"' _., r. ·~

' \':/ ' \ \·

DİNLER TARİHİ DERNEGİ YA YlNLARI 1 3

Dinler Tarihi Araştırmaları - III (Sempozyum, 09-10 Haziran 2001, Ankara)

2000. YILINDA HIRİSTİYANLIK

(DÜNÜ, BUGÜNÜ ve'GELECEGİ)

Ankara

2002

İSTANBUL'DAKi PROTESTAN KİLiSELERİ VE FAALİYETLERİ

Dr. M.Numan MALKoç·

I. TARİHÇE

A. Osmanlı Dönemi

1. Protestan Misyonerierin Anadolu'ya Gelişi

XIX. y.y.'ın başlarında ABD ve Avrupa'da birçok Protestan misyon der­nekleri kurulmuştu. Bunların en önemlisi ve Anadolu'da en çok faaliyet

gösterecek olanı, Congregational Kilise tarafından 1810 yılında Bostan'da kurulan ve Kalvinci geleneği temsil eden American Board of Commissi­oners for Foreign Mission'dı (ABCFM) 1

• Anadolu'daki Protestan canlanma­

nın ilk adımlarını da bu misyon grubu attı2 •

Amerikalı misyonerler Anadolu'ya gelmeden önce, İstanbul'da az sayı­da Protestan cemaat bulunuyordu. Bu cemaatin üyeleri, elçiliklerin hima­yesinde yaşayan ve çoğunluğu ticaretle uğraşan yabancılardı. Bu kişiler Anadolu'ya daha sonra gelecek olan misyoneriere bir çok konuda yardım­

cı oldular ve doğu kiliseleriyle misyonerler arasında köprü görevi gördüler3•

Anadolu'ya ilk gelen Protestan misyonerler Pliny Fisk ve Levi Parsons adında iki Amerikalıydı. Bu iki misyonerin 15 Ocak 1820'de İzmir'e gel­mesi, onları daha sonra başlayacak olan misyoner akınının öncüleri yap­tı4.

* Dinler Tarihi Doktoru, Marmara Üniversitesi

Cook, Harold R., "American Board of Commissioners For Foreign Missions", The New In­ternational Dictionary of the Christian Church, ed. J.D. Douglas, Michigan 1975, 33-34; Grabill, Joseph L., Protestant Diplomacy and Near East Missionary lnfluence on American Policy 1810-1927, Minneapolis 1971, 5.

2 Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika (XIX. Yüzyılda Osmanlı Im­paratorluğundaki Misyoner Okulları), lstanbul1991, 16, 29.

3 Warren, M.A.C., "Christianity, Religion in the Middle East, ed. A. J. Arberry, Cambridge 1969, 536-537.

4 Kocabaşoğlu, 29; Ayrıca bkz. While, George E., "Osmanlı Imparatorluğu'nda Misyonerlik Faaliyetleri", çev. Cem Tarık Yüksel, Istanbul 1995, 30-31; Tuğlacı, Pars, Istanbul'daki Er­meni Kiliseleri, Istanbul 1991, 313; Grabill, 5.

487

Amerika ve İngiltere'nin himayesi altındaki Protestan misyonerler İz­

mir'e ilk geldiklerinde, burada bulunan Rumları etkilerneye çalışmışlardı. Bunun için okultar açrnışlar, İncil'in Rumca çevirisini yapmışlar, çeşitli ya­yınlar ve broşürler dağıtmışlardı. ~u faaliyetleri sonucunda Rum Ortodoks Kilisesi'yle misyonerierin arası açılmıştı. Rum Ortodoksları, cemaatlerinin bölünmesinden korkarak tepki gösterdiler. Bunun üzerine misyonerler ça­lışmalarını diğer yerli cemaatlere kaydırdılar. Ancak Rum cemaati ile olan bağlantılarını da tamamen kesmediler5

