DIPLOMATIČKI SKLOP I GRAFIJA PREPISKE CRNOGORSKIH …

Journal of Language and Literary Studies 207

DIPLOMATIČKI SKLOP I GRAFIJA PREPISKE CRNOGORSKIH

SERDARA I GUVERNADURA RADONJIĆA (1714-1828) Miloš Krivokapić, University of Montenegro, [email protected]

Originalni naučni rad DOI: 10.31902/fll.33.2020.11

UDC: 821.163.4-6(497.16)"1714/1828"

Apstrakt: Cilj rada je prezentovati korpus, vrstu, formu i stil prepiske

crnogorskih serdara i guvernadura Radonjića, ukazati na diplomatičke formule

i obrasce po kojem su sastavljali pisma i predočiti grafijski sistem kojim su se

služili od 1714. do 1828. godine. Prepiska predstavlja vrijedan istorijski,

društveno-politički i jezički izvor oličen u diplomatskoj korespondenciji

Radonjića sa mletačkim providurima, austrougarskim namjesnicima,

predstavnicima osmanske vlasti, crnogorskim svjetovnim i crkvenim

poglavarima tokom 18. i prva tri desetljeća 19. stoljeća.

Ključne riječi: korespondencija, pismo, diplomatički, invokacija,

promulgacija, koroboracija, aprekacija, grafem, fonem.

UVOD Crna Gora je stoljećima bila okružena Osmanskom imperijom, osim malog dijela njene teritorije koji se graničio sa Mletačkom Republikom, docnije sa Austrougarskom. Stoga su i prilike u njoj bile umnogome različite od inih južnoslovenskih naroda. Serdari i guvernaduri Radonjići nezaobilazan su dio istorije Crne Gore. Od prvih dokumentovanih pomena u 17. stoljeću zauzimali su vidno mjesto u crnogorskoj vlasti. Titulu serdara (crnogorskog vojnog zapovjednika u ratu) imali su do 1756. godine, kada su postali crnogorski guvernaduri. Nasljedno guvernadurstvo im je dodijelio Opštecrnogorski zbor 1770. godine. Na toj poziciji su bili do 1832. godine kada je institucija guvernadura nasilno ukinuta u Crnoj Gori1.

Poraženi u borbi za crnogorski tron od Petra II Petrovića Njegoša, uz svesrdnu pomoć predsjednika i potpredsjednika Crnogorskog senata Ivana Ivanovića Vukotića i Mateja Vučićevića2,

1 Više o tome R. Dragićević, Guvernaduri u Crnoj Gori (1717-1830), Cetinje, 1940.

2 "Zahvaljujući podršci Vukotića i Vučićevića, za koje austrijski izvještaji ističu da su u

guvernaduru i ostalim Radonjićima gledali protivnike za ostvarenje svojih planova u Crnoj Gori i da su radi toga preduzeli sve mjere da ih protjeraju iz zemlje, Senat je januara 1832. donio odluku o hapšenju, a uskoro i protjerivanju guvernadura Vukolaja

208 FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA:

pored stradanja i progona iz zemlje svojih praotaca, prognani su i iz crnogorske istorije. Njihovo pominjanje u crnogorskoj istoriografiji se, gotovo redovno, svelo na negativan i/ili kontradiktoran kontekst, sasvim rijetko oslikan u pozitivnom smislu. Sačuvana dokumenta nam govore, upravo, suprotno. "Nasuprot interesima Mletačke Republike, koja nije željela potpunu nezavisnost i izgrađenu državu Crne Gore, guvernaduri su igrali aktivnu ulogu u prvim pokušajima stvaranja sudova za vrijeme vladike Danila, Vasilija i Šćepana Malog. U stvari je guvernadur bio predsjednik suda, koji je pokušao da formira Danilo, a poslije njega i Vasilije. Guvernadur je jedan od najaktivnijih organizatora borbe protiv Turaka u drugoj polovini 18. stoljeća. On je energično radio na organizovanju borbe 1768. godine, koju je Crna Gora vodila uprkos zabranama Mletačke Republike i uprkos strašnih ekonomskih i političkih sankcija koje je Mletačka Republika tada primijenila na Crnu Goru" (Nikčević 2010, 198). Pored vojne, imali su i sudsko-upravnu vlast u Crnoj Gori. Bez obzira na kojoj su bili funkciji, Radonjići su ravnopravno sa crnogorskim vladikama reprezentovali Crnu Goru i učestvovali u njenoj vlasti. U zavisnosti od vremena i uticaja koji su imali u Crnoj Gori, predvodili su Crnogorce u ratu3, zastupali crnogorske interese4, nesebično pomagali svojim sunarodnicima5, davali svoj novac za naoružavanje stanovništva i sl. Prava slika života i djelovanja serdara i guvernadura Radonjića najvjerodostojnija je, upravo, u njihovim pismima. Kao nosioci polovine državnog pečata od sredine 18. stoljeća, ostavili su za sobom vrijednu korespondenciju sa predstavnicima značajnih hrišćanskih sila toga doba, kao i sa otomanskim vlastima, crnogorskim crkvenim velikodostojnicima i poglavarima crnogorskih bratstava i plemena.

Radonjića" (Državni arhiv u Zadru, 1832, P 144/p – izvještaj Martelinija Guberijalnom predsjedniku, Nikčević, 2010, 191-210). 3 "Guvernadur je pokazao glavnu aktivnost protiv Turaka kada je Petar I 1785. godine

bio u Rusiji i kada je na Crnu Goru napao Bušatlija (...) U ratu protiv Mahmut-paše 1796. i u bici na Krusima guvernadur je bio komandant jednog dijela crnogorske vojske" (Dragović 1891, 72, 262; Nikčević 2010, 199). 4 "Guvernadur Stano Radonjić je 1758. godine član crnogorske političke delegacije koja

je radila na učvršćivanju političkih veza Crne Gore s Rusijom. Poslije smrti Šćepana Malog obrazovao je i predvodio guvernadur jednu delegaciju u Rusiju (1777), u kojoj je bio i kasniji mitropolit Petar I" (Nikčević 2010, 198,199). 5 "Karakteristično je u tom pogledu pismo guvernadurovo od 29. IV 1782. kojim,

prilikom opasnosti od turskog napada, traži od kotorskog providura 10 miljara hljeba, 1 miljar praha i 1 miljar olova '(...) ako ga ne bi ktio prevedri Šenat darovati, ja ću vi učiniti škrit verho mojijeh dobarah što imam u vaš štat i što vi poslati makar i duple zaklade?“ (Nikčević 2010, 196).


Njihova prepiska, razasuta po brojnim arhivima u Crnoj Gori i inostranstvu predstavlja nezaobilazan izvor za izučavanje istorije, jezika i uopšte prilika u Crnoj Gori tog doba, ali i mjesta i nemalog udjela serdara i guvernadura Radonjića u crnogorskoj višestoljećnoj ratničkoj istoriji i stvaranju crnogorske države.

