadilveşeffafbirşekildeerişimsağlanmasıdır.

20

Mobil finans16yükselenekonomilerdebüyümeşansına sahip çünküağkapsamıneredeyseheryerde ve kalitesi hızla iyileşiyor. Dahası, cep telefonu kullanımı hızlı bir şekilde artıyor: 2014yılında yükselen ülkelerdeki yetişkinlerin neredeyse %80'inin cep telefonu aboneliğibulunuyordu; bu payın 2020 yılı itibarıyla%90'ın üzerine çıkması bekleniyor. Bu da, şu anfinansalhesabıolmayançoksayıdainsanınceptelefonlarıyoluylafinansaerişimsağlayabileceğianlamınagelir(McKinseyGlobalInstitute,2016).

Peki mobil finans, finansal erişime nasıl katkıda bulunur? Dünya Bankasının Finansal Erişimkonusundaki 2014 Küresel Finansal Gelişim Raporu mobil ödeme veya mobil bankacılıkhizmetlerindeki teknolojik yeniliklerden ilk faydalananların düşük gelirli insanlar olduğunubelirtir. Bu yenilikler bankacılık hizmetlerini yoksullar ve özellikle perakende bankacılıkhizmetlerinin az ya da hiç olmadığı az nüfuslu, sapa yerlerde yaşayanlar için daha ucuz veerişilebilirhalegetirir.Mobiltelefonlarbirfinansalkurumagitmekiçinuzunmesafelerkatetmeihtiyacını ortadan kaldırır. Ayrıca, dijital teknoloji, finansal hizmet sağlamanın maliyetinidüşürerekbunlarısatınalmayıkolaylaştırabilir.

Buna ek olarak, cep telefonuna aşina olmak kişilerin resmi bir finansal hesabı kullanırkenyaşayabileceğistrestenkurtulmalarınayardımcıolabilir.Gerçektende,birbankayıziyaretetmedüşüncesinden çekinebilecek yoksul insanlar, SMS mesajı göndermeye veya aile bireyleriylebirbirlerine kontör göndermeye alışkınlardır. Dikkate alınacak bir başka unsur da milli gelirseviyeleri yükseldikçe geleneksel finans hesaplarına erişimde yavaş bir artış olmasıdır. Bunakarşın,mobilparahesabıkullanımınıngelirlebirbağlantısıgörülmüyor:günümüzdeenyüksekyayılma oranı dünyanın bazı en yoksul ülkelerinde. Sistemin faaliyete geçmesi için yeterliçoğunlukta kişi tarafından kullanılması gerekir; bir aktif dijital kullanıcı ağının gelişmesininardındandahaçoksayıdainsankatılmakisteyecektir(McKinsey,2016).

MobilödemelerdekizorluklarMobil ödemelerin finansal katılımı yaymadaki güçlü potansiyeline rağmen, geliştirmeleriyleberaberbazıkısıtlamalarıdaortayaçıktı.BirUNCTADaraştırmasınındavurguladığıgibi,mobilparanınyayılmasıözelliklemobilparanınçıkarılması,işlemlimitleri,acentebankacılığıvekarapara aklamayla mücadele konularında finansal düzenlemeler17açısından birtakım zorluklaroluşturur(UNCTAD,2012:21).

Kullanıcılar için özellikle önemli olan konu, farklı operatörlerin mobil parasının başkasistemlerle kullanılırken her zaman nakit kadar elverişli olmamasıdır. Başka sistemlerlekullanılamaması sebebiyle, insanlarbelli birülkedeaynımobil operatörleri kullanankişilereparagöndermekzorundakalıyorlarkibudaerişimikısıtlayıpişlemlerikülfetlihalegetirebiliyor.Mobil operatörler müşterilerin onlarda tuttuğu parayı rakiplere aktarmasını kolaylaştırmakistemedikleri için sistemler arası kullanıma izin vermeye kendileri isteksiz olduğundan, busorunundevametmesimuhtemeldir(Donovan,2012).Yinedesonyıllardabazıözelişletmelerenazındansistemlerarasıçalışmayıkısıtlıdaolsamümkünkılacakyerelçözümlereyönelikbazıprojeler geliştiriyor. Bu çözümler sermaye yatırımı gerektirmesi ve merkez bankasınıkapsamaması sebebiyle pahalı olabilir. Burada amaç, ticari banka parası bazlı işlemleridesteklemeküzereözelkurumlararasındabirilişkitesisetmektir.

Birdiğertemelsorunbirçokmobilparagirişiminekısmenvebazıdurumlardatamamenöncülükedenin finansaldüzenlemelerinkapsamıdışındankalanbankacılıkdışıkurumlarolmasıdır.Buda, kanunen ihtiyati gözetime tabi olmamaları sebebiyle, bankacılık dışı operatörlere lisansvermekte isteksiz davranan düzenleyiciler arasında endişelere yol açıyor. Birçok ülkede, buitirazmobilağoperatörleri(MNO)ilebirmüşterininmobilparasınınelektronikdeğerininbanka16Mobilfinansbirmobilcihazyoluylafinansalhizmetlersağlamaktır.17Finansal düzenleme finans sisteminin bütünlüğünü gözetim ve raporlama ve ayrıca mekanizmalarınuygulanması yoluyla korumayı amaçlar. Piyasa manipülasyonu ve yatırımcı sahtekarlığını önlemek,yeterlilik sigortası ve tüketici koruması sağlamak ve tüm finansal sistemde yatırımcı güvenini devamettirmekbelirliamaçlarıarasındadır.

21

hesaplarında tamamıyla veya kısmen desteklendiği, ihtiyati düzenlemeye tabi bir bankaarasında ortaklığı şart koşan merkez bankaları tarafından aşılmıştır. Ancak, mobil ödemeleriresmibankacılıksisteminebağlamak,mobilparatransferleriyapabilmek içinbirbankahesabıgerektirmekgibibiruygulamayla,finansalerişiminamacındanödünverebilir(Aron,2017).

Bununlabirlikte,artıkbazıülkelermobiloperatörlerininmobilödemesistemleri işletmesi içingerekenödemehizmetisağlayıcı(PSP)ruhsatıveriyor.Bunlarfaizödemeleriveyakredivermekiçinkullanılamayan,sadecefinansalişlemyönetimineyöneliksınırlıruhsatlardır.

BirmerkezbankasıdijitalparabirimininfaydalarıBuna karşın, CBDC bir banka hesabına sahip olunmasını gerektirmediğinden banka hesabıolmayan çok sayıda müşteri bulunan veya az gelişmiş veya güvenilir olmayan bir bankacılıksistemi olan ülkelerde önemli bir avantaj sunar. Gerçekten de, CBDC bankacılık sisteminiatlayıp bir banka hesabı olmadan doğrudan tamamıyla dijital çözümlere geçilmesinefırsat tanır. Bu, geleneksel bankaların dışında kalmış şahıs ve firmalara kullanım imkanısağlayarak ve finansal hizmetleri daha ekonomik ve ulaşılabilir hale getirerek finansal erişimikolaylaştıracaktır. Bütün vatandaşlar sosyoekonomik, etnik ve sınıf sınırlamalarınadayanan farklılıklar olmadan, elektronik işlemlerin akıcılığıyla birleştirilmiş bir yasalödemearacınınevrenselliğininkeyfiniçıkarır.

Buda, hükumetlerin bankahesabı olmayan vatandaşlara sübvansiyon veyamaaş ödemek içindaha kolay ulaşmasını sağlar. Böylece, alıcılar özel bir e-para sistemine girerek dönüştürüptekrar çıkmak zorunda kalmadan, CBDC'yi fatura ödemek için hemen kullanabilir. Kullanıcılardijital olarak ve asgari seviyede ihtilafla para alıp, saklayıp işlem yapabileceklerinden, CBDCverimlibirşekildetasarrufetmekiçinyenibiryolsunar.

Üstelik, yasal ödeme aracı olarak dijital paranın sonuç olarak merkez bankası garantisindeolması gerçeği halkın sistemin güvenliğine olan güvenini artırır ve kabul edilip yaygınkullanımınıdestekler.Halkıngüveni,dahaöncedevurgulandığıgibi(bkz.bölüm3.1),CBDC'ninmerkez bankası parası olması ve parayı elinde tutan için bir kredi riski teşkil etmemesisebebiyle güçlenecektir. Bunun tersine, banka mevduatları ihraç edenin yükümlülüğüolduğundan ve bankamüşterileri kendi ilgili bankalarına kredi sunduğundan, özel elektronikparakarşıtarafriskitaşır.

FinansalerişimekatkıyapacakönemlibirdiğerCBDCözelliğidemobilödemeağlarınınaksine,CBDC'ninbaşka sistemlerle tümüyle kullanılabilen ve yalınlaştırılmış bir dijital para birimisistemiolmasıdır.Buda,bir şahsındijitalparasınınartık sadece tekbirmobiloperatörebağlıolmamasıdemektir.Başkasistemlerletümüylekullanılabilenbirsistem,bellibirödemearacınıkabuledenbir teşekküle,müşterilerinbuaracıbankacılıkveyaortak ilişkilerinebakılmaksızınkullanabileceğikonusundagüvenverecektir.

22

3.4Parapolitikasıaraçlarınınkapsamınıgenişletmek

Birmerkez bankası dijital para birimi (CDBC) çıkarmakmerkez bankalarına yeni parapolitikası araçları sağlarken geleneksel para politikasının etkisini pekiştirebilir. CDBC,nominal faiz oranları üzerindeki sıfır alt sınırının (ZLB) gevşetilmesine katkı yaparakmerkezbankalarınınnegatifpolitika faizoranlarıuygulamasınımümkünkılabilecektir.Alternatif olarak, CDBC bir kriz anında, “helikopter parası” gibi alışılmadık bir parapolitikasınıdestekleyecekbiraraçolarakdakullanılabilir.