• Hıristiyanlığı yayma faaliyetlerinin Müslümanlar arasında da başarılı ola!Tlaması, misyonerierin çalışmalarını, dini yönden zayıflamış gördükleri diğer doğu·kiliselerinin yerli cemaatleri­ne, özellikle de Ortodoks Ermeni topluluğu üyeleri üzerinde yoğunlaştır­malarına neden oldu6

•

2. Protestan Misyonerierin İstanbul'a Gelişi

1826 yılında istanbul'a ilk gelen misyoner Jonas King' dir. Bu misyone­ri 1831 'de gelen Josiah Brewer izlemiştir7• istanbul'daki kalıcı ilk misyon ise William Goodell tarafından 1831 yılında kurulmuştur8 •

İstanbul'daki çalışmalardan sonra 1834'de İzmir'de 1835'te Trabzon ve • Bursa'da misyon şubeleri açıldı9 •

Bu gelişmeler tedirginli~e yol açmıştı. Yerli kiJiselerin bölünme endişe­lerinden doğan talepleri üzerine 1834 ve 1839 yıllarında yayınlanan fer­manlarla Hıristiyanların mezhep değiştirmesi yasaklandı. Böylelikle yerli kiliseler (Ermeni, Rum ve Süryani Ortodoks Kiliseleri) cemaatlerinin bö­lünmemesi için tedbir almış oluyorlardı10•

1840'lı yıllarda Protestan misyonerierin çalışmaları Ermeniler üzerinde yoğunlaştı. Protestanlaşan Ermenilerin bağlı bulundukları kiliselerden dış-

5 Augustinos, Gerasimos, Küçük Asya Rumları; çeviren Devrim Evci, Ankara 1997, 185· 195.

6 Doumato, Eleanor Abdella, "Protestantism and Protestant Missions", Encyclopedia of the Modern Middle East, Reevas Simon-Philip Matter, New York 1996, III, 1483; Augustinos, 195; Yüksel, Merzifon, 19; Tuğlacı, 313.

7 Kocabaşoğlu, 36.

8 Vahapoğlu, M. Hidayet, Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okuliarı, Istanbul 1992, 31; Tuğlacı, 313; Kocabaşoğlu, 42.

9 Can, Mehmet, Ortadoğu'da Arnerikan Politikası, Istanbul 1993, 12· p; Kocabaşoğlu, 60.

10 Eryılrnaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb'anın Yönetimi, Istanbul 1990, 70.

488

lanmaları üzerine; 37 erkek ve 3 kadından oluşan 40 Protestan Ermeni ta­rafından 1846 yılında İstanbul' da ilk Ermeni Protestan kilisesi kuruldu''. Görüldüğü gibi, yerli kiliseterin aldıkları tedbirler Ermeni cemaat içindeki bölünmeye engel olamamıştı.

İstanbul'daki Protestan cemaat 1850 yılında İngiltere'nin baskıları sonu­cu Halife Abdülmecid tarafından "millet" yani "yasal dini cemaat" olarak

tanındı 12 .

28 Şubat 1856'da ilan edilen Isiahat Fermanı ile din değiştirme yasağı

da kaldırılmış ve Müslüman olmayan halka çeşitli haklar verilmiştir13 . Bu ayrıcalıklar ve haklardan sonra 1860 ve 1870 tarihleri arasında Protestan­lık, Bursa, İznik, Adapazarı, Harput ve Merzifon gibi şehirlerde hızla yayıl­

mıştır14. Verilen haklara her geçen gün yenileri ekleniyordu. Bu doğrultuda 12 Mart 1878 tarihinde Protestanların durumlarını belirleyen 10 maddelik bir-nizamname yayınlandı. Buna göre, Protestanlar serbestçe ayin yapabi­

lecekler ve padişahın izniyle açılan kiliseler her türlü müdahaleden uzak olacaklardı 15 . Verilen bu haklar sonucunda misyonerierin önü iyice açıldı ve Protestanlık Anadolu' da hızla yayıldı.

