Disa refleksione mbi sufizmin 1. Hyrje

KDU 28

Disa refleksione mbi sufizmin Nexhat Ibrahimi

1. Hyrje

Të gjitha fetë botërore në gjirin e vet përfshijnë edhe sufizmin,

përkatësisht tesavufin, në Evropë i njohur si misticizëm, prandaj

sufizmi nuk është imanent vetëm për Islamin. Sufizmi në fakt

është një formë e përvojës religjioze nëpërmjet të cilit njeriu vjen në

lidhje më të ngushtë me transcendentalen, me të padukshmen, të cilën

shqisat dhe vetëdija jonë nuk mund ta arrijë e perceptojë. Përvoja sufiste ndikon fuqishëm në transformimin e

njerëzve që merren me të. Ata fitojnë pikëpamje të reja mbi gjërat

dhe ndryshe i qasen problemeve që dita ditës, gjithnjë e më shumë,

po e ngushtojnë shpirtin njerëzor. Në historinë islame gjithashtu u shfaq

ky segment shpirtëror, i cili sipas njohësve të kësaj përvoje, është i

bazuar në shpalljen e Kur’anit dhe fjalët/praktikën e Muhammedit

a.s. Synimi final i kësaj rruge, sipas tyre, është përsosuria e njeriut

në të gjitha pikëpamjet e tij, materiale dhe shpirtërore. Edhe për shkak të natyrës së shkrimit, sepse është i kufizuar

edhe në hapësirë edhe në destinim, por edhe për shkaqe të tjera objektive,

shqyrtimi ynë nuk do të hyjë në thelb të çështjes dhe nuk do të trajtojë as

faktorët që ndikuan në deformimin e sufizmit gjatë historisë, apo as

faktorët që ndikuan në mosnjohjen e mjaftueshme të sufizmit nga besi-

mtarët muslimanë. Kjo mosnjohje ka shpënë deri në akuzat më të rënda, atë të

mosbesimit, nga njerëz jokompetentë dhe nga njerëz përjashtues, mendimet e

ngurta të të cilëve përjashtuan jo vetëm sufizmin, por edhe

102 Nexhat Ibrahimi

kelamin, filozofinë dhe të gjitha shkencat e ngjashme. Shkrimi ynë

është modest dhe synon të ofrojë një njohje të shkurtër të sufizmit. 1. Emërtimi Sufizmi tashmë është emërtim i gjithënjohur në shkencë,

ndonëse në vendet muslimane më tepër përdoret emërtimi tesavvuf.

Edhe pse ka mendime të shumta, kuptimi gjuhësor i fjalës sufi është

veshja me rroba leshi, rrobat prej zhguni. Kështu visheshin njerëzit e

devotshëm të asaj kohe, nga mendohet se ata e morën emrin.1

Ka mendime se ky emërtim rrjedh nga fjala safa, që domethënë

pastërti, i pastër, por ka mendime se nënkupton edhe ehl’us-saff, që

nënkupton njerëzit që falen në rreshtin, safin e parë në xhemat.2

Ka edhe mendime të tjera, sikur termi sufi është prej fjalës greke

sofizëm, që është mendim tërësisht i paqëndrueshëm. Mendimi i parë

është më i pranuar dhe më i shtrirë në mesin e dijetarëve sufistë

dhe në mesin e dijetarëve në përgjithësi. I pari që e futi në përdorim shprehjen sufi mendohet se ishte

një banor i qytetit Kufe, me emrin Ebu Hashim Uthman ibn Shariku

(vd. rreth vitit 776).3 Sipas të tjerëve këtë term i pari e futi në përdorim

Xhabir ibn Hajjani (vd. 867).4 Te ne, në literaturën e deritashme të be-

jtexhinjve, sufijtë janë të njohur më tepër me emrin dervish (shprehje

persiane), që domethënë: modest, i përvuajtur, i përkushtuar asaj bote

etj.

1 O. N. Topbashi sufizmin e përkufizon ndër të tjera edhe si “Moral i bukur dhe edu-

katë, pastrim i vetes dhe purifikimi i zemrës, luftë moralo-shpirtërore, principialitet

dhe sinqeritet, orientim, pëlqim dhe nënshtrim”. Sipas: Osman Nuri Topbash, Tasav-vufi ose

mistika islame nga besimi në mirësi, Stamboll, 2006, fq. 29-45.

2 Shih: Darko Tanasković, Privlačne zagonetke sufizma, në: Sufizam, Beograd, 1981, fq. 8–11.

3 M. M., Šarif, Historija islamske filozofije; Rani sufije, II. Izdanje, Zagreb, 1990, fq.

324–359.

4 Mustafa Cerić, Refleksije o porijeklu i razvoju sufizma, në: Zbornik radova

prvog simpozija zagrebačke dţamije (më tej: Tesawwuf – Islamska mistika), Zagreb, 1988, fq. 47-48.

Disa refleksione mbi sufizmin 103

2. Burimet e sufizmit Edhe më herët edhe kohët e fundit janë shkruar shumë libra për su-

fizmin, por jo që kënaqin që gjitha kriteret shkencore,

intelektuale. Disa janë shpërfillës e disa lavdërues, kështu që për

një hulumtues objek-tiv e të painformuar sa duhet do të ketë pasoja.