KORPUS PISAMA SERDARA I GUVERNADURA RADONJIĆA Originalna pisma serdara i guvernadura Radonjića6, koja su

predmet ovog naučnog istraživanja, čuvaju se u Istorijskom arhivu u Kotoru, Arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, Arhivu u Herceg-Novom, kao i u arhivima Beograda, Zadra, Sremskih Karlovaca, Beča i Moskve. Znatan broj pisama Radonjića publikovali su: Jefto Milović (70), Marko Dragović (2), Dušan Vuksan (2), Aleksa Ivić (2), Gligor Stanojević (3). Među pismima Radonjića koja se nalaze u Arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju malo ima publikovanih, dosta oštećenih manje ili više. U pomenutim arhivima čuva se sto dvadeset i sedam neoštećenih pisama Radonjića (200 stranica teksta, 4.662 reda) i dvadeset i sedam manje ili više vlagom oštećenih. Korpus pisama serdara i guvernadura Radonjića obuhvata: dvadeset i četiri pisma popa i serdara Vuka (29 str. teksta, 596 redova)7; četrdeset i pet pisama serdara i guvernadura Staniše (50 str. teksta, 1.237 redova)8; četiri pisma guvernadura Vukolaja (6 str. teksta, 115 redova)9; trideset i četiri pisma guvernadura Jovana (49 stranica teksta, 962 reda)10 i dvadeset pisama guvernadura Vukolaja (66 str. teksta, 1.752 reda)11.

6Pri navođenju pisama date su i skraćenice: IAK-Istorijski arhiv u Kotoru, UPM-Upravno-

politički fond mletački, AH-Arhiv u Herceg-Novom, PUMA-Političko-upravni mletački arhiv, AONMCG-Arhivsko odjeljenje Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju; DAZ-Državni arhiv u Zadru, DMZ-Državni muzej u Zadru; VI-pop i serdar Vuko, S-serdar i guvernadur Stanislav (Staniša), VII-guvernadur Vukale (Vukolaj), J-guvernadur Jovan, VIII-guvernadur Vukolaj, P-pismo. 7 Pop i serdar Vuko imao je prepisku od 1714. do 1741. s predstavnicima mletačke

vlasti u Kotoru. Sačuvana su dvadeset i četiri njegova pisma (29 stranica teksta, 596 redova). Ova pisma, čiji se originali čuvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru, objavio je Jefto Milović (1956). 8 Serdar i guvernadur Staniša (Stanko, Stanislav) napisao je četrdeset i pet pisama (50

stranica teksta, 1.237 redova) od 1742. do 1756. godine. Dva njegova pisma čuvaju se u Arhivu u Herceg-Novom, ostala u Istorijskom arhivu u Kotoru. Pisma koja se čuvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru takođe je objavio Jefto Milović (1956). 9 Guvernadur Vukale napisao je samo četiri pisma (6 stranica teksta, 115 redova)

predstavnicima mletačke vlasti u Kotoru. I njegova pisma, koja se čuvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru, objavio je Jefto Milović (1956). 10

Sačuvana su trideset i četiri njegova pisma (49 stranica teksta, 962 reda). Veliki broj njegovih pisama oštetila je vlaga, a to su ona pisma koja se čuvaju u Arhivskom


VRSTA, FORMA I STIL PREPISKE Utvrđivanje vrste, forme i stila pisama serdara i guvernadura

Radonjića nameće potrebu uvida u razvoj prepiske, oblika pisane komunikacije, kao i u različita mišljenja o definisanju pisma u naučnoj literaturi.

U antičkoj Grčkoj, gdje je prepiska bila dio retorike, nastala su i prva pravila za sastavljanje pisama. Ovaj oblik pisane komunikacije prvobitno je bio u funkciji prenošenja informacije. Kad je prepiska postigla umjetničke kvalitete kompozicije i stila, postala je književna pojava koja tvori poseban književni stil nazvan epistolarni.

Epistolarni stil ispoljen je u pismima Cezara, Cicerona, Plinija Mlađeg. U srednjem vijeku umjetnički domet ima prepiska između Abelara i Eloize. Njemački epistolarni stil dostigao je vrhunac u Luterovim pismima u šesnaestom vijeku. Francuzi su u doba klasicima i rokokoa dostigli savršenstvo u pisanju pisama. Mnogi slavni ljudi od pera ostavili su bogatu prepisku visokog umjetničkog kvaliteta, i to u 16. vijeku: Rable, Montanj, Margareta Navarska; u 17. vijeku: Rasin, Lafonten, Luj XIV; u 18. vijeku: Didro, Ruso, Volter; u 19. vijeku Balzak, Bajron i dr; u 20. vijeku Prust, Rilke i dr. Najpoznatiji umjetnici epistolarnog stila sa nekadašnjeg srpskohrvatskog jezičkog prostora su Laza Lazarević, Jovan Dučić, Isidora Sekulić (Škreb i dr. 560-562).

Prepiska u funkciji informisanja javlja se u srednjem vijeku na dvorovima južnoslovenskih zemalja, u manastirima. Na dvorovima postojale su kancelarije u kojima su sastavljana pisma po obrascima, i to u raškim kancelarijama po grčkim, u bosanskim i dubrovačkim po latinskim, a u zetskim po zapadnim i vizantijskim (Stanojević 1933:20). U srednjem vijeku jezik pisama u zapadnoj Evropi bio je latinski, u istočnoj Evropi grčki i nacionalni jezici /kod Slovena i crkvenoslovenski/ (Škreb i dr. 1984:562).

Pisma nastala u bosanskim kancelarijama imala su sljedeće elemente: intitulaciju, inskripciju, salutaciju, promulgaciju, dispoziciju, koroboraciju, datum, mjesto, potpis (Stanojević 1933:20), a u humskim

odjeljenju Narodnog muzeja na Cetinju, dok su pisma u Istorijskom arhivu u Kotoru bez oštećenja. 11

Guvernadur Vukale napisao je samo četiri pisma (6 stranica teksta, 115 redova) predstavnicima mletačke vlasti u Kotoru. I njegova pisma, koja se čuvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru, objavio je Jefto Milović (1956). Sačuvana su trideset i četiri njegova pisma (49 stranica teksta, 962 reda). Veliki broj njegovih pisama oštetila je vlaga, a to su ona pisma koja se čuvaju u Arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja na Cetinju, dok su pisma u Istorijskom arhivu u Kotoru bez oštećenja.Veći dio pisama guvernadura Vukolaja, koja se čuvaju u Arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja na Cetinju, oštetila je vlaga. Građa je ekscerpirana iz dvadeset pisama (66 stranica teksta, 1752 reda).


kancelarijama: inskripciju, intitulaciju, promulgaciju, salutaciju, koroboraciju i datum (Stanojević 1933:29). U raškim kancelarijama pisma su pisana po obrascu koji sadrži ove elemente: intitulaciju, inskripciju, dispoziciju, salutaciju, ime pisara, datum (Stanojević 1933:42), dok su pisma nastala u zetskim kancelarijama imala: inskripciju, dispoziciju, koroboraciju, datum i mjesto nastanka pisma i salutaciju (Stanojević 1933:49).