BirmerkezbankasıdijitalparabirimiihraçetmeninfaydalarıBirCBDCçıkarmakmerkezbankalarınınekonomide tedavüldeolanCBDCmiktarını eşzamanlıolarakkontroletmekapasitesiniyükselterekparapolitikasıoluşturulmasınakatkısağlayabilir.Merkez bankaları değişen ekonomik şartlara göre para politikalarını daha hızlı bir şekildeuygulamaya koyabilecektir. CBDC'nin gelişimiyle beraber büyüyen işlem hacmi ve kullanıcısayısına uyum sağlama becerisini de edinebileceklerdir. Merkez bankalarının tüm işlemlerişeffaf ve denetlenebilir bir şekilde izleyebilmesini sağlayan yeni finans teknolojilerininavantajlarındanbiribudur(AhmatveBashir,2017:4).

Dikkate alınması gereken bu genel konuların ötesinde, bir CBDC çıkarılması para politikasıaçısından,kapsamıCBDC'nintipinebağlıolarakdeğişebilecek,farklıtürdesonuçlardoğurabilir.Kilit parametrelerden biri CBDC'nin faiz getirip getirmediğidir. CBDC, merkez bankalarınınhalkasağladığı fizikselnakitgibi faizgetirmiyorsa,ozamanparapolitikasıaçısındansonuçlarıönemsiz olacaktır. Öte yandan, CBDC faiz getiriyorsa (pozitif veya negatif), farklımakroekonomikamaçlargereğince,ekbirparapolitikasıaracıolarakkullanılabilir(Meaningvediğerleri,2018:4).

Dyson ve Hodgson (2016) tarafından vurgulandığı gibi, bu iki seçenek merkez bankalarınındijital para birimi çıkarırken dikkate alabileceği iki farklı yaklaşımı ifade eder. İlk yaklaşımda(faiz getirmeyen); merkez bankası, dijital para birimini halktan gelen talebe göre tepkiselolarak, ikinciyaklaşımdaysa(faizgetiren), toplamtalebiözendirmekveekonomiyeetkietmekiçin,öncedenplanlayarakçıkarır.

Tepkisel yaklaşımda, merkez bankaları, aynı şu an fiziksel nakitte olduğu gibi, dijital parabirimini halktan gelen talebi karşılayacak miktarlarda çıkaracaktır. Merkez bankaları CBDCsaklamakveaktarmakiçingerekenaltyapıyısağlayacak,fakattuttuklarıparayıbankamevduatıveya CBDC olarak nasıl tahsis edeceği kararını halka bırakacaktır. Böylece, ne kadar CBDCçıkarılacağınakararverenmerkezbankalarıdeğil,halkolacaktır.

Alternatif olarak, merkez bankaları önceden planlı bir duruş benimseyerek, toplam talebiözendirmek ve ekonomiye etki etmek amacıyla CBDC'yi bir para politikası aracı olarakkullanabilir. Bu iki şekilde gerçekleşebilir: para politikasının negatif faizlerde uygulanmasısağlamakve geleneksel olmayanparapolitikasını desteklemek için (DysonveHodgson, 2016:20).Buikipolitikaaşağıdatartışılmıştır.

Parapolitikasınınnegatiffaizlerdeuygulanmasısağlamak2007-2008 küresel finans krizi sonrası,merkez bankaları kısa vadeli faizleri tarihin en düşükseviyelerinde tutarak bankaların kredi vermesini ve ekonomik faaliyeti özendirmeye çalıştı.Bununbirsonucuolarak,aralarındaİsviçre,İsveç,JaponyaveAvrupaMerkezBankasının(ECB)dabulunduğu,birçokülkeninmerkezbankasınegatifpolitikafaiziuyguladı.

Ancak, faizoranlarınıdüşürmek, “SıfırAltSınırı” (ZLB)olarakbilinenbirengellekarşıkarşıyakalınmasınayolaçar:nominalfaizoranlarısıfırayaklaştığındaparapolitikasıetkinliğiniyitirir.Neden? Çünkümudiler ve yatırımcıların negatif faiz oranlarından kaçınmasının basit bir yolu

23

vardır:nakittutmak.Diğerbirdeyişle,fizikselnakdinvarlığınegatiffaizlerinmerkezbankalarıtarafındanuygulanmasınabirengeloluşturur.

Busorunyenideğil.Pekiozamanşimdinedengeçmişteolduğundandahafazlaendişeedelim?Ana sebebi, düşük faizlerin yapısal hale gelip uzun süreli bir fenomene dönüşme ihtimalidir.Gerçektende,mevcutdüşük faizler sadeceBüyükDurgunluğunardındanmerkezbankalarınınsağladığı muazzam teşvik tedbirlerinin sonucu değildir. Düşük eğilimli GSYİH büyümesi,kötüleşendemografikyapılar,büyüyeneşitsizlikveyükselenpazarlardaaşırımiktardatasarrufgibison30yıldameydanagelendahaderinsosyoekonomikdönüşümlerledealakalıdır(RachelveSmith,2015).Buyenibağlamda,parapolitikasınınekonomikdurgunluklamücadeleederken,geçen on yıllardan daha azmanevra alanı var vemerkez bankalarının kendileri gelecekte altsınırkısıtlamalarıyladahasıkkarşıkarşıyakalacak(Stevens,2017:84).

Merkez bankası dijital parasını ilgilendiren nokta da burasıdır. İngiliz Merkez Bankası BaşEkonomisti Andy Haldane Sıfır Alt Sınırını ortadan kaldırmanın bir yolu olarak, negatif faizuygulanabilecekbirdijitalmerkezbankasıparasınınçıkarılmasınıönerir:

Sonrasında gelen ilginç çözüm, hükumet destekli bir para birimini esas olaraktutmaya devam ederken, kağıt olarak değil, elektronik biçimde ihraç etmesidir.Böylece,parabirimifizikselyerinedijitalcüzdanlardatutulsabile,devlettarafındanihraç edilen bir hesap birimi ve takas aracının sosyal geleneği devam edecektir.Fakat,parabiriminekolayvehızlıcanegatiffaizuygulanmasınaimkanvererek,ZLBkısıtlamasınıyumuşatacaktır.(Haldane,2015:11).

Önemli bir konu olarak; bir merkez bankası dijital para biriminin çıkarılması, fizikselnakdiortadankaldırmadanamaonutamamlayaraksıfıraltsınırıkısıtlamasınıetkinbirşekilde azaltır (Stevens, 2017: 85). Uygulamada, bir merkez bankası dijital para birimininyaygın şekilde benimsenmesi en büyük banknot kupürlerinin bırakılmasını düşünmeyisağlayacak şartları oluşturacaktır. En büyük kupürler en düşük taşıma maliyetine sahipolduğundan, bunların kesintiye uğraması nakit taşımanın ortalama maliyetini yükseltereknegatif faizler için yer açacaktır (Rogoff, 2016). Bu da halka merkez bankasından hak talepetmekiçinhâlâfırsatverirken,sıfıraltsınırınıortadankaldırmadamerkezbankasıdijitalparabiriminiilginçbirseçenekhalinegetirir.

GelenekselolmayanparapolitikasınadestekSıfır alt sınırıkısıtlamasıvekriz sonrası genişlemeciparapolitikasınınetkisizliğidüşünülürse,bazımerkez bankaları Parasal Genişlemenin (QE) “geleneksel olmayan” para politikasına sonçareolarakbaşvurdu.Birmerkezbankasıbüyükmiktarlardafinansalvarlık,genelliklededevlettahvilleri satın alıp finansal varlıkların fiyatını yükseltirken getirilerini aşağı çekerek ve aynızamandaparaarzınıartırarakParasalGenişlemeyiuygular.

Ancak, Parasal Genişlemenin reel ekonomiyi canlandırmadaki etkinliği konusunda fikirayrılıkları bulunuyor. Bazı ekonomistler böyle bir politikanın sadece, fazladan para harcamaeğilimleridüşükgelirlihanehalklarınakıyasladahaazolanvarlıklıhanehalkıazınlığına(tahvilvehisse sahipleri) fayda sağladığını öne sürüyor.Diğerbir deyişle, reel ekonomi için “aşağıyasızma"etkisiolmayacaktır.

Parasal Genişlemenin yeterli talep yaratmadığı endişelerine karşılık olarak, bazı ekonomistler“halk içinQE” ya da “helikopter parası” çağrısı yapıyorlar. Devlet tahvili veya başkamenkulkıymetler satın almak yerine, merkez bankalarının doğrudan hanehalklarına ödeme yaparaktoplam talebi teşvik edebileceğini öneriyorlar. CBDC, merkez bankası fonlarının bireylere veşirketlere doğrudan transfer edilmesini kolaylaştıracak bir dağıtım kanalı sağlayabilir. Bumekanizmadöngüselolmayanparasalgenişlemeninbiraracıolarakişlevgörerek,bankacılıksektörüne başvurmak zorunda kalmadan, ekonomiye doğrudan likidite enjekte edilmesinimümkünkılar.

24

4.Birmerkezbankasıdijitalparabiriminitasarlamak4.1İhraçvedağıtımyaklaşımları

Merkez bankalarının dijital para birimi ihraç etmelerinin birçok avantajı bulunurken,özellikle tasarımıyla ilgili zorlukları da yok değildir. Motivasyonlarına bağlı olarak,merkez bankaları CDBC'lerinin özelliklerini tanımlamalı ve mevcut ve gelecekteknolojilerianlamak içinyenilikçiyazılımsağlayıcılarla işbirliğiyapmalıdır.Bubölüm,merkez bankalarının nakitle aynı özelliklere sahip, dijital formda bağımsız bir parabirimi çıkarmaları için özellikle tasarlanmış bir CBDC'ye odaklanarak, ihraç vedağıtımdakifarklıyaklaşımlarıvurgular.

MerkezbankasıdijitalparabirimininihracıNakitle aynı özelliklere sahip bir CDBC, halihazırda ihraç edilen kağıt para birimiyle benzerşekildeihraçedilir.Parabirimininüretimi,saklanmasıvedağıtımıiçinaynıadımlargerekir;tekfarkısürecindijitalleştirilmesidir.Baskımakinelerininyerinigüvenlibir‘sanalDevletBasımevi’alır ve dijital banknotlar merkez bankası veri merkezinin dijital kasasında saklanır. Basılıbanknotların teslimatını yapan zırhlı araçlar gider, onların yerini kullanıcıların cüzdanlarınaCBDC dijital transferi alır. Modern banknotlardaki güvenlik unsurları (holografik folyolar,yüksek hassasiyetli desenler ve seri numaraları) dijital kriptografik güvenlik unsurlarınadönüşür. Bu da CBDC parasal birimlerini özgün imzalı ve seri numaralı banknotlarla eşdeğeryapar.