Ndoshta edhe ndërli-kueshmëria e vetë temës e ka bërë këtë gjë.5

Shumë hulumtues në orvatjet e tyre kanë pohuar se zhvillimi i

sufizmit ka ndodhur jashtë shtratit islam, se sufizmi është trup i huaj në Islam, duke thënë madje se ndikimi shpirtëror kristian, kabalist hebraik,

neoplatonist egjiptian, agnosticist, dualist iranian, e budist indian e të

tjera ka qenë evident.

Hulumtues të tjerë kanë pranuar se ndikimet në sufizëm janë

të pranishme, por sufizmi megjithatë është me prejardhje islame.

Disa au-torë thonë se idetë sufiste i gjejmë qysh në kohën e

Muhammedit a.s. dhe të shokëve të tij. Madje, ata janë mbështetur në

shkollën e Muhammed-it a.s. në xhaminë e Medinës, e cila quhej Sufa,

kurse pjesëtarët e saj ehl’us-sufa. Ata sahabë në këtë xhami mësonin, por

edhe luteshin dhe meditonin, në prani të pejgamberit Muhammed a.s.6

Ndër tentimet e para klasike për ta argumentuar se sufizmi

është me bazë islame ka qenë Ebu El-Kasim El-Kushejriu (vd. 1072) dhe

Mahxhub Ali Huxhwiriu (vd. 1063 apo 1076). El-Kushejriu, për shem-

bull, pohon se sufizmi ka bazat e tij në Kur’an dhe Hadith.7 Ibn Halduni,

autoritet në Islam, pohon se tesavvufi “është prej dijeve sheriatike në Islam”.

8 Këtë mendim e ka edhe autori bashkëkohor evropian, R. Garodi,

duke thënë se “sufizmi ka burimin në Kur’an”.9 Edhe teologu boshnjak

5 Për burimësinë e sufizmit në aspektin metafizik-filozofik shih:

Martin Lings, Çfarë është sufizmi, Shkup, 2010, fq. 21-27. 6 M. M. Sharif, po aty, fq. 324–359. Muhamed Hamidullah, Uvod u Islam, Zagreb, 1993.

7 Sipas: Eva de Vitray Meyerovitch, Antologjia e sufizmit, Shkup, 2012, fq. 17-18.

8 Ibn Haldun, Muqaddima, II, Sarajevë, 2007, fq. 804.

9 Rozhe Gaarodi, Zivi islam, Sarajevë, 1990, fq. 27.

104 Nexhat Ibrahimi

M. Ceriq pohon: “Sufizmi ka pikëmbështetjen në Islam nëse

ai nënkupton përpjekjen e vazhdueshme dhe origjinale të njeriut që më

thellë të depërtojë në thelb të ekzistimit të Zotit, njeriut, shoqërisë,

natyrës dhe kozmosit dhe nëse me sufizëm shënohet përpjekja e njeriut që, në çastet e krizës së përgjithshme shpirtërore, e ringjall

vetëdijen për Zotin, veten, shoqërinë, natyrën dhe kozmosin.”10

Madje

edhe F. Rah-man, dijetar me nam i shekullit XX, pohon se “vetëdija

pejgamberike e Muhamedit, e cila gjeti shprehje në misionin e tij, ishte e

bazuar mbi një përvojë tejet të caktuar, të gjallë dhe të fuqishme mistike,

përvojë që përshkruhet shkurt ose paralajmërohet në Kur’an (XII,1; LIII,

1-12, 13-18; LXXXI, 19-25).”11

Më duket e ekzagjeruar të thuhet, madje

të këmbëngulet se edhe vetë Muhammedi a.s. ka qenë sufi, apo ka

prak-tikuar elemente sufizmi. Mendoj se disa veprime të

Muhammedit a.s. më parë mund të quhen çaste meditimi, zuhdi, e

jo sufizëm/tesavvuf në kuptimin çfarë synohet sot.12

Rrethanat politike, shoqërore dhe kulturore të shekullit 7 kanë

ndikuar thellësisht në paraqitjen e organizuar të elementeve

sufiste, që pas një kohe të rezultojë në shkencë të caktuar. Kështu që

disa teologë dhe juristë, me bindje të ngurta, me dyshim kanë shikuar

në paraqitjen e sufistëve, duke i etiketuar si të pafe.13

Edhe përhapja e Islamit në vende të reja, me fe, traditë e kultu-ra të

tjera, ka ndikuar në formësimin e sufizmit, sepse do të shohim se sufistët

në Irak ndryshojnë nga ata në Iran, Indi, Egjipt apo nga ndonjë vend tjetër.

Disa ishin më racionalistë, disa më spekulativë. Orientalistët evropianë shohin

lidhjet e sufizmit islam me monakizmin lindor kristian, me dualizmin iranian, budizmin indus etj.

14 10 Mustafa Cerić, po aty, fq. 45.

11 Fazlur Rahman, Islami, Shkup, 2010, fq. 287.

12 Zinka Mujkić, Mistična misao u Islamu - Tesawwuf ili sufizam, në: Spectrum - časopis studenata Katolićkog Bogoslovnog Fakulteta u Zagrebu, fq. 135-142, sipas: hrcak.srce.hr/file/60608.