Svi pomenuti obrasci uslovljavali su ukalupljenu prepisku, a jezik u njoj bio je ograničen na komunikativno-informativnu funkciju. Pošto su ta pisma lišena umjetničkih pretenzija, pripadaju administrativnom stilu, odnosno njegovom podstilu-korespondencijskom (Tošović 2000: 287). N.I. Tolstoj, koji je pri utvrđivanju crkvenoslovenskog korpusa „žanrova“ polazio od odnosa jezika i teksta, svrstao je tekstove koji pripadaju poslovnoj pismenosti (administrativne spise i pisma diplomatska, trgovačka i druga) u trinaestu, a tekstove koji čine pismenost svakodnevnog života (privatna pisma, zapise, magijske knjige) u četrnaestu rubriku (Tolstoj 2004:152-154). Tekstovi koji pripadaju poslovnoj i svakodnevnoj pismenosti ne spadaju u književnost, smatra Tolstoj, već u pismenost. Pošto je funkcija ovih tekstova „poslovna ili praktična“, oni „ne čine određeni književni žanr, već nešto što po svom poslovnom karakteru može biti suprotstavljeno ostalim žanrovima uopšte“. Tekstovi korespondencije, koji su pisani poslovnim starosrpskim pisanim jezikom, „ne smiju se smatrati književnim spomenicima ili spomenicima književnog jezika svoga vremena. A ipak se ne može poreći da oni u nizu slučajeva mogu da budu izvor za istoriju književnog jezika (...)“ (Tolstoj 2004: 77,154).

U literaturi o prepisci postoji i mišljenje da pismo predstavlja poseban književni žanr. Zastupnik takvog mišljenja je J.N. Tinjanov. Ovaj naučnik, koji je privatnom pismu dao status posebnog žanra u ruskoj književnosti, pojavu pisma kao „književne činjenice“ vezuje za drugu polovinu osamnaestog vijeka i konstatuje da su ranije nastala pisma „daleko od književnosti“ (Tinjanov 1970: 267-287).

Italijanski slavista L. Rosi smatra da je Tinjanov „pismo tretirao kao poseban žanr koji ima iskonske konstruktivne principe koji su u određenim epohama aktuelni za književni razvoj, dok u drugim epohama ne igraju nikakvu ulogu u književnom razvoju“ (Rossi 1944:82). Laura Rosi distancira se od mišljenja V.P.Stepanova koji „ne posvećuje pažnju principima konstrukcije“, već jezičkom aspektu pisma (Stepanov 1978: 131-146). A.L. Zorin tvrdi da pisma imaju važnu ulogu u književnom razvitku u „skoro svim važnim književnostima prije pojave sentimentalizma“ (Zorin 1981: 258-262). Američki slavista W.M.Tod


smatra da ruski naučnici pismo koriste za laboratorijske eksperimente sa stilovima i žanrovima (Tod 1976:17).

U teoriji književnosti pismo nije kanonizovano kao književni žanr, a u teoriji komunikacije definisano je kao klasični oblik komunikacije. Bez obzira na vrstu, pismo može biti književna pojava ili sredstvo komunikativno-informativno, što zavisi od postojanja ili nepostojanja umjetničkih kvaliteta forme i stila. Evolucija prepiske pokazuje naporedni razvoj pisma kao informativno-komunikativnog oblika i posebne književne pojave. Postoje pisma koja imaju elemente korespondencijskog i umjetničkog stila.

DIPLOMATIČKI SKLOP PISAMA RADONJIĆA Većina pisama Radonjića pokazuje postojanje korespondencijskog

stila, manji broj i prisustvo osobina umjetničkog stila. Tekst pisama Radonjića najčešće je ispisan na jednom, rjeđe na dva i više listova. Listovi su različitih dimenzija. Sadržina pisama je raznovrsna, zbijena, bez desne margine. Svako pismo ima datum i mjesto nastanka, i to u lijevom donjem dijelu, a u desnom su titula, ime i prezime pošiljaoca. Titula, ime i prezime primaoca uvijek su iznad teksta, i to u obliku dativa namjene.

Pisma popa i serdara Vuka, serdara i guvernadura Staniše i guvernadura Jovana, pored elemenata diplomatičkog stila, sadrže izvjesne osobine književnog stila, što nije karakteristično za pisma ostalih Radonjića. Pisma koja je pisao guvernadur Jovan svome sinovcu Stanislavu, austrijskom oficiru u Beču, nemaju apsolutno privatni karakter. Sadržina ovih pisama češće se odnosi na opšta politička, vojna i ekonomska pitanja nego na individualne probleme. Ova pisma, koja su u posrednoj diplomatskoj funkciji, unekoliko se razlikuju od drugih pisama guvernadura Jovana i ostalih Radonjića, i to po odsustvu stereotipnog oslovljavanja i izraza poštovanja, stereotipnih početaka i završetaka, odlikuju ih familijarno ophođenje i prisan ton.

Na osnovu upoređivanja pisama Radonjića sa pismima sastavljanim po obrascima zetskim, bosanskim, humskim, dubrovačkim, raškim, koji su sa izvjesnim izmjenama egzistirali u 18. i prvim trima decenijama 19. vijeka, može se konstatovati da diplomatički sklop pisama Radonjića čine elementi raznih obrazaca po kojima su se sastavljala pisma.

Diplomatički sklopovi pisama serdara i guvernadura Radonjića i vladike Danila Petrovića češće pokazuju istovjetnosti, rjeđe razlike. Neki elementi utvrđenih formulara (kratka ekspozicija, duga dispozicija, mjesto, datum i potpis ispod teksta) zastupljeni su u pismima i Radonjića i vladike Danila, pojedini strani Radonjićima, svojstveni


vladici Danilu Petroviću (na inskripciju nastavlja se intitulacija: Danil po božijeju milostiju mitropolit skenderijski i primorski). Aprekacija, koja se dosljedno upotrebljava u pismima Radonjića, sporadično se javlja u pismima vladike Danila (I Bog v.p.g. podržao mnogo ljeta). Invokacija i promulgacija često se javljaju u pismima vladike Danila, sporadično u tekstovima presuda koje su pisali Radonjići. Stil pisama vladike Danila je korespondencijski, dok se u pismima Radonjića, pored ovog stila, javlja i književni. Sklopovi pisama i vladike Danila i Radonjića pokazuju prisustvo elemenata raznih formulara (raških, zetskih, bosanskih, humskih, dubrovačkih). Paštrovska pisma iz osamnaestog vijeka (Šekularac 1999: 101,154,159,165), koja su lišena aprekacije, invokacije i književnog stila, pokazuju izvjesne sličnosti s pismima Radonjića, što se očituje u oslovljavanju i izrazu poštovanja, pisanju mjesta i datuma pisma ispod teksta, kratkoj ekspoziciji i dugoj dispoziciji, stereotipnim počecima i završecima pisama.