Her yerde bulundukları düşünüldüğünde, mobil telefonlar böylesi dijital para birimlerinisaklayıptransferetmeninenkolayyoluolacaktır.Herbir işlemgüvenliolarakyapılacakvebirişletim platformu tarafından doğrulanacaktır. Bu birimler uzak sunucuda tutulan hesaplardaveya dijital cüzdanlarda da saklanabilir. Dijital para birimi elektronik olarak tedavüldeolacağından, hem satış noktası ödemeleri hem de uzaktan ödemeler için kullanılabilecektir.Durumböyleolunca,fizikselnakdeeşdeğerolmaklakalmayıpbankaparasınınyerinidealabilir.Diğer parasal araçlarla tamamıyla karşılanabilecek ve örneğin, ATM veya satış noktalarındakifizikselnakitletakasyapılabilecektir.

MerkezbankasıdijitalparabiriminindağıtımıMersch'in vurguladığı gibi (2017),merkez bankasının halka dijital para sağlamasının iki yoluvardır:değer bazlıvehesap bazlı.Nakitdeğerbazlıdırvebirhesap içermez:ödemeyiyapanödemeyi alana nakdi verdiğinde nakit transferi tamamlanır. Merkez bankası transfere dahilolmaz. Sadece ihracın ve nakdin nihai olarak dönüşünü kayıt altına alır. Buna karşın,merkezbankasındaki ticari bankamevduatları şeklindekimevcut CBDC hesap bazlıdır: para, ödemeyiyapanınhesabındanödemeyialanınhesabınageçtiğinde,birbankadandiğerineyapılantransfertamamlanır.Merkezbankasıtransferikayıtaltınaalmasısebebiyle,doğrudandahilolur.

DeğerbazlımodelCBDC,nakittekigibideğerbazlıolur(“tokentabanlı”olarakdageçer18):merkezbankasıCBDC'yidoğrudanhalk içinyada(dolaylıolarak)mevcutaracılaryoluylaoluştururve ihraçeder.Parabiriminindağıtımıvecüzdanların(dijitalmevduathesapları)idaresimerkezbankasınınkendisi

18Token'larbir fizikselvarlığındijitalolarak temsiledilmesidirvebuvarlığınözgünlüğünüdoğrulamakiçin kullanılabilir. “Token-tabanlı” CBDC, CBDC birimlerinin ihraç edildikten sonra bir kişiden diğerine,aynı fizikselnakitteolduğugibi,merkezbankasınınmüdahalesiolmadantransferedilebileceğianlamınagelir.Alternatifi olan “hesapbazlı”CBDC'de, acentelermerkezbankası tarafındankayıt altınaalınanbirhesaba sahip olur ve işlemler merkez bankasının bir hesaba borç diğerineyse alacak yazmasıylagerçekleştirilir.

25

tarafındansağlanabilirveyaözelsektörebırakılabilir.SistemiişletenMerkezbankasıveyaözelfirmalar(bankalaryadateknolojişirketleri)“DijitalCüzdanlar”olarakadlandırılanözelbirtürdijital mevduat hesabı sağlayacaktır. Bu hesapları sağlayan firmalar “CBDC sağlayıcı” olaraktanımlanır.

CBDCsağlayıcılarödemehizmetleri,hesapbilgileri,internetvemobilbankacılıkyoluylamüşterihizmetlerini sağlamaktan sorumlu olacaktır. CBDC transferi, paranın ödemeyi yapanın dijitalcüzdanından ödemeyi alanın cüzdanınamerkez bankasınınmüdahalesi olmadan aktarılmasınıgerektirecektir.

Yasal olarak, elektronik hesaplarda tutulan paranın CBDC sağlayıcıya değil, hesapsahiplerine ait olacağının altını çizmek önem taşıyor. CBDC sağlayıcı dijital cüzdanlarıyönetecek, ancakcüzdanlardakiparanın sahibiolmayacaktır.Bu, gelenekselbankalardaolanıntersidir: yatırdığınız fiziksel nakit bankanın malı olur ve banka mevduatı şeklinde sizezimmetlenir. Sonuçolarak, CBDC sağlayıcılarımüşterilerininCBDC'siyle kredi veremeyecekveözüitibarıyla, fizikselnakitteolduğugibirisksizolacaktır(DysonveHodgson,2016).Budeğerbazlıyaklaşımınbirkaçavantajıvardır:

• idari yük: özel firmalar tarafından işletildiğinde, bu görevi mevcut ticari bankalara veteknolojisektörüneyenigirenleredelegeederekmerkezbankasınınidariyükünühafifletir.

• piyasa odaklı yaklaşım: sisteminözel firmalar tarafından idaresi rekabeti ve yenilikçiliğiözendirerekhizmetleringelişipyayılmasınısağlayacaktır.

• düzenleyici çerçeve: CBDC sağlayıcıları müşterilerinin paralarını riske atmayacağından,sistemdaha az düzenleme gerektirecektir. Örneğin, Basel sermaye yeterliliğini uygulamakzorunlu olmayacaktır. Yeni girenlerin mevcut bankalara rakip olmasını kolaylaştırarakyenilikçiliğiözendirebilir.

HesapbazlımodelAlternatif olarak, halkın erişimine açık bir CBDC hesap bazlı olabilir: merkez bankası her birkullanıcı için bir hesap açacak ve onlara tasnif kodu, hesap numarası ve ödeme kartlarısağlayarak parayı ödeme yapmak için kullanmalarına imkan verecektir. Bu, müşterilerinbakiyelerini ve işlemlerini internet ve mobil bankacılık yoluyla kontrol etmelerinigerektirecektir.Merkezbankasının tümhesaplarayolsuzluklarıvekaraparaaklamayıönleyicidüzenlemeler getirmesini gerektirecektir (Dyson ve Hodgson, 2016). Bununla birlikte, buyaklaşımınbazıdezavantajlarıvardır:

• idariyük:halkadoğrudanhizmetvermekvemüşterihizmetleriveteknikhizmetsağlamakiçingerekliidariyeteneklerbirçokmerkezbankasınınmevcutkapasitesiniaşacaktır.

• bankalarla rekabet: merkez bankası ödeme hizmetlerini sağlamak için ticari bankalarlarekabetetmeyeçalışıyorgibialgılanabilir.Burekabetinmerkezbankalarıylaonlarıngözetimyetkisialtındaolankurumlararasındaçıkarçatışmasısorusunugündemegetirmesiolasıdır.

• yenilik yapmak için yetersiz sebep: merkez bankası tek sağlayıcı olacağından ödemesistemineyenilikgetirmekiçinfazlasebebiolmayacaktır.

EkvadorMerkezBankası (CBE)buyaklaşımı2015yılındaEkvadorelektronikparasını (dineroelectronico) halkın hesabına “e-para” biçiminde çıkarmak için uygulamıştı. Vatandaşlar biruygulamaindiripkimliknumaralarınıkaydederekvebirkaçgüvenliksorusuyanıtlayarakhesapaçabiliyorlardı. Ancak, özel “merkez bankası dijital para birimi” kapsamında genellikledüşünüldüğününaksine,CBEkendi itibariparabirimi cinsinden,doğası gereği risk içermeyenhesaplar oluşturmuyor, talebi ABD doları cinsinden ihraç ediyordu. Diğer bir deyişle, aslındagerçek bir para birimi değil, rezervlerinin tümü Amerikan doları cinsinden olan bir parabirimiydi.

Sistem yeterli sayıda kullanıcı veya ödeme hacmi yaratmada başarılı olamayarak 2018'desonlandırıldı. Bu başarısızlık, temel olarak halkın kamu otoritelerine duyduğu ve daha önce

26

yaşanılan hiperenflasyon ve bunun getirdiği, dijital paranın ekonomiyi dolar para birimindentemizlemenin ilk adımıolduğukorkularındanbeslenengüvensizliğiyleaçıklanabilir. Fakatbu,merkez bankasının binlerce tüccara donanım ve yazılımın yanı sıra, halka özel sektörkurumlarınınkapasitelerininötesinde,doğrudanmüşteridesteği sağlamasınıgerektirenhesapbazlıbirsistemiişletmeninzorluklarıyladaalakalıdır(White,2018).

BirMerkezBankasıdijitalparabirimininspesifiközellikleriBirCBDC'nin spesifiközellikleri bunu çıkaranmerkezbankasının asıl amaçlarınagöredeğişir.Aşağıda, nakit benzeri bir CBDC'nin en önemli özelliklerini irdeliyoruz. Ancak, hesap bazlı vedeğerbazlıtasarımlarınveözelliklerinfarklılıklarısebebiylegenellemeleryapmakzordur:

KupürBirCBDC,örneğinİsviçreiçinİsviçrefrangıgibi,bağımsızbirparacinsindenbelirlenir.

YasalödemearacıNakit gibi, CBDC de yasal ödeme aracıdır. Kullanıcılar merkez bankasına bir ticari bankadanveyamobilağoperatörüneolduğundandahafazlagüvenduyacaklarındanbuönemlidir.Güvenyaratmakbirparabiriminiherkesinkabuletmesiveyeterlisayıdaçoğunluğunbenimsemesininşartıdır. Böyle olduğunda, ekonominin ve genel olarak halkın menfaati doğrultusunda işlemmaliyetleridüşer.

ÇevrilebilirlikMerkezbankasıCBDC'yimerkezbankasındahesabıolanfinansalkurumlarlaveyadoğrudansonkullanıcılarlaresmideğerindentakasedecektir.Bu,banknotlarveCBDC'ninhalkarasındabaşabaştakasedilmesineyolaçacaktır.

FaizgetirmeyenBirCBDC'ninfaizgetiripgetirmeyeceği,dağıtımşeklinebağlıdır.CBDCbankahesaplarıyoluylaçıkarılırsa(hesapbazlımodel),faiz(pozitifveyanegatif)getirmesimümkündür.FaizgetirenbirCBDC, banka mevduatının yerine geçebilecek en yakın şey olacağından ticari bankamevduatlarıyla doğrudan rekabet edecektir. Bu, ticari bankalardan CBDC cüzdanlarına doğrukısmi bir yön değişimine neden olacaktır. Böyle bir kayıp olumsuz yan etkiler getirip kısmirezervbankacılığıuygulamasınatehditoluşturabilir(bkz.bölüm5.2).