13 Darko Tanasković: Privlačne zagonetke sufizma; Sufizam, Beograd, 1981.

14 Gjerësisht: Rozhe Garodi, po aty, fq. 29-34. Krhs.: Shih: Darko Tanasković, po aty,

12-13.

R. Nikolson mendon se ndikimet kristiane, neoplatoniste të tjera janë të dukshme në


Huazime të caktuara sigurisht që ka, por të pohohet se sufizmi

kryekëput është kopje e ndikimeve të huaja është e paqën-

drueshme dhe mohim i frymës shpirtërore të Islamit. Pra,

sufizmi është njëri prej vlerave shpirtërore islame që mund ta

fisnikërojë edhe muslimanin josufist, e edhe jomuslimanin.

3. Vendi i sufizmit në Islam

Koha kur u shfaq sufizmi kishte degjeneruar edhe në

rraf-shin fetar, edhe në rrafshin shoqëror. Kjo klimë ndikoi që

sufizmi në fillim, gjatë dy shekujve të parë, të paraqitet si

përcaktim indi-vidual spontan15

, më tepër si “kryengritje ndaj

formave dhe siste-meve të degjeneruara të jetës fetare dhe

shoqërore”. Ky angazhim i tij çoi në identifikimin e dy mënyrave

të sufizmit: 1. Sufizmi si filozofi fetare, i cili ka qenë afër

sunizmit ortodoksë dhe afër kulturës së vendit ku kanë

vepruar dhe 2. Sufizmi si fetarësi pop-ullore, tepër liberal.16

Sufizmi në historinë e mendimit islam është trajtuar në

mënyra të ndryshme, nga ata që e kanë pranuar e deri te ata që e

kanë refuzuar dhe shpallur si herezi. Një gjë është e saktë se

sufistët e parë as nuk kanë mundur ta imagjinojnë se për

shkak të aktivitetit të tyre do të gjendet jashtë ligjit islam, sepse

synimi i tyre kryesor ka qenë që së bashku në xhami apo ndonjë

vend të përshtatshëm të mësojnë Islamin dhe gjerat tjera jetësore.

Të parët që ndaj tyre u sollën armiqësisht ishin harixhijtë dhe ima- shkrimet apo veprimet e disa tarikateve, por nuk janë thelbësore. Reynold A. Nicholson, Sufizam, Sarajevë, 2004, fq. 26-36. 15 Fazlur Rahman, po aty, fq. 295.

16 Metin Izeti, Ethet e metafizikës, pa vit e vend botimi, fq. 60-61. Shih

edhe: Fazlur Rahman, po aty, fq. 306 e tutje dhe fq. 335 e tutje.

106 Nexhat Ibrahimi

mijtë në shekullin 9 h.17

Qëndrim të rreptë ndaj tyre kishte edhe Ibn Hanbeli, i cili dha fetva se sufistët duhet ndaluar. Edhe mu’tezlitët dhe

dhahiritët kishin qëndrim negativ. Ibn Tejmije, njëri prej kundërshtarëve të

sufizmit, gjithashtu kishte qëndrim negativ madje përjashtues ndaj

sufizmit, por këtë qëndrim nuk e kishte edhe ndaj kaderizmit (rendit

sufist të Abdulkadër Gejlaniut), të cilit rend i përkiste edhe vetë.18

Ehlus-suneti dhe xhemaati (hanefijtë/maturidijtë dhe

shafiijtë/ esh’arijtë) nuk kanë pasur qëndrim parimor kundër, kështu

që edhe shumë tarikate aktivitetin e vet e kanë zhvilluar brenda këtyre

medhhe-beve, duke dhënë kontribut të jashtëzakonshëm në

akaid, fikh e shken-cat e tjera.19

Kryesisht janë dalluar dy forma të tesavvufit gjatë historisë:

1. Sufizmi sunit apo ekzoterist.- Është formë e shërimit etiko-mor-

al të njeriut. Kjo formë nuk është novitet (bid’ah) në Islam, sepse në shumë

ajete dhe hadithi kërkohet dashuria dhe sinqeriteti ndaj Zotit, pendimi,

devotshmëria, madhërimi i Zotit etj.20

Megjithatë, nuk mund të themi se

kemi tekste të sakta që urdhërojnë këtë apo atë formë sufizmi.

2. Sufizmi batinit apo ezoterist.- Këtë formë të sufizmit e

iden-tifikojnë edhe hulumtuesit muslimanë edhe ata

perëndimorë. Shpesh nuk bëhet dallimi mes njërës dhe tjetrës

formë, formës që merret me edukimin e njeriut dhe formës (batinite)

që merret me interpretimin e simboleve e lojërave të ndryshme, madje

edhe duke përdorur lodra të ndryshme, duke thurur legjenda etj.21

17 Sevko Omerbasić, Kratak osvrt na historju tesawwufa, në: Tesawwuf – Islamska mistika, po aty, fq. 55.

18 Nerkez Smailagić, Leksikon islama, Sarajevë, 1990, fq. 306-308.

19 Sevko Omerbasić, po aty, fq. 56.

20 Imam Nevevi, Rijadus-salihin, Shkup, 2013, fq. 1-546 (shih përmbajtjen e

temave për të identifikuar hadithit e nevojshme).

