Dirie Waris DHaem Jeanne

Crka nomadwDO CIEBIE Pomcie mi - usi i marzy, usi i czyta, Usi i uczy si o wiecie Istniejcym poza naszym obecnym, teraniejszym wiatem problemw Marzy o niezmierzonym horyzoncie duszy, Ktra dziki marzeniom staje si caoci Z pt wyzwolon, woln - pomcie mi! Langston Huges przeoya Ludmia Marjaska JESTE PIKNA, AFRYKO Czy kto powiedzia ci, jak pikna jeste, Afryko? Twoje pene ciao i zmysowe wargi pocaunkami darz moj dusz - Afryko - wie mnie z tob dudnicy tam- tam mojego serca, ktre toczy krew prawem moich narodzin. Jeste moja. Rashidah Ismaili MOJE MARZENIA NA PUSTYNI Pewien czowiek przyszed do Wysaca Boga i zapyta: Powiedz mi, Wysanniku Boga, kto najbardziej zasuguje na moj mio?. Twoja matka - odpowiedzia Prorok. A kto jeszcze? - pyta dalej w ciekawski. Twoja matka. A kto nastpny?. Prorok odpowiedzia: Twoja matka. A potem kto? - docieka pytajcy. Twj ojciec - odpowiedzia Prorok. Jedna z legend somalijskich o proroku Mahomecie W Somalii ze duchy s biae. Nazywane s dinami i uchodz za wszechobecne. Rzeczywicie wszdzie ich peno. Potrafi wpdza ludzi i zwierzta w choroby bd pata nam zoliwe psoty. Jeli na przykad odoymy co na bok, wystarczy, e si

1

odwrcimy, a ju nie moemy tej rzeczy znale. Wiadomo, usiad na niej din. Moja matka zwykle wtedy krzyczaa: Id precz, diable, od moich rzeczy! Wara ci od nich, nie ma tu nic dla ciebie!. Znaa bowiem dobrze ich diabelsk natur i wiedziaa, jak z nimi postpowa. Umiaa stosowa odpowiednie zaklcia, a take licie lub kor waciwych drzew, aby wypdza ze duchy, gdy ktre z dzieci zachorowao. Z jednych kwiatw i korzeni sporzdzaa wywary, a inne dawaa nam do ucia na surowo. Niektre licie i grzyby nosia wysuszone w skrzanej sakwie. Potrafia okrela czas na podstawie dymu, wiatru i gwiazd, tote z racji tych nadprzyrodzonych zdolnoci otacza j oglny szacunek. Pamitam, jak przynoszono do niej chore zwierzta, aby je wyleczya. Urodziam si i wychowaam na pustyni somalijskiej. Trudno mi zliczy, ile jeszcze dzieci miaa moja matka, bo wiele z nich umaro zaraz po przyjciu na wiat. Podobnie jak wikszo Somalijczykw, zajmowalimy si hodowl wielbdw i kz, ktrych mleko stanowio nasze gwne rdo utrzymania. Moi bracia opiekowali si wielbdami, co zgodnie z tradycj naleao do zaj mskich, podczas gdy dziewczta dbay o drobniejszy inwentarz. Moja rodzina rzadko pozostawaa w jednym miejscu duej ni przez trzy. cztery tygodnie. Tyle czasu potrzeba byo, aby nasze stada wyskubay wszystk traw, a wtedy ruszalimy w poszukiwaniu innych pastwisk. Ktrego dnia - a przeyam ju wtedy osiem pr deszczowych, w naszym jzyku nazywanych gu - pasam kozy niedaleko obozowiska. Aby tam si dosta, musiaam pokona strome ciany wyschnitego koryta rzeki - po naszemu tuug. Ju dzie wczeniej zauwayam bowiem, e w tym miejscu ronie wiea trawa i kilka drzew akacji. Wiksze kozy, kiedy stany na tylnych nogach, mogy dosign dolnych gazi i obgryza licie. W porze deszczowej kozy z atwoci same znajduj poywienie, ale podczas pory suchej trzeba si rozglda za najmniejszym skrawkiem zieleni i nie spuszcza zwierzt z oka ani na chwil, bo za kadym krzakiem czyhaj drapieniki. Popoudnie byo tak upalne, e schroniam si w cieniu, podpiewujc pod nosem i bawic si lalkami, ktre zmajstrowaam z patyczkw. Bawiam si sama w dom, gdy mimo modego wieku miaam ju wizj swojego przyszego ma. Z mokrego piasku zbudowaam domek na wzr naszego, wiksze kamyki miay imitowa wielbdy, a mniejsze - kozy. Uwaaam, e ten domek jest adniejszy ni prawdziwy, ktry skada si z mat wyplecionych przez moj matk z dugich traw. Maty dobrze si nadaway do szybkiego demontau i zaadowania na grzbiet wielbda, kiedy przenosilimy si z miejsca na miejsce. Staraam si, aby moja chatka z piasku bya rwnie przytulna, gdy wyobraaam sobie, e mieszkam tam z mem i dziemi. Rozgrzanego powietrza nie porusza nawet najmniejszy wietrzyk, dziki czemu oba brzegi wyschnitego koryta rzeki byy doskonale widoczne z duej odlegoci. Kiedy wieczorem zaganiaam stado do obozowiska, widziaam chciwe, te oczy hien ledzcych kady nasz krok. Trzeba si byo mie si na bacznoci, aby nie okryy ktrej z kz, no i pod adnym pozorem nie wolno byo okazywa strachu, tylko miao i zdecydowanie poda naprzd. W ktrym momencie Biaa, ulubiona koza mojej matki, zadara eb i wcigna powietrze. Spojrzaam w tym samym kierunku i zobaczyam na krawdzi wwozu2

mczyzn prowadzcego wielbda na plecionej linie. Zazwyczaj wielbdy chodz gsiego za pierwszym ze stada, ktry nosi na szyi wydrony, drewniany dzwonek, wydajcy charakterystyczny, guchy dwik. Ten na krawdzi porusza si chwiejnym krokiem, krci w kko i wykonywa konwulsyjne ruchy. Nie walczy ze swoim panem, tylko dra na caym ciele i toczy pian z pyska. Wydawao si, e lada chwila nie ruszy si dalej na krok. Zachowywa si, jakby diabe w niego wstpi, a przewodnik, szarpic sznurem, stara si go prowadzi, dopki biedne zwierz rzeczywicie nie opado z si i nie zwalio si na ziemi. Wtedy prowadzcy prbowa zmusi je do wstania, krzyczc i bijc kijem po brzuchu. Od razu poznaam, e to ciarna wielbdzica, a wic zwierz o duej wartoci. Zdziwiam si te, e jej waciciel usiad na ziemi i ukry twarz w doniach. Nigdy jeszcze nie widziaam, eby dorosy mczyzna siada wprost na goej ziemi. Prawdziwi koczownicy odpoczywaj, stojc na jednej nodze i zakadajc stop drugiej na udo, a rce trzymaj splecione na kiju przeoonym przez ramiona. Mog czasem przykucn, ale nigdy nie siadaj. Nie widziaam te, aby ktokolwiek bi wielbda tak jak on. W moim plemieniu wielbdy stanowiy majtek, a ich waciciele cieszyli si autorytetem i wysok pozycj spoeczn. Za wielbdy mogli kupi wszystko, nawet ony. Zwierztom tym przypisywano nadprzyrodzone waciwoci. Mj ojciec i wujowie traktowali je stanowczo, ale nigdy nie bili, chyba w razie oczywistej krnbrnoci lub uporczywego nieposuszestwa. Wielbdy bowiem czsto bywaj zoliwe, potrafi kopn lub ugry, wic dawno ju nauczyam si trzyma z daleka od ich ng i zbw. Nie chciaam, aby czowiek z wielbdem zda sobie spraw z mojej obecnoci, bo obawiaam si, e mgby uderzy take i mnie. Najchtniej pobiegabym do domu i opowiedziaa mamie, co zobaczyam, ale nie mogam przecie zostawi kz bez opieki. Gdyby si gdzie zabkay lub ktr z nich porwaa hiena, ojciec spuciby mi tgie lanie. Przyczaiam si wic i wstrzymaam oddech jak zagubiona w buszu moda gazela. W kocu wielbdzica przestaa si trz. Rozejrzaa si dookoa, jakby dopiero teraz zdaa sobie spraw, e ley na ziemi. Podcigna nogi i wstaa jednym gwatownym ruchem. Nie brakowao jej urody waciwej wielbdom, ale z pyska cieka jej lina i piana. Rwnoczenie z ni wsta take przewodnik, jakby nie pierwszy raz mia do czynienia z tak sytuacj. Ponownie uj sznur i poprowadzi chore zwierz najpierw na dno wwozu, a potem na jego przeciwlegy brzeg, w stron naszego obozu. Na pewno niepokoi si stanem swojej wielbdzicy, bo gdyby pada - straciby nie tylko j i jej nieurodzone mode, ale i szans na uzyskanie od niej jakiegokolwiek potomstwa w przyszoci. Nie pamitaam, kiedy ostatni raz tak dugo utrzymyway si upa i susza. Moi rodzice nie dawali nic pozna po sobie, ale wiedziaam, e ich to martwi. rda bijce z dna wwozu wysychay i stopniowo zaczynao nam brakowa wody. Musielimy wci zmienia miejsce pobytu w poszukiwaniu wodopoju dla zwierzt. Ostatniej nocy pado nowo narodzone wielbdzitko. Znalaz je mj modszy brat, ktrego nazywalimy Starcem, bo urodzi si z kpkami siwych wosw i zawsze wiedzia o wszystkim wczeniej ni inni. Ojciec tylko trci nog biedne malestwo, skadajce si prawie z samych ng i szyi, a

3

potem wpatrzy si w bezchmurne niebo. W czasie suszy czsto tak spoglda w niebo i baga Allaha o deszcz. Nie moglimy zje misa maego wielbda, bo islam zakazuje spoywania zwierzt, ktre nie zostay rytualnie zabite przez podernicie garda. Spy zaczy ju zatacza krgi nad naszymi gowami, a ich dugie skrzyda rzucay cie. Pamitam do dzi szum wiatru w wysuszonym powietrzu i szmer modlitw szeptanych przez moj matk, ktra nigdy nie zaniedbywaa tego religijnego obowizku, bez wzgldu na powag sytuacji. Nawet w chorobie, kiedy zgodnie ze zwyczajow dyspens moga si ograniczy do trzech modlitw dziennie zamiast przepisowych piciu, zawsze modlia si pi razy w cigu dnia. Muzumanie przed kad modlitw dokonuj rytualnych ablucji, bo wierz, e w ten sposb oczyszczaj nie tylko ciao, ale i dusz przed rozmow z Bogiem. Czasem ledwo wystarczyo nam wody do picia i pojenia zwierzt, co dopiero mwi o myciu, a wtedy mama obmywaa si piaskiem. Pi razy dziennie wykopywaa spod jakiego krzewu ziemi, po ktrej nie przechodzi aden czowiek ani adne zwierz. Nabieraa jej w garci i szorowaa sobie twarz i stopy. Dopiero potem rozkadaa dywanik modlitewny, klkaa na nim twarz w kierunku wschodnim, tak aby patrze w stron witego miasta Mekki, bia w tym kierunku pokony i zawodzia: Nie ma Boga prcz Allaha, a Mahomet Jego prorokiem.... Pory modlitw wyznaczao nam soce. Odmawialimy je o wicie, w poudnie, przed zachodem soca, po jego zachodzie i pnym wieczorem. Po odmwieniu modlitwy do Allaha mama zwijaa dywanik i odnosia go do chaty, ktr sama zbudowaa z dugich, elastycznych korzeni drzewa galol. Wykopaa je z ziemi i ustawia tak, by tworzyy rusztowanie, ktre oboya uplecionymi z trawy matami. W ogle moja matka bya najpracowitsza z caej rodziny. Gotowaa posiki, karmia dzieci, za kadym razem budowaa od nowa dom, wyplataa maty do spania, wyrabiaa koszyki drewniane yki. Penia funkcje kucharki, budowniczego, lekarza i mojej jedynej nauczycielki. Nie skomentowaa mierci modego wielbda, po prostu przesza nad tym do porzdku dziennego. Bg chce, aby kozy day dzi duo mleka - owiadczya. Wygaszaa t formuk codziennie rano, kiedy zabieralimy si do dojenia wielbdzic i kz. Mama umiaa waciwie postpowa ze zwierztami, ktre uspokajay si pod dotkniciem jej rki. Kiedy ja chciaam wydoi koz, musiaam ciska jej eb midzy kolanami i pochyla si nad jej grzbietem, aby nie moga mnie kopn ani napaskudzi do miski. Natomiast zwierzta dojone przez mam stay przy niej spokojnie i chtnie pozwalay jej dotyka swoich atasowych wymion, jakby sprawiao im to przyjemno, podczas gdy mama podpiewywaa i artowaa. Tego dnia najwicej mleka daa Biaa i matka rozdzielia je midzy nas wszystkich. Wrczajc ojcu napenion miseczk, spojrzaa mu prosto w oczy, co czynia nader rzadko, a ich rce na chwil si zetkny. Mj ojciec by tak silny, e potrafi podnie nasz najwiksz koz. Pochodzi z plemienia Darod - najliczniejszego i najpotniejszego klanu w caej Somalii. Jego czonkw przezywano Libah, czyli lwami. Tato by najwyszy ze wszystkich mczyzn, jakich znaam, a wzrok mia tak bystry, e z daleka odrnia, czy gazela na stepie jest samcem, czy samic. Wiedziaam, e uchodzi za przystojnego, gdy kobiety czsto si z nim przekomarzay.4