Buna karşın, CBDC dijital cüzdanlar yoluyla çıkarılmışsa (değer bazlı model), faiz ödenmesiihtimaliyasalolarakmümkünolmayacaktır.Kullanıcınındağıtımplatformunaerişiminisağlayansözleşme bir mevduat sözleşmesine benzeyecektir: CBDC operatörü kullanıcıya platformdadijitalleştirilmişparabirimlerininkoyulabileceğibirçeşit“dijitalkasa”gibiözelayrılmışbiralansağlayacaktır. Kullanıcı, para birimlerininmünhasıran sahibi olmaya devam edecek ve yetkilioperatör ve tüm üçüncü taraflar karşısında bu hakkını koruyacaktır. Ödeme işlemlerini kendisorumluluğundagerçekleştirecektir.Bu,yatırdığınızfizikselnakdinbankanınmalıhalinegeldiğivebankamevduatışeklindesizezimmetlendiğigelenekselbankalardaolanıntamtersidir.

CBDC'yeerişimCBDC'ye erişim münhasır değildir, yani herkes kullanabilir, ancak bununla ilgili teknolojiyeerişim gerektirir. CBDC internete girilebilen mobil telefonlar, tabletler ve kişisel bilgisayarlargibi farklı teknolojik cihazlar yoluyla tüm insanların ve şirketlerin kullanabileceği bir hesaptaveya dijital cüzdanda tutulur. Dijital cüzdanlar veya hesaplar ya merkez bankası ya da ticaribankalartarafındansağlanacakveyönetilecektir.

CBDC'ninKullanılabilirliğiCBDC,nakitveyadiğerelektroniködememetotlarıgibi7/24kullanılabilirolmalıdır.

CBDCkullanımınıngizliliği

27

Yeni teknolojiler finansal sistemde uygun gizlilik veya şeffaflık seviyeleri hakkında sorularıgündemegetirir.Uygunbir teknolojikçözüm,elektroniködemelerdekisürecebenzerseviyedegizliliksağlarkenulusaldüzenlemelervegizlilikkanunlarınınizinverdiğiizlenebilirlikşartlarınıdasunabilmelidir.Bunagöre,sistemözel(işlembilgilerisadeceişlemiyapantaraflartarafındangörülebilir)olmasınakarşın,enazındanbellibireşiğinüzerindeanonim(KaraParaAklamaylaMücadele ve Müşterini Tanı gibi geçerli yasaların uygulanabilmesini mümkün kılmak için,taraflarteşhisedilebilirolmalıdır)olmayacaktır19.Yasalortamabağlıolarak,bazıyetkililerbellişartlardaişlemlerigörüntülemekapasitesinesahipolunmasınıdaşartkoşabilir.

MerkezbankasıtarafındansağlanmasıMerkez bankasının halkın tutmaya istekli olduğu kadar dijital para birimi tedarik etmesigerekecektir.Buyüzden,arzıtalepbelirleyecekvetamamıylaesnekolacaktır.

MerkezbankasıtarafındankullanılandağıtımkanalıHanehalkları ve firmalar CBDC'yi ya doğrudan merkez bankasından veya dolaylı olarakdüzenlemeye tabi bir finansal kurumdan (örn. banka)mevduatları ya da banknotlarıyla satınalacaktır.Düzenlemeyetabibu finansalkurumlarınmerkezbankasındahesabıolacakveCBDCfaaliyetlerinde Müşterini Tanı (KYC) ve Kara Para Aklamayla Mücadele (AML)/TerörFinansmanıylaMücadele(CFT)gerekliliklerineuyacaktır.

KesinlikvegerialınmazlıkCBDC,işlemlerinanındadoğrulanmasınısağlayacakbirteknolojikçözümgerektirir.DeğerbazlıCBDC durumunda, nakit işlemlerde olduğu gibi, işlemi yapan iki taraf arasında takas vehesaplaşmagerekmeyecektir.

19Gerçekten de bazı ülkelerde tartışılan bir seçenek, anonim olarak veya çok sınırlı kayıt kriterleriylekullanılabilen ve katı işlem ve bakiye kısıtlamalarına sahip, sınırlı bir cüzdan (ya da hesaba) izinvermektir. Bellibireşiğinüzerinde,kimlikkanıtıylaberabertamkayıtgerekecektir.Sonuçolarak,farklısınırlamalarasahipikikademelicüzdansistemikategorileriortayaçıkar.Bununamacı,bazıinsanlarınbiranonimdijitalaracaerişimesahipolmaarzusunayanıtvermektir.

28

Tablo1:Nakitbenzeribirmerkezbankasıdijitalparabirimininözellikleri

Özellikler NakitbenzeriCBDC

Kupür Bağımsızbirparabirimi,örneğin;CHF,USD

Yasalödemearacı Evet

Nakdeçevrilebilirlik Resmideğerinden/komisyonyok

Faizgetiren Hayır

Merkezbankasıücretleri Yok

Erişim Münhasırdeğil, ancak ilgili teknolojiye erişimgereklidir

Erişilebilirlik 7/24

Kullanımıngizliliği Elektroniködemelerlebenzer

Merkezbankasıtarafındansağlanması Talep tarafından belirlenir ve tamamıylaesnektir

Dağıtımkanalı Doğrudanmerkezbankasıyoluylaveyadolaylıolarak, merkez bankasında hesabı olandüzenlemeye tabi finansal kurumlar yoluylaFinansal kurumlar AML ve KYCdüzenlemelerineuyar.

Kesinlik/geridönülmezlik Anında,işlemsırasında

29

4.2Teknolojikçözümuygulamaları

GeneldeCBDC'yiuygulamayasokmakiçinbellibirtürDağıtılmışDefterTeknolojisi(DLT)olan blok zinciri gibi mutabakat bazlı teknolojilerin gerektiği hep farz edilir. Buteknolojilerin finansal kayıt sistemleri içinbazı avantajları olsada geleneksel bağımsızpara biriminde tehlike ve zorluklar oluşturur. Bunun yerine, işlemlerin yapılması içinmutabakatbazlıolmayanbirsistemsağlayacakyeniteknolojikçözümlerortayaçıkıyor.Bu teknolojiler merkez bankalarının dijital formda bir bağımsız para birimi aracıçıkarmasınaolanaksağlamayadahauygundur.

BitcoinveDağıtılmışDefterTeknolojisiBitcoin'daki kilit yenilikçiliğin alternatif hesap birimi değil, onun temelinde yatan “DağıtılmışDefterTeknolojisi”olduğuartıkyaygınbirşekildekabuledilmektedir.DLTmerkezbankasıgibibirüçüncütarafınbirrolüolmadan,birödemesistemininmerkezsizleştirilmişolarakişlemesineizinverir.“Dağıtılmışdefter”terimi“birdenfazdakonumda,ülkedeveyamerkezibirkontrolörolmayan kurumlarda kopyalanan güvenli bir veritabanını veya defteri tanımlamak içinkullanılır”(ITU,2016:11)).

Dağıtılmış defter fikri yeni değildir. Bu tür defterler belli ya da farklı ülkelerde süpermarketzinciri gibi kuruluşlar tarafından kullanılır. Bununla birlikte, geleneksel dağıtılmış defterdemerkezi idarecidefterinbirdenfazlakopyasındatutarlılıksağlamakiçingerekenkilitişlevleriyerinegetirir.İdareciiçinbunuyapmanınenkolayyoludefterindüzenliaralıklarlagüncellenenveağdakitümkatılımcılarlapaylaşılanbirkopyasınıtutmaktır(BIS,2017:58).

Buna karşın, DLT bazlı yeni sistemler, veritabanını yönetmek için merkezi bir idarecigerektirmediğinden geleneksel veritabanlarından farklılık gösterir. Katılımcılar bir doğrulamasüreci vasıtasıyla herhangi bir zamanda yeni bilgiler sağlayabilir ve veritabanına ekleyebilir.Yeniverilerinherbirkatılımcınındağıtılmışdefterineeklenmesisayesindehepsiherzamantümveritabanınınengüncelversiyonunasahipolur.

DLT'nin ilk ve en çokbilinenuygulaması ilk baştaBitcoin'i desteklemek için geliştirilmiş olanblok zinciri teknolojisidir. Blok zinciri teknolojisi dijital para biriminin güvenilir bir üçüncütaraf olmadan bir kullanıcıdan diğerine gönderilmesini kolaylaştıran merkezsizleştirilmişmutabakatmekanizmasınadayanır.

Bununla birlikte, Scorer'un vurguladığı gibi (2017), CBDC'nin uygulanması için en iyi çözümolmayabilir.CBDC'nin var olabileceği bir ortam, en azından, bir güvenilir taraf yani birdereceye kadar merkezi kontrol kullanma ihtiyacı olan merkez bankası ile tamamenfarklı olacaktır. Ek olarak, blok zinciri çözümleri muazzam işlem gücü ve zamangerektirdiğinden, bir resmi para biriminin gerektirdiği gibi yaygın olarak kullanılamaz. Büyükmiktarda hesaplama gücü ve enerjiyi harcamak sosyal olarak verimsiz ve teknoloji açısındananlamsızolacaktır20.Buyüzden,blokzinciriteknolojisininözellikleribirCBDCçıkarmakiçinnegereklinedecazipolabilir.

İzinverilendefterleredayananbazıprojelerkamusektöründebankalararasımutabakatlariçindenenmiştir (OECD, 2018: 20). Şu ana kadar hayata geçirilen ve Bölüm 2.2'de bahsedilenprojeler hâlâ değerlendiriliyor, ancak ilk sonuçlar DLT'nin izin verilen biçimini kullanan DLTçözümlerininbirCBDColarakbenimsenecekolgunluğahenüzerişmediğinigösteriyor.

Birmerkezbankasıdijitalparabirimininteknolojikgereklilikleri

20Ağustos 2018 itibarıyla, Bitcoin'nun yıllık elektrik tüketimi yaklaşık 73,12 (TWh) olarak tahminedilmektedir.BudaŞili'nintamamınınelektriktüketimineeşittir.