Većina pisama Radonjića ima stereotipne početke i završetke: Primio sam vaše gospocko pismo (JP29), umiljeno i poniženo vašu presvijetlu veštu cjelivamo (VIP3), umiljena i ponižena sluga pop Vuko Stanišić, serdar, na službu vašega preuzvišenoga g-va (VIP16), Imali smo čest primiti vaše pismo (VIIP16), Vašega preuz. g-va pokorni sluga guvernadur Vukale Stanišić (VIIP4), poklanjamo se vašemu preuzvišenom g-vu (SP19) i sl.

Staru invokaciju12 i promulgaciju13 registrujemo samo u tekstovima presuda koje je pisao guvernadur Jovan Radonjić. Na staru invokaciju nastavlja se datum i mjesto nastanka: U ime Hrista, amin 1772. mart. u Dobrotu u svetog Matije (JP3).

Na promulgaciju, koja se javlja samo u jednoj presudi, nastavlja se ekspozicija14: Da se zna i da e vjerovano pred svakijem sudom kako se ćeraše Boško Kandiot i Tomo Milin iz Zalazah (JP3).

U pismima Radonjića samo jedanput se javlja koroboracija: Ja pop Vuko Stanišić, imajući svu slobodu ot svega zbora, pisah svojom rukom (VIP1).

12

Invokacija (lat. invocatio-prizivanje, dozivanje, molba da neko dođe). Na početku povelja i pisama stoji Invokacija „prizivanje imena božjeg“ (Stanojević 1912:69). 13

„Promulgaciji je cilj da objavi svima, ili onima kojih se tiče, fakta izneta u povelji“ (Stanojević 1913:200-201). 14

Ekspozicija (lat. expositio-izlaganje, razlaganje, razvijanje jednog pojma). „Ekspozicija je objavljivanje Promulgacije ili konzekvenca Arenge. U Ekspoziciji se priča ono što je prethodilo izdavanju povelje, prilike koje su uticale na izdavanje njeno, ili su je direktno izazvale“ (Stanojević 1920:79).


Za razliku od invokacije, promulgacije i koroboracije15, intitulacija16

je zastupljena u pismima svih Radonjića: Mi knez Marko od Njeguša i pop Vuko Stanišić i ostali glavari... davamo na znanje vašemu preuzvišenom gospostvu kako se ličimo od Jova Perova (VIP1), Ot nas serdara Staniše Popova našijema starijema prijateljima i preuzvišenom gospodinu guvernaduru Milošu Komlenoviću, kapetanu i sudjama m.d.p. (SP19), Mi gubernator, serdari i sve obštastvo... pišemo vašemu preuzvišenom gospodstvu (JP2) i sl.

Aprekacija17 , koja se javlja u pismima svih Radonjića, nalazi se na kraju pisama: Bog ve veselio i u gospostvu podržao (SP2), Bog vaše gospostvo podržao (SP3), I bog ve u gospostvu podržao mnogo ljeta (VIIP4), I podržao ve bog u svjetlosti (JP6), I ne drugo nego Bog vaše presvijetlo gospostvo podržao i u većemu uzvisio (VIP3a).

GRAFIJSKE ODLIKE PISAMA RADONJIĆA Proučavaoci crnogorske jezičke prošlosti, među kojima su A.

Mladenović (1973, 1977), M. Pižurica (1989), S. Stijović (1975), B. Ostojić (1976), dali su izuzetan doprinos svestranom izučavanju i naučnoj valorizaciji crnogorske rukopisne građe iz sedamnaestog i osamnaestog vijeka. Znatan dio crnogorske rukopisne građe, kojoj pripadaju pisma serdara i guvernadura Radonjića, nije proučavan sa grafematsko-ortografskog i lingvističkog aspekta.

Postoji više razloga za izučavanje pisama serdara i guvernadura Radonjića18. Prije svega, pisma, koja su Radonjići pisali predstavnicima mletačke, turske, ruske, austrijske vlasti, kao i istaknutim ličnostima iz Crne Gore, i to u osamnaestom i trima prvim decenijama devetnaestog vijeka, nijesu proučavana sa grafematsko-ortografskog i lingvističkog aspekta.

15

Koroboracija (lat. corroborare, corraboratio-potkrijepiti, potvrditi, jačati, snažiti). „Koraboracija je u stvari formula, kojom se potvrđuje i utvrđuje ono što je u povelji određeno i rečeno. Ona objavljuje sredstva, koja će dati dokaznu vrednost i garantovati njenu autentičnost“ (Stanojević, 1923:1). 16

Intitulacija (it. intitolare-posvetiti, dati naslov). „Intitulacijom se naziva ime i titula one osobe ili vlasti koja izdaje povelju, potvrdu, naredbu itd.“ (Stanojević 1913:110). 17

Aprekacija (lat.apprecari, apprecatio – preklinjanje, usrdna molba). „Aprekacija je kratka formula, obično jedna reč, stavljena gotovo redovno na kraj povelje, koja priziva blagoslov božji na povelju i na ono što je u njoj određeno“ (Stanojević 1923:17). 18

Građa za ispitivanje grafematskih osobina ekscerpirana je iz sto dvadeset i sedam očuvanih pisama iz Istorijskog arhiva u Kotoru, Arhiva u Herceg-Novom, Arhivskog odjeljenja Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, Državnog arhiva u Zadru (200 str. teksta, 4.662 reda).


Pisma serdara i guvernadura Radonjića, nastala u osamnaestom i

prvim trima decenijama devetnaestog vijeka, pisana su nekaligrafskim brzopisnim tipom ćirilice, narodnim jezikom toga doba, odnosno jezikom Njeguša koji se uklapa u starocrnogorske govore. Prvo pismo Radonjića nastalo je 1714. godine, a posljednje 1828. godine, što omogućava praćenje grafematsko-ortografskih i lingvističkih odlika u periodu od sto i četrnaest godina. Bogat je i raznovrstan sadržaj pisama i ima jezičko-dokumentacionu vrijednost.