Teraz ju si upewniam, e obcy mczyzna prowadzi wielbdzic do naszego obozu. Wychodziam ze skry, aby si dowiedzie, co to za dziwny czowiek i co si dzieje z jego wielbdem, ale nie mogam przecie zostawi kz bez opieki. Na szczcie po przeciwnej stronie wwozu mj brat, Starzec, zbiera wanie chrust na opa. Zoyam donie w trbk i zawoaam do niego: Calli!, co po naszemu znaczyo Chod tutaj!, bo nie miaam pojcia, do czego moe mu by potrzebny chrust. Od razu zbieg na dno koryta rzecznego. - Co tam si dzieje? - woaam z drugiego brzegu. - Mama musi rozpali wielki ogie, bo nasz kuzyn przyprowadzi chor wielbdzic! odkrzykn. Starzec, mimo budzcych zdziwienie siwych wosw, mia mi buzi i oczy barwy ywicy. By bardzo podobny do matki, ktra miaa opini naprawd piknej kobiety. Oczywicie nikt nie powiedziaby jej tego w oczy, bo wierzono, e tym sposobem mona cign na ni nieszczcie. - Suchaj, Starzec, chod tu i popilnuj kz, dobrze? - zaproponowaam. - Musz koniecznie zobaczy si z mam. Braciszek waha si przez chwil, ale niezbyt dug. W jego wieku powierzenie mu pasienia kz stanowio zaszczyt, bo chopcy dugo dosugiwali si honorowej funkcji pasterza wielbdw, wprawiajc si najpierw na owcach i kozach. Dotd nie dopuszczaam go do moich zwierzt pod pretekstem, e mgby je przestraszy, ale teraz chciaam uczestniczy w tym, co bdzie si dziao, nawet za cen lania, ktre nie ominoby mnie, gdyby Starzec zgubi ktr z kz. W obawie, aby kto nie zauway, e lekcewa swoje obowizki, podkradam si na paluszkach do naszej chaty. Na szczcie nikt nie zaprzta sobie gowy obecnoci jeszcze jednego chudego dzieciaka. Dolecia mnie zapach poncego ogniska i herbaty, ktr moja starsza siostra nalewaa do szklanek. Trzymaa dzbanek wysoko i nalewaa pyn cienkim strumieniem, aby aromat intensywniej si rozchodzi. Podajc szklanki z parujcym napojem ojcu i gociowi, trzymaa oczy skromnie spuszczone, jak przyzwoitej kobiecie przystao. Zdziwiam si tylko, dlaczego to nie mama podaje herbat mczyznom. Tymczasem wielbdzica pozostawiona pod cian chaty znw zacza si rzuca i wstrzsay ni drgawki, jakby dostaa konwulsji. Moja matka przykucna nieopodal w miejscu, gdzie siga cie naszego domku, i obserwowaa kady ruch zwierzcia z tak uwag, jakby chciaa je kupi. Zauwayam, e wielbdzica ma jasnobrunatn sier w takim odcieniu jak grzywa lwa, a wzdty brzuch wskazuje na zaawansowan ci, ale od cigych upadkw tu i wdzie skr miaa rozcit lub otart do krwi. Mama wpatrywaa si w ni jak zahipnotyzowana, cho ten widok wcale jej nie przeraa. Podkradam si cicho do matki i przycupnam za jej plecami, bo ciekawio mnie, co ma zamiar zrobi. W przyszoci te chciaam zosta znachork jak ona! Rwnoczenie matka przygldaa si z daleka, jak mczyni pij herbat i rozmawiaj o polityce, midzy innymi o walkach w Ogade- nie (prowincji Etiopii). Nasz go okaza si dalekim kuzynem ojca. By od niego niszy i mia miesznie ma gow, osadzon na dugiej szyi, jak u strusia. Matka jednak od razu wyczua, co to za czowiek, gdy tylko dostrzega zaschnit krew i kaki wielbdziej sierci na kocu jego kija.5

Wstaa i wolnym krokiem podesza do zwierzcia, zawodzc cicho: Allah bah wain, co znaczyo Bg jest wielki. Wycignit rk dotkna policzka wielbdzicy, a potem delikatnie powioda czubkami palcw wzdu jej szyi poprzez opatk a do brzucha. Zwierz nie ruszyo si z miejsca, ale przez cay czas drao na caym ciele. Mama obmacywaa mu brzuch, wyczuwajc ruchy rozwijajcego si wewntrz malestwa. Samica bya tak wychudzona, e sterczay jej ebra, tote matka bez przeszkd moga sysze bicie serca podu, przykadajc ucho do boku ciarnej. Potem odsuna si troch, aby zetrze doni pian wyciekajc z pyska wielbdzicy. Rozcieraa te lin w palcach i prbowaa jej smaku. Zajrzaa do pyska zwierzcia, ogldajc zby i jzyk. Odczekaa, a samica odda mocz, powchaa mokry piasek. Wszystkie te czynnoci wykonywaa bez popiechu, jakby czekajc na waciw por, a soce schowa si za grzbiety wzgrz. W ogle moja mama wiedziaa, kiedy co musi by zrobione zaraz, a kiedy lepiej poczeka. Umiaa czyta w gwiazdach i na tej podstawie potrafia przewidzie nadejcie pr deszczowych (gu) i suchych (hagad). Teraz mama pocigna za link, na ktrej uwizana bya wielbdzica, aby zmusi j do przybrania pozycji siedzcej. Widziaam, jak zwierz nastawio uszy w stron, skd dochodzi gos mojej matki, i najpierw osuno si na klczki, a potem podwino pod siebie tylne nogi. Wielbdy uczy si, aby przyklkay, bo s za wysokie, aby nakada im adunki na grzbiet, kiedy stoj. Mama te przykucna, aby mie twarz na wysokoci gowy zwierzcia. W caym naszym obozowisku zapanowaa cisza. Mczyni przerwali rozmow, a kobiety staray si nie szczka garnkami. Nawet dym z ogniska snu si powoli, jakby na co czeka. Tymczasem mama uja w obie donie pysk wielbdzicy i klepaa j delikatnie po policzkach z obu stron, patrzc jej prosto w oczy. Powtarzaa przy tym: Uciekaj, diable, wyno si std! Nikt ci tu nie chce!. Wymwia to zaklcie i klepna wielbda po policzkach akurat tyle razy, ile trzeba byo, aby wygna zego ducha. Dla wzmocnienia efektu tych zabiegw dotkna nosa zwierzcia - bramy do jego duszy skrzanym amuletem, ktry nosia na szyi, wypowiadajc odpowiednie wersety Koranu. Chora wielbdzica zdawaa si wstrzymywa oddech, a potem przestaa si trz i zacza spokojnie przeuwa. Mama podniosa si z ziemi, ale zanim podesza do mczyzn, zasonia twarz chust, ktra nosia na gowie. Nie podnoszc na nich oczu, wytumaczya im, e wielbdzic opta zy duch i to on powodowa drgawki. Ona ju niedugo urodzi - dodaa. - Zanim ksiyc si odmieni. Na razie demon j opuci, ale gdyby powrci, ona musi nabra si, by si przed nim obroni. Powinna odpocz, trzeba dawa jej do syta je i pi, dopki nie urodzi. - Ona nie chce je - zaoponowa kuzyn mego ojca. - Nie chciaa, bo baa si zego ducha, ktry j drczy - wyjania mama. - Jeli bdziesz j gaska i agodnie do niej przemawia, na pewno zacznie je i nabierze ciaa. - Aha, rozumiem - przytaknli rwnoczenie ojciec i jego kuzyn. - Zabijemy koza, urzdzimy uczt i bdziemy modli si do Allaha, aby ten din ju nigdy nie wrci - doda jeszcze ojciec. Kiedy wymwi sowo kozio - podskoczyam i wtedy mnie zauway. Zanim zdyam si wycofa, schwyci mnie za rami, przycign do6

siebie i wymierzy siarczysty policzek, a krew pocieka mi z nosa. Chcia poprawi, ale wyrwaam si i po omacku popdziam z powrotem na pastwisko. Aby si tam dosta, musiaam sforsowa obie ciany wwozu, ktrego wntrze tono w ciemnociach. Potykaam si wic o sterczce skaki i rozdzieraam sobie skr o ciernie krzeww galol zanim usyszaam beczenie kozioka, ktrego nazywalimy Dzidziu, bo zawsze najgoniej si dar. Oznaczao to, e Starzec sprowadza ju kozy. Widok jego biaych wosw poyskujcych w mroku przynis mi tak ulg, e a si popakaam. Rka bolaa mnie tak, jakby bya zamana, i wiedziaam, e po powrocie nie minie mnie lanie. Tak bardzo chciaam poczu na twarzy kojcy dotyk rk matki zamiast karzcego ciosu rki ojca, ale c, kiedy dla niego wielbd waniejszy by od rodzonej crki! Kilkanacie lat temu porzuciam moj rodzin, aby unikn przymusowego wydania za m i trudnych warunkw bytowania na pustyni somalijskiej. Okazao si jednak, e styl ycia na Zachodzie pod wieloma wzgldami by dla mnie trudniejszy. W angielskich czy amerykaskich pokojach hotelowych, gdzie czuam si samotna i nawiedzana przez ze duchy, tskniam za dotkniciem ludzkiej rki, choby to mia by policzek wymierzony rk surowego, lecz kochajcego ojca. Zapakiwaam si w poduszk, gdy czuam si zagubiona 1 pozbawiona celu w yciu. Dla Somalijczyka rodzina jest wszystkim, a wizy pokrewiestwa rwnie wane jak woda czy mleko. Najciszym przeklestwem w naszym kraju jest: Oby po twoim domu biegay gazele !v. Gazele s zwierztami bardzo pochliwymi i nawet nie podeszyby do zamieszkanego domu, wic tyczy komu tego oznaczao, e pragnlibymy, aby straci ca rodzin i zosta zupenie sam. Dla naszych ludzi taki los byby gorszy od mierci, a mnie wanie spotkao co podobnego znalazam si z dala od rodziny i nawet z moim przyjacielem Dan stosunki ostatnio si pogorszyy. Waciwie najbardziej chciaam odnale matk, ale kiedy poradziam si w tej sprawie pewnego Somalijczyka, ten z miejsca rozwia moje zudzenia. O tym moesz zapomnie. Somalii ju nie ma. Wymwi te sowa tak obojtnym tonem, jakby nie wkada ju duszy w to, co mwi. Dla mnie za oznaczay, e nie mam ju matki. To nie mogo by prawd! Jeli Somalia nie istnieje, to kime ja jestem? Wychowaam si przecie w okrelonej kulturze i obyczajach, mwiam ojczystym jzykiem, nawet wygld zewntrzny miaam typowy dla naszego ludu. Czy cay nard mg nagle znikn z powierzchni ziemi, jak woda z koryta wyschnitej rzeki? W dwutysicznym roku mino jedenacie lat, odkd opuciam swj kraj, nkany wojnami i klskami godu. Nie wiedziaam, co si stao z moj rodzin, a tymczasem miaam w Los Angeles wzi udzia w dyskusji panelowej na temat rytualnego okaleczania kobiet. Zgodziam si zabra gos, chocia nie przyszo mi to atwo. W 1995 roku zamaam surowe tabu obyczajowe i opowiedziaam o tym, co mnie sam spotkao. Zezwolono mi nawet na zreferowanie tego tematu na forum Organizacji Narodw Zjednoczonych, ale kade takie wystpienie wizao si dla mnie z przykrymi wspomnieniami. Prawda bowiem wygldaa tak, e bdc dziewczynk niewiele wiksz od kozy, bagaam matk, aby poddaa mnie zabiegowi obrzezania, gdy syszaam, e dopiero to uczyni mnie naprawd czyst dziewic. Zabieg polega na tym, e matka7

trzymaa mnie mocno, podczas gdy stara kobieta wycia mi echtaczk wraz z czci sromu, a ran zeszya, pozostawiajc zaledwie otworek nie wikszy od gwki zapaki, ktrym mg wydostawa si mocz i krew miesiczkowa. Przedtem nie miaam pojcia, na czym rzecz polega, gdy by to temat tabu, ktrego nigdy nie poruszaymy w rozmowach. Przypuszczaam, chocia nikt nie powiedzia mi tego wprost, e ten wanie zabieg sta si przyczyn mierci mojej siostry Halimo, bardzo piknej dziewczyny. Prawdopodobnie umara na skutek wykrwawienia albo zakaenia, bo midgaan, czyli kobiety specjalizujce si w tych czynnociach, wykonuj je zwykle za pomoc brzytwy lub noa ostrzonego na kamieniu. W spoeczestwie somalijskim zalicza sieje do kasty niedotykalnych, gdy pochodz z plemienia, ktre nie wywodzi si bezporednio od Mahometa. Do tamowania krwawienia po zabiegu uyway pasty z mirry, ale jeli mimo to w ran wdawaa si infekcja, nie miay przecie penicyliny! Dopiero narzeczony w noc polubn si rozrywa lub rozcina zapiecztowane w ten sposb wejcie do pochwy. Trzeba byo lat, abym zdaa sobie spraw, e jest to waciwie okaleczanie kobiet, ale mwic o tym gono, zawsze odczuwaam strach przed kar bosk, jaka moga mnie spotka za przeamanie zmowy milczenia. Spniam si nieco na konferencj, w ktrej miaam wzi udzia. Nie od razu znalazam waciw sal, gdy okazao si, e w tym samym hotelu rwnoczenie odbywa si wicej rnych spotka. W kocu wskazano mi sal balow, w ktrej zmiecio si chyba z piset lub szeset osb. Przewodniczca zebrania, Nancy Leno, siedziaa ju na podium razem w innymi uczestnikami panelu. Nauczyam si, e w takich sytuacjach mam zachowywa si tak, jakbym dokadnie wiedziaa, co mam robi. Wziam wic gboki oddech i z dumnie uniesion gow weszam po schodkach wiodcych na podium. Nancy wstaa ze swego miejsca za stoem prezydialnym i zesza niej, aby mnie powita. Jej uprzejmo i pewno siebie doday mi si. W dyskusji oprcz mnie bray udzia adwokatka specjalizujca si w sprawach o przyznanie azylu i lekarka pochodzca z Sudanu. Na poparcie swoich argumentw przytaczay konkretne fakty i liczby, z ktrych wynikao, e dotychczas okoo siedemdziesiciu milionw kobiet pado ofiar tego okrutnego, utrzymywanego w gbokiej tajemnicy rytuau, ktrego korzenie giny gdzie w zamierzchej przeszoci. W rnych krajach stosowano bardziej lub mniej drastyczne okaleczanie kobiet. Na przykad wyznawcy religii sunnickiej zalecali tylko wycicie echtaczki. Gdzie indziej usuwano take wiksze wargi sromowe, ale w Somalii posuwano si najdalej dziewczta poddawano tam tak zwanemu obrzezaniu faraonw. Polegao to nie tylko na wyciciu echtaczki i mniejszych warg sromowych, lecz take na zaszyciu ujcia drg rodnych z pozostawieniem tylko niewielkiego otworu na mocz i krew miesiczkow. Wedug sudaskiej lekarki zapiecztowano w ten sposb osiemdziesit cztery procent egipskich dziewczt w wieku od trzech do trzynastu lat. Obecnie proceder ten jest uprawiany nie tylko w krajach muzumaskich, lecz take w pastwach zachodnich o duych skupiskach imigrantw. Skal zjawiska ocenia si na blisko sze tysicy modych dziewczt. Ja ze swej strony prbowaam opisa, przez co przeszam jako maa dziewczynka i jakie miaam potem trudnoci przy siusianiu i podczas okresu. Matka zalecia mi wtedy jak8