21 Omer Nakičević, Zuhd i počeci tesawwufa, në: Tesawwuf – Islamska mistika,

po aty, fq. 60-61. Për dallimet mes sufizmit ekzoterist dhe ezoterist shih

burimin e sipërm në fq. 62-66.


Për sunizmin janë të papranueshme sidomos disa qëndrime të

su-fizmit, të cilat konsiderohen në pak ortodokse, si:

1. Prirja drejt panteizmit22

, të shënuar me termin vahdet’ul-vux-hud

(uniteti i qenies), tregon rrugën emocionale të manifestuar në mo-himin e

qenies vetjake për shkak të konfirmimit vetëm të Zotit. (Rasti i

Hallaxhit).

2. Theksimi i përhershëm maksimal i transcendencës absolute të Zotit,

i cili çon deri te njëfarë transcendence morale. Zoti është matanë të mirës dhe

të keqes, por kur edhe disa sufistë, së pari gjatë ekstazës, e më vonë

edhe rregullisht, përpiqen ta vendosin veten matanë të mirës dhe të keqes,

duke pretenduar se ritualet për ta janë të panevojshme.

3. Zvogëlimi i rëndësisë metafizike të personalitetit të Pejgamberit

a.s. në disa forma antinomiste të sufizmit. Sipas mësimit islam, vetëm

Pejgamberi a.s. është ndërmjetës mes Zotit dhe njeriut dhe çdo tendencë që

sufisti i caktuar pranon mesazhe nga Zoti, është i papranueshëm sado të mundohemi ta kuptojmë këtë pretendim të tyre në mënyrë metaforike.

23

4. Disa mendime dhe qëndrime të sufizmit

Pjesëtarët e sufizmit janë të mendimit se sufizmi paraqet thesar të Islamit, shpirtin e tij, anën shpirtërore të brendshme të tij. Ai nuk synon

çuditë, mjetet misterioze psikike. Nuk e karakterizon asketizmi rigoroz,

izolimi total nga jeta, duke e munduar veten fizikisht e të ngjashme.

Thel-bi i tij është në sendërtimin e pranisë hyjnore në veprat e njeriut, për

dashuri ndaj Zotit. Sufiu si i tillë është në raport të drejtpërdrejtë me

Zotin, pa ndërmjetësues. Në këtë synim ai humb unin e tij. Sufiu

synon arritjen e wilajes, miqësisë së shenjtë ndërmjet Zotit dhe njeriut. Ideja kryesore e sufiut është tevhidi, uniteti i Zotit, uniteti tran-

scendent i qenies së Zotit. Sufiu synon gjetjen e kësaj rruge, por pa syn- 22 Titus Burkhart, Sufizam i panteizam, në: Sufizam, Beograd, 1981, fq. 101-104.

23 Gjerësisht për këto çështje lexo: Alesandro Bausani, Sufizam i pravovjerje, në: Sufi-zam, po aty, fq. 95-100.

108 Nexhat Ibrahimi

uar të bëhet vetë synimi. Në këtë rrugë, kushti kryesor është pastrimi i

zemrës nga çdo gjë që nuk është Zoti.24

Krahas përsosjes së brendshme, ekziston edhe dimensioni ritual, i

jashtëm i devotshmërisë, i cili përbëhet prej zbatimit të detyrave të

përcaktuara me sheriat, ku përfaqësohen të gjitha aspektet e veprimit: fikhut,

etikës, kelamit, ibadetit. Për sufistët ibadeti është meditim për Zotin, kurse sheriati është kornizë brenda të cilit ai vepron. Sheriati në

fakt është ligj i jashtëm, përkatësisht simbol i realitetit të fshehtë (haki-

tatit). Gazaliu sufizmin e kupton nëpërmjet përvojës e jo nëpërmjet

për-siatjes konceptuale. Sufizmi nuk është nga koka, por nga

zemra, sepse zemra e jo truri është ai që e kupton praninë e Zotit.25

Çdo njohje e lidhur me përvojën fetare dhe ndjenjën në

sufizëm quhet ma’rife (gnoza), kurse ai që ka këtë ndjenjë quhet arif. Por

arif quhet jo ai që e ka këtë ndjenjë por edhe ai që e ka dhe e shpreh këtë

ndjenjë (hal), sepse ai e di edhe kuptimin edhe realitetin e sendit të njo-hur. E

kundërta e arifit është alimi. Njohja më e madhe në rrugën e sufizmit është

njohja e Zotit, Njëshmërisë, madhërisë dhe përkryerjes së Tij. Sipas

sufistëve, ekzistojnë tri lloj njohjeje të Zotit: 1. Njohja se Zoti është Një, të cilët e besojnë të gjithë besimtarët. 2. Njohja e nxjerr nga

dëshmitë, të cilën e besojnë filozofët, kelamistët etj. 3. Njohja e

cilësive të Njëshmërisë së Zotit, të cilën e kanë të dashurit e Zotit, ata

që sodisin Zotin në zemrat e tyre, ashtu që AI u zbulon atë që nuk ua

zbulon askujt tjetër në botë.26

Sufizmi nënkupton rrugën e dashurisë (mahabbah) dhe

rrugën e njohjes (ma’rifa), me ç’rast do të trajtohen dy shembuj:

4.1. Rruga e dashurisë

Rabi’a bint Isma’il El-Adavija jetoi në shekullin e tetë në Basra 24 Zinka Mujkić, po aty.