Amerikalı Misyonerler yayın faaliyetlerine çok önem veriyordu. 1822' de Malta'da kurula~ 1833'te İzmir'e, 1853'te de lstanbul'a taşınan ve 1872'de Rıza Paşa yokuşundaki Bible House binasına geçen matbaanın yaptığı de­ğişik dillerdeki yayınlar (kitap ve dergi gibi...), Protestanlığın yayılmasında önemli bir yer tuttu16.

Önceleri İncil'i öğreterek yayan Protestanlar, 1860'lardan sonra eğitim kurumlarına önem verdiler ve birçok bölgede okullar açtılar17 • Kurulan ila-

11 Kocabaşoğlu, 73-76; Yüksel, Merzifon, 28-29; Tuğlacı, 316; Ayrıca bkz. Tozlu, Necmettin, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara 1991, 230; Can, 38; Warren, 499.

12 Doumato, 1483; Kocabaşoğlu, 71; Can, 38; Tuğlacı, 315; Ayrıca bkz. Halidi Mustafa- Fer­ruh, Ömer, Islam Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm, çev. Osman Şekerci, Istanbul 1968, 150; Warren, 499; Grabill, 14.

13 Bkz. Yücel, Yaşar-Sevim, Ali, Türkiye Tarihi, IV, Ankara 1992, 288-298; Ayrıca bkz. Bar-ker, 231, Kocabaşoğlu, 72; Vahapoğlu, 30, 48; Tozlu, 29-30, 310.

14 Kocabaşoğlu, 114.

15 Geniş bilgi için bkz. Eryılmaz, 124- 126.

16 Kocabaşoğlu, 46-48, 89; Kırşehirlioğlu, E., Türkiye'de Misyonerlik Faaliyetleri, Istanbul 1962, 31.

17 Yüksel, Merzifon, 30.

489

hiyat okullarının yanında, Protestan azınlığın kendi kendisine yetmesini sağlaması amacıyla bazı kolejler de faaliyet gösterdi. Bunların en önemli­si 1863 yılında açılan Robert Kolej'dir. Açılan bu kolejler sayesinde Protes­tan cemaat, kendini kültürel yönden de geliştirmiştir18 •

istanbul bir merkez durumundaydı. Ancak Protestan nüfus çok kalaba­lık değildi. 1878 sayımına göre istanbul'da 340 Protestan yaşıyordu 19 •

1885 yılında ise bu sayı 819 kişiye ulaşmıştı20 •

Anadolu'da ise durum farklıydı. Geçen süre içinde Protestan nüfusta

hızlı bir artış yaşandı. Buna göre, 1870 yılında Anadolu'daki Protestan üye

sayısı 20051, Protestan Kilisesi sayısı ise 73'tü21 .1900 yılında bu sayı

44959'a, kiliselerin sayısı ise 112'ye yükselmişti22 • 1913 yılına gelindiğin­

de ise, Ermeni ve Süryani'ler arasından Amerika'ya yapılan göçlere rağ­

men ayinlere katılan Protestan sayısı 54000, kilise sayısı da 148'e ulaştı23 •

American Board gibi, misyon çalışması yapan kurumlara zamanla ye­nileri eklendi. 1913 yılında Tepebaşı'nda çalışmalarına başlayan Hıristiyan

Genç Erkekler Cemiyeti (YMCA), basın-yayın, spor ve eğitim alanlarında önemli faaliyetlerde bulundu. Hıristiyan Genç Kadınlar Cemiyeti (YWCA)

adındaki diğer grup da YMCA ile aynı bünyede çalışmıştı24 •

B. Cumhuriyet Dönemi

I. Dünya savaşından sonra misyonerierin etkinlikleri, Ortadoğu'da yeni kurulan devletlerin tutumları nedeniyle yavaşlamıştı25 • Lozan antiaşması sonrası Türkiye'de de azınlıkların durumlarında değişmeler olmuştu. An­laşmada bulunan "Ekalliyetlerin Himayesi" başlığı altındaki 37-47. mad­

deler ülkede yaşayan azınlıkların haklarını yeniden düzenliyordu. Bu mad­delere göre azınlıklar da her yönden korunacak ve Müslümanlarla eşit hak-

18 Yüksel, Merzifon, 66-81.

19 Güler, Ali, Osmanlı Devleti'nde Azınlıklar, Istanbul 1997, 93.

20 Güler, 41.

21 Kocabaşoğlu, 105.

22 Kocabaşoğlu, 13 ı.

23 Yüksel, Merzifon, 29.

24 Toprak, Zafer, "YMCA", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, VII, Istanbul 1993-1994, 531; Ayrıca bkz. Kırşehirlioğlu, 74-75; Tozlu, 67-68.