U nekim pismima guvernadura Jovana i Vukolaja u upotrebi su i grafeme ruske ćirilice. Većina pisama Radonjića pokazuje postojanje korespondencijskog stila, manji broj i prisustvo osobina umjetničkog stila. Radonjići su pisali, uglavnom, grafemama naše tradicionalne azbuke, ali i pojedinim grafemama građanske azbuke, što je zastupljeno u pismima guvernadura Jovana i Vukolaja. U pismima guvernadura Jovana i Vukolaja ispoljen je i uticaj ruskoslovenske

grafijske norme (<, >, <ж> u obliku gužvice < , , >, <ер> umjesto <р> i dr), dok pisma ostalih Radonjića pokazuju odlike starog ćiriličkog načina pisanja, što, pored ostalog, potvrđuju i sljedeće brzopisne grafeme: <а> sa stablom produženim u donji međuprostor (<q>), položeno <б> (<+>), kvadratno <в> (<□>), <д> u obliku položenog slova <а> (< >), <к> u obliku dvije uspravne crte nespojene od kojih je desna u obliku grafeme <с> ugnute na sredini nepovezane sa uspravnom crtom (< >), tronogo <т> (<¬>), <у> u obliku osmice čiji je gornji dio otvoren (<>), <ж> sa dva ukrštena

poteza u desnom dijelu povezana kratkom uspravnom crtom (< >),

<> umjesto skupa <шт> i dr. Sve su ovo oblici karakteristični za

kancelarijski brzopis, što su preuzeli i Radonjići. Ove i ostale grafeme u pismima Radonjića pokazuju da su odlike starog ćiriličkog načina pisanja bile prisutne u rukopisnoj ćirilici na crnogorskom dijelu štokavskog jezičkog područja. Grafema <а> Dvopotezna grafema <а>, kojom se označava istoimeni vokal, različitog je uobličenja u ovim pismima. U prvim pismima popa i serdara Vuka javlja se varijanta grafeme <а> čija je elipsasta petljica gornjim dijelom vezana za stablo koje se lučno povija udesno, ali ne zalazi u donji međuprostor , dok se u docnijim njegovim pismima nalaze dvije

varijante brzopisne grafeme <а>: <, >. Obje imaju stablo koje se

produžava u donji međuprostor, i to kod prve varijante pravo, a kod druge pri dnu lučno povijeno ulijevo, a petljica je elipsasta, što je


karakteristično za brzopisno slovo <a> iz prve polovine šesnaestog stoljeća (Đorđić 1971, 119). Serdar i guvernadur Staniša upotrebljava jednu varijantu grafeme <а>: <> guvernadur Vukale ima nesto

modifikovanu varijantu koja ima petljicu čije je donji dio uglast, gornji zaobljen, a stablo zalazi u donji međuprostor i pri kraju se povija lučno udesno: <>. Guverdandur Jovan upotrebljava dvije varijante, i to: <>

u prvim pismima, u kasnijim: <>. Ta druga varijanta, koja se ne

razlikuje od današnjeg pisanog slova <a>, jedini je grafijski znak koji upotrebljava guvernadur Vuko. Grafema <б> Dvije varijante brzopisne grafeme <б>, koje se razlikuju po uobličenju lijevog i desnog dijela slovne figure, javljaju se u šesnaestom stoljeću. Prva varijanta ima "lučnu liniju koja se spušta do donje linije reda: <+> , a druga "prelomljenu u visini gornje linije reda"(Đorđić 1971, 128). Dvopotezno brzopisno <б> (položeno <+>) nalazi se u pismima Radonjića. Guvernadur Vuko pored položenog, upotrebljava i uspravno <б> u kasnijim pismima. Položeno <б> u ovim pismima, kojim se označava istoimeni vokal, najčešće ima prelomljenu desnu stranu u visini reda i ovalan lijevi dio, rjeđe zaobljenu desnu stranu, uglasti lijevi dio. Uspravno <б> koje upotrebljava guvernadur Vuko, nalik je na današnje malo pisano ćirilično <б>. Grafema <в> Ova grafema u obliku kvadrata počinje se uobličavati od druge polovine

četrnaestog stoljeća, a ustalila se u petnaestom. Kvadratno <в>: <□>, koje je preuzeto iz rukopisnog brzopisa, dvopotezna je grafema. Od osamnaestog stoljeća gornja i donja linija ove grafeme "prelaze u polje s lijeve i desne strane: <>" (Đorđić 1971, 128); Upravo ovakva grafema nalazi se u pismima Radonjića19. Pored kvadratne grafeme, koje ce javlja u našem starijem i ruskom brzopisu u osamnaestom stoljeću, guvernaduri Jovan i Vuko upotrebljavaju i grafemu <в>, koja se nalazi u Propisima Z. Orfelina: <b > (Orfelin 1970, 497). Pop i serdar Vuko i serdar

i guvernadur Staniša dosljedno označavaju konsonant /v/ kvadratnom grafemom, a guvernaduri Jovan i Vuko upotrebljavaju kvadratno <в>, ali i <b > (čak i u istom pismu). Frekventnost kvadratnog <в> znatno je

veća u pismima guvernadura Jovana, dok kod guvernadura Vuka dominira <b >.

19

Ova varijanta grafeme <в> nalazi se i u pismima vladike Danila i vladike Petra I Petrovića (Mladenović 1973, 40; Ostojić 1976, 56-57).


Grafema <д> Trima grafijskim znacima označava se grafema <д> u pismima

Radonjića: < >, </>, <>. Pop i serdar Vuko, serdar i guvernadur Staniša i guvernadur Vukale dosljedno označavaju konsonant /d/ brzopisnim oblikom grafeme u obliku položenog slova <д> u formi položenog slova <A>: (< >). Guvernadur Jovan, pored te grafeme, upotrebljava i grafemu </> u kasnijim pismima, a guvernadur Vuko u

prvim pismima grafemu <d>, a u kasnijim </>. Tropotezna grafema <>, koja se javlja u petnaestom stoljeću (Tomović 1974, 18),

unekoliko se razlikuje u pismima Radonjića. U pismima popa i serdara Vuka kraci ove grafeme su neujednačeni (gornji duži, donji kraći). Serdar i guvernadur Staniša gornji duži krak lučno povija ulijevo, kao i donji kraći krak, što je ispoljeno i u pisanju ove grafeme u pismima guvernadura Vukala i Jovana. Na sličan način pišu ovu grafemu vladike Danilo i Sava Petrović. Grafijski znak u obliku današnjeg ćiriličnog slova <d>, koji sporadično upotrebljavaju guvernaduri Jovan i Vuko u prvim pismima, ima staru formu "sa kratkim nožicama na krajevima podnice, na koju se spuštaju kraci gornjeg dela slova koji se sastaju na gornjoj liniji reda pod oštrim uglom." (Đorđić 1971, 104). Oblik </>, koji je jedan od oblika ruskog građanskog pisanog tipa ćirilice (Đorđić 1971, 200), upotrebljavaju guvernaduri Jovan i Vuko. Oni ga pišu na isti način. Taj grafijski znak se sastoji od ovalne i iskošene petljice i stabla koje se lučno povija ulijevo. Grafema <к> U pismima Radonjića grafema <к> je dvopotezna. Lijevi dio ove slovne figure uvijek je uspravna crta, a desni odvojeni najčešće u obliku ćiriličnog slova <c>: < >, rjeđe uglast. U posljednjim pismima guvernadura Vuka desni dio grafeme <к> je spojen sa stablom, pa je ova slovna figura gotovo istovjetna istoimenoj današnjoj grafemi. Grafema <т>