30

Merkez bankasının CBDC çıkarmak için baştakimotivasyonları bununuygulanacağı teknolojikçözümü belirlerken esas teşkil eder. Ancak, nakit benzeri CBDC durumunda direnç, güvenlik,ölçeklenebilirlik, işlemgerçekleştirme,gizlilik, sistemlerarasıkullanımvegelecekteolabilecekdeğişikliklerdenetkilenmemegibi ele alınması gerekecekbirtakımgenel gerekliliklerbulunur.BugerekliliklerherhangibirtürCBDCçözümüiçindüşünülmeleribağlamında,yeniteknolojiyegeçişlerdenetkilenmez.

Bunlaraşağıdadahaayrıntılıolarakpaylaşılmıştır:

DirençYaygınbirşekildekullanılanCBDCbirülkenin işlevgöstermesi içingerekenvegünlükhayatınişleyişinin bağlı olduğu bir stratejik ulusal altyapı olarak düşünülebilecektir. Herhangi birkesintininfinansalsistemveekonomiüzerindebüyükbiretkisiolacaktır.Buyüzden,teknolojikçözümün yüksek seviyelerde direnç sunması ve ülke genelinde günün her saati ve bütün yılboyuncaişlerolmasıgerekir.

GüvenlikÖzellikle hem sıklık hem de etki bakımından giderek artan siber saldırılar düşünüldüğüne,güvenlikkonularıdasondereceönemlidir.CDBC,verilereizinsizerişimevedeğiştirmeye,ayrıcafaaliyetlerinkesintisinekarşıkorunmalıdır.

ÖlçeklenebilirlikÖnemli bir teknolojik gereklilik de sistemin CBDC'nin benimsenmesiyle artabilecek işlemhacminevekullanıcısayısınaadapteolmakabiliyetidir.

İşlemgerçekleştirmeİdeal bir teknoloji çözümü işlemlerin anında doğrulanmasını sağlayacak ve mutabakatgerektirmeyecektir. Nakit işlemlerde olduğu gibi, işlemi yapan iki taraf arasında herhangi birtakasihtiyacıolmayacaktır.

GizlilikYeni teknolojiler finansal sistemde uygun gizlilik veya şeffaflık seviyeleri hakkında sorularıgündeme getirir. CBDC'nin temelinde yatan teknoloji, elektronik ödemelerdeki sürece benzerseviyedegizliliksağlarkenulusaldüzenlemelervegizlilikkanunlarınınizinverdiğiizlenebilirlikşartlarını sağlamak için esneklik de sunmalıdır. Buna göre, sistem özel (işlem bilgileri sadeceişlemi yapan taraflar tarafından görülebilir) fakat anonim (Kara Para AklamaylaMücadele veMüşterini Tanı gibi geçerli yasaların uygulanabilmesini mümkün kılmak için, taraflar teşhisedilebilir olmalıdır) olmayacaktır. Yasal ortama bağlı olarak, bazı yetkililer belli şartlardaişlemlerigörüntülemekapasitesinesahipolunmasınışartkoşabilir.

SistemlerarasıkullanımCDBC'nin finansal sistemle bir arada var olması gerekecektir. Ödemelerin etkinliğini vetutarlılığını sağlamak için farklı ödeme sistemleri arasında senkronizasyon gerekecektir. Bunedenle, teknolojik çözümmevcut ödeme sistemleri arasında kullanıma izin vermelidir. CBDCbaşkaödemesistemleriyleişlemlerdekullanıldığıölçüde,sistemlerarasıkullanımCBDCveticaribankaparasıarasındatakasnoktalarınınbulunmasıgereğinideiçerir.

GelecekteolabilecekdeğişikliklerdenetkilenmemeBirdiğerteknolojikgereksinimCBDC'ninuzunbirsüreişlevgörebilmesivedolayısıyladeğişenbir ortama ayak uydurabilmesidir. İşlem kapasitesini talepteki değişimlere göre uyarlamasıgerekebilir. Ayrıca, teknoloji ortamının gelecekte çok hızlı evrimleşmesi olasıdır. Bu sebeple,sisteminsürekliolarakgüncellenmesivegüvenliközellikleriniartırmasıhayatiönemtaşır.

31

Gereklilikler Özet

Direnç Sondereceişlevsel7/24/365

Güvenlik Sibersaldırılarakarşıgüvenlik

Ölçeklenebilirlik Saniyedebinlerceişlempotansiyeli

İşlemgerçekleştirme Anında,gerçekzamanlı,mutabakatkanıtsız

Gizlilik Elektroniködemelerebenzer

Sistemlerarasıkullanım Mevcut ödeme sistemleriyle tam para birimitakasıvesistemlerarasıkullanım

Gelecekte olabilecek değişikliklerdenetkilenmeme

Hizmette bir etki olmadan güncelleme vegeliştirmekabiliyeti

32

5.Sorunlarvezorluklar5.1Merkezbankasıdijitalparabirimivedarbankacılık

CBDC ihraç etmenindarbankacılık ve tamrezervparayla ilgili olanlarabenzer sorulargündeme getirdiği sık sık öne sürülür. Ancak böyle bir sav yanıltıcıdır çünkü bir CBDCçıkarılmasıaynıamacıtaşımazvedarbankacılıkvetamrezervparaylaaynıkısıtlamalarıkapsamaz. Bu yüzden, iki reform önerisi arasındaki farklılıkları ve bankacılık sistemiaçısındansonuçlarınınetleştirmekönemtaşır.

Tamrezervbankacılık:darbankacılığınavantajlarıTam rezerv bankacılık(diğer adıyla, %100 rezerv bankacılığı) bankaların artık bankamevduatlarışeklindeyeniparayaratamadığıkısmirezervbankacılığınasunulanbiralternatiftir.Mevcut para sisteminde, neredeyse tüm para ticari bankalar tarafından kredi oluşturmaksuretiyle yaratılır. Buna karşın, tam rezerv bankacılık sisteminde özel para yaratmayasaklanacak ve yatırılan her para potansiyel talebi karşılamak için hükumet garantisiyledesteklenmek zorunda olacaktır (örn. nakit, merkez bankası rezervleri ve devlet tahvilleri).Özetle,bankanınrezervoranı%100olmakzorundadır(Dow,Johnsen,Montagnoli,2015).

“Dar bankacılık”21genellikle, David Ricardo gibi erken dönem ekonomistleri tarafından pararezervlerininmevduattaki banknot stoku karşısındaki yetersizliğini düzeltmek için savunulan“tamrezervbankacılık”prensibininmoderneşdeğeriolaraksunulur.Darbankalarmevduatlarıalma ve ödeme faaliyetlerinde uzmanlaşmıştır, özel sektöre borç vermeleri yasaktır veyakısıtlanmıştır ve tüm mevduat yükümlülüklerini üstün nitelikli varlıklara yatırırlar (Bossone,2001:4).Darbankacılıksistemindemevduatlarborçvermekveyariskliyatırımlar içinkaynaksağlamazbununyerine, tümmevduatlarmerkezbankasıveyahükumetbonove tahvillerigibigüvenlivelikitaraçlarayatırılır(NorgesBank,2018:38).

Darbankacılık tamrezervbankacılığınıandırır, ancak tamrezervbankacılıkbelli bir tür darbankacılığı temsil ettiğinden tam olarak aynı değildir. Laina'nın açıkladığı gibi (2015), darbankacılık herhangi bir güvenli varlığın banka mevduatlarının denkleştirici kalemi olmasınımümkün kılmasıyla tam rezerv bankacılıktan farklılık gösterir. Güvenli varlıklar merkezbankası rezervlerinden konut kredisi gibi geleneksel banka kredilerine kadar her şey olabilir.Buna karşın, tam rezerv bankacılık, banka mevduatlarının denkleştirici kalemi olarak sadecehükumetparasına(nakit,merkezbankasırezervlerivedevlettahvilleri) izinverir. Buyüzden,darbankacılığınbirtürü,enkatıolanıolarakkabuledilir.

Dar bankacılık 1930'larda Amerika'daki Büyük Buhran sırasında güveni tekrar tesis etmekamacıylaözellikleChicagoÜniversitesindenFrankKnight,HenrySimonsveLloydMintsgibibirgrup ekonomist tarafından bir parasal reform politikası olarak ileri sürülmüştü. Bu politikatanınmış para ekonomistleri Irving Fisher, Milton Friedman ve James Tobin tarafından dadestekleniyordu. Sonrasında “Chicago Planı” olarak bilinen plan kısmi rezerv rejimininkaldırılıp yerine%100mevduatmunzam karşılığı getirilmesini önerdi. Ancak plan bankacılıksektöründengelengüçlüdirençsebebiylehiçuygulamayakonmadı(BenesandKumhof,2012).

MerkezbankasıdijitalparabirimivetamrezervbankacılıkCBDCvetamrezervbankacılıkarasındakiilişkinedir?CBDCödemesistemibankalarınkrediyaratma kabiliyetlerini kaybettiği tam rezerv bankacılık modeline uymak zorundadeğildir.Bununlabirlikte,müşteriler ticaribankalarda tutulan tüm vadesizmevduatlarıCBDCcüzdanlarına veya hesaplarına transfer ederse, CBDC çıkarmanın tam rezerv bankacılık

21«Darbankacılık»terimiRobertLitantarafındanortayaatılmıştır(1987).

33

durumuyla sonuçlanabileceği gerçektir. Ancak, özellikle CBDC cüzdanları veya hesapları faizgetirmiyorsa,buaşırısenaryonungerçekleşmesiçokuzakbirihtimaldir.

Daha iyi bir ifadeyle, Uluslararası Ödemeler Bankasının bir araştırmasında vurgulandığı gibi(2018),CBDCvetamrezervbankacılıkikiönemlinoktadaayrışır.

• Öncelikle, CBDC'de halk, merkez bankası karşısında doğrudan hak sahibiyken darbankacılıkta merkez bankası rezervleri veya bağımsız talepler tarafından tamamıyladesteklenenticaribankaparasınasahiptir.