najmniej pi, eby pozostawiony otwr si nie powiksza, i lee na wznak, eby rana adnie si goia. Wierzya wicie, e uczynia to dla mojego dobra, w trosce o moj przyszo, gdy dziewczta z zachowanymi w caoci intymnymi czciami ciaa uchodziy za dziwki i rozpustnice, ktrych adna matka nie chciaaby mie za synowe. Tak rzekomo nakazywa Koran... To, e mogam otwarcie mwi o tych sprawach, byo dla mnie zarwno dobrodziejstwem, jak przeklestwem. Z jednej strony cieszyam si, e kto chce postawi tam temu barbarzyskiemu zwyczajowi, z drugiej - za kadym razem przeywaam na nowo wszystkie swoje cierpienia. Poza tym, wypowiadajc si przeciwko rytualnemu okaleczaniu kobiet, czuam si tak, jak gdybym wystpowaa przeciw wasnej matce i tradycji, w jakiej zostaa wychowana tak ona, jak caa moja rodzina. Z caego serca pragnam pomc kobietom, ktre spotkao to samo co mnie, ale w ten sposb stawiaam si na pozycji wroga wasnego ludu. Gdybym ya nadal w swoim rodzinnym gronie, nigdy nie odwayabym si publicznie pitnowa tego obyczaju. W naszej kulturze s bowiem pewne sprawy, o ktrych nie wypada mwi gono. I tak, nigdy nie wspomina si o zmarych ani nie chwali si niczyjej urody, bo mogoby to sprowadzi na t osob nieszczcie. Adwokatka niewiadomie sprawia mi przykro, kiedy przy mnie nazwaa obrzezanie tortur. Wiedziaam przecie, e moja matka nie chciaa si nade mn znca ani wyrzdzi mi krzywdy. Dziaaa w przewiadczeniu, e zabieg ten uczyni ze mnie prawowierna muzumank, kobiet cnotliw, idealny materia na on i matk, przynoszc zaszczyt rodzinie. Po moim wystpieniu suchacze zadawali mi pytania, ale nie czuam si na siach powiedzie ani sowa wicej. Miaam wraenie, e zaprezentowaam si fatalnie, wic dyskretnie wymknam si bocznymi drzwiami do windy. Nacisnam odpowiedni przycisk, aby wjecha na dziewitnaste pitro, chocia wznoszenie si w ciasnym pudeku przejmowao mnie lkiem. Uwaaam to za co nienaturalnego, bo wiat moich lat dziecinnych skada si z paskich i otwartych przestrzeni. Drc rk wsunam klucz do zamka i zawiesiam na drzwiach tabliczk z napisem Prosz nie przeszkadza. Zasunam grube, brzowe zasony w oknach, aby widok bezchmurnego nieba nie przypomina mi moich rodzinnych stron - poudniowej Somalii. Z barku wesoy din zachcajco mruga na mnie okiem, jakby mnie zaprasza. I rzeczywicie, wyjam stamtd mae buteleczki ginu, rumu i whisky. Wziam je ze sob do ka i kolejno wypiam jedn po drugiej, chocia w kadej siedzia inny diabe. Moja matka umiaa odpdza ze duchy, ale nie wiedziaam, gdzie ona w tej chwili przebywa i czy jeszcze zechce mnie zna. Pozowanie do zdj i prezentowanie strojw wykraczao poza ramy jej pojmowania, a krewni wydrapaliby mi oczy, gdyby syszeli, co mwiam o naszych zwyczajach. Zawsze chciaam zosta znachork, jak ona, ale obraziam j, krytykujc rytualne okaleczanie kobiet. Pamitaam, jak matka uczya mnie, aby o nikim le nie mwi, gdy sowa ulatuj w przestrze i nie da si ich cofn. Wierzya, e na jednym ramieniu czowieka siedzi czarny anio Malik, a na drugim - biay diabe Behir. Kiedy Behir skusi mam, aby powiedziaa co niemiego, prosia Malika, aby pomg jej cofn te sowa, zanim zajd za daleko. Ja te krzyczaam teraz: Cofam,

9

cofam!, ale wiedziaam, e ju na to za pno. Wszystkie obraliwe sowa, jakie wypowiedziaam o swoich rodakach, uleciay w przestrze i nie mogam ich odwoa. Nacignam kodr na gow i schowaam si pod ni jak w w skorupie. Najchtniej w ogle nie wychodziabym z tego pokoju na wiat, bo czuam si samotna i nieszczliwa. Dugo tumiony szloch wyrwa si wreszcie z mojej piersi. Kiedy w kocu zasnam, nio mi si, e ucieky mi kozy i nie mog ich znale, mimo e pokrwawiam sobie nogi na kamieniach i cierniach. Syszaam z daleka beczenie kz, ale ich nie widziaam. W rezultacie obudziam si caa we zach. W tej chwili ycie nie przedstawiao dla mnie adnej wartoci, ale samobjstwo byo czym niewyobraalnym dla ludzi wychowanych w naszej kulturze. Matka opowiedziaa mi kiedy o pitnastoletniej dziewczynie, ktra si podpalia, bo rodzice nie zezwolili jej na lub z chopakiem, ktrego kochaa. Nikt nie odway si pogrzeba jej ciaa i nie tkny go nawet spy. Kiedy poszam do azienki wzi prysznic, uwiadomiam sobie, e moja matka nieraz z braku wody mya si piaskiem, a ja tu marnuj cae galony tego cennego pynu. Miaam do dyspozycji cian pokryt lustrami, a moja matka - kobieta niepospolicie pikna - nic nie wiedziaa o swojej urodzie, gdy nigdy w yciu nie widziaa wasnego odbicia. Z niesmakiem przygldaam si swoim nogom, ktrych pakowaty ksztat przeszkodzi mi w karierze modelki. Skrzywiy mi si wskutek niedoywienia w dziecistwie, bo w Somalii na kadym kroku czyha widmo godu. Nie wiedziaam nawet, czy kto z mojej rodziny pozosta jeszcze przy yciu. Wiadomoci dochodziy do mnie z rzadka i zwykle miay pesymistyczny wydwik. Zmary moje siostry Halimo i Aman, a take mj braciszek nazywany Starcem. Zabkane kule, ktre podczas walk midzyplemiennych w Mogadiszu wdary si przez okno kuchni, zraniy moj matk i zabiy jej zabawnego brata, wujka Wold'aba, podobnego do niej jak bliniak. Dobrze, e przynajmniej ona przeya, ale o innych czonkach rodziny nie otrzymaam adnych wiadomoci. Miaam okoo trzynastu lat, kiedy ojciec prbowa wyda mnie za starego, ysiejcego mczyzn podpierajcego si lask, tylko dlatego, e ten oferowa mu za mnie kilka wielbdw, co stanowio dobr zapat za dziewic. W Somalii kobiety nie miay w tych sprawach zbyt wielkiego wyboru, musiay wychodzi za m, bo na pustyni samotna kobieta nie ma innych moliwoci zarobienia na swoje utrzymanie poza ebractwem lub prostytucj. Nie umiechaa mi si jednak perspektywa spdzenia reszty ycia na pasieniu kz i usugiwaniu staremu prykowi, wic uciekam z domu. O dziwo, matka pomoga mi w tym, do dzi nie wiem dlaczego. Moe po prostu wolaa, ebym znalaza sobie odpowiedniejszego ma? Sama przecie nauczya mnie piosenki: Chcesz si wczy ciemn noc, Chocia sama nie wiesz po co? By wyj za starego dziada, Ktry kijem ci okada? Osamotniona i wodzona na pokuszenie przez demony gniedce si w butelkach mocnych trunkw, tym bardziej tskniam za matk. Szczeglnie kiedy dochowaam si synka, Aleeke, brakowao mi jej kojcych rk i sw pokrzepienia: Zobaczysz, e wszystko bdzie dobrze. Kobieta, ktra ma dziecko, najbardziej potrzebuje matki,10

choby zdya si ju od niej oddali i wybraa zupenie inn drog yciow. Mj Aleeke mia ju cztery latka, ale ilekro braam go na rce, przywodzi mi na myl mj afrykaski dom matk, Afrykank z krwi i koci. Moja matka z caego serca wierzya w Allaha i do wszystkich czynnoci yciowych przystpowaa z Jego imieniem na ustach. Nie wyobraaa sobie nawet, e mogaby utuc ziarno lub wydoi kozy bez podzikowania Allahowi. Taki sposb na ycie przekazaa i mnie. To wanie podobao mi si w niej najbardziej. Dopiero w wiecie zachodnim musiaam si nauczy y bez kontaktu z Bogiem na co dzie, ale obawiaam si, e strac wszystko z dusz wcznie, jeli nie powrc do swych korzeni. Moje imi, Waris, w jzyku somalijskim oznacza Kwiat Pustyni. Takie kwiaty, o topomaraczowych, owalnych patkach, kwitn na maych krzewach mocno wronitych w ziemi. Jakim cudem potrafi przey nawet rok suszy, ale kiedy spadn deszcze - ju nastpnego dnia w kadej szczelinie rozkwitaj kwiaty jak te motyle, oywiajc najbardziej jaow pustyni. Kiedy spytaam matki, dlaczego nadaa mi takie imi. Pewnie dlatego, e od pocztku bya wyjtkowym dzieckiem! - odpowiedziaa artem. Mnie natomiast to imi kojarzy si raczej z wytrzymaoci i wol ycia tej roliny. Przecie po tym wszystkim, co przeszam, czuj si, jakbym przeya ju ze sto trzydzieci lat, albo i wicej. Zwaywszy na wszystko dobre i ze, co mi si przytrafio, mam nieodparte przeczucie, e mog przey drugie tyle. Nie wiem, skd mojej mamie przysza na myl ta rolina ani te, dlaczego Allah wybra wanie mnie, ale jako pasujemy do siebie. Kto si urodzi i wychowa w Somalii, ten potrafi wsta i i przed siebie, nawet gdy braknie mu si. Tego wanie dokonaam, wstajc z ka i podejmujc mocne postanowienie, e musz odnale swoj matk. Zdecydowaam, e wrc do miejsca swojego urodzenia i spojrz na nie innymi oczami. Nie wiedziaam jeszcze, jak zrobi co, co pozornie wydawao si niemoliwe, ale chyba nie bardziej ni prezentowanie strojw na wybiegu przez pasterk wielbdw! SAMOTNO Kobieta, ktra nie ma krewnych, taczy z dzieckiem na plecach. Przysowie somalijskie W Nowym Jorku pracownik biura podry patrzy na mnie jak na wariatk, a znajomi pytali z przeraeniem: Nie czytasz gazet? Przecie Mogadiszu ley w strefie dziaa wojennych!. Dana nie chcia nawet sysze o wyjedzie do Somalii, bo duo bardziej interesowao go przygotowanie repertuaru dla swojej kapeli na najblisze tournee. W ogle chyba nikt w caym Nowym Jorku nie pochwala moich rozpaczliwych prb odnalezienia rodziny.

11

Moe lepiej niech pani najpierw zadzwoni do Departamentu Stanu i upewni si, czy tam jest bezpiecznie - poradzi mi tene agent biura podry. - Nie wie pani, e Somalia uwaana jest obecnie za jeden z najbardziej zapalnych rejonw kuli ziemskiej? Rzeczywicie, informacje uzyskane na temat sytuacji w Somalii nie napaway optymizmem. Wadze Stanw Zjednoczonych przestrzegay przed podrami do Somalii, gdy kraj ten nie mia aktualnie funkcjonujcego rzdu. Panujca tam sytuacja polityczna przypominaa raczej anarchie - szerzyy si zbrojne starcia midzy klanami i pospolita przestpczo. Porwania, gwaty i mordy byy na porzdku dziennym, a policja ani adne wadze nie zapewniay bezpieczestwa. W pnocnych rejonach kraju, gdzie w 1991 roku proklamowano samozwacz Republik Somaliland, panowa wzgldny spokj, ale adne pastwo nie miao tam swoich przedstawicielstw dyplomatycznych. Agent linii lotniczych nie orientowa si, czy w ogle istnieje jakie poczenie z Somali drog powietrzn. - Ciekawe, jak wyobraa sobie pani t podr - wyzna szczerze. Nie organizujemy lotw w tamt stron, a przynajmniej nie mam nic takiego w rozkadzie. Poinstruowa mnie rwnie, e przed wyjazdem do ktregokolwiek z krajw afrykaskich musiaabym si zaszczepi przeciwko tej febrze, ospie, durowi brzusznemu, taczce zakanej i chorobie Heine- Medina. Na ekranie komputera wywietli mu si komunikat, e w Somalii ostatnio odnotowano przypadki zachorowa na osp i e potrzebne mi bd take leki stosowane w przypadku malarii. Wszystko to brzmiao tak zniechcajco, e nie pokazaam mu nawet paszportu. Dokumenty, jakie wystawiono mi w Wielkiej Brytanii, byy wane na wszystkie kraje z wyjtkiem Somalii, gdy odpowiednie wadze nie chciay bra na siebie odpowiedzialnoci za to, co moe spotka brytyjsk obywatelk w tak niebezpiecznym rejonie globu. Moe raczej wybraaby si pani na jak urokliw wysepk na Karaibach? - proponowa agent. - Nie ma lepszego miejsca, eby si zrelaksowa i uciec od stresw! Pewnie mia racj, tylko e ja nie chciaam ucieka od stresw, ale odnale swoj rodzin. Zwrciam si wic do osb, ktre poznaam podczas mej dziaalnoci w ONZ. Wszyscy znajomi jednak odradzali mi t wypraw jako zbyt niebezpieczn. Sugerowali, e mog potrzebowa uzbrojonej eskorty, i radzili wynaj ciarwk wraz z ochroniarzami. Obawiali si bowiem prb zamachu na mnie ze strony fundamentalistw muzumaskich w odwecie za moje wystpienia skierowane przeciw rytualnemu okaleczaniu kobiet. Zawiedziona wrciam do swego mieszkania, gdzie panowa straszny brud i baagan. W zlewie pitrzyy si niepozmywane naczynia i pojemniki po daniach na wynos, a na kuchennym stole zostaa dua, napoczta pizza. Denerwowao mnie takie marnowanie jedzenia, bo w dziecistwie nie zawsze miaam moliwo naje si do syta. Kiedy mj brat wczeniej wypi swoj porcj wielbdziego mleka i sign po moj. Odtrciam jego rk, a wtedy szturchn mnie w pier tak mocno, e upuciam miseczk i drogocenny napj rozla si na ziemi. Nie mogam ju go odzyska, wic zamiast sodkiego mleka ykaam gorzkie zy. Kurek przy kuchennym zlewie by niedokrcony, wic przez cay czas kapaa z niego woda. Uwaaam to za karygodne marnotrawstwo, bo w Somalii woda jest w cenie i oszczdza si kad kropl. To oszczdzanie weszo mi w krew do tego stopnia, e przy12