Tronogo <т> (<¬>) se javlja od 13. stoljeća (Tomović 1974, 22) i

najčešći je grafijski znak za označavanja konsonanta /t/ u ćiriličnim rukopisima od petnaestog do osamnaestog stoljeća (Mladenović 1965, 62). Ovu grafemu u obliku izvrnutog ćiriličnog slova <ш>, koja se sastoji od tri ujednačene vertikalne crte i vodoravne koja ih spaja (spojnice), Radonjići dosljedno pišu i unekoliko modifikuju. Pop i serdar Vuko desnu uspravnu crtu pri dnu povija udesno, a vodoravnu liniju produžava udesno ili ulijevo, ponekad na obje strane. Guvernadur Vuko u prvim pismima desnu crtu povija pri kraju udesno, a u kasnijim bez


zavijutaka, a vodoravnu najčešće produžava ulijevo, rijetko udesno i ulijevo. Grafema <у> Grafijski znak <>, koji je iz grčkog pisma ušao u našu ćirilicu i njime označavan vokal /u/ u brzopisu ima jedan oblik (Đorđić 1971, 121). Donekle modifikovani oblik ove brzopisne grafeme upotrebljavaju i Radonjići, i to dosljedno pop i serdar Vuko, serdar i guvernadur Staniša i guvernadur Vukale, a nedosljedno guvernaduri Jovan i Vuko, koji, pored <>, upotrebljavaju i grafijski znak <у>. Svi Radonjići pišu ligaturu jednim potezom, i to u obliku osmice čiji je gornji dio manje ili više otvoren (<>). Kraci, koji čine gornji dio ove grafeme, neujednačeni su (desni duži, lijevi kraći), a donji dio ove grafeme je ovalan ili uglast. Grafema <> u ovim pismima nije poziciono uslovljena, a tako je i u pismima vladika Visariona (Mladenović 1977, 6) i Danila (Mladenović 1973, 22). Pisanje grafeme <> u svim pozicijama jedna je od odlika naše stare ćirilične grafije. Grafijskim znacima <у>,<y>

označava vokal /u/ guvernadur Vuko u posljednjim pismima, i to u svim pozicijama. Grafema <ж>

U pismima Radonjića grafemom <ж> označava se konsonat /ž/, rijetko /dž/. Najčešće varijante ove grafeme u ovim pismima sastoje se od dvije ukrštene kose crte koje presijecaju uspravna, vodoravna ili kosa

crta: < >.Varijanta sa ukrštenim kosim crtama i uspravnom srednjom crtom, koja je nastala krajem desetog stoljeća, kao i varijante sa vodoravnom središnom crtom, čiji se postanak vezuje za prvu polovinu trinaestog stoljeća (Tomović 1974, 19), nema u rukopisima vladika Danila i Save. "Vladika Petar I ovu grafemu obilježava uvijek na isti način. Pisao je jednim potezom na taj način što su dvije kose crte spojene u gornjem dijelu, a lučni potez presijecajući kose crte s desna ulijevi zalazi u donji lijevi međuprostor" (Ostojić 1976, 57). Pisanje

grafeme <ж> u obliku gužvice: < , , >, što je odlika ruskog brzopisa osamnaestog stoljeća, ima potvrdu u pismima guvernadura Jovana i Vuka. U posljednjim pismima guvernadura Vuka javlja se i oblik grafeme <ж> koja je poput današnjeg ćiriličnog slova <ж>.

Grafeme <> i <>

Grafema <> javlja se u pismima popa i serdata Vuka, serdara i guvernadura Staniše i guvernadura Vukala, a <> u pismima guvernadura Jovana i Vuka. Obje ove grafeme označavaju


konsonantsku grupu <шт> u pismima Radonjića. Postoje neznatne

razlike u oblikovanju grafeme <>, a one se odnose na pisanje crte koja zalazi u donji međuprostor. Ova crta u pismima popa i serdara Vuka ima oblik latiničnog slova s, a u kasnijim njegovim pismima, kao i u pismima serdara i guvernadura Staniše, javlja se vertikalna crta bez zavijutka. Guvernadur Vukale crtu koja se spušta u donji međuprostor pri kraju lučno povija udesno. Pri pisanju grafeme <> guvernadur Jovan crtu lučno povija udesno, a guvernadur Vuko je piše iskošeno.

Grafema <> i <>, kojima se označava konsonantska grupa <шт>, u pismima Radonjića javlja se u inicijalnoj, medijalnoj i finalnoj poziciji. Sve su ovo oblici karakteristični za kancelarijski brzopis, što su preuzeli i Radonjići. Ove i ostale grafeme u pismima Radonjića pokazuju da su odlike starog ćiriličkog načina pisanja bile prisutne u rukopisnoj ćirilici na crnogorskom dijelu štokavskog jezičkog područja. Dakle, u pismima serdara i guvernadura Radonjića (1714-1828) u

upotrebi su sljedeće grafeme20: <, , , , , t, , , , , , i,, ,

, , , , , , , , , , , ¬, , , , , , , , , , , , , ,

, , >Navedene grafeme upućuju na neusavršenost grafijskog sistema

Radonjića. 1. Sljedećim grafemama dosljedno se označavaju ove konsonantske foneme: /b, v, g, d, z, k, l, m, n, p, r, s, t, f, h, c, č, š/. 2. Foneme /ć/ i /đ/ prezentuju se istom grafemom (<ћ>=/ć/, /đ/), kao što i grafema <ж> obilježava i fonemu /ž/ i fonemu /dž/ (<ж>=/ž/, /dž/)21.

3. Umekšana fonema /s/ bilježi se grafemom <с>, /z/ grafemom

<з> и <ћ> (ћ=ђ), a afrikata /dz/ grafemom <>, <ч> i <ц>. 4. Grafijskim kombinacijama predstavljene su foneme /lj/ i /nj/.

5. Fonemski skup /št/ označava se grafemama <>, <>, a

prijedlog-prefiks /od/ sa </ , >.

20

Ćirilicom su prezentovane grafeme, a latinicom foneme. „Fonološke vrednosti obeležavaju se, u ovom radu, zagradama: //, grafematske izlomljenim < >, a fonetske uglastim zagradama [ ] - u skladu sa internacionalnim načinom označavanja ovih fenomena“ (Subotić 1989:14). 21

Ćirilicom su prezentovane grafeme, a foneme latinicom. „Fonološke vrednosti obeležavaju se, u ovom radu, zagradama: //, grafematske izlomljenim < >, a fonetske uglastim zagradama [ ] - u skladu sa internacionalnim načinom označavanja ovih fenomena“ (Subotić 1989:14).