25 Zinka Mujkić, po aty.

26 Eva de Vitray Meyerovitch, Antologjia e sufizmit, po aty, fq. 81.


të Irakut të sotëm, ku ishte shitur si skllave. Më vonë qe liruar dhe jetën

e kaloi duke jetuar në mënyrë modeste dhe e tërhequr nga jeta. Ajo

jetonte për dashuri ndaj Zotit dhe nga dashuria për Të. Ajo mendon se

dashuria për Zotin është e vërtetë vetëm kur është pa interes. Ja disa thënie të saj interesante:

Unë Të dua me dy dashuri: me dashuri e cila më bën të lumtur

mua dhe me dashuri e cila njëmend është dinjitoze për Ty. Sa i përket

dashurisë për lumturinë time, kjo është dashuri se unë mendoj vetëm

për Ty dhe për askënd tjetër. ... Asnjë lavdi për mua as për njërën as

për tjetrën, por lavdia për Ty, edhe për këtë edhe për atë.

O Zoti im, të gjitha ato që Ti më ke rezervuar për sa i përket

gjërave të kësaj bote, jepja armiqve të Tu; dhe të gjitha ato që Ti më ke

rezervuar në botën tjetër, jepja miqve të Tu, sepse Ti më mjafton.

O Zoti im, nëse dëshiroj Të adhuroj nga frika ndaj xhehenemit,

digjmë në xhehenem, dhe nëse të adhuroj nga shpresa për t’u futur në

xhenet, largomë prej tij; por nëse Të adhuroj vetëm për kënaqësinë

tënde, mos më privo nga bukuria Jote e përjetshme.

O Zoti im, shqetësimi im i vetëm dhe dëshira ime e vetme në

këtë botë për të gjitha gjërat që ke krijuar është që të Të kujtoj Ty, dhe

shqetë-simi im i vetëm dhe dëshira ime e vetme në botën tjetër për

gjërat që do të vijnë është që të të takoj Ty. Kjo është për mua siç e kam

thënë, por Ti bëj atë që dëshiron. (Rabi’a bint Ismail El-Adevije). 27

4.2. Rruga e njohjes

Ibn al-’Arabiu u lind në vitin 1165 në Murcij në Andaluzi, kurse vdiq

në vitin 1240 në Damask. Është njëri prej mësuesve më të mëdhenj të

sufijve. Veprat e tij kryesore janë: Futuhat’ul-Mekkijje (Shpallja prej 27

Fragmentin e parë, për shkak se mungonte në përkthimin shqip, e përktheva nga Eva de

Vitray Meyerovitch, Antologija sufijskih tekstova, Zagreb, 1988, fq. 147, kurse fragmentet

e tjera nga përkthimi shqip: Antologjia e sufizmit, Shkup, 2012, fq. 187.

110 Nexhat Ibrahimi

Mekës) dhe Fusus’ul-Hikem (Margaritarët e urtësisë). Drejtimi i tij bëri një ndikim të madh sidomos në përshpirtësi,

teologji dhe filozofi. Ibn El-Arabiu fillon nga postullatet

ontologjike ku qenia e Zotit është e pakapshme (e paarritshme). Ibn al-’Arabiu u akuzua si heretikë nga një pjesë e teologëve

sunitë, sepse Zotin e percepton përjashtimisht si të asaj bote, krijues të

pavarur, i cili është Njëmendës i çdo gjëje. Ky perceptim sipas

teologëve çon në panteizëm. Të tjerët teologë sunitë mendojnë se ai

mbron pikër-isht parimet më të përpikta të monoteizmit. Sepse kur

thuhet se Ibn Are-biu është Njëmendësi i çdo gjëje kjo nuk do të thotë

se Zoti është iden-tik me krijesat, por se e krijuara është emanuimi i

atributeve hyjnore. Uniteti hyjnor vetvetiu mbetet nga një anë kurse

uniteti hyjnor është i dëshmuar sipas tjetrit, nga ana tjetër dhe këtë

sipas formave të dukshme të manifestuara në botë nëpërmjet

sendërtimit të emrave dhe atributeve hyjnore.28

5. Shkollat kryesore të sufizmit Nga periudha e zuhdit (asketizmit islam), gjatë shekullit 9 dhe

10, fillon zhvillimi i teorisë sufiste dhe fillimi i ideve sufiste dhe në këtë

kohë më shumë kujdes i kushtohej përsiatjes dhe meditimit sesa askezës së

ngurtë, siç ishte rasti me Ibrahim ibn Ed’hemin, Rabia El-Adevijen etj.