zmywaniu lub myciu zbw nigdy nie zostawiaam odkrconego kurka. W naszym kraju szacunek dla daru wody by rwnoznaczny z szacunkiem dla samego siebie. W mieszkaniu panowa take zaduch, bo nikt go nie wywietrzy ani nie zapali kadzideka dla odwieenia atmosfery. A przecie kadzido i mirra pochodz wanie z Somalii! Zapalamy je na powitanie gocia, dla uczczenia nowo polubionej maonki lub narodzonego dziecka. Kiedy m wraca z dalekiej podry, kobieta pochyla si nad piecykiem, w ktrym spala si kadzido, aby jej suknie i wosy przesiky wonnym dymem. Z Los Angeles wrciam do pustego domu, bo Dana wyjecha, a Aleeke zosta pod opiek babci. Pozbieraam wic z wycieraczki listy i rachunki, aby przed wyjazdem uregulowa wszelkie patnoci. Jednak pod moj nieobecno w domu zagniedzi si diabe, ktry powodowa same kopoty. Po powrocie Dany pokcilimy si tak, e w kocu wyrzuciam go za drzwi. Dla odreagowania stresu poszam z koleankami na piwo, cho muzumanom nie wolno spoywa napojw alkoholowych. Moja matka w yciu nie wzia do ust ani kropli, wic czuam si winna z powodu tego picia, nie do, e po mojej rodzinie w Somalii lad zagin, to jeszcze teraz straciam take moj rodzin na Zachodzie. W Somalii przedstawiciele zainteresowanych klanw prbuj za wszelk cen skoni strony do utrzymania maestwa. W razie rozwodu kobiety nie maj tych samych praw co mczyni. To m orzeka o rozwizaniu maestwa, moe odebra onie dzieci i puci j z torbami. Wystarczy, e wobec ony, jej i swojej rodziny owiadczy: Rozstaj si z tob. Jeli krewni nie przekonaj go, aby zmieni zdanie, rozwd staje si faktem. Kobieta ma prawo odej od ma, jeli ten nie potrafi jej utrzyma, ale dokd pjdzie sama i z czego bdzie y? Ma prawo zatrzyma jedynie pewn liczb owiec i kz, ktre m podarowa jej przed lubem. Stanowi one jej zabezpieczenie na wypadek rozwodu. I bardzo dobrze, Waris! - podjudzay mnie koleanki. - Chopu trzeba czasem si postawi, bo inaczej wlezie ci na gow! Zaskoczya mnie ich reakcja. Spodziewaam si raczej, e zaczn mnie poucza: Nie wiedziaa, e mczyni s ju tacy? Zobaczysz, jak ci wleje, kiedy do niego wrcisz!. Tymczasem jedna z dziewczyn, Sharla, zaproponowaa mi, ebym na kilka dni zamieszkaa u niej. Pamitaa, e i przedtem nieraz kcilimy si z Dan, wic miaa nadziej, e i tym razem wszystko rozejdzie si po kociach. Ja jednak wiedziaam, e tym razem sprawy zaszy za daleko. Prawda bya taka, e nasz zwizek nie mia ju racji bytu, by pusty wewntrz jak skorupa strusiego jaja lub wyschnite koryto rzeki. Przypomniao mi to piosenk, ktr nieraz pieway nasze kobiety: Kozy s po to, by za nimi chodzi, Wielbdy - eby uwiza je sznurem, A chopu nigdy nie moesz dogodzi, I tylko patrzy, kiedy da ci w skr! Jednak wrciam, ale nie zastaam Dany w domu, dlatego nie byo mowy o adnych przeprosinach ani pogodzeniu si. Aleeke przebywa u swojej babci, wic zostaam sama w mieszkaniu penym demonw, ktre drczyy mnie przez ca noc, nie dajc mi spa.

13

Po takiej nocy wstaam rano wcieka i nie miaam wtpliwoci, e to ju koniec z nami. Kiedy Dana wreszcie si pojawi, kazaam mu si wynosi, ale on tylko potrzsn gow. Ani myl. Jeli ci ze mn le, to sama moesz si wynie. Przeprowadzki zawsze byy dla mnie koszmarem, mimo e wywodziam si z plemienia koczownikw. Zreszt nie tylko dla mnie. Wiadomo, e gdy kozy i wielbdy zjedz ca traw, trzeba si przenosi na nowe tereny, ale mj ojciec chcia zawsze zaj pastwiska i wodopoje przed innymi, tote w rodku nocy budzi nas i kaza si pakowa. Po ciemku wszyscy mielimy trudnoci ze znalezieniem czegokolwiek; z wyjtkiem mojego ojca, ktry widzia w ciemnociach lepiej od innych. - Bierz garnek, Waris! - rozkazywa. - Kiedy nie widz, gdzie on jest... - marudziam. - Z drugiej strony ogniska - instruowa mnie ojciec i nie miaam wyjcia, tylko musiaam po omacku szuka go we wskazanym miejscu, modlc si, aby nie nadepn na rozarzony wgielek. Tymczasem rodzice przygotowywali adunek do objuczenia wielbdw. Suyy do tego mocne liny plecione przez kobiety z rzemieni. Jedn z takich lin obwizywao si wielbda pod brzuchem, a drug przecigano od uszu do ogona. Potem matka kazaa wielbdowi uklkn i narzucaa koce na jego garb. Juki musiay by mocno przytroczone i rwnomiernie rozoone, eby podczas marszu nie spady ani si nieprzesuny. Trudno byo to zrobi po ciemku i nieraz si zdarzao, e cay adunek si rozsypywa, za co ojciec bi matk butem. Po obu bokach wielbda rozmieszczano cisze pakunki, na przykad kosze na mleko, a do nich matka dowizywaa mniejsze koszyki i garnek do gotowania. Na drugiego wielbda nakadaa maty suce do pokrywania konstrukcji szaasu, zwinite w rulony i uoone w ksztat maego domku. Pomidzy nimi mona byo posadzi mae dziecko lub mode zwierz, ktre nie wytrzymaoby pieszego marszu. Nasuchalimy si dosy o dzieciach, ktre nie nadyy za karawan i pozostawiono je na pustyni na pewn mier, wic drelimy ze strachu, eby czego nie zapomnie ani samemu nie zosta w tyle. Podczas juczenia wielbdw matka piewaa zwykle tradycyjn piosenk, jak kobiety od lat umilay sobie prac: Kiedy mczyzna kilka on pojmie, Nigdy nie bdzie ju y spokojnie! Ojciec nie by zbytnio zachwycony t piosenk, ale co mg na to poradzi, kiedy pieway j wszystkie kobiety? Po zaadowaniu naszego dobytku ruszalimy w dug drog. Czeka nas marsz przez ca noc i wiksz cz nastpnego dnia, bo ludzie z mojego plemienia nie jedzili na wielbdach. Sadzano na nich najwyej mae dzieci, osoby chore bd w podeszym wieku. Miaam wic do wyboru albo si wyprowadzi, albo dalej uera si z Dan, dopki kto z nas pierwszy nie skapituluje. Na razie poszam do swojego biura, eby mc spokojnie pomyle. Nie bardzo chciaam ustpi, bo w kocu to ja opacaam komorne. W Somalii wszelkie spory rozstrzygali midzy sob mczyni reprezentujcy zainteresowane strony. Kobiety nie naleay do tych samych klanw co ich mowie, tote ich interesw bronili bracia i inni krewni w linii mskiej. Na przykad moja matka, wychodzc za mojego ojca, nie zostaa przyjta do jego klanu Darod, ale nadal pozostawaa bliej zwizana ze14

swoim klanem, Mijertain. Przedstawiciele stron zasiadali wic pod wielkim drzewem i dyskutowali tak dugo, a wypracowali kompromisowe rozwizanie, moliwe do przyjcia dla wszystkich. Teraz jednak nie mieszkaam w Somalii, tylko w Brooklynie, gdzie teoretycznie miaam rwne prawa z mczyznami. Nie mogam jednak zmusi Dany do opuszczenia mieszkania, gdy na umowie najmu figurowao jego nazwisko. Wprawdzie ja znalazam to lokum, ale poniewa zblia si termin porodu, a chciaam rodzi w Omaha, eby by bliej rodziny mojego przyjaciela, nie miaam gowy do podpisywania zawiych dokumentw. Dana zatem sam zaatwi niezbdne formalnoci z wacicielem domu. Teraz wic mogam si tylko wycofa jak ogier zebry pokonany w walce z drugim samcem. Dom stanowi niezbywaln warto dla narodw koczowniczych, czsto zmieniajcych miejsce zamieszkania. Doszam jednak do wniosku, e nie czuj si dobrze w miejscu, ktre przypominao mi wyschnit studni lub wypasione do goej ziemi pastwisko. Peno tam byo demonw, ktre przysparzay samych kopotw. Wiedziaam jednak, e aby pozby si tych kopotw, musz take sama si zmieni. Do mczyzn podchodziam zawsze z rezerw, bo ze dowiadczenia nauczyy mnie podejrzliwoci i nieufnoci. Pocztkowo wydawao mi si, e z Dan wszystko dobrze si uoy, bo wyglda na niemiaego, lecz miego chopca, ale okazao si, e on uwaa mnie za swoj wasno. Sdziam, e tylko w Somalii mczyni s tak leniwi, e ka kobietom odwala za nich najcisz robot, tymczasem na Zachodzie mczyni wykorzystywali mnie tak samo albo i bardziej. Kiedy byam jeszcze maa - mogam mie najwyej dziewi lub dziesi lat - sprowadzi si do nas wujek. Mieszka z nami przez ca por such i nie wynis si przed nastaniem deszczw. Przyby z Gelkayo, gdzie pobi si na noe z czonkiem innego klanu i o mao nie odrba mu ramienia. W razie rozlewu krwi odpowiedzialno spada na wszystkich czonkw klanu, wic zapacili wspplemiecom poszkodowanego nalen zwyczajowo kwot, a wujka, zwanego przez nas Maym Wujkiem, bo by niszy od mojego ojca, wysali do buszu, dopki nie opadn emocje. May Wujek by bardzo zabawny, czsto artowa i lubi mnie zaczepia, apic za spdnic, kiedy obok niego przechodziam. Podobao mi si, e mwic do mnie, spoglda mi prosto w oczy, a ktrego wieczoru zaproponowa: Waris, moe pjd z tob i pomog ci zagania kozy? Pochlebiao mi, e zainteresowa si tak ma dziewczynk jak ja, cho Halimo ostrzegaa, aby mu nie ufa. Nie suchaam jej jednak, bo i tak za czsto mnie pouczaa, co mam robi. Przeszlimy razem na drug stron wwozu, aby zwoa kozy, zanim soce zajdzie. Wujek wypatrzy zaciszne miejsce pod rozoyst akacj i zaproponowa, aby odpocz w jej cieniu. Rozoy na ziemi swoj marynark i zaprosi mnie, abym usiada przy nim. Jego zachowanie wydao mi si podejrzane, wic prbowaam si wymwi, proponujc, ebymy ju zabierali kozy. Poniewa jednak nalega, w kocu usiadam na samym brzeku rozesanej marynarki. Wuj natomiast pooy si na niej, przysuwajc si do mnie