25 Doumato, 1484.

490

T

!ara sahip olacaktı26 • 1924'te ülkedeki Protestan okulları kapanmış,

1928'de ise kapanan okulların bir kısmı tekrardan açılmıştı 27 • Cumhuriye­tin ilanından sonra American Board'a bağlı olan, Antep'te bir hastane, Tar­sus'ta American College For Boys, İzmir'de American Collegiate Institute, Üsküdar'da American Acedemi For Girls ve İstanbul'da bir basımevi faali­yetlerine devam etti. Başlangıçta American Board'un bir kurumu olan an­cak daha sonra buradan ayrılan Robert Kolej de eğitim çalışmalarını sür­dürmüştü28.

Cumhuriyetin ilanından sonra faaliyetlerine devam eden misyon ku­rumlarından bir diğeri de Hıristiyan Genç Erkekler Cemiyeti olarak bilinen YMCA'dır. YMCA'nın İstanbul'da, Beyoğlu ve Çarşıkapı'da iki yeri vardı. Bu iki şubede de spora çok önem veriliyordu ve yüzücülük, voleybol, bas­ketbol, atletizm, futbol, tenis gibi alanlarda faaliyet gösteriliyordu. YMCA 1939 yılında bu faaliyetlerine ara verdi ve bir süre sonra Amerikan Lisan ve Ticaret Dershanesi adı altında çalışmalarına yeniden başladı. Hıristiyan Genç Kadınlar Cemiyeti YWCA ise, Fındıklı'da bulunan Amerikan Lisan ve Sanat Kursu adıyla çalışmalarına devam etti29

•

1927 yılında yapılan nüfus sayımına göre İstanbul'da, çoğunluğu Erme­ni olan 4421 Protestan bulunuyordu. (Aynı yıl Türkiye'deki Protestan sayı­sı ise 6658'di.)30

Bir Ermeni Protestan Kilisesi önderinin hayat hikayesinde anlatıldığına göre 1928 yılında İstanbul'daki kilisede bir durgunluk yaşanıyordu. Kilise üyelerinin büyük bir kısmı başka ülkelere göç etmişti. 1930'da Gedikpa­şa'da bir evde toplanan Protestanlar, burada Kitab-ı Mukaddes okuyor, ila­hiler söyleyerek ibadetlerini sürdürüyorlardı. Bunu takip eden yıllarda Top­kapı, Edirnekapı, Yedikule, Balat, Hasköy, Beyoğlu ve Üsküdar gibi deği­şik semtlerde de dua toplantıları yapılmaya başlanmıştı. Ayrıca, yollarda ve tramvaylarcia da İncil'i yayma çalışmaları yapılıyordu. 1940'larda ise

26 Bkz. Soysal, !smail, Türkiye'nin Dış Münasebetleriyle Ilgili Başlıca Siyasi Andlaşmaları, An-kara 1965, 33-51; Ayrıca bkz. Vahapoğlu, 131-137.