6. Fonema /j/ obilježava se grafemama: <, , >, osim kad se

javlja u sekvenci sa vokalom koji se prema ortografskoj tradiciji prejotuje. 7. Foneme: /a, e, o, u, i/ reprezentuju se na razne načine. U slobodnoj upotrebi fonema /a/ označava se grafemom <a>, izuzetno

rijetko sa <>22; /о/ sa <o, >; /u/ sa <>. 8. Grafeme <е>, <и> nemaju uvijek istu fonološku vrijednost (<е>= /е/, /је/; <и>= /i/, /ј/).

9. Grafemom <> prezentuju se sekvence: [је], a u kombinaciji

sa <л>, odnosno <н> sekvence [ље],[ње].

10. Prejotovani vokali [ја] и [јu] bilježe se sa </, >, sekvenca

[је]sa <t, , >, [јо] sa <и>, tanko i debelo jer sa <, >.

11. U sekvencama <>, </>23 označava se jerom palatalnost prethodnog konsonanta u pismu serdara i guvernadura Stanislava, dok u ostalim pismima Radonjića ovi znaci imaju samo ortografsku vrijednost.

Grafeme

Osnovne

fonološke

vrijednosti

Grafeme

Osnovne

fonološke

vrijednosti

<> /a/ < > /o+d/

<> /b/ <> /p/

<> /v/ <> /r/

<> /g/ <> /s/, /s/ <> /d/ <¬> /t/

<t> /e/, [је] <> /ć/, /đ/, /z/ <> /e/, [је] <> /u/

<> /ž/, /dž/ <> /u/

<> /z/, /z/, /dz/ <> /f/

<> /i/, /ј/ <> /h/

<> /i/, /ј/ <> /c/, /dz/

22

Samo u jednom pismu popa i serdara Vuka debelim jerom prezentuje se fonema /a/. 23

I u jeziku vladike Danila Petrovića imamo označavanje palatalnosti sa <>:

(up. Mladenović 1973:32).


<i> /i/ <> /č/, /dz/

<> /i/ <> /š/

< > /j/ <> /št/

<> /k/ <> /št/

<> /l/ <> /j+a/ [ја]

<> /m/ <> /j+a/ [ја]

<> /n/ <> /j+у/ [јu]

<> /o/ <> [/i/је], [е], [i]

<> /o/ <> //

<> /o+d/ <> //, /a/

Tab. 1

Odstupanja su sljedeća: ruske grafeme <>,<> upotrebljavaju

posljednja dva guvernadura Jovan i Vukolaj, ali ne i grafeme <>, <>,

grafema <> заступљена је у мањем броју писама гувернадура Јована и Вука и њоме се означава фонемa /i/, grafemom < >, majuskulnom varijantom grafeme <и>, označava fonemu /ј/ na početku riječi guvernadur Jovan.

Neusavršenost grafijskog sistema Radonjića ispoljena je i u nerazlučenom grafijskom označavanju fonema /ć i đ/, /ž i dž/, /n i nj/,

/l i lj/, /s i s/, /z i z/, kao i obilježavanje foneme /дз/ sa grafemama <>,

<ч> и <ц>), u prezentiranju izvjesnog broja fonema različitim grafemama ili različitih fonema istim grafemama, što je, naravno, odlika našeg starog ćiriličkog pisanja. Za pisma Radonjića

karakteristično je i odsustvo ligature sa <í>.

ZAKLJUČAK Diplomatska prepiska serdara i guvernadura Radonjića sa

predstavnicima mletačke, turske, ruske i austrijske vlasti, kao i korespondencija sa crnogorskim glavarima, tokom 18. i početkom 19. vijeka, sadržajno je bogata i raznovrsna i ima istorijsko-dokumentacionu i jezičku vrijednost. Prvo pismo Radonjića nastalo je 1714. godine, a posljednje 1828. godine, što omogućava praćenje njihovog diplomatskog sklopa i grafijskih osobenosti u periodu od sto i četrnaest godina. Skoro u potpunosti pisma Radonjića pokazuju postojanje korespondencijskog stila, rijetko i osobine književno-umjetničkog stila.


Komparacijom pisama serdara i guvernadura Radonjića sa

pismima sastavljanim po različitim obrascima, koji su se upotrebljavali tokom 18. i 19. stoljeća, izvjesno je da diplomatički sklop pisama Radonjića čine elementi raznih formula po kojima su se sastavljala pisma (zetskih, bosanskih, humskih, raških, dubrovačkih). Diplomatički sklopovi pisama serdara i guvernadura Radonjića i vladike Danila Petrovića često su istovjetni, rijetko različiti. Takođe, paštrovska pisma iz 18. stoljeća pokazuju veliki stepen podudarnost s pismima Radonjića, prvenstveno, u pogledu oslovljavanja i izraza poštovanja, pisanja mjesta i datuma pisma ispod teksta, kratkoj ekspoziciji, dugoj dispoziciji, stereotipnim počecima i završecima.

Pisma serdara i guvernadura Radonjića pisana su nekaligrafskim brzopisnim tipom ćirilice, narodnim jezikom njihovih rodnih Njeguša koji su neodvojiv segment starocrnogorskih govora Ne postoje posebni grafijski znaci za označavanje pojedinih konsonanata, što ukazuje na neusavršenost grafijskog sistema. Pisma Radonjića pokazuju i izvjesnu neujednačenost u oblikovanju grafema, u prezentovanju fonema i fonetskih skupova, što je rezultat evolutivnog razvitka ćirilice, različitih uticaja i pisarskih manira.

IZVORI Arhiv Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu (Arhiv

JAZU). Cir. V - crnogorske i bokokotorske isprave. Arhivsko odjeljenje Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju (AONMCG):

Petar I - fascikla I (1782-1796): 52, 33, 37, 46, 66, 79, 80, 81, 83, 84, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 131, 146, 180. Petar I - fascikla II (1797-1800): 198. Petar I - fascikla III (1800-1822): 768, 780, 779, 780, 943, 833, 1466, 1491, 1794, 2275, 2522, 2613, 2851, 2850, 2854, 3511. Petar I - fascikla IV (1822-1830): 3612.

Arhiv u Herceg-Novom, Političko-upravni mletački arhiv (AH, PUMA).Fascikle: 142/21, 330/78.

Državni arhiv u Kotoru, Sudsko-notarske knjige. Knj. 134 (495-496) i 135 (425-426).

Državni arhiv u Zadru (DAZ). Akti izvanrednog providura 1787-1789. CL. Akti izvanrednog providura 1783-1785. CXIV.