15

tak blisko, e czuam zapach jego potu. eby nie zwraca na niego uwagi, zaczam przyglda si kozom, jak wybieray sobie smakowite, mode trawki. - Wiesz co, Waris? - kusi dalej. - Po si obok mnie i patrz, jak wschodz gwiazdy, a ja opowiem ci bajk.. To mi si nawet spodobao, tote wycignam si na brzegu marynarki, z dala od niego. Wuj obrci si na bok, by lee twarz do mnie, i opar gow na rku. Poaskota mnie w kark i zacz opowiada histori o dziewczynie, ktra miaa duy nos... Przy tych sowach dotkn mego nosa i kontynuowa opowie, dodajc, e dziewczyna ta miaa take gruby kark, duy brzuch i piersi. Wymieniajc kolejne czci ciaa bohaterki, dotyka mnie lubienie w te same miejsca, a mniej wicej po minucie takiej zabawy zacz mi rozwizywa pasek. Oczywicie krzyczaam, ale znajdowalimy si tak daleko od obozowiska, e nikt nie mg tego sysze. Podwin mi sukienk i wgramoli si na mnie, rozrzucajc moje nogi na boki. Rozporek mia rozchylony i tym swoim interesem szturcha mnie w intymne miejsca. - Wujku, co robisz? Przesta! - daram si na cae gardo, ale zatka mi usta doni i w tym momencie poczuam, e trysn z niego strumie lepkiej cieczy. Stoczy si ze mnie, zanoszc si od miechu, a ja miaam na sobie peno tego paskudztwa, ktre mierdziao tak obrzydliwie, jak nic dotd w moim yciu. Wytaram si, jak mogam, i biegiem puciam si w stron domu. Dobiegam do matki i wtuliam si w jej udo. Od niej nie byo czu tego wistwa - pachniaa czystoci. Nie wiedziaam, co jej powiedzie, bo nie umiaam nazwa tego, co si wydarzyo. Czuam, e ten mczyzna zrobi mi co zego, ale nie miaam pojcia co, bo w domu nigdy nie rozmawialimy na takie tematy. Przytuliam si wic tylko do matki i milczaam, bo nie mogam ani paka, ani wydusi z siebie sowa. - Co si stao, kochanie? - agodnie dopytywaa matka, gadzc mnie po gowie. - Moe hiena ci zaatakowaa? Za ca odpowied przyciskaam si tylko do niej mocniej, nie chcc puci jej od siebie. Czuam si pohabiona i zbrukana, cho nie zdawaam sobie sprawy dlaczego. Od razu znienawidziam czowieka, ktry wyrzdzi mi takie zo, jak rwnie t cz rodziny, ktra udzielia mu pomocy. Rozstanie z Dan rwnie nie rozwizao moich problemw. Byam przecie samotn matk, bez mieszkania i rodziny, ktra mogaby mi pomc, wic w efekcie, zamiast poprawi - pogorszyam swoj sytuacj. Im bardziej czuam si samotna, tym bardziej brakowao mi obecnoci mojej kochajcej matki, ale jej odnalezienie wydawao si coraz mniej realne. Prasa podawaa same hiobowe wieci na temat Somalii: Prawie dwa miliony Somalijczykw w obliczu mierci godowej; W Somalii codziennie umiera z godu dwa tysice osb; W Somalii rozptao si prawdziwe pieko.... Odkd opuciam ten kraj, nkany godem i walkami midzy klanowymi, nie miaam adnej wiadomoci o mojej rodzinie. Syszaam o upadku rzdu Muhammada Siada Barre po jego ucieczce w 1991 roku, a niespena dziesi lat pniej nowy rzd take nie potrafi zaprowadzi pokoju w skconym spoeczestwie. Nie miaam jak poinformowa matki, e urodziam syna, bo poczta w wyniszczonym wojn domow kraju dziaaa kiepsko, a zreszt nikt z moich bliskich nie mieszka w16

pobliu jakiegokolwiek urzdu pocztowego. Zreszt, nawet gdybym moga wysa list, faks albo e- mail - mj biedny kraj nie nada za nowoczesn technologi, a moi krewni nie umieli czyta ani pisa. Zostaam wic sama, odcita od rodziny, co nie byo wiele lepsze od mierci. Gazele kryy ju coraz bliej mego domu. TELEGRAF Z BUSZU Szczcie unosi si na skrzydach Boga, Jego spojrzenie wry dobry los, Spokojnie wic, mj synu, nie bj si. Piosenka somalijska Ktrego pochmurnego dnia po poudniu zadzwoni telefon. Miaam przeczucie, e musz go odebra. Dzwonia jaka pani w imieniu Oprah Winfrey, ktr szanuj, bo jest wietn organizatork o wielkich moliwociach. - Chcemy nakrci program o prawnie usankcjonowanej przemocy wobec kobiet poinformowa mnie gos na drugim kocu drutu. - chcielibymy, eby pani wystpia w czci powiconej promocji kobiet. - Mam mwi o rytualnym okaleczaniu kobiet? - upewniam si. - Owszem, poruszymy take i ten temat, ale na ten temat Calista Flockhart bdzie przeprowadza wywiady z kobietami w Afryce. - Calista Flockhart? - powtrzyam. - Tak, to ta aktorka, ktra gra tytuow rol w serialu Ally McBeal. - Aha - odmruknam, mylc, co ona moe wiedzie o zabiegach obrzezania dokonywanych na kobietach. A swoj drog, jeli nie ja miaam o tym mwi, to czego w ogle Oprah Winfrey moe chcie ode mnie? Jednak rozmwczyni natychmiast rozwiaa moje wtpliwoci. - Pani poprosimy o wystpienie w czci zatytuowanej Pamitaj, eby trzyma fason. - Nie o tym, co zawsze, tylko o trzymaniu fasonu? - Nie bardzo rozumiaam, o co w tym wszystkim chodzi. - Tak - zapewnia nieznajoma kobieta. - Uwaamy, e pani wietnie to zrobi. Zaskoczya mnie ta propozycja. Ostatni rzecz, o ktrej w tej chwili mylaam, byo trzymanie fasonu. Skd Oprah Winfrey moga wiedzie, e mam na ten temat co do powiedzenia. Dlaczego moj dyurn kwesti powierza biaej kobiecie, ktrej nikt nigdy nie zapiecztowa tak jak mnie? I jak miaam trzyma ten fason, kiedy wszystko, czego si chwytaam, wymykao mi si z rk? Na razie spawiam t pani, obiecujc, e si namyl i dam jej zna, ale i bez niej miaam do kopotw. Jeszcze w tym samym tygodniu wczesnym rankiem obudzi mnie ostry dzwonek telefonu. Rozespana spojrzaam na zegarek. Wskazywa pit, ale rwnie dobrze moga to by szsta albo moe czwarta? Znajomy uprzedza mnie, e szykuje si zmiana czasu. Podobno wprowadzano te zmiany ze wzgldu na oszczdno prdu, ale nie mogam poj, co to daje.17

- Po co mamy przestawia zegarki? - dopytywaam. - Czy czas moe si zmienia? - Jesieni cofamy zegarki, a wiosn posuwamy je o godzin naprzd - tumaczy mi znajomy. - Chodzi o to, e jesieni soce wschodzi coraz pniej, a my chcielibymy, eby zawsze wschodzio o tej samej godzinie. - A nie moecie po prostu wstawa razem ze socem? - dziwiam si. W Somalii nie mielimy takich problemw i nikt tam nie dyktowa socu, co ma robi. W strefie rwnikowej dzie przez cay rok trwa mniej wicej tyle samo, wic na podstawie dugoci cienia mona okreli, jak daleko jeszcze do zachodu, i nie trzeba do tego zegarkw. Natomiast w krajach zachodnich sztuczne owietlenie zaciera rnice miedzy dniem i noc, a na pochmurnym i zadymionym niebie na og nie wida soca, ktre w Somalii rzdzi naszym yciem. pimy, kiedy jest ciemno, a wstajemy, kiedy dnieje. Kolega wspomnia co o farmerach w stanie Michigan, ktrzy musz wczenie wstawa, eby wydoi krowy. Nasze kozy budziy si o wschodzie soca, wic czemu sprawiao to trudno krowom w Michigan? Tym razem miaam przeczucie, e dzwoni kto z moich krewnych, bo oni lubili nieraz wybiera takie nietypowe pory. Zwlekam si z ka, eby podnie suchawk. Rzeczywicie usyszaam gos mojego brata Mohammeda, stale mieszkajcego w Amsterdamie. Od razu oprzytomniaam, kiedy na dzie dobry poinformowa mnie, e potrzebuje pienidzy. Oczywicie zapewniam, e mu je przel, bo u nas ten. kto ma pienidze, dzieli si z potrzebujcymi. W nagrod usyszaam informacj, e Mohammed widzia si ostatnio z naszymi krewnymi, ktrzy wanie wrcili z Somalii. Dostali si tam bez specjalnych trudnoci i - mao tego - odwiedzili take innych czonkw rodziny, ktrzy mieszkali w pobliu naszej matki! To jej wanie Mohammed chcia przesa pienidze, o ktre mnie prosi. W Afryce nieraz w artach nazywa si telegrafem z buszu przekazywanie informacji bez porednictwa poczty czy telefonu. Odbywa si ono za pomoc zmysu, ktry nie ma angielskiej nazwy. Polega to na tym, e ludzie po prostu wiedz, i kto si do nich wybiera albo zachorowa. W krajach zachodnich uywa si do tego telefonw komrkowych, faksw bd automatycznych sekretarek. To bardzo praktyczne urzdzenia, ale myl, e jeli si yje w staej cznoci z Bogiem, to w razie czego mona nawiza duchow czno, z kim si chce. Zawsze wic zaskakiwaam znajomych, ktrzy mnie pytali: - Masz wczony faks? Chciaabym ci co przesa. - Nie - odpowiadaam. - To podaj mi swj e- mail! Wyjaniaam, e nie nadam jeszcze za osigniciami zachodniej techniki, ale znaam wiele sposobw porozumiewania si, ktre nie wymagay urzdze elektronicznych. Mohammed zadzwoni, kiedy byam ju bliska rezygnacji z wyjazdu do Somalii, dlatego nie miaam wtpliwoci, e to palec Boy. Dowiedziaam si od niego, e mama mieszka obecnie blisko granicy z Etiopi, w maej wiosce, gdzie panuje wzgldny spokj. Ojciec natomiast osiedli si w buszu nieopodal Gelkayo, bo cho si tego wstydzi, porzuci koczowniczy tryb ycia. Wskutek dziaa wojennych straci wikszo wielbdw, a

18

ponadto chorowa na oczy. Mimo to jednak oprcz mojej matki polubi jeszcze dwie nastpne ony i y obecnie z nimi. Mohammed wychowywa si w Mogadiszu u zamonego stryja, wic prawie go nie znaam. Wrd mego ludu takie sytuacje zdarzay si czsto. Czonek rodziny, ktremu powodzi si lepiej ni innym, opiekuje si nieraz dziemi uboszych krewnych. Podobnie postpuj u nas nawet strusie - samica skada jajko w gniedzie, na ktrym siedzi ju inna samica. Ta za, nie wiedzc o niczym, wysiaduje oprcz swoich jaj take podrzucone, a potem wodzi wyklute z nich strusita. Kiedy naliczyam w jednym gniedzie a trzynacie jaj! Kiedy zarwno Mohammed, jak i ja osignlimy ju wiek modzieczy, w Somalii przej akurat wadz dyktator wojskowy Siad Barre, przezwany przez nard AJweine, co oznaczao Wielkie Usta. Energicznie zabra si do reformowania pastwa. Na przykad jzyk somalijski nie istnia w formie pisanej, poniewa wpywowi ludzie w tym kraju nie mogli si zdecydowa na wybr alfabetu. Inteligencja opowiadaa si za alfabetem aciskim, natomiast poboni szachowie dowodzili, e naley uywa pisma arabskiego, gdy w tym jzyku napisany jest Koran. Siad Barre zasiga w tej sprawie take konsultacji za granic. Uwaa za swych sojusznikw zarwno wczesny Zwizek Radziecki, jak i Chiny, wic pragn zadowoli oba te pastwa. Rosjanie i Chiczycy opowiedzieli si za alfabetem aciskim, tote Siad ogosi, e Somalia przechodzi na pisowni acisk, i pierwsze teksty drukowane w tym jzyku ujrzay wiato dzienne. Rzd proklamowa rewolucj kulturaln i zapowiada, e w cigu dwch lat kady obywatel nauczy si czyta. W Mogadiszu otwarto wiele nowych szk, dziki czemu Mohammed mg uczy si w jzykach somalijskim, woskim i arabskim. Arabskim powinien przecie wada kady muzumanin, gdy jest to jzyk witej ksigi Koranu, a niektre oficjalne gazety wydawano nadal w wersji woskiej, poniewa poudniowe prowincje Somalii byy kiedy okupowane przez Wochy. Zanim jednak Mohammed doszed do wieku dojrzaego, miasto powoli zaczo rozsypywa si w gruzy. Szkoy i szpitale, ktrych budowa miaa zosta sfinansowana przez zagranicznych sponsorw, nigdy nie powstay. Rozwijao si tylko wojsko i struktury z nim zwizane. Siad Barre nalea do klanu Darod, wic jego wspplemiecy zyskali moliwo szybkiego awansu w gaziach gospodarki pracujcych na potrzeby armii. Wojsko potrzebowao midzy innymi regularnych dostaw khatu i tym wanie zaj si Mohammed. Khat to licie pewnego krzewu dziaajce podobnie jak amfetamina. Pocztkowo uli je tylko przywdcy religijni, aby mc bez zmczenia recytowa godzinami wersety Koranu. Pniej zwyczaj ten przejli take czonkowie wioskowej starszyzny, ktrzy wieczorami przesiadywali we wasnym gronie i namitnie dyskutowali o polityce, obrywajc przy tym listki z gazek khat powizanych w pczki. uli je na miazg, wypychajc ni policzki, a zby zabarwiay im si na czarno. Nigdy nie mogam zrozumie, jak przyjemno znajdowali ci ludzie w uciu czego, co ani nie smakowao, ani nie wygldao przyjemnie, bo z kcika ust stale wycieka im zielony sok. Mohammed przemyca wiksze iloci tych gazek z wyynnych okolic Etiopii i Kenii, po czym sprzedawa je onierzom.