Plejada e sufistëve të rinj, si Xh. Bagdadi, i kushtojnë më pak kujdes

askezës e më shumë sufizmit teorik, intelektual. Sufistët e zhvillojnë

dogmën e monizmit ekzistencial (vahdet’ul-vuxhud). Këtë rrugë e ndo-qën

shumë prej tyre, si Dhunun Misriu (vd. 859), Bajezid Bistamiu (vd. 874), Xhunejd Bagdadiu (vd. 910), El-Hallaxhi (vd. 921) etj.

29

Ky zhvillim qiti në dritë dy trende, dy tendenca në sufizëm, që

kanë specifikat e tyre, e që në shkencën e sufizmit quhen Shkolla e

Basrës dhe Shkolla e Bagdadit.30

Shkolla e Basrës karakterizohet me 28 Shih: Darko Tanasković: Privlačne zagonetke sufizma; Sufizam, Zodijak, Beograd, 1981. Mujkić, Zinka, po aty.

29 Dţemal Čehajić, Derviski redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajevë, 1986, fq.

10 e tutje. 30 Resid Hafizović, Temeljni tokovi sufizma, Sarajevë, 1999, fq. 59. Për shkollën e


devotshmëri, asketizëm dhe tendenca mistike. Mendohet se fillues i

kësaj shkolle është Hasan Basriu, i cili këmbënguli në përsiatje

(fikr), vetëprovim (muhaseba) dhe bindje të plotë ndaj vullnetit të Zotit.

Thua-jse të gjitha shkollat e mëvonshme thirren në të si themelues të tyre,

që tregon në rëndësinë dhe ndikimin që ka pasur Hasan Basriu tek ata.

Këtu bënë pjesë edhe femra sufiste Rabia El-Adevijje, Dh. Misriu etj.

Shkolla e Bagdadit karakterizohet me tendenca spekulative dhe panteiste

dhe ka disa përfaqësues të njohur.31

Më vonë kemi edhe tendenca të tjera

në sufizëm, por hapësira e shkrimit nuk na lejon të shqyrtohen edhe

këto tendenca me disa fjalë.32

6. Rendet sufiste

Nocioni tarika, që në gjuhën shqipe do të thotë rrugë, shteg,

përcakton rrugën drejt Zotit, rrugën e sufizmit. Me kalimin e kohës

janë identifikuar sidomos dy kuptime kryesore të këtij termi: 1.

Tregon metodë të psikologjisë morale në shekullin 19 në kultivimin e çdo

prirje-je individuale, duke hapur rrugën drejt Zotit, duke e çuar përmes

etapave të ndryshme të praktikumit të përpiktë të sheriatit deri te Realiteti

hyjnor. 2. Tregon tërësinë e riteve të trajnimit shpirtëror, të këshilluara për

jetën e përbashkët në komunitetet e ndryshme muslimane në shekullin 11

dhe duke u përhapur ai është bërë sinonimi për vëllazërinë, bashkësi e

bazuar mbi urdhra të veçanta nën autoritetin e të njëjtit mësues.33

Tarikati në fillim ka nënkuptuar teorinë e sufizmit, por më

vonë gjithnjë e më shumë merrte kuptimin e manifestimeve të jashtme apo

praktike. Hyrja, qasja e një personi në rendin e caktuar ka disa shkallë, të

cilat i interesuari duhet t’i plotësojë. Faza e parë është ajo e muridit, në të

cilën personi merr detyrat e para prej eprorit të tij, shehut përkatësisht pirit.

Më pastaj ai zotohet (bejat) në ceremoninë e pranimit. Pas uljes para

shejhut, ai bëhet murshidi (udhëzuesi, mësuesi ) i tij. Zotimi në fakt Bagdadit shih: Po aty, faqet 68-85 dhe 85-120. 31 Dţemal Čehajić, po aty, fq. 11.

32 Dţemal Čehajić, po aty, fq. 12-20.

33 Sipas: Eva de Vitray Meyerovitch, botimi boshnjak dhe shqip, po aty, fq. 51 dhe 59.

Gjerësisht shih: Selçuk Eraydin, Tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001, fq. 75 e tutje.

112 Nexhat Ibrahimi

nuk i bëhet shejhut, por Muhammedit a.s. dhe Allahut xh. sh. çdo

kandi-dat duhet ta njoh, zinxhirin e përcjelljes së tarikatit prej

Muhammedit a.s. e deri te shejhu i tij.

Nxënësi para shejhut është plotësisht i bindur, kurse mësuesi ka

për detyrë ta udhëheq atë gjatë rrugës së vështirë. Nëse nxënësi i

plotëson detyrat e përcaktuara, pas një kohe ai mund ta vesh fustanin e

sufijve dhe t’i qaset tarikatit. Detyrat e sufiut të ri janë t’u

shërbejë njerëzve, Zotit dhe ta mbikëqyr zemrën e tij vetjake. Duhet

të çlirohet nga synimet vetjake, krenaria, jeta e deritashme etj.34

Në fillim sufijtë nuk organizoheshin në këtë mënyrë.

Tarikatet më të organizuara i gjejmë më vonë, sikur kadiritët, me

themeluesin e tyre, Abdulkader Gejlaniun (vd. 1166), pastaj shadhilitët

me Shadhiliun (vd. 1276), mevlevitët me Xhelaludin Rrumiun (vd.