27 Tozlu, 326-328.

28 Can, 163; Yüksel, Merzifon, 108; Vahapoğlu, 33.

29 Toprak, YMCA, Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, VII, 531-532; Ayrıca Bkz. Kırşehir­lioğlu, 74-78.

30 Mc Carthy, Justin, Müslümanlar ve Azınlıklar, Çeviren: Bilge Umar, Istanbul 1998, 127.

491

Gedikpaşa bu faaliyetlerin merkezi durumundaydı31 • Görüldüğü gibi bu yıl­larda Ermeniler arasında Protestanlığın önemli bir etkisi vardı. Ancak son­raki yıllarda gerçekleşen göçler nedeniyle ülkemizdeki Protestan cemaat üyelerinin sayısında önemli ölçüde azalma görüldü32

•

1950 yılında istanbul'da Ermenilere ait dört Protestan Kilisesi vardı. Be­yoğlu, Gedikpaşa, Üsküdar ve Bible House'de bulunan bu kiJiselerin üye sayıları 400, üyelerle birlikte Protestan cemaatin sayısı ise 1500 kişiydi33 •

1967-1968 yıllarında Amerikalı, İngiliz ve İsviçreli misyonerierin İstan­bul, Konya, İzmir ve Ege bölgesinde broşürler dağıtarak çalışmalar yaptık­larını dönemin gazetelerinden öğrenmekteyil4 •

Protestan cemaat önderlerinden öğrendiğimize göre, İstanbul' da 1969 yılında Ermeni ve Süryani kökenli, yerli bir Protestan topluluk bulunuyor­du. Sayıları yaklaşık 25-30 kişiden oluşan bu topluluk Feriköy'de bir evde toplanıyordu. Cemaat içindeki yabancı İncilciler ile yerli İncilcilerin oranı birbirine yakındı. 1987 yılında Bakırköy Kilisesi kurulmuştu ve ibadet için bir yer kiralanarak bu yer noter aracılığı ile yetkili makamlara bildirilmişti. 1990 yılından sonra da Protestanların, kiraladıkları bir yerde ibadet etme­lerine izin verildi. Bu izinden sonra çeşitli yerlerde benzer şekillerde Protes­tan kiliseleri kurulmuştu35 • ·

1982 yılında istanbul'da 1000 kadar Protestan Ermeni bulunuyordu. Ç3unun yanında az sayıda Protestan Süryani ve 200 kadar da Protestan Rum vardı35 •

Bugün Istanbul'daki Protestan cemaatlerin bir kısmı kendilerine "Mesih Inanlısı" demektedir. Laik devlet anlayışına sahip bu yerel topluluklar, ken­di içlerinde özerk bir yapıya sahiptir37

•

31 Bkz. Hayatbulan, Doğan lrdel, Yıldızlar Gibi Parlayacak (Vahram Tatikyan'ın Yaşam Öykü­sü), Istanbul 1995, 19-23, 27, 38, 43.

32 Bkz. Andrews, Peter Alford, Türkiye'de Etnik Gruplar, çey. Mustafa Küpüşoğlu, Istanbul 1992, 287.

33 Gedikpaşa Ermeni Protestan Kilisesi'nin Yüzüncü Yıldönümü 1850-1950, Istanbul 1950, 122-123.

34 Ayverdi, Samiha, Misyonerlik Karşısında Türkiye, Istanbul 1969, 224-228; Cilacı, Osman, Hıristiyanlık Propagandası ve Misyoner Faaliyetleri, Ankara 1982, 94-95.

35 Malkoç, M. Numan, Istanbul'daki Protestan Kiliseler, ]stanbul 1999, 29-30.

36 Bkz. Andrews, 177, 202, 299, 302.

37 Mesih Inanlıları'nın Türkiye'deki Hakları Hukuki Bir Rapor, Ankara, 5.

492

Günümüzde istanbul'da çeşitli Protestan topluluklar (Kiliseler) bulun­maktadır. Bu Protestan topluluklar değişik şekillerde sınıflandırılabilir. Mil­liyetleri göz önüne alındığında bu kiliseler; Ermeni ve Süryani toplulukların

oluşturduğu azınlık Protestan Kiliseleri ve Türklerin oluşturduğu yerli Pro­testan cemaatler ve ülkemizde bulunan yabancı uyruklu Protestanların

oluşturduğu topluluklar; ilahiyat göz önüne alındığında; Klasik Protestan

kiliseleri, Bağımsız İncil! Kiliseler, Karizmatik İncil! Kiliseler· ve bunların dı­