19

Wrd modych chopcw sucych w wojsku ta uywka cieszya si du popularnoci. ucie lici przez pierwsze dwie godziny powodowao wyrane oywienie i popraw nastroju, ale potem gr brao przygnbienie, zmczenie i nieufno, do ktrej doczaa si jeszcze bezsenno. Pamitam, jak zaraz po dojciu Siada Barre do wadzy, co miao miejsce na pocztku lat siedemdziesitych, odwiedzi nas mj wujek Ahmed z Gelkayo. Przyjecha pod pretekstem przeliczenia swoich wielbdw i kz, ale wyglda na wzburzonego i dugo rozmawia z moim ojcem. My z matk splataymy akurat lin z dugich paskw wielbdziej skry, wic przysunymy si na tyle blisko, aby sysze ich rozmow. - onierze Siada Barre szukaj modych chopcw. - A do czego ich potrzebuj? Zabieraj ich do specjalnego obozu szkoleniowego i wychowuj na przyszych onierzy. Nie masz pojcia, ilu chopakw ju uprowadzili! Rzd szykuje si do wojny z Etiopi o Ogaden, ktry nam zabrali, ale nie mam zamiaru wysa moich synw na front. Ukryj ich, bo s jeszcze za modzi. - Ciekawe, skd wezm tyle broni. Kto bdzie na tyle gupi, eby dawa takim chopcom bro do rki? - Afweine (Wielkie Usta) zdobywa pienidze, skd si da, z Woch, Stanw Zjednoczonych, Niemiec, Rosji, Chin... Kupuje za to bro, wic potrzebuje onierzy. Wujek pocign yk herbaty i splun. - Syszaem od wielu naszych krewnych, e modzi chopcy wyprowadzaj wielbdy na pastwisko i gin bez wieci. onierze porywaj tak ich, jak wielbdy. Po jego wyjciu rodzice pocztkowo zamierzali wykopa wielk jam i ukry w niej moich braci, ale w kocu ojciec zdecydowa wysa ich do krewnych mieszkajcych na pnocy. Mnie za przyuczy do pomocy przy wielbdach, z czego byam dumna, bo opieka nad wielbdami uwaana bya za zaszczytne zajcie, zarezerwowane dla chopcw. Co kilka dni wyprowadzaam wielbdy do wodopoju ciek odkryt przez ojca, ktry mia dar znajdowania rde tam, gdzie nikt inny na to nie wpad. Wielbdom to wystarcza, chocia nie przechowuj wody w garbie, jak si powszechnie uwaa. Garb suy im jako magazyn zapasowego tuszczu, ktry moe przez jaki czas dostarcza potrzebnej energii. Wielbd przewodnik stada zna na pami drog do rda, a inne szy krok w krok za nim, kierujc si dwikiem jego drewnianego dzwonka. Nosiam ze sob uwizany na dugiej linie bukak, uszyty przez matk z koziej skry, ktrego uywaam do wycigania wody ze rda. Ktrego dnia zorientowaam si, e moj ciek zatarasoway wojskowe ciarwki i namioty. Przeraziam si miertelnie, bo syszaam, e onierze gwac dziewczta i kradn wszelki ywy inwentarz. Wdrapaam si na pagrek i przycupnam w trawie, aby z ukrycia obserwowa onierzy w tych mundurach, biegajcych z karabinami. Karabiny maszynowe wieli na skrzyniach ciarwek. Puciam wielbdy luzem, ale bay si zblia do obozowiska penego nieznanych dwikw i zapachw. Jako znalazy drog okrn i w kocu skieroway si w stron rda. Ja skradaam si za nimi tak, aby nie zauwayli mnie onierze. Napoiam wielbdy, odczekaam, a zapada ciemna noc, i wrciam do naszego obozu.20

Mj zamony wujek zamieszkay w Mogadiszu zdecydowa si na wyprowadzk stamtd, bo twierdzi, e miasto chyli si ku upadkowi. - Ludzie utrzymuj si z ebraniny i kradziey - opowiada moje mu ojcu. - Po ulicach szwendaj si hordy bezdomnych dzieciakw, ktre wyrzdzaj same szkody. - Godni ludzie, ktrzy nie maj honoru, zjedz wszystko i za wszelk cen - zgodzi si z nim ojciec. - W naszym miecie pojawio si teraz tylu bezdomnych ndzarzy, e wyniosem si stamtd i nigdy ju nie wrc! - zyma si wujek. - Ta caa banda w rzdzie pilnuje tylko swojego koryta, a szary czowiek nie moe si przy nich czu bezpiecznie! Wojna z Etiopi wybucha w roku 1974 i od tego czasu w Somalii najpierw szalaa wojna domowa, a potem klska godu. W 1991 oddziay rzdowe poniosy klsk i opozycja przeja kontrol nad niektrymi dzielnicami Mogadiszu. Zwyciskie ugrupowania nie mogy jednak doj do porozumienia w kwestii obsadzenia urzdu prezydenta, wic skoczyo si na dalszych utarczkach midzyklanowych. Niedugo po odwiedzinach wujka uciekam z domu i znalazam si w Londynie. Wieci od moich bliskich docieray do mnie rzadko, a wkrtce zupenie ustay. Dopiero w grudniu roku 1992, kiedy z Londynu przeniosam si do Nowego Jorku, aby tam kontynuowa karier modelki, wpado mi w rce niedzielne wydanie New York Timesa. Dostaam ten numer od koleanki, ale ju same zdjcia omal nie zwaliy mnie z ng. Komentarze redakcyjne donosiy, e ponad sto tysicy mieszkacw Somalii zmaro mierci godow, i to nie z powodu suszy, lecz wojny domowej pustoszcej kraj od czasu obalenia reimu Siada Barre. Brak sprawnego rzdu wykorzystyway konkurujce ze sob gangi, ktre przy tej okazji zaatwiay prywatne porachunki. W tych warunkach niemoliwa bya uprawa roli ani hodowla zwierzt, tote czarno- biae zdjcia ukazyway przeraajce obrazy umierajcych z godu ludzi. Organizacje charytatywne nie byy w stanie dostarczy ywnoci najbardziej potrzebujcym, czyli kobietom i dzieciom, gdy bandyci rabowali wszelkie dostawy. Wiadomo, e w takiej sytuacji najbardziej ucierpiay wanie kobiety i dzieci. Zdjcia w gazecie ukazyway paczce dzieci z zapadnitymi oczami i wystajcymi komi policzkowymi, skurczone ciao kobiety, lece w poprzek ulicy jak poamana parasolka... Podobno przez te lata umierao z godu co czwarte dziecko. I jak w tych warunkach miaam dowiedzie si czegokolwiek na temat mojej rodziny, kiedy gazety krakay: W tym zapomnianym przez Boga i ludzi kraju, wyniszczonym przez wojn, gd i susz, najwicej szczcia mieli ci, co pomarli!. Ogldaam w telewizji reportae opisujce przeprowadzanie operacji Przywrci nadziej i coraz bardziej bezowocne prby oczyszczenia miast z rozwydrzonych onierzy, pewnych swojej bezkarnoci. Okoo miliona Somalijczykw opucio kraj i dowiedziaam si, e midzy nimi znalaz si mj brat Mohammed. Zadzwoni do mnie z Amsterdamu, a ja tak si ucieszyam, e natychmiast wsiadam w samolot i poleciaam do niego. Trudno mi byo uwierzy, e ten wychudzony jak patyk czowiek jest moim bratem! Doln warg mia gboko pknit, co wskazywao na dugie okresy pragnienia. Obojczyki21

zdaway si przebija mu koszul, a sam wyglda na wystraszonego i jakby wypalonego w rodku. Porwaam go w objcia i powtarzaam: - Mohammed, co si stao? Co si z tob dziao? - Trzymali mnie przez wiele miesicy najpierw za drutami kolczastymi, a potem w wizieniu i nigdy nie dawali do syta je ani pi - wyjani. - Za co ci to zrobili? - Och, Waris, to by zupeny obd. onierze od rana do wieczora pili albo uli khat. Zastpowao im to niadanie, obiad i kolacj, wic byli wiecznie rozdranieni, wszczynali bjki albo strzelali z samochodw do wszystkiego, co si ruszao. - Hiiyea, aha - potwierdziam, cho nie taiam zdziwienia. - Przed wieczorem wszyscy ju byli albo pijani, albo napani, wic kady trzewy czowiek od razu wydawa im si podejrzany. A jeli do tego omieli si zwrci im uwag, eby zachowywali si spokojniej, od razu na niego huzia! Wojsko miao zabezpiecza wszystkie posunicia rzdu i tumio kady sprzeciw. Na przykad rzd przyzna kobietom prawo dziedziczenia, a przywdcy religijni zaprotestowali, e to niezgodne z nakazami islamu. Od razu Afweine wyda swojej gwardii przybocznej, Czerwonym Beretom, rozkaz stracenia dziesiciu szachw w ich meczetach. Kiedy wzburzeni ludzie wyszli na ulice, wojsko urzdzio prawdziw rze. onierze strzelali jak do kaczek, gwacili kobiety i nawet mae dziewczynki! W cigu nastpnych dni Mohammed opowiedzia mi, jak to si stao, e Afweine zacz podejrzewa wszystkich czonkw klanw Mijertein, Howiye i Issaq. Otoczy si wycznie czonkami swojego klanu i z nich utworzy Najwysz Rad Rewolucyjn (NRR) - organ cakowicie dyspozycyjny. Ktrej nocy take mojego brata oskarono o niewystarczajc lojalno wobec prezydenta i aresztowano. - Nagle wszyscy czonkowie klanu Mijertein stali si podejrzani. Wycignli mnie z ka, pobili i przez tydzie przetrzymywali skutego w ciemnym pokoju, cho nie wytoczono mi procesu ani nie postawiono adnych zarzutw... - Mohammed niechtnie wraca myl do tych wydarze. - A dali ci przynajmniej co do jedzenia? - spytaam, bo by tak wychudzony, e oczy mia gboko zapadnite. - Najwyej troch ryu i kubek wody raz na dzie. - O Boe! Jak zdoae si stamtd wydosta? - Na szczcie ci, ktrzy nas pilnowali, byli przez cay czas napani, a wujek mia do pienidzy, aby ich przekupi. Uciekem z wizienia, ale gdybym zosta w Somalii, dawno bym nie y! Na szczcie krewni zdobyli dla mnie jeszcze troch pienidzy i przemycili mnie do Kismayo na poudniowym wybrzeu, gdzie klan Afweinego nie mia zbyt wiele do gadania. Stamtd przedostaem si statkiem do Mombasy, gdzie zapaem samolot do Europy. Stwierdziam jednak, e mj brat, mimo tak cikich przej, po omiu latach nie zatraci wizi z ojczystym krajem. Jeli wic kto w ogle mg pomc mi zorganizowa wypraw do Somalii, to tylko on! - Suchaj, wiesz, jak chciaabym wrci do kraju... - zaczam, ale Mohammed sysza ju kiedy te sowa w moich ustach i nie bardzo wierzy w ich szczero.22

- Dobra, dobra, kobieto - prbowa mnie spawi. - Jak sobie to wyobraasz, skoro dwadziecia lat temu ucieka stamtd? Sprbuj lepiej posa naszym troch pienidzy. - Mohammed, ja mwi serio - nie ustpowaam. - Chciaabym wrci do domu, tylko nie wiem, jak si do tego zabra. Pomoesz mi? - Hiyea - przytakn. Tylko tyle? Spodziewaam si, e jak inni bdzie prbowa mnie odwie od tego zamiaru, ostrzegajc przed grocymi niebezpieczestwami lub usiujc przedstawi mi bezsens mojego pomysu. Tymczasem hiyea oznacza tyle, co Aha, rozumiem, a dla mnie byo to pierwsze wiateko, ktre rozbyso w mroku. Mylisz, e tam jest bezpiecznie? Mam szans spotka kogo znajomego? Wiesz, od jak dawna nie mwiam po somalijsku? - zasypaam go lawin pyta. Jeszcze w 1995 roku zgodziam si nakrci film dokumentalny dla BBC, liczc, e pomog mi dotrze do mojej matki. I rzeczywicie, miaam mono widywa j przez trzy dni w etiopskiej miejscowoci Galadi, tu przy granicy z Somali. Nie omieliam si przekroczy tej granicy ze wzgldu na napit sytuacj w kraju, ale ju wtedy zorientowaam si, e mam trudnoci w posugiwaniu si ojczystym jzykiem. Tym razem cakiem serio mylaam o wyjedzie. Mohammed zgodzi si mi towarzyszy pod warunkiem, e pokryj wszystkie zwizane z tym wydatki. Nie byo go sta na tak podr, gdy otrzymywa tylko niewielki zasiek socjalny od rzdu holenderskiego. Natomiast nadal swobodnie wada jzykiem somalijskim, co mogo nam si przyda, w razie gdybym nie pamitaa jakich sw. W obecnoci brata czuam si bezpiecznie, a poza tym mogam miao pozostawi Aleeke w Amsterdamie pod opiek jego ony. Zdecydowaam zatem, e wyruszymy w przyszym tygodniu. Wolaam z tym nie zwleka, bo sytuacja w miejscu zamieszkania mojej matki moga si przecie zmieni, a wtedy chwilowo uchylone drzwi zamknyby si na zawsze. Mohammed wspomnia take o moliwoci spotkania z naszym ojcem. Na wie o tym zwilgotniaa mi do trzymajca suchawk, bo jeszcze po latach odczuwaam lk na sam myl o ponownej z nim konfrontacji. Z kolei Mohammed obawia si powrotu do kraju, z ktrego ledwo uszed z yciem. Wspomnienia tortur i szykan przeytych w Mogadiszu nadal drczyy go w snach, tym bardziej e dopiero po latach uzyska w Holandii status uchodcy politycznego, co nie dawao mu prawa do pracy ani do nauki. Mg jedynie czeka, wic mia duo czasu, aby, podobnie jak ja, prbowa na nowo odnale siebie. Jeszcze tego samego dnia zadzwoniam do wsppracowniczek Oprah Winfrey i powiadomiam je, e rezygnuj z udziau w programie z powodu wyjazdu do Somalii. Nie chciaam udawa przed nimi, e jestem w wietnym nastroju, kiedy miaam zranione serce! Jednak zaraz po podjciu decyzji wpadam w panik, bo na tak podr musiaam si odpowiednio ubra. Kobiety w mojej rodzinie, jak przystao na szanujce si Somalijki, nie nosiy przecie obcisych spodni, koszulek ani czapeczek baseballowych. Zaraz po przybyciu do Londynu ostentacyjnie powyrzucaam stare somalijskie sukienki, poniewa chciaam zrzuci dawn skr jak motyl wyfruwajcy z kokonu. Teraz za zatskniam za