• İkinci olarak, CBDC ticari banka mevduatlarıyla bir arada var olabilirken tam rezervbankacılıkbankalarınparayaratmaayrıcalığınıkaldırmayıamaçlar.CBDCbiraradavarolanticari bankamevduatları ve merkez bankası parası arasında seçim yapmak için halka birtercihvermekfikrinedayanır(Huber,2018:1).

Bu son nokta tam rezerv bankacılığın aksine, CBDC'nin amacının geleneksel bankacılıksisteminidevlettarafındanihraçedilenkendinemahsusbirlikiditeşekliyledeğiştirmekolmadığının altını çizmemize imkan verir. Bunun yerine, CBDC bir değeri harcamak,depolamak ve göndermek için daha geniş seçenekler sunarak bankacılık sisteminitamamlayacaktır. Bu, bankaların kredi faaliyetleri geliştirme ve mevduat çekmede özgürkalmaya devam ederken CBDC müşterilerinin bakiyelerinin işlevsel ve yasal olarak mevduatbakiyelerindenayrılacakolmasıanlamınagelir.Bumanada,CBDCçıkarılmasıbankalarınkısmirezerv bankasından ziyade dar banka olarak faaliyet göstermek zorunda oldukları “tam darbankacılık sistemi” yerine “kısmi dar bankacılık” olarak tanımlanabilir (Gouveia ve diğerleri:2017).

34

5.2Bankalarvefinansalistikraraçısındansonuçlar

Bir CBDC çıkarmak birbiriyle rekabet halinde iki elektronik para tipinin mevcutbulunduğubirdurumortayaçıkaracaktır:bankamevduatlarıveCBDCdijitalcüzdanları.Bu, normal zamanlarda ve bir finansal kriz sırasında bankalar ve finansal istikraraçısından farklı sonuçları olan fon transferi yaratır. CBDC sistemi bir finansal krizsırasında bankalardanmerkez bankasına doğru fon çıkışını tetiklese de halkın güvenlibirödemesisteminesüreklierişiminigarantilemesiyleolumlubiretkisideolacaktır.

DijitalcüzdanlarvebankamevduatlarıarasındakipazardinamiğiCBDCçıkarılması tüketicilerin iki farklı tipelektronik likiditearasındaseçimyapabileceğiyenibir durum ortaya çıkması anlamına gelecektir: geleneksel banka mevduatları ve dijitalcüzdanlar. Farlılıklarına rağmen, bu iki tip elektronik likidite kaçınılmaz olarak rekabet içinegirecektir. Tüketiciler fiziksel nakit veya bankalar ya da merkez bankası tarafından çıkarılanelektronikparaarasındabirtercihyapmakdurumdakalacaklardır.

Yukarıdabahsedildiğigibi(bkz.bölüm2.2),buikielektroniklikiditetipiarasındakiönemlifark,banka mevduatlarının sigorta eşiğinin üzerinde kredi riski bulunurken (halihazırda AB'de100.000 EUR, İsviçre'de 100.000 CHF) tutulan para ne olursa olsun, dijital cüzdanların krediriskitaşımamasıdır.Yanidijitalcüzdanlarelindeyüklümiktardaparatutanşahıslarvekurumlariçin cazipolabilir. Finansalbaskı anlarındahükumetler2013'teKıbrıs'taolduğugibi,mevduatsahiplerini“kurtarmak”isteyebileceklerindendijitalcüzdanlardahadaçekicigörünebilir.

Ancak diğer yandan, tüm müşteri fonlarını merkez bankasında tutmak zorunda olacakCBDC'lerden farklı olarak, bankalar kredi faaliyetlerinde gelir kazandıklarından hesapbakiyelerine faizödeyebiliyor.Bankahesaplarıylakarşılaştırıldığında,CBDCcüzdanlarında faizolmamasıcazibeleriniazaltmaeğilimiyaratacaktır.

FinansalistikraraçısındansonuçlarYaygın olarak dile getirilen bir endişe, CBDC çıkarmanın hanehalkları ve şirketlerinmevduatlarınıCBDCdijitalcüzdanlarvebankahesaplarıarasındataşımaolasılığınabağlıolarakfinansalistikrarriskleritaşıdığıdır(BIS,2018).Bunlarınbirbirlerininyerinineölçüdealacağıikiunsurabağlıdır:CBDC'nintasarımıvesonrasında,bankahesaplarınanazarancazibesi;vefongeçişlerininnormalzamanlardamıyoksabirfinansalkrizsırasındamıgerçekleştiği.

Normalzamanlardakisonuçlarıİkisi de düşük kredi riski taşıdıklarından ve doğrudan erişilebildiklerinden (yüksek likidite),normal zamanlardabankamevduatları vedijital cüzdanlarınbirbirleri yerinekullanılması çokolası olacaktır. CBDC'ye olan talep sistemin kullanıcı dostu olması ve CBDC'ye kıyasla bankamevduatlarındaki faizler ve her türlü kullanım ücretleri gibi birkaç unsura bağlı olacaktır. Buyüzden, CBDC'nin amacı nakit işlemleri taklit etmekse ve bu nedenle banka hesaplarınabenzeyen faiz veya benzer hizmetler sunmuyorsa, ikame etkisi aşırı olmaz çünkü insanlarparalarının büyük bir kısmını muhtemelen ticari bankalarda tutmak isteyecektir (Broadbent,2016). Sadece bazı bankamevduatı kategorileri, yani çok az ya da hiç faiz sunmayan vadesizmevduatlar CBDC dijital cüzdanlara geçecektir (Panetta, 2018). Bu durumda, bankalarmevduatları ellerinde tutabilmek için sıfırın biraz üstünde bir mevduat faizi sunabilir, bu dabankakârlarıvefinansalistikrarüzerindekinegatifetkininönemsizolacağıanlamınagelecektir(Riksbank,2017:29).

Bunakarşın,CBDCsistemimüşterilerefaizsunarsaeldeCBDCtutmakdahacaziphalegelecekvedaha fazla sayıda insanın fonlarını banka hesaplarından dijital cüzdanlara taşımasını teşvikedecektir. Sonuç olarak, CBDC bankamevduatları için bir alan haline gelebilecek ve ardından

35

bankalar çok büyük bir banka mevduatı çıkışının önüne geçmek için mevduat faizleriniayarlamakzorundakalabilecektir(Riksbank,2017:30).

Aşırı bir durumda, yüksek hacimli bir CBDC, bankaları faaliyetlerindeki başlıca kaynak olaraktoptanfonlamayıseçmeyesürükleyebilir,budauygulamadaaslındadarbankacılıksisteminingetirilmesianlamınıtaşıyacaktır(bkz.Bölüm5.1).Bununlabirlikte,yenigetirilenCBDC'nintümbanka mevduatlarının yerini almasını gerektireceğinden bu pek mümkün olmayan birsenaryodur.Genelolarak,faizgetirenbirCBDCçıkarılmasınınetkileribankalar içinyıkıcıolmayacaktır çünkü krediye erişim ve ödeme hizmetleri gibi, CBDC dijital cüzdanlarınyapamayacağıhizmetlerisunarakherzamanrekabetedebilirler(Panetta,2018:7-10).

FinansalkrizzamanlarındakisonuçlarıCDBC finansal kriz zamanlarındanakit tasarruf aracı işlevi görereközel finansal kurumlardanmerkezbankasınadoğrufonkaçışınıteşvikedebilir.Gerçektende,sistemikbirfinansalbaskıylakarşı karşıyakaldıklarında, acentelermevduatlarınıdahagüvenli olduklarıdüşünülen finansalkurumlara kaydırma eğiliminde olur. Bankamevduatlarını nakde çevirerekmerkez bankasınadoğru kaçabilirler, ancak nakit görece olarak kullanışsızdır ve birçok bankanın çekilebilecekmiktarkonusundakısıtlamalarıvardır.

BIS'ta vurgulandığı gibi, dijital cüzdanların fiziksel nakit güvenliği ve banka mevduatlarınınkullanışlılığını sunması insanların fonlarını en azından geçici bir süre için dijital cüzdanlarakaydırmasınasebepolabilir.Budamerkezbankasınadoğrudahahızlıveyüksekhacimli“dijitalkaçışları”mümkünkılar(BIS,2018).Budurumda,talebisürükleyenşeyinCBDC'dekikredivelikidite risklerinin yokluğu olması sebebiyle, bankaların yüksek mevduat faizleriyle mevduattutma kapasiteleri daha zayıf olacaktır. Mevduat sigortasının varlığında bile risksiz bir CBDCdaha güvenli bir alternatif sunduğundan mevduatlardaki kayma büyük olacaktır (Riksbank,2017:31).

Bankalar açısından, banka mevduatlarından dijital cüzdanlara doğru büyük bir akış likiditeoranlarınıdüşürecekveardındangelebilecekbirrezervsıkıntısımerkezbankası tarafındanekmerkezbankasırezervleriihraçedilerekelealınmakzorundakalınacaktır.Budurumgelenekselparasalfaaliyetleryoluylaçözülecektir.

BurisklerCBDC'lerçıkarılmasınakarşıgelmekamacıylasıksıkönesürülür(bkz.örneğinJordan,2018).Ancakbu argümanı savunmak zordur.Öncelikle, ikameetkilerini sınırlamak içindijitalcüzdanlara niceliksel limitler getirerek “dijital kaçışlar” riskini azaltmak mümkün olacaktır.Limit, CBDC'nin işlemler için kullanılabilirken, tasarruflar için, örneğin GSYİH'nin sabit oranıolarak,kullanılmasınaizinvermeyecekşekildebelirlenebilir.Alternatifolarak,CBDCmiktarıiçingenel bir tavan değer belirlenebilir. Bununla birlikte, bu önlemlerin kendi zorlukları da yokdeğildir(DanmarksNationalbank,2017:17).

İkincisi,güvenlibirödemesisteminesüreklierişimigarantiederekhalküzerindeolumlubir etkisi olacağından, finansal kriz zamanlarında CBDC dijital cüzdanlarınınbulunmasının finansal istikrara da katkı yapabileceğini vurgulamak gerekir (Riksbank,2017:31).