şında incelenebilecek diğer Protestan kökenli kiliseler olarak sınıflandırıla­

bilir. istanbul'da dördü yabancı uyruklu 20'nin üzerinde Protestan toplulu­

ğu bulunmaktadır. Bu kiliselerin yanında, henüz kilise kuracak sayıya ula­

şamamış dua grupları şehrin çeşitli semtlerinde ibadetlerine devam etmek­

tedir. Kilise oluşturacak büyüklükteki Protestan Toplulukların tarihçeleri ve

bugünkü durumları III. Bölümde kısaca anlatılacaktır.

II. GÜNÜMÖZDE İSTANBUL'DAKi PROTESTAN KİLiSELERİ

A. Yabancı Uyrukl~ların Oluşturduğu Protestan Kiliseleri

1. İngiliz KilisesC

Yabancı uyruklu kiliselerden biri olan Ingiliz Kilisesi Anglikan Ki!ise­si'nin ... bir parçasıdır. İngiliz Kilisesi'nin İstanbul'da üç ayrı yerde kilise bi­

nası bulunmaktadır. Bunların birincisi İngiliz Konsolosluğunun bahçesinde

bulunan St. Helena Kilisesi'dir38• İstanbul'daki Anglikan cemaatin varlığı

çok eskilere dayanır. Kraliçe I. Elizabeth döneminde ( 1533-1603), Os­manlı ile diplomatik ilişkiler kurulduğu günden bu yana, İngiliz Elçifiği'nin

Karizmatik akım 1960'lı yıllarda Amerika'nın Kalifomiya eyaletinde ortaya çıkmış ve kısa sürede yayılmıştır. Vurguladığı konular, "Kutsal Ruh vaftizi" ve "Ruhsal Armağanlar"dır. Ruhsal armağanların değişik dillerde konuşma ve hastaları iyileştirme gibi şekillerde orta­ya çıktığına inanılır. Bkz. Anderson, Robert Mapes, "Pentecostal and Charismatic Christi­anity, The Encyclopedia of Religions, ed. Mircea Eliade, Xl, New York 1987, 229-230.

** Ingiliz Kilisesi, 1534 yılında VIII. Henry'nin, arasının açılması sonucu Katalik Kilisesi'nden ayrılması ile ortaya çıkmıştır. Barker, G., O'nun Izinde Hıristiyanlık ve Laiklik Tarihi, lstan­bul1985, 131-133

***Anglikan Kilisesi, Anglikan Komünyon olarak da bilinir. Ingiliz Kilisesi, Galler Kilisesi, Irian­da Kilisesi, A.B.D. Episkopal Kilisesi, lskoçya Episkopal Kilisesi gibi değişik kiJiselerin oluşturduğu kiliseler topluluğudur. Shephard, Massey H., "Anglicanism", The Ancyclope­dia of Religions, ed. Mircea Eliade, Macmillian Publishing, New York 1987, I, 286; Stowe, W alter H., "Church of England", The World Book Encyclopedia, Chicago 1977, lll, 422.

38 Malkoç, 39.

493

personeli içinde bulunan papaz, hem elçilik personeline hem de şehirde bulunan diğer İngiliz cemaate hizmet veriyordu. Bunun yanında küçük bir kilise binası da bulunuyordu. Ancak ahşap olan St. Helena Kilisesi istan­

bul'daki büyük yangınlar sonucu yanmıştı. Günümüzde bulunan kilise bi­nası 1870'lerde yapılmıştır. 1992 yılından bu yana St. Helena Kilisesi'nde

ayda bir defa ibadet yapılmaktadır. St. Helena Kilisesi, Cebelitarık Pisko­posluğu'nun ···· yetki alanı altındadır39 •

İkinci kilise ise 1872 yılında Moda'da yapılan All Saints Kilisesi'dir. İz­

mir'den gelerek İstanbul'a yerleşen birkaç aile tarafından yaptırılmıştır.