23

tamtym kokonem, wic przeczesaam cay Nowy Jork, znany jako wiatowa stolica konfekcji, w poszukiwaniu odpowiednich sukien. Narodowy strj somalijski, inaczej dirah, to suknia duga do ziemi, o bardzo prostym kroju, uszyta z lekkiego, przewiewnego materiau w kwiaty lub jaskrawe, geometryczne desenie. Do uszycia takiego ubioru potrzeba byo czterech jardw tkaniny, czyli czterokrotnej odlegoci midzy czubkiem nosa a kocem wycignitej rki. Wioskowi krawcy skadali odmierzon w ten sposb sztuk materiau na p, wycinajc na linii zoenia pkolisty otwr na gow. Na starych maszynach o napdzie nonym, pozostawiajc wolne miejsca do przeoenia rk, obrbiali wycicie na szyj i odrywali obrbek. Pod tak sukni kobiety wkaday tylko halk, bo nie znaam osoby o tak duych piersiach, aby potrzebowaa jeszcze stanika. Ja w kadym razie do takich nie naleaam! Gowy kobiety w Somalii okryway dugimi szalami, ktre nacigay take na twarz, gdy chciay wyj z domu lub rozmawia z mczyzn innym ni m lub ojciec. Jednak za najbardziej pontn cz damskiego ciaa uchodziy nogi. Kobieta, ktra pokazaaby si publicznie w szortach lub obcisych spodniach, zostaaby chyba ukamienowana, albo i gorzej! Zwrciam si do mojej przyjaciki Sharli z prob o rad, gdzie mogabym dosta odpowiednie rzeczy. Skierowaa mnie do centrum handlowego pod nazw Republika Bananowa. - Co mogaby mi pani doradzi na pustyni? - spytaam ekspedientk. - Mamy adne spodnie, szorty i kapelusze w stylu safari - odpowiedziaa. - To na nic, bo na pustyni byoby mi w czym takim za gorco. Potrzebuj czego lunego i przewiewnego, bez paskw i zapi - wyjaniam, ale jedyn rzecz, ktr panienka moga mi zaproponowa, bya obszerna, czarna suknia. Uznaam jednak, e wygldaabym w niej zbyt ponuro, i pytaam dalej: - A nie macie nic bardziej kolorowego? Okazao si, e jedynym wyrobem, ktry przynajmniej w czci spenia moje wymagania, byy hinduskie sari. Zrobiono je z podobnej tkaniny bawenianej jak stroje noszone przez moje rodaczki. Tyle tylko, e kupony materiau na sari byy dusze, bo drapowano je wok talii, podczas gdy somalijskie suknie opaday prosto od ramion do podogi. Chciaam take przywie prezenty dla wszystkich swoich krewnych, szczeglnie dla matki. Ledwo jednak zaczam obchodzi sklepy - utknam w martwym punkcie, bo koczownicy nie gromadzili przedmiotw dla samej satysfakcji ich posiadania, a ja nie wiedziaam, co naprawd chcieliby dosta. Na pewno nikt z mojej rodziny nie wiedziaby, co zrobi z sylwetkami nowojorskich drapaczy chmur, plastikow miniaturk Statuy Wolnoci czy z wielkim owkiem z pdzlem na drugim kocu. Ucieszyliby si natomiast z praktycznych podarunkw, tote nabyam dla nich buteleczki oliwki dla dzieci i olejku kokosowego do pielgnacji skry wysuszonej pustynnym socem. Zakupiam take grzebienie, te, pachnce mydeka w ksztacie wachlarzy, olejek do wosw, szczoteczki i tubki pasty do zbw. Sdziam, e przydadz si im, gdy w Somalii nie ma dentystw. Za moich lat dziecicych uywalimy do czyszczenia zbw wykaaczek zrobionych z gazek pewnego krzewu, ale nie wiedziaam, czy te krzewy rosn tam, gdzie obecnie przebywa moja rodzina. Dla matki24

kupiam najadniejsze lustro, jakie znalazam, bo chciaam, aby wreszcie sama zobaczya, jaka jest pikna. Przechadzaam si midzy regaami sklepowymi, eliminujc z gry te przedmioty, ktre dla koczownikw stanowi tylko niepotrzebny balast. Takich rzeczy jest wikszo, gdy za niezbdne do ycia uwaaj oni tylko poywienie, wod, zwierzta i mono poruszania si z miejsca na miejsce. Moja rodzina nie przykadaa nigdy wagi do posiadania dbr materialnych. Nie uywa si u nas chusteczek higienicznych, papierowych rcznikw, papieru toaletowego ani podpasek. Kobiety, ktre maj okres, ubieraj si w najstarsze, ciemne sukienki i nie wychodz z domu. Nie uywaj take szminki, pudru, owkw do brwi ani tuszu do rzs, a suszarki do wosw i tostery byyby bezuyteczne z powodu braku prdu. Ubra koczownicy maj tylko tyle, ile dadz rad unie na grzbiecie, wic nie wiedzieliby, co pocz z dodatkowymi czciami garderoby - nie mog przecie dwiga penych szaf! Ja sama zawsze wolaam prezentowa ubiory, ni mie je na wasno. Ostatecznie wybraam kolorowe szale dla kobiet i sanday dla moich rodzicw. Zrezygnowaam z kupna jakichkolwiek produktw ywnociowych, gdy mogyby si zepsu podczas podry, a sodyczy u nas si nie jada. Kupiam jeszcze maszynki do golenia dla moich braci i zestaw zoony ze szczotki i grzebienia przeznaczony dla ojca. Zwrciam go jednak do sklepu, gdy wtpiam, czy przyjby taki prezent. Na zawsze zapamitaam bowiem jego sowa: Nie wiem, skd si tu wzia. Nie jeste jedn z nas!. Czy komu takiemu mona ofiarowa szczotk i grzebie? Moje serce pene byo nie- wypakanych ez, ale teraz nie miaam ju czasu na pacz. Musiaam rusza w drog. RNICE Ludzie brami si staj, Gdy sobie pomagaj. Wic czy si rozstaniemy, Czy sobie pomoemy? Piosenka somalijska piewana przy pracy Kiedy chciaam kupi bilet do Amsterdamu - urzdniczka biura podry American Express poinformowaa mnie, e mog dokona rezerwacji na dwadziecia jeden dni naprzd albo wykupi bilet w jedn stron na wtorek lub rod, a powrotny na rod lub czwartek z moliwoci pozostania na sobot. Wyjaniam jej, e wprawdzie mj brat ustali, gdzie obecnie przebywa matka, to jednak w kadej chwili moe ona zmieni miejsce pobytu, wic musz wyjecha natychmiast. Kobieta zza biurka spojrzaa na mnie jak na wariatk. Ja z kolei nie mogam si nadziwi, dlaczego trzyma na biurku ogromn, wypchan torebk. Jeszcze zanim mnie zaprosia, ebym usiada, wyja z tej torebki wielk butl jakiego pynu i spryskaa sobie tym rce. Nigdy nie mogam zrozumie, w jakim celu kobiety taszcz ze sob przez cay dzie mnstwo niepotrzebnych rzeczy. Jak taka osoba mogaby znale wsplny jzyk z koczownikiem? Wolaam wic od razu przystpi do sedna sprawy i poprosiam o dwa25

bilety na przyszy tydzie, jeden dla osoby dorosej, a jeden dla dziecka. Kiedy spytaa o dat powrotu, odpowiedziaam: Nie wiem, bo z Amsterdamu chc jecha jeszcze do Somalii i Bg jeden wie, jak si tam dostaniemy. Dama wlepia we mnie oczy jak spodki. - Nie wiedziaam, e ju mona podrowa do Somalii... - W kadym razie sprbuj - uciam krtko. - Mam tam matk. Od razu spojrzaa na mnie agodniejszym wzrokiem. Wytumaczya mi tylko yczliwie, e musi mie podan dat powrotu, bo inaczej bilet bdzie kosztowa droej. Poza tym, gdybym miaa bilet tylko w jedna stron, mogabym mie kopoty z urzdnikami Biura Imigracyjnego. Na wszelki wypadek okreliam wic dat swego przyjazdu na dzie przed spotkaniem w gmachu ONZ. Zapaciam za bilety kart kredytow, ale zaznaczyam, e nie ycz sobie, aby funkcjonariusz obsugi lotniska tumaczy si, e nie moe znale mnie w komputerze. Chc dosta bilet do rki i pokaza go waciwej osobie. Doskonale pani rozumiem! - przyznaa ze miechem urzdniczka. Wykupiam lot na wtorek wieczorem i zawczasu zawiadomiam Mohammeda, o ktrej ma mnie oczekiwa. Nie wierzy wasnym uszom i zarzeka si, e uwierzy dopiero wtedy, kiedy zobaczy mnie w bramce hali przylotw. Byam dumna z zachowania Aleeke podczas podry. Siedzia na swoim fotelu jak dorosy mczyzna i przez ca drog albo rysowa, albo przyglda si wsppasaerom. Od maego uwielbia loty samolotem lub jazd samochodem, mimo e nie mg wtedy biega ani skaka, co z upodobaniem robi w domu. Kiedy podczas lotu potrzebowa wyj do ubikacji, zwyczajnie wstawa i przechodzi midzy rzdami foteli do odpowiedniego pomieszczenia, jakby byo to dla niego chlebem powszednim. Najwidoczniej odziedziczy po mnie dusz wiecznego koczownika. Siedzc przy nim na ssiednim fotelu, mogam dokadnie widzie czubek jego gowy. Od pewnego czasu chopiec mia niepokojce dolegliwoci skrne - wosy wypaday mu pczkami, a na potylicy wystpiy mae, biae guzki. Prbowaam wszelkich znanych mi sposobw, aby zwalczy t dolegliwo - wcieraam w skr olejek eukaliptusowy, suszony, sproszkowany tymianek i mirr zmieszan z miodem. Poniewa zioowe leki nie skutkoway, skonsultowaam si z pediatr, ale ten zby mnie, mwic: U dzieci to si czsto zdarza. Przepisa jak bia, kleist ma, ktra jednak nic nie pomoga. Czuam si wic mocno niepewnie, majc zostawi pod opiek obcej osoby dziecko, ktre nie byo cakiem zdrowe. Nie miaam dotd sposobnoci pozna ony Mohammeda, Dhury. Kiedy widziaam go po raz ostatni, zaraz po jego ucieczce z Mogadiszu do Amsterdamu, by jeszcze kawalerem. Dhura te pochodzia z Somalii i w rozmowach telefonicznych wydawaa mi si dobr i troskliw kobiet. Dbaa naleycie o rodzin i zachcaa mojego brata do wykazywania wikszej aktywnoci. Kiedy, gdy pokcilimy si z Mohammedem i nie rozmawialimy ze sob, nakonia go, aby pierwszy wycign rk do zgody. Nie bd gupi! - przekonywaa. - Przecie jeste starszy, wic wypada, eby zadzwoni do siostry i opowiedzia jej, co sycha w Afryce.26

Miaam wic przeczucie, e zaopiekuje si naleycie moim synkiem, cho wiedziaam, e sam fakt bycia czyim krewnym nie oznacza automatycznie, e ten kto bdzie dobry dla naszych dzieci. Mnie te, kiedy byam ma dziewczynk, matka zostawia pod opiek ciotki. Trzeba trafu, e zaraz po przyjedzie do niej ciko zachorowaam. Dostaam wysokiej gorczki i dreszczy, potem rozbolaa mnie gowa i tak opadam z si, e ledwo mogam mwi. Przypuszczalnie bya to malaria, ale ciotka nie troszczya si o mnie zostawiaa mnie sam i biegaa do ssiadek na plotki. Mao tego - wymagaa, ebym zajmowaa si jej dziemi, chocia tak krcio mi si w gowie, e ledwie trzymaam si na nogach. Allah jeden wie, jak pragnam wtedy mie przy sobie matk! Ona wiedziaa, jak postpowa z chorymi, aby zagodzi ich cierpienia. Przyrzdzaa lekarstwa z kory okrelonych drzew, utuczonej na proszek, zawodzc specjalne zaklcia. Czasem zreszt samo jej kojce dotkniecie lub kompres z wilgotnej szmatki dziaay lepiej ni antybiotyk. Tymczasem ciotka nie zaparzaa mi adnych leczniczych ziek, tylko baa si, e sama czym si ode mnie zarazi. Jednak serce podpowiadao mi, e Dhura zaopiekuje si moim dzieckiem jak swoim wasnym. Zaleao mi rwnie, aby Aleeke w jej domu mia sposobno podpatrywa somalijskie zwyczaje. Na pewno nie nauczyby si ich od Dany, ktry nie myla ju po afrykasku! Kiedy poznalimy si z Dan, szalenie mu imponowao, e przyjechaam prosto z Afryki, bo wydawao mu si to czym tajemniczym i egzotycznym. Z czasem jednak okazao si, e mamy wprawdzie zbliony kolor skry, ale rozbiene pogldy, gdy pochodzilimy z dwch rnych wiatw. Dana, jako amerykaski Murzyn, potrafi beztrosko rzuci: Po drodze do kina wdepniemy gdzie na pizz. Drania mnie ta nonszalancja, bo my w Somalii wiemy, czym jest gd, wic traktujemy jedzenie z nalenym szacunkiem jako dar Allaha. Przed kadym posikiem myjemy si i odmawiamy modlitw, a jemy powoli i w skupieniu. Tote denerwowao mnie, gdy Amerykanie w popiechu wrzucali ksy do ust. Czy dlatego nie rozumielimy si z Dan, e wychowaam si w Afryce? A moe dlatego, e to ja zarabiaam pienidze i zdobyam saw jako modelka? Po raz pierwszy zauwayam Dane, kiedy przyszam potaczy do klubu, gdzie graa jego kapela. Od razu wpad mi w oko, wic celowo ustawiaam si tak, eby mu si lepiej przyjrze. Jemu te od razu wpada w oko dziewczyna w zielonym swetrze, uczesana w stylu afro. Kiedy ju chodzilimy ze sob, prbowaam go nabra, e spodziewam si z nim dziecka. Wystraszy si wtedy i patrzy na mnie jak na wariatk. Wypominaam mu to potem, kiedy ju byam w ciy, ale i tak od pierwszego wejrzenia wyda mi si idealnym partnerem. Uja mnie przede wszystkim jego osobowo. Czarny chopak z amerykaskiego rodkowego Zachodu okaza si czowiekiem uczuciowym, wraliwym i szczerym, o dobrym sercu. W cudowny sposb udao mu si przezwyciy moj nieufno do mczyzn, bo oprcz drastycznego okaleczenia wyniosam z dziecistwa same odstrczajce wspomnienia zwizane z seksem. Byam jeszcze bardzo maa, kiedy ktrej nocy usyszaam dziwne odgosy z kta chaty, ktry zajmowali moi rodzice. Odwrciam si w tamt stron i zobaczyam, e na macie ley moja matka, a na niej ojciec, ktry przygniata j swoim ciaem, dyszy i sapie. Podeszam do nich, eby27