1273) dhe rufaitët, bedevitë, desukitët, jesavitët, çistitët, kubravitët,

suhraverditët, hal-vetitët dhe nakshibenditët. Gjithsej janë

dymbëdhjetë tarikate të pranu-ara, kurse dallimet mes tyre janë të

natyrës së zbatimit të rendit, e jo të natyrës primare.35

Jeta shpirtërore dhe meditative sufiste nuk është e veçuar nga

jeta praktike. Për këtë arsye do të gjejmë sufi dijetarë, sufi artistë, sufi

shkencëtarë, sufi mësues, sufi udhëheqës politikë etj. Angazhimi i tyre është i vërejtur edhe në aspektin psikologjik, material, social, edukativ,

misionarist etj. Në anën tjetër sufizmi ka ndikuar në jetën publike, kul-

turore dhe arsimore. Sidomos në këtë ka ndikuar Gazaliu, i cili bëri një

simbiozë të suksesshme mes ortodoksisë islame dhe sufizmit spekulativ.

7. Roli i sufizmit në trojet shqiptare

Historia islame në trojet shqiptare tregon se sufizmi në mënyrë

masovike ka depërtuar në shekullin 15-16, edhe pse kemi të dhëna për

34 Sipas: Seyyed Hossein Nasr, Živi sufizam; Ogledi o sufizmu, Sarajevo, 2004.

35 Zinka Mujkić, po aty.


praninë e sufizmit më masë më të vogël qysh më herët,36

në disa

trajta: si fe, kulturë, art, letërsi përkatësisht nëpërmjet sistemit politiko-

ushtarak dhe ekonomik.37

Në këtë periudhë të gjatë kohore janë të

njohura tri faza karakteristike:

1. Faza përgatitore, në të cilën fazë Islami pranohet vetëm

sipërfaqësisht, disa elemente të tij, fazë e adaptimit në mentalitetin dhe

mënyrën e jetës së muslimanëve të rinj, pa vendime kategorike rreth

jetës dhe ritualeve të caktuara.

2. Faza e vetëpërcaktimit, e cila shënon ndërprerjen me të kalu-

arën dhe pranimin e botëkuptimeve të reja.

3. Faza e ndërrimit rrënjësor të jetës së individit dhe bashkësisë

dhe ardhjes së një cilësie të re në shoqëri.

Këto faza nuk kanë prerje historike, por janë të ndërthurura mes

veti, varësisht prej vendit dhe individit.38

Ardhja e Islamit në trojet shqiptare dhe më gjerë, nëpërmjet os-

manlinjve, gjeti një gjendje shoqërore përplot konflikte, mosdurim

fetar, shpërngulje të dhunshme, skllavërim të ndërsjellë dhe separatizëm të

të gjitha llojeve. Pjesërisht idetë pagane e pjesërisht kristiane nuk arritën të

përmbushin objektivat e popullatës, e cila ishte dërrmuar nga gjend-ja e

rëndë shoqërore. Ardhja e Islamit ishte përmbushje e aspiratave të tyre,

kurse elementi sufist ishte komponenta depërtuese te këto masa në

mënyra të ndryshme. Këtë e patën përjetuar më herët arabët, persianët,

berberët, turqit dhe popuj të tjerë në vende të ndryshme.

Mirëpo, aktualiteti jonë, një pjesë dërrmuese, nuk mendon asgjë

pozitive për sufistët. Vetë përmendja e tyre asocon në ata që shpohen

me gjilpëra e thika, ata që bërtasin fraza të caktuara, ata që shkruajnë ha- 36 Nexhat Ibrahimi, Vepra 10, Shkup, 2009, fq. 131-149 dhe fq. 425-444.

37 Nijaz Šukrić, Mjesto i uticaj tesawwufa na razvoj islamske kulture u nas, në: Tesaw-wuf – Islamska mistika, po aty, fq. 141.

38 Nijaz Šukrić, po aty, fq. 142.

114 Nexhat Ibrahimi

jmali, ata që mbyllen nëpër teqe dhe nuk sjellin kurrfarë dobie. Ka disa arsye

për këtë gjendje: 1. Mosnjohja e sufizmit te ne. 2. Mosnjohja e sufizmit

nga prijësit e tyre. 3. Anatemimi i tyre nga një pjesë e imamëve. 4. Reklamimi i disa shejhëve me gjoja qeramete. 5. Hyrja nëpër tari-