Günümüzde kilisenin birkaç kişiden oluşan küçük bir cemaati bulunmak­tadır40.

Üçüncü kilise Beyoğlu Serdan Ekrem Sokağı'nda bulunan ve diğer bir

adı da Kırım Kilisesi olan Christ (Mesih) Kilisesi'dir. Kırım Savaşı'nda

(1854-1856) ölen İngilizlerin anısına yapılmıştır. Kilisenin bugün bulundu­

ğu alan, Sultan Abdülmecid tarafından İngiliz Hükümetine hibe edilmiştir.

1868 yılında açılan kilisede 1976 yılına kadar ibadetlere devam edilmiştir. 1976-1991 tarihleri arasında tamir edilen kilise, bu tarihte törenlerle açıl­

mıştır. Kilisede günümüzde de Pazar ibadetleri yapılmaktadır41 .

2. istanbul Alman Prote.stan Kilisesi

Cemaatin tamamını yabancıların oluşturduğu diğer bir kilise de Alman

Protestan Kilisesi'dir. Alman Protestanların Türkiye'ye ne zaman geldikle­ri kesin olarak bilinmemekle beraber, Stephan Gerlach, 1571 'de Protestan

reformu sonrası, Osmanlı Devletine ilk gelen Protestan papazlardan biri­dir42. Onu 1578'de gelen S. Schweigger izlemiştir. Bu kişiler cemaat olma-

**** Cebelitarık Piskoposluğu Canterbury Başpiskoposluğunun yetki alanı içindedir. Sorumlu­luk alanı Fas'tan Moğolistan'a kadar uzanan geniş bir piskoposluktur. Bkz. The Guinness Book of Answers The Complete Reference Hand Book, "Balief and ldeas-Religion), London 1991, 312.

39 Onyon, Edith-Etingü, Bente, Churches in Istanbul, Istanbul 1999, 137; Malkoç, 39-40.

• 40 Malkoç, 40.

41 Üstündik en, Behzat, "Kırım Kilisesi", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, IV, 565-566; Christ Church, Istanbul, Turkey (Ingiliz Kilisesi Christ Church'ün tanıtım broşürü); The Holy Eucharist, The Order of Service as Used in the Anglican Chaplaincy Istanbul 1996; Onyon, 139.

42 Malkoç, 49; Onyon, 142-143.

494

dığı için elçinin evinde görev yapıyordu. 1742'de Offenbach'ta Protestan Prensler bir toplantı yaptı ve İstanbul'da bir Protestan kilisesi kurulmasına karar verildi. Bab-ı Ali İsveç Elçiliği'nin topraklarında bir kilise kurulması­na izin verildi ve 1757'de dini bir törenle hizmete girdi. Bu tarihlerde iba­detler Almanca yapılıyordu. 1818'de elçilik ve kilise yandı ve yaklaşık 50 yıl kilise yeniden inşa edilmedi. Bu dönemde Alman Protestanlar dini ihti­yaçlarını Prusya Elçiliği'nde karşılıyordu. 1843'teAlman Protestanlar kalıcı bir kilise için bir araya geldi. Alman Derneği Tepebaşı Aynalıçeşme Emin Sokak'da bir okul yaptı ve bu okul 1857'de açıldı. Kilisenin okulun üst ka­

tına yapılmasına karar verildi. Kilise 1861 'de törenlerle ibadete açıldı43 •

Bu gelişmelerin yanında, 14 Temmuz 1843 İstanbul'daki Alman Protes­tan Cemaatinin resmi kuruluş tarihi olarak belirlenmiştir. Kasım ayında da bir elçilik vaizi ilk ayini yapmıştır. Aynı yıllarda cemaat, Alman kökenli Avusturyalı, İskandinavyalı, İsviçreli ve Macaristaniılan içine alan 300-400 kişiden oluşuyordu. Kilise, 1911 yılında tamir edilerek günümüzdeki şekli­ni almıştır. 1986' da tekrar tamir edilen binada günümüzde de ibadet! ere devam edilmektedir44