zobaczy, co si dzieje, ale ju w nastpnej chwili poczuam, e lec w powietrzu. To ojciec zapa mnie za nog i wyrzuci wysoko, a wyldowaam w ramionach mojej starszej siostry Halimo, ktra wyszeptaa: Cicho, Waris, zostaw teraz mam w spokoju!. Nazajutrz rano zagadnam matk o wydarzenia ostatniej nocy, ale nie chciaa rozmawia ze mn na ten temat, ktry stanowi cise tabu. Za to Dana by dla mnie czuy i agodny jak pierwsze krople porannego ddu. Im bezpieczniej czuam si przy nim, tym mocniej go podaam. Podniecao mnie najlejsze dotknicie jego rki. Przekonaam si, e sposb, w jaki zapiecztowano moj cnot, nie pozbawi mnie wcale popdu pciowego, tylko uczyni bardziej ostron i powcigliw, ale odkd wyzbyam si tych zahamowa - sama chciaam, aby Dana trzyma mnie w ramionach i dotyka mego ciaa. Ludzie z mojego plemienia cechuj si du uczuciowoci, chocia mczyni i kobiety nigdy nie pokazuj si razem w miejscach publicznych. Czsto natomiast widzi si mczyzn trzymajcych si za rce i okazujcych sobie uczucie, podobnie jak robi to zaprzyjanione kobiety. Na Zachodzie tylko starzy przyjaciele po dugim niewidzeniu wymieniaj uciski, dlatego tak ceniam sobie fizyczne zblienia z Dan. To, e pozbawiono mnie pewnych czci ciaa, nie zmniejszao miych dozna, kiedy mnie caowa. Kobiety po amputacji piersi z powodu raka take mog nadal cieszy si seksem. Dla mnie bowiem w tych sprawach najbardziej liczy si uczucie. Orgazm zaczyna si w mzgu, a koczy w sercu. Dlatego agodne i czue pieszczoty Dany sprawiy, e si w nim zakochaam. Rnice midzy nami stay si wyraniejsze po urodzeniu Aleeke. Na przykad w Somalii nie uywa si pieluszek dla niemowlt, bo matki przez cay czas trzymaj je blisko przy sobie, wic czuj, kiedy malestwu chce si siusiu. Siadaj wtedy wprost na ziemi, przytrzymujc dziecko midzy kolanami, a kiedy zaatwi si na piasek - podcieraj mu pup liciem. Przez cay czas czule przemawiaj do dzidziusia, tumaczc mu, co wanie robi, dziki czemu wkrtce zaczyna kojarzy czynno z odpowiedni nazw. Chowane w ten sposb dzieci, ledwo zaczn chodzi, szybko ucz si samodzielnie kuca na ziemi i zaatwia swoje potrzeby. Do wieku mniej wicej trzech lat ubiera si je tylko w koszulki, wic czuj si zaszczycone, kiedy matka uzna, e ju dorosy do noszenia spodenek lub sukienki. Tych naszych zwyczajw nie rozumia ani Dana, ani jego babcia, ktra go wychowaa. By on z ni mocno zwizany uczuciowo i czsto j odwiedzalimy. Starsza pani uwaaa, e dziecko powinno mie stale zaoon pieluszk. Mogam to od biedy zrozumie, jeli byo chodno, ale co szkodzio, eby raczkowa po domu z go pupci, tylko w samej koszulce? Tym z kolei gorszy si Dana, cho dla mnie ciako dziecka jest czym tak nieskoczenie doskonaym, e grzechem byoby je ukrywa. C, kiedy rodzina Dany uwaaa nago za grzech! Uszczypliwe uwagi jego krewnych raniy mnie tym bardziej, e zaleao mi na akceptacji ze strony bliskich mu osb, wic wbrew sobie ubieraam synka w majteczki, spodnie, buciki i skarpetki. Nie mogam tylko pogodzi si z uywaniem pampersw, bo wyrzucanie za kadym razem takich iloci papieru i folii wydawao mi si karygodnym marnotrawstwem. Ciekawe, gdzie si to wszystko potem podziewao?28

Babci Dany nie przeszkadzao, e yjemy ze sob i mamy dziecko bez lubu, bo bya szalenie dumna z prawnuczka. Przypominaa mi moj wasn babci pewnoci siebie, silnym charakterem i przywizaniem do tradycyjnych wartoci. Pewnie tak wanie zachowyway si typowe starsze Amerykanki, podczas gdy moja babcia z Mogadiszu bya szanujc si Somalijk. Nigdy nie wychodzia na ulic z odkryt twarz, cho zachodziam w gow, jak ona w ogle cokolwiek widzi. Sama wychowaa swoje dzieci i wietnie daa sobie z tym rad. Natomiast babcia Dany stale krytykowaa wszystko, co robiam, i nawet nie prbowaa pozna afrykaskich zwyczajw, tylko wymagaa, abym przeja jej metody postpowania. Cae ycie przeya w Omaha w stanie Nebraska i nigdy nie widziaa oceanu, ba, nawet nie chciaa widzie! artowaam nieraz, e si zamocz jej nogi w oceanie, to moe wtedy sprbuje zrozumie mj wiat. Nie dorosam jeszcze na tyle, aby mc zajmowa si kozami, a ju marzyam o karmieniu piersi wasnych dzieci! Mama karmia tak zarwno mnie, jak moich braci, do trzeciego lub czwartego roku ycia, dopki nie urodzia nastpnego dziecka. W Somalii nie uywa si butelek dla niemowlt, bo prawie nigdy nie ma pod dostatkiem wody, aby je my. Moja matka pukaa kozim moczem drewnian misk, w ktrej przechowywaa mleko. Dezynfekowaa potem jej wntrze rozarzonym wglem, a brudne naczynia szorowaa piaskiem i popioem. Pier matki dostarczaa dziecku nie tylko poywienia, ale spokoju i bezpieczestwa. Kobiety nosiy dzieci na plecach, a kiedy te zapakay - mogy je atwo przesun na piersi i nakarmi. Zawsze chtnie przygldaam si matce lub innym kobietom karmicym dzieci i te tego chciaam sprbowa, bo zastanawiaam si, jakie to uczucie. Raz, kiedy jeszcze ledwo byo mnie wida w wysokiej trawie, ciotka zostawia pod moj opiek swoje malutkie dziecko, a sama posza nazbiera chrustu na opa. Chopczyk nie by wikszy od gowy wielbda, rczki i nki mia ciasno przycinite do tuowia, a skrzany amulet zawieszony na jego szyjce zakrywa mu cay brzuszek. Kiedy zacz paka, pomylaam, ze nadarzya si okazja, aby wyprbowa, co si stanie, jeli przystawi go do piersi. Oczywicie sign zaraz buzi po moj pask brodawk, otaczajc j ciasno wargami. Doznaam wspaniaego uczucia, ale maluch szybko si zorientowa, e moja pier nie jest tym samym co pier jego matki. Przycisnam go mocniej, ale poniewa nie mia co wyssa, z niesmakiem skrzywi twarzyczk, wypry si i rozwrzeszcza na cae gardo. Uspokoi si dopiero wtedy, kiedy przywizaam go sobie na plecach. Po tym dowiadczeniu doszam do wniosku, e z wasnymi dziemi na pewno idzie atwiej. Jedna z moich maych siostrzyczek umara wkrtce po urodzeniu. Piersi matki nabrzmiay wtedy mlekiem i zrobiy si bolesne. Prbowaa odcign pokarm sama, jak robi to kozy, ale nie potrafia wycisn zbyt wiele pynu. Po kilku dniach jej piersi obrzky, poczerwieniay i wystpiy na nich rozdte yy. Matka pakaa z blu, czego nie robia nigdy nawet wtedy, gdy ojciec j bi. Niepokoiam si o ni, wic zaproponowaam: Pomog ci, mamo. Sprbuj ci to odessa!. Wysysaam wydzielin z jej piersi i odpluwaam, bo nie przypominaa w niczym takiego mleka, jakie zwykle piam. Pyn mia kwany smak i nieprzyjemny zapach.

29

Kiedy zaszam w ci, fakt ten ani troch mnie nie przerazi. Widziaam ju tyle matek i rodzcych si dzieci, e wydawao mi si, jakbym przez cae ycie nie robia nic innego. Natomiast krewni Dany wpadli w popoch, kiedy w smym miesicu poleciaam do Hiszpanii na sesj zdjciow. Zachowywali si, jakby cia bya jak chorob, podczas gdy ja nigdy tak tych spraw nie traktowaam. Ani moja matka, ani ciotki w czasie ciy nie przeryway codziennej pracy, wic i ja naoyam tylko obszerny, workowaty sweter i miao wsiadam na pokad samolotu. Zrobione wtedy zdjcia ukazyway kobiet szczliw, zadowolon ze swego bogosawionego stanu. Cieszy mnie mj wielki brzuch i wyczuwalne w nim ruchy wiadczce o budzeniu si nowego ycia. Czuam si zaszczycona, e Allah obdarzy mnie tak wielk ask i pozwoli zaoy wasn rodzin. Miaam pewno, e nic nie moe zagrozi memu szczciu. Przy kadym badaniu kontrolnym lekarz pyta: Czy chce pani zna pe dziecka?. Za kadym razem odpowiadaam: A po co? Ja ju mam przeczucie, jaka bdzie. Grunt, aby dziecko miao obie rce, obie nogi i dwoje oczu!. Mogam z gry okreli osobowo dziecka, modliam si tylko, aby byo zdrowe. Widziaam bowiem wiele dzieci, ktre umieray zaraz po przyjciu na wiat. Matka owijaa je w biae ptno, a ojciec zakopywa ciaka gdzie na skalistym paskowyu, gdzie spoczyway, dopki Allah nie powoa ich do swojej chway. Na szczcie moje przeczucie okazao si suszne i Aleeke udzco przypomina mojego zmarego brata, ktrego nazywalimy Starcem. Zupenie jakby wrci z tamtego wiata, aby gra rol naszego ducha opiekuczego! Ledwo poona mi go pokazaa, od razu spojrzelimy sobie w oczy. Cze, Starzec! - przywitaam go, a on odwzajemni moje spojrzenie, z ktrego wyczytaam to samo. Nie wiedziaam wprost, jak dzikowa Allahowi za tak wspaniay dar - przecie stao si tak, jakby odda mi z powrotem utraconego dawno braciszka! Jeszcze w szpitalu, na drugi dzie po urodzeniu Aleeke, polecilimy go obrzeza. U chopcw nie jest to tak okrutny zabieg jak u kobiet - wrcz przeciwnie, powinno si go wykonywa ze wzgldw higienicznych. Troch popaka, ale zaraz si uspokoi, gdy tylko wziam go na rce. Uwaaam, e postpiam susznie, cho kcio si to z moimi pogldami na temat rytualnego okaleczania, ale siusiaczek mojego synka po tym zabiegu wyglda licznie i czysto. Ktrego dnia poprosi mnie, ebym z nim posza do ubikacji, a ja przekonywaam, e jest ju duym chopcem i powinien umie si sam wysiusia. Jemu jednak chodzio tylko o to, ebym popatrzya, jakiego ma adnego siusiaczka! Wstyd przyzna, ale nie powiodo mi si karmienie Aleeke piersi. Na og by zdrowym dzieckiem, ale najwidoczniej brakowao mu mleka, bo pry si i paka, cho nie wiedziaam dlaczego. Miaam tak due piersi, e nie mogam uwierzy, aby mj syn nie mg z nich wyssa tyle mleka, ile trzeba. Moja matka ani ciotki nie miay z tym kopotw - ich dzieci po prostu ssay i ju! Tymczasem babcia i Dana wci powtarzali mi: Daj mu butelk, tak bdzie dla niego lepiej!. Po trzech nieprzespanych nocach ulegam, a kiedy daam mu butelk - przyssa si do niej, jakby tylko na to czeka. Widziaam, e jest syty i zadowolony, wic daam sobie spokj z karmieniem piersi i nie oponowaam, kiedy babcia wmawiaa mi, e mieszanka jest najlepszym pokarmem dla dzieci. Najwaniejsze,

30

e mj synek mia umiechnit buzi i peny brzuszek, bo zmare dzieci chowano w bieli, ktra jest kolorem smutku i zego ducha. Kiedy moja matka potrzebowaa pj na stron albo si pomodli, dawaa dziecko do potrzymania mnie albo ktrej z moich sistr lub ciotek. W Somalii nie znalimy przecie wysokich dziecicych krzeseek lub kojcw. Te ostatnie byy dla mnie icie diabelskim wymysem. Jak mona zamyka dziecko do klatki jak lwa lub tygrysa? Zawsze staraam si sama nosi maego na rku i piewaam mu stare, somalijskie koysanki, ktre rozbudzay we mnie tsknot za Afryk. Na przykad t: Powoli czapie wielbd, bo tatu jest daleko, za gr i za rzek, lecz nie pacz mi, dziecino, bo Allah wnet zaradzi, tatusia nam sprowadzi! albo t: Tatu pojecha daleko, daleko, i ciocia, i brat, hen - pojechali w wiat! Lecz tatu powrci, powrci znw tu i synkowi malekiemu da prezentw peen wr! Kiedy Aleeke mia dwa miesice, zaczam go uczy pi mleko z kubeczka, bo jeszcze w dziecistwie nauczono mnie, jak to si robi. Nalaam do kubeczka troch mleka, posadziam sobie malca na kolanach i nacisnam z obu stron jego policzki, aby rozchyli wargi. Udao mi si w ten sposb wla mu do buzi kilka kropel mleka, ale babcia podniosa rwetes: Ale, Waris, on jest jeszcze za may, eby pi mleko z kubka! Nie wiedziaam, o co jej chodzi, bo radzi sobie cakiem dobrze. Nie chciaam jednak wszczyna ktni, wic pozwoliam, aby nakarmia dziecko butelk. Innym znw razem przyapaa mnie, jak trzymaam synka na kolanach i myam go szmatk namoczon w ciepej wodzie. Natychmiast zaproponowaa, e mi pokae, jak go porzdnie wykpa. W jej mniemaniu porzdna kpiel oznaczaa szorowanie biedactwa w tym samym zlewie, w ktrym si zmywa naczynia. Oczywicie Leeki wystraszy si, zacz krzycze i wierzga, a porwaam go na rce i zakoysaam. Moja matka po umyciu dzieci nacieraa je masem, ktre u nas nosi nazw suba ghee. Ubijaa je w specjalnym podunym koszyku o nazwie dhill, plecionym tak gsto, e nie przecieknie przeze nawet kropla. Zawiesza si go na gazkach wygitych w ksztat litery U. Po nalaniu koziego lub wielbdziego mleka mama zawizywaa ciasno grny otwr i trzymaa tam mleko par dni, a si zupenie zsiado. Pod spd podkadaa kawaek derki i wyznaczaa ktre z dzieci, aby przez cay dzie bujao koszyk tam i z powrotem. Wieczorem zagldaa do rodka przez grny otwr. Jeli w otworze pokazywao si mleko - maso nie byo jeszcze gotowe. Jeli natomiast nic z koszyka nie wypywao, znaczyo, e na jego dnie i bokach osadzio si ju gste, wspaniae maso. Matka wybieraa je, a nam pozwalaa wypi pozosta malank. Dni, w ktrych wyrabiao si maso, uwaalimy za szczliwe, bo nie codziennie udawao si31

wydoi a tyle mleka. Masa matka uywaa do