Son olarak ve belki de en önemlisi, bu argümanın mantığı tartışmaya açıktır. Riskli olmapotansiyeline sahip banka mevduatlarından daha güvenli dijital para tiplerine kaymayıgüçlendireceklerini iddia ederek CBDC'lere karşı çıkmak, yatırımcıların geçebileceği hissesenetleriveözelsektörtahvilleriyoluylagüvenlibirvarlıksağladığından,borsadaistikrarsızlığıkötüleştireceğini iddia ederek hükumetin devlet tahvilleri çıkarmasına karşı çıkmakla aynımantıktadır. Benzer şekilde aynı mantık, menkul kıymetler yatırımcılarının finansal baskızamanlarında yine değişim yapmalarını teşvik edeceği sebebiyle banka mevduatlarındakisigortanınsisteminoynaklığınıartıracağını ilerisürmekiçindekullanılabilir.Diğerbirdeyişle,risk vardır ancak azaltılabilir (örnek, tavan değer uygulayarak) ve her halükarda, bu fikrireddetmekiçinmantıklıbirargümanolmaz.Dijitalcüzdanlarakaçışsistemikbirriskeyolaçacak

36

kadarciddiysebu,bankacılıksistemindeCBDC'ninvarlığıylahiçalakasıolmayançokdahaesaslıbirproblemeişareteder(DysonveHodgson,2016:27).

Tablo1.CBDCtalebivebankalarüzerindekietkisi

Pozitifrepofaiziyledurum22

Negatifrepofaiziyledurum

Finansalkrizdurumu

FaizsizCBDC CBDCtutmakgöreceolarakcazipdeğildir.Bankalarmevduatlarıellerindetutmakiçinsıfırınbirazüstündemevduatfaizisunar.Bankakârlarıvefinansalistikrarüzerindekiolumsuzetkileryokdenecekkadarazdır.

CBDCtutmakcaziptir.Bankalarınmevduatlarıellerindetutmakiçinsıfırınbirazüstündemevduatfaizisunmasıgerekir.Finansalistikrarüzerindekiolumsuzetkileryokdenecekkadarazolsadabankalarınkârlarıüzerindekietkipozitifrepofaizindeolduğundandahayüksektir.

CBDCtutmakdahacazipolacaktır.MevduatGarantisiylegüvenceverilmeyenvarlıklarmuhtemelenCBDCiledeğiştirilecektir.CBDCsistemivasıtasıylagüvenliödemelereerişimekonomiaçısındanolumluyken,aynızamandabankalarınkaynakyaratmavelikiditedurumukötüleştiğinden,finansalistikraraçısındansonuçlarnetdeğildir.

FaizliCBDC CBDCtutmakcaziptir.Mevduatlarınıkorumakisteyecekbankalarrepofaizlerineyakınbirmevduatfaizisunmakzorundakalır.Faizoranlarınınyükseldiğibirdönemdebankalarınkârartışısınırlıkalır.

CBDCtutmakcazipdeğildir.Nakitsizbirtoplumda,mevduatlarınıkorumakisteyecekbankalarrepofaizlerininhemenüzerindeveyaüzerindebirmevduatfaizisunmakzorundakalır.Finansalistikrarüzerindekietkileryokdenecekkadaraz,bankalarınkârlarıüzerindekietkiysepozitifrepofaizindeolduğundandahadüşüktür.

CBDCtutmakdahacazipolacaktır.MevduatGarantisiylegüvenceverilmeyenvarlıklarmuhtemelenCBDCiledeğiştirilecektir.CBDCsistemivasıtasıylagüvenliödemelereerişimekonomiaçısındanolumluyken,aynızamandabankalarınkaynakyaratmavelikiditedurumukötüleştiğinden,finansalistikraraçısındansonuçlarnetdeğildir.

Kaynak:Riksbank'tanuyarlanmıştır,2017:30

22Repofaizi,fonlarınazalmasıdurumundabirülkeninmerkezbankasınınticaribankalaraborçverirkenkullandığıfaizoranıdır.

37

6.SonuçÖdemeler için sürekli yeni teknolojiler geliştirilmesi ve özel dijital para birimlerinin yükselişi,merkezbankasıparasınındeğerinidüşürerekmerkezbankalarınınödemesistemindekiöneminiazaltıyor. İsveç gibi ülkelerde, nakdin ortadanhemenhemenkaybolması, halkın yasal ödemearacınaerişiminikaybetmeküzereolmasıylaaynıanlamagelir.Buaçıdan,halkınyasalödemearacına erişimini devam ettirmesini sağlayacak tek yol CBDC olarak görünüyor. Bu rapordabahsedildiğigibi,bununmikro(kullanıcılar),orta(kurumlar)vemakroseviyelerarasındaayrımyapılaraközetlenebilecekbirkaçsosyalfaydasıolacaktır.

Mikro seviyede,kullanıcılara faydalarıönemliolacaktırçünkübuyeniparabiçimielektronik,herkes tarafından erişilebilir vemerkez bankası tarafından çıkarılıyor olması sebebiyle nakit,bankaparasıvemerkezbankasıparasınınüçözelliğinidebirarayagetirecektir.Merkezbankasıdijitalparabirimimüşterileriçinrisktaşımayacak,paravekredikartlarındandahaazmasraflıolacaktır. Bu da özellikle düşük gelirli hanehalkları ve küçük işletmeler için fayda sunacaktır.Bütün vatandaşlar özel dijital para birimleriyle ilgili riskler olmadan, elektronik işlemlerinakıcılığıylabirleştirilmişbiryasalödemearacınınevrenselliğininkeyfiniçıkaracaktır.

CBDC, bankacılık sistemini atlayıp bir banka hesabı olmadan doğrudan tamamıyla dijitalçözümlere geçilmesine fırsat tanıyacağından, kullanıcılara faydaları yükselen ekonomilerdedaha da önemli olacaktır. Bu, tamamen diğerleriyle kullanılabilen bir sistem sunarken,gelenekselbankalarındışındakalmışşahısvefirmalarakullanımimkanısağlayarakvefinansalhizmetleridahaekonomikveulaşılabilirhalegetirerekfinansalerişimikolaylaştırır.

Orta seviyede, merkez bankaları fiziksel banknot ve madeni paraların basılması, güvenceyealınmasıvedağılmasıylailgilimasraflarıkısabilecektir.Aynışekilde,ticaribankalarveişletmelernakit yönetimi, dağıtım ve lojistik bağlantılı maliyet tasarruflarından faydalanır. Ek olarak,merkez bankaları vatandaşlarla doğrudan bağlantıyı sağlamlaştırarak halkın bu kuruma olangüvenini geliştirecektir. Bu yüzden, CBDC'ler merkez bankalarının toplumda belli birgörünürlüğesahipolmasınaveparasistemininmeşruluğunudevamettirmesineizinverecektir.

Makroekonomik seviyede, CBDC'ler nakit ortadan kaldırılmadan, ödeme sistemininmodernleştirilmesine katkı yapacak ve merkez bankalarına yeni parasal araçlar sağlarkengelenekselparapolitikasıaraçlarınınetkinliğiniartıracaktır.

Makro politika seviyesinde, CBDC'ler nakdin gerilemesi ve paranın dijitalleşmesi veözelleştirilmesi karşısında, merkez bankaları ve hükumetlerin vatandaşlar için yasal ödemearacına erişim sunan bir kamu ödeme sistemini muhafaza etmesini mümkün kılacaktır.CBDC'lerverimlilikkazançlarınaekolarak,karaparaaklama,terörfinansmanıilehertürlüvergivesosyalyolsuzlukveyakaçırmaylaetkilibirmücadeleyekatkıyapacaktır.

Merkezbankalarıözeldijitalparabirimlerinegüvenlivehalkaaçıkbiralternatifsunupbuparabirimlerinin daha yaygın kullanımına engel olmak suretiyle finansal sistemini istikrar vebütünlüğünü korumaya yardımcı olacaktır. Son olarak, CBDC'ler finansal baskı zamanlarındaözel finans kurumlarından fon kaçışını teşvik ederek biraz istikrarsızlık yaratabilecek olsa dagüvenli bir para sistemine sürekli erişimi garanti ederek finansal istikrara katkı yaptıkları dadüşünülebilir.

38

Kaynakça

- Ahmat, Nurjannah and Sabrina Bashir, Central Bank of Malaysia, “Central Bank DigitalCurrency:AMonetaryPolicyPerspective”,StaffInsights,n°11,September2017.

- Aron, Janine, « Leapfrogging’: a Survey of the Nature and Economic Implications of MobileMoney»,INETOxfordWorkingPaper,n°2,2017.

-BankforInternationalSettlements(BIS),CommitteeonPaymentsandMarketInfrastructures,Digitalcurrencies,november2015.

- Bank for International Settlements (BIS), Central bank digital currencies, Committee onPayments andMarket Infrastructures, Report submitted byWorking Groups chaired byKlausLöberandAerdtHouben,March2018.

- Bank for International Settlements (BIS),Proceedingwith caution–a surveyoncentralbankdigital currency, Christian Barontini and Henry Holden, Monetary and EconomicDepartment,BISPapern°101,January2019.

- Barrdear John andMichael Kumhof, Bank of England, “Themacroeconomics of central bankissueddigitalcurrencies”,StaffWorkingPaper,No.605, July2016. -BBC,“SouthAfrica’scash-in-transitheists:anationalemergency?”,BBCNews,2017.

- Benes, Jaromir and Michael Kumhof, “The Chicago Plan Revisited”, International MonetaryFund,WP,12/202.

-BerenstenAleksanderandSchärFabian,“TheCaseforCentralBankElectronicMoneyandtheNon-Case forCentralBankCryptocurrencies”,FederalReserveBankofSt.LouisReview,SecondQuarter,vol.100,n°2,2018,pp.97-106.

- Berentsen, Alexander, “Die Alternative”, https://vollgeld-initiative.com/Alternative.html,consultedon10October2018.

-Berryhill, J.,T.BourgeryandA.Hanson, “BlockchainsUnchained:BlockchainTechnologyandits Use in the Public Sector”,OECDWorkingPapers onPublicGovernance, No. 28, OECDPublishing,Paris,2018.

-Bjerg,Ole,“DesigninNewMoney.ThePolicyTrilemmaofCentralBankDigitalCurrency”,CBSWorkingPaper,June2017.

-Bordo,MichaelandAndrewLevin, “Centralbankdigitalcurrencyandthe futureofmonetarypolicy”,NBERWorkingPapers,n°23711,2017.