kate të disa njerëzve që nuk e zbatojnë Islamin. 6. Mosgatishmëria e

organeve të Bashkësisë Islame t’i integrojnë, udhëzojnë dhe

ndihmojnë në kapërcimin e problemeve etj.39

Sidomos negativisht ka

ndikuar inter-pretimi negativ i Islamit nga bektashinjtë, dhe jeta e

dervishëve të tyre jashtë normave islame. Mirëpo, mbase pengesa

kryesore për qëndrimin negativ ndaj sufizmit duhet kërkuar në

përgjigjen pasive e jo kreative të sufizmit në sfidat e kohës.40

Përfundim

Sufizmi zë një vend mjaft të rëndësishëm në historinë e

mendim-it islam. Nuk ka ndonjë lëvizje shkencore dhe ideore tjetër që ka

ndikuar horizontalisht dhe vertikalisht në mendimin islam sa sufizmi.41

Prandaj, historisë dhe mendimit sufist në Islam në botë (por

edhe te ne gjithnjë e më shumë) i është kushtuar një literaturë e tërë. Ajo

paraqet një trashëgimi me vlerë dhe e cila kërkon hulumtime. Sufizmi

ka luajtur rol pozitiv në historinë islame, si brenda bashkësisë duke kon-

soliduar forcat e brendshme njerëzore, si jashtë bashkësisë, duke shtrirë e

përhapur Islamin përtej kufijve fizik të shtetit. Si personalitetet sufiste

ashtu edhe idetë e tyre meritojnë kujdes dhe vëmendje shpirtërore e in-

telektuale, që në këtë shkrim të shkurtër nuk mund t’u bëhet. Sufizmi ndër të tjera zhvillon frymën e universalizmit, të

toler-ancës mes mendimit ndryshe. Sidomos Ballkani ka nevojë për

më tepër përshpirtësi, në mënyrë që të ulen gjakrat e të gjej hapësirë

fryma e mirëkuptimit. 39 Nijaz Šukrić, po aty, fq. 147.

40 Fritz Meier, Mistićni put, në: Svijet islama, përgatiti: Bernard Lewis, Beograd,

1979, fq. 121-132.

41 Sulejman Ulludag, Struktura e mendimit islam, Shkup, 2009, fq. 197.


Literatura:

1. Čehajić, Dţemal, Derviški redovi u jugoslovenskim

zemlja-ma, Sarajevë,1986.

2. Eraydin, Selçuk, tesavvufi dhe tarikatet, Tetovë, 2001.

3. Garodi, Rozhe, Ţivi islam, Sarajevë, 1990.

4. Hafizović, Resid, Temeljni tokovi sofizma, Sarajevë, 1999.

5. Hamidullah, Muhamed, Uvod u Islam, Zagreb, 1993.

6. Ibn Haldun, Muqaddima, II, Sarajevë, 2007.

7. Ibrahimi, Nexhat, Vepra 10, Shkup, 2009.

8. Imam Nevevi, Rijadus-salihin, Shkup, 2013.

9. Izeti, Metin, Ethet e metafizikës, pa vit e vend botimi.

10. Lings, Martin, Çfarë është sufizmi? Shkup, 2010.

11. Meyerovitch, Eva de Vitray, Antologija sufijskih tekstova,

Za-greb, 1988.

12. Meyerovitch, Eva de Vitray, Antologjia e sufizmit, Shkup, 2012.

13. Nasr, Seyyed Hossein, Živi sufizam; Ogledi o sufizmu,

Sara-jevo, 2004.

14. Nicholson, Reynold A., Sufizam, Sarajevë, 2004.

15. Rahman, Fazlur, Islami, Shkup, 2010.

16. Šarif, M. M., Historija islamske filozofije, II, Zagreb, 1990.

17. Smailagić, Nerkez, Leksikon islama, Sarajevë, 1990.

18. Spectrum - časopis studenata Katolićkog Bogoslovnog Fakulteta u Zagrebu, fq. 135-142, sipas: hrcak.srce.hr/

file/60608.

19. Sufizam, përgatiti: D. Tanasković, Beograd, 1981.

20. Svijet islama, përgatiti: Bernard Lewis, Beograd, 1979.

116 Nexhat Ibrahimi

21. Topbash, Osman Nuri, Tasavvufi ose mistika islame

nga besimi në mirësi, Stamboll, 2006. 22.

Ulludag, Sulejman, Struktura e mendimit islam, Shkup, 2009.

23. Zbornik radova prvog simpozija zagrebačke dţamije, Te- sawwuf – Islamska mistika, Zagreb, 1988.


Some reflections on Sufism Nexhat Ibrahimi

Summary All world religions in its bosom include also Sufism respectively tasaw-wuf, in Europe known as

mysticism, Sufism therefore is not immanent only to Islam. Sufism is actually a form of religious

experience through which man comes into closer connection with transcendental, with the unseen,

which senses and our consciousness can’t reach and perceive. Sufi experience powerfully influences in transforming people who deal with it. They gain new

perspectives on things and differently approach problems which day by day, more and more narrow the

human spirit. Also in history of Islam this spiritual segment appeared , which accord-ing to

knowledgeable the experience is based on the revelation of the Qur’an and the words / practice of Muhammad (p.b.u.h).The final aim of this road, according

to them, is the perfection of man in all his aspects, material and spiritual. Because of the nature of the

script, because it is limited in space and in destination, but also for other objective reasons, our

review will not enter the heart of the matter and will not handle fac-tors affecting the deformation

of Sufism throughout history, or even rec-ognizing the factors that influenced on not

knowing enough about Sufism by Muslim believers. This ignorance has led to the most serious

charges, that of distrust, by incompetent people and exclusive people, whose rigid opinions

excluded not only Sufism, but also Islamic apologetics, philos-ophy and all related sciences.

Our writing is modest and aims to provide a brief introduction to Sufism.

Documents

Disa refleksione mbi sufizmin 1. Hyrje