Istorijski arhivu u Kotoru, Upravno-politički fond mletački (IAK, UPM). Fascikle: XXXI, XLVI, XLVI/437, XLVI/440, XLVI/648, XLVIII/32, XLVIII/24, XLVIII/74, XLVIII/79, LVI/624, LVI/460, LVI/660, LVII/460, LVII/621, LVIII/670, LVIII/635, LX/876, LXI/1188, LXI/1180, LXI/1135, LXII/975, LXII/650, LXIII, LXII/833, LXIII, LXIV, LXV/201, LXV, LXV/204, LXV/221, LXVI/124 LXVI/125, LXVII, LXVII, LXVII,


LXVIII, LXIX/76, LXIX/77, LXX, LXX, LXXII, LXXII, LXXII, LXXII/352, LXXII, LXXIII, LXXIV/7811, LXXIV/816, LXXIV/813, LXXX/78, LXXX/70, LXXX/76, LXXXVIII, XCII/92, CXXIV, CXXIV, CXXIV, CXXXII/ 132, CXXXIII/ 183, XCL, CXLIII, CXLIV, CLXXV/175, CLXXXI/181, CLXXXI/187, PORA I-13.

Glasnik Cetinjskih muzeja. 1976. 9. 49-73. Književne novine. 1949. 41/2. Spomenik SKA LXXXVII. 1938. 68/1. LITERATURA Bojović, Jovan, Luketić, Miroslav, Šekularac, Božidar (1990): Paštrovske

isprave, knj. II, Istorijski arhiv Budva, Budva: Univerzitetska riječ. Božić, Ivan, Pavićević, Branko, Sindik Ilija (1959): Paštrovske isprave

XVI–XVIII vijeka, istorijska građa, knj. 1, Državni arhiv NR Crne Gore, Cetinje.

Dragićević, Risto (1940): Guvernaduri u Crnoj Gori (1717-1830). Obod, Cetinje.

Đorđić, Petar (1971): Istorija srpske ćirilice, paleološko-filološki prilozi, II izdanje. Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.

Milović, Jefto (1956): Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782). Istorijski insitut Crne Gore, Cetinje.

Mladenović, Aleksandar (1977): Jezik u pismima cetinjskog vladike Visariona s kraja XVII veka. Zbornik za filologiju i lingvistiku, XX/1, 1-44.

Mladenović, Aleksandar (1973): Jezik vladike Danila. Matica srpska, Novi Sad.

Nikčević, Tomica (2010): Guvernadurstvo kao politička struja Crne Gore. Matica, Podgorica: Matica crnogorska, 191-210.

Orfelin, Zaharije (1970): Propisi, Sremski Karlovci, II izdanje, Beograd, 497.

Ostojić, Branislav (1976): Jezik Petra I Petrovića. CANU, Titograd. Rossi, Laura (1994): К вопросу о соотношении эпистолярной и

художественной прозы в России в последней четверти XVIII века, Slavica Tergestina 2. Studia Russica. Triest. 91–115.

Stanojević, Stanoje (1912): Studije o srpskoj diplomatici. Glas SKA XC. 68–113

Stanojević, Stanoje (1913):Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA XCII.110–209.

Stanojević, Stanoje (1920): Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA XCVI. 1–74.

Stanojević, Stanoje (1923): Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA CVI. 1–96.


Stanojević, Stanoje (1933): Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA

CLVIII, II razred. Stepanov, V. P. (1978): К истории литературных полемик XVIII в.

«Обед Мидасов», Ежегодник Рукописного отдела Пушкинского Дома на 1976 год. Л: Наука, 1978. 131–146.

Stijović, Svetozar (1975): Grafijske, pravopisne i fonetske osobine Istorije o Crnoj Gori Vasilija Petrovića, Prilozi proučavanju jezika, Katedra za južnoslovenske jezike Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, 11, 1-51.

Subotić, Ljiljana (1989): Jezik Jovana Hadžića. Matica srpska, Novi Sad. Subotić, Ljiljana (2002): Istorijska lingvistika. Filozofski fakultet, Katedra

za srpski jezik i lingvistiku, Novi Sad. Šekularac, Božidar (1999): Paštrovske isprave, knj.III. Petrovac na Moru,

Odbor za sakupljanje istorijske građe o Paštrovićima. Škreb i dr. (1984): Rečnik književnih pojmova. Nolit, Beograd. Tinjanov, Jurij Nikolajevič (1970): Književna činjenica, Poetika ruskog

formalizma, Prosveta, Beograd. Tod, W.M. (1976): The familiar letters, Literatury Genre in the Age of

Pushkin, Princeton New Jersey. Tolstoj, Nikita I. (2004): Studije i članci iz istorije srpskog književnog

jezika. Beograd, Novi Sad. Tomović, Gordana (1974): Morfologija ćiriličkih natpisa na Balkanu.

Istorijski institut, Beograd. Čerepin, L.V. (1956): Руска палеографи, II. Polizdat, Moskva. Zorin, A. L. (1981): Писма и судби. Вопросi литературi, br. 10,

258-262.

DIPLOMATIC FORM AND GRAPHIC SYSTEM IN THE LETTERS OF THE SERDARS AND GUVERNADURS RADONJIĆ (1714-1828)

The letters of the serdars and guvernadurs Radonjic family, created in eighteenth and during the first three decades of the nineteenth century, were written in non-calligraphic, fast-written Cyrillic mode, including the national language in Njegushi, which corresponds to archaic Montenegrin dialects. The great part of the Radonjic family letters is characterized by corresponding style, the evidence of features in artistic style and by the fact that they are not numerous. The letters are recognizable through the variety of subject and motive matters, which provided the usage of different language methods. The letters of serdar Vuk, but also the letters of guvernadurs Stanisha and Jovan, apart the elements of diplomatic style, contain certain features


characteristic for the national literature, which is not the case in other letters. The existing vowel system of the letters doesn’t differ from the vocal system of most our dialects, neither from the vocal system of literary language. Consonant system of the letters contains all consonants and obstruents which literary language possesses nowadays. However, there aren’t particular graphic signs which would be adequate to denote specific consonants, and that fact designates the imperfection of the graphic system. Keywords: letter, correspondence, diplomatic, invocation, promulgation, corroboration, intitulation, appreciation, grapheme, phoneme


PRILOZI

Pismo popa i serdara Vuka Radonjića izvanrednom providuru Marku Antoniju Trevizanu, Njeguši, 8. septembra 1736. Godine


Pismo serdara Staniše Radonjića i njeguških glavara izvanrednom providuru Đovaniju Albriciju, Njeguši, 27. jun 1742. godine


Pismo guvernadura Jovana Radonjića protopopu Radu Boškoviću, Njeguši, 2. jun 1789. godina.


Pismo guvernadura Vuka Radonjića serdaru Ivanu Petroviću, Njeguši, 13. marta 1808. godine.


Pismo guvernadura Vukolaja Radonjića i glavara Petru I Petroviću, Njeguši, 6. juna 1817. Godine

Documents

DIPLOMATIČKI SKLOP I GRAFIJA PREPISKE CRNOGORSKIH …