-Bossone,Biagio,“ShouldBanksBeNarrowed?”,IMFWorkingPaper01/195,2001.-Broadbent,Ben,“Centralbanksanddigitalcurrencies”,SpeechbyMr.BenBroadbent,Deputy

Governor for Monetary Policy of the Bank of England, London School of Economics,London,2March2016.

- Burgos, Aldênio, and Burno Batavia, “Currency in the Digital Era”,Working Paper, BancoCentralDoBrasil,July2018.

-Camera,Gabriele,“Aperspectiveonelectronicalternativestotraditionalcurrencies”,SverigesRiksbankEconomicReview,2017,vol.1,pp.126-148.

- Carstens,Agustin,GeneralManager,Bank for International Settlement, “Money in thedigitalage:whatroleforcentralbanks”,GoetheUniversity,Frankfurt,6February2018.

-Chakravorti,BhaskarandBenjaminD.Mazzotta,TheCostofCashintheUnitedStates,InstituteforBusinessintheGlobalContext,TheFletcherSchool,TuftsUniversity,September2013.

-Chapman, Jamesetal.,«Project Jasper:AreDistributedWholesalePaymentSystemsFeasibleYet?»,BankofCanada,FinancialSystemReview,June2017,pp.1-11.

- Committee on Payments and Market Infrastructures (CPMI), Digital currencies, November2015.

- Cooper Barry, andMichaella Allen, Centre for Financial Regulation& Inclusion (Cenfri),Thebenefitsandpotentialrisksofdigitalfiatcurrencies,June2018.

-DanmarksNationalbank,“CentralbankdigitalcurrencyinDenmark?”,12December2017.-DeutscheBundesbank,“Distributedledgertechnologiesinpaymentsandsecuritiessettlement:

potentialandrisks”,MonthlyReport,September2017.

39

-Donovan,Kevin,«MobileMoneyforFinancialInclusion»,InformationandCommunicationsforDevelopment,August2012,pp.61-73.

-Dow,Sheila,GudrunJohnsen,AlbertoMontagnoli,“Acritiqueoffullreservebanking”,SheffieldEconomicResearchPaperSeries,DepartmentofEconomics,March2015.

-DysonBen&HodgsonGraham,DigitalCash.WhyCentralBanksShouldStartIssuingElectronicMoney,PositiveMoney,2016.

-TheEconomist, “The trustmachine:The technologybehindbitcoin could transformhow theeconomyworks”,TheEconomist,31October2015.

-Engert,WalterandFung,BenS.C.,BankofCanada,“CentralBankDigitalCurrency:MotivationsandImplications”,StaffDiscussionPaper,2017-17.

-EuropeanCentralBank,Virtualcurrencyschemes–afurtheranalysis,February2015.-EuropeanCentralBank,“Monetarydevelopmentsintheeuroarea:April2018”.- Federal Council, “Popular initiative ‘For crisis-safe money: Money creation by the National

Bankonly!(SovereignMoneyInitiative)’”,https://www.admin.ch,accédéle10novembre2018.

- Financial Times, “Central banks should embrace digital currencies, Axel Weber says”, 14November2017.

-Finews.com,“SwissBankOpensUptoCrypto”,6June2018.- Föllmi, Reto and Fabian Schnell, “Un nouveau modèle monétaire grâce aux technologies

nuémriques?”,blogAvenirSuisse,26février2018.- Fung, Ben S. C. and Hannaburda, Bank of Canada, “Central Bank Digital Currencies: A

FrameworkforAssessingWhyandHow”,StaffDiscussionPaper,n°22,2016.-G4S,“WorldCahsReport2018”,-GioriDigitalMoney,TowardsADigitalCurrencyIssuedbytheCentralBank,2016.- Gouveia, Olga Cerqueira et al., « Central BankDigital Currencies : assessing implementation

possibilities and impacts »,WorkingPaper,BancoBilbaoVizcayaArgentaria (BBVA),N°17/04,March2017.

- Haldane Andy, “How low can you go?”, Speech at the Portadown Chamber of Commerce,NorthernIreland,18September2015.

- He, Dong etal., “Fintech and Financial Services: Initial Considerations”, IMF Staff DiscussionNote,June2017.

-Huber,Joseph,“Sovereigndigitalcurrencycoexistingwithbankmoney”,2018.-Hugh,Thomas,Measuringprogresstowardacashlesssociety,MasterCard,2013.- Ingves, Stefan, Governor of the Sveriges Riksbank “The e-krona and the payments of the

future”,6September2018.- International Telecommunication Union (ITU), Focus Group Digital Financial Services,

DistributedLedgerTechnologiesandFinancialInclusion,n°03,2017.-Jordan,ThomasJ.,“Howmoneyiscreatedbythecentralbankandthebankingsystem”,Swiss

nationalbank,16January2018.-Koning,JP,“Fedcoin:ACentralBank-issuedCryptocurrency”,November15,2016.- Koning, JP,Approaches to a CentralBankDigital Currency inBrazil, R3 Reports, October 15,

2018.-Laina,Patrizio,“ProposalsforFull-ReserveBanking:AHistoricalSurveyfromDavidRicardoto

MartinWolf,UniversityofHelsinki”,WorkingPaper,2015.-Lamensh,MarieandEmanueleCeci,VATfraud.Economicimpact,challengesandpolicyissues,

Policy Department for Economic, Scientific and Quality of Life Policies, Directorate-GeneralforInternalPolicies,EuropeanParliament,October2018.

- Les Echos, “Paiement instantané: comment la BCE veut contrer les GAFA”, le 30 novembre2018.

-LeTemps,“Lepatrondelaboursesuissedemandelacréationd’unfrancencryptomonnaie»,16février2018.

-LeTemps,“EnSuisse,lepaiementmobilenedécollequ’àmoitié»,le7novembre2018.-Litan,Robert,“WhatShouldBanksdo?”,BrookingsInstitutionPress,1987.

40

- McKinsey Global Institute, Digital Finance for all: powering inclusive growth in emergingeconomies,September2016.

-Mancini-Griffoli Tommaso etal., “Casting Light on Central BankDigital Currency», IMFStaffDiscussionNote,November2018.

- Meaning, Jack et al., Bank of England, “Broadening narrow money: monetary policy with acentralbankdigitalcurrency”,StaffWorkingPaper,No.724,May2018.

- Mersch Yves, “Digital Base Money: an assessment from the ECB’s perspective”, speechdeliveredattheFinlandsBank,Helsinki,16January2017.

-Mersch,Yves,‘WhyEuropestillneedscash’,ContributionbyYvesMerschforProjectSyndicate,EuropeanCentralBank,Eurosystem,2017.

- Minsch, Ruedi, Dario Fauceglia, und Urs Bernegger, Die Kosten des Bargelds - EmpirischerKostenvergleichderZahlungsverkehrsmittelMaestroundBargeldinderSchweiz, St.Gallen:ForschungsinstitutfürempirischeÖkonomieundWirtschaftspolitik(FEW-HSG),2007.

- Niepelt, Dirk, “Elektronisches Notenbankgeld ja, Vollgeld nein, Neue Zürcher Zeitung, 237(138),16June2016,p.10.

-NorgesBank,“Centralbankdigitalcurrencies”,N°1,2018.- Panetta, Fabio, “21st century cash: Central banking, technological innovation and digital

currencies”, Keynote address by the Deputy Governor of the Bank of Italy, BocconiUniversity,Milan,7June2018.

- Perret, Virgile,Monnaie et citoyenneté. Les citoyens à l’épreuve de la globalisation financière,NewYork,Paris,Bruxelles,PeterLang,2015.

-RachelL.andT.Smith,“Seculardriversoftheglobalrealinterestrate”,BankofEngland,StaffWorkingPaper,No.571,2015.

-Raskin,MaxandDavidYermack, “Digital currencies, decentralized ledgers, and the futureofcentralbanking”,NBERWorkingPapers,n°22238,2016.

-Rogoff,K.,Thecurseofcash,Princeton,NewJersey,PrincetonUniversityPress,2016.- Schmid, Simon, “Basler Uniprofessor fordert Alternative zum Vollgeld », HandelsZeitung, 16

août2016.- Schmiedel Heiko, Kostova Gergana andWiebe Ruttenberg, “The Social and Private Costs of

Retail Payment Instruments. A European Perspective”, ECB Occasional Paper Series, N°137,September2012.

- Scorer, Simon, “CentralBankDigital Currency:DLT, or notDLT?That is thequestion”,BankUnderground,postedon5June2017.

- Scorer, Simon, “Beyondblockhain:what are the technology requirements for aCentralBankDigitalCurrency?”,BankUnderground,13september2017.

- Skingsley Cecilia, Deputy Governor of the Sveriges Riksbank, “Should the Riskbank issue e-krona?”,Speechof16November2016,FinTechStockholm.

- Stevens A., “Digital currencies: Threats and opportunities for monetary policy”, EconomicReview,NationalBankofBelgium,issuei,pages79-92,June2017.

-SverigesRiksbank,«TheRiksbank’se-kronaproject»,Report1,September2017.-SverigesRiksbank,«TheRiksbank’se-kronaproject»,Report2,October2018.-SwissNationalBank(SNB),Surveyonpaymentmethods2017,May2018.-UnitedNationsConferenceonTradeandDevelopment(UNCTAD),MobileMoneyforbusiness

developmentintheEastAfricancommunity,UnitedNations,2012.- Walport, Mark, Chief Scientific Adviser to UK Government, Distributed Ledger Technology:

beyondblockchain,December2015.- Wei Chieh, Lim, “Technology brief: Blockchain – Risks and Opportunities”, Policy analysis,

NationalUniversityofSingapore,2018.-WhiteLarry,“TheWorld’sFirstCentralBankElectronicMoneyHasCome–AndGone:Ecuador,

2014-2018”,postedonMarch29,2018,inDigitalMoney,News,TheFed&CentralBanks.-WorldBankGroup,TheGlobalFindexdatabase2017.MeasuringFinancial Inclusionand the

FintechRevolution,2017.-WorldBankGroup,“DistributedLedgerTechnology(DLT)andBlockchain,FinTechNote,n°1,

2017.