• Bugün kilisenin cemaat sayısı 200-300 kişi kadar­dır. .Cemaatin büyük kısmı ·konsolosluk çalışanlarıdır, ayrıca bazı Alman firmalarının Türkiye'deki temsilcileri de bulunmaktadır ve cemaatiT] tama­mı Almanya vatandaşıdır45 • Kilisenin tanıtım broşüründe, kilise cemaatinin yoksullara yardım <:tmek, Alman turistlerinin acil ihtiyatlarını karşılamak ve üyelere yardımcı olmak gibi sosyal faaliyetleri olduğu belirtilmiştir46 •

3. İstanbul Cinian Church

İstanbul Union Church de üyelerinin tamamına yakını, Türkiye'de çeşit­li nedenlerle bulunan ve yabancı uyruklu kişilerden oluşan bir kilisedir. Union Church, Amerikan Bord'un Anadolu'ya gönderdiği İngiliz ve Ameri­kalı misyonerierin birlikte ibadet etmeleri sürecinde yapılanmıştır. Cema­at, 1857 yılında Hollanda konsolosluğunuri bahçesinde bulunan ve Dutch Chapel olarak bilinen kiliseye davet edilmiştir ve o günden beri ibadetleri-

43 Onyon, 142-143

44 Schubert, Hans Gottfried, 125 Jahre Deutsche Evangelische Kirche Istanbul, Istanbul 1986, 3-7.

45 Malkoç, 49-51.

46 Eine Gemeinde Stellt Sich Vor ( Alman Protestan cemaatinin tanıtım broşürü).

495

ni burada sürdürmektedir. Kiliseni adı 1866 yılında "The Evangelical Uni­on Church of Pera" olarak belirlenmiştir. Kilise 1956 yılına kadar çeşitli ev­

reler geçirmiş ve aynı yıl kendine yeter durumda olduğunu belirterek baş­ka bir topluluk veya kurumdan yardım almaya ihtiyaçları olmadığını ilan etmiştir. 1962 yılında cemaat tarafından, kiliseye çok yardımları olan Wat­

ter Wiley'in adını taşıyan bir vakıf kurulmuştur. Aynı yıl kilisenin, 18 cema­

ati ve 10 ülkeyi temsil eden 167 üyesi bulunuyordu47.

Kiliseni adı ı966 yılında "Union Church of Istanbul "olarak değiştirilmiş­tir48.

Union Church herhangi başka bir kiliseye bağlı olmayan bağımsız bir

kilisedir. Üye ·sayısı çeşitli zamanlarda azalıp artmıştır49 .

· Kilisenin bugünkü üye sayısı yaklaşık olarak ı 00 kişidir, ancak Pazar

ibadetlerine, kilise cemaati dışındaki yabancı uyruklu Hıristiyanların da ka­

tılımlarıyla bu sayı 250 kişiye ulaşır. Cemaat, ı5'in üzerinde değişik ülke­nin vatandaşlarından meydana gelmiştir50 •

4. Türk aıuslararası İmanlı Topluluğu (ASIF)

Asıl adı "Asian Side lnterntional Fellowship" olan Türk-Uluslararası

Imanlı Topluluğu da cemaat-üyelerinin çoğunluğu yabancı uyruklu kişiler­

den oluşan diğer bir kilised.ir. Kilise ı992 yılında Idealtepe'de kurulmuştur. Bir süre sonra Kadıköy'de bir apartmanın giriş katına taşınmıştır. Halen ibadetlerini burada devam ettirmektedir. Günümüzde cemaatin sayısı ı OO­

ı5o kişi kadardır. Kilise üyeleri ı5'e yakın değişik ülkenin vatandaşların­dan meydana gelmiştir51 • Kilisenin adı Kut Kilisesi şeklinde değişmiştir.

Yukarıda adı geçen kiliselerin dışındaki topluluk üyelerinin tamamını veya tamamına yakınını Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan yerli Hıristi­

yanlar oluşturur. Ayrıca aşağıda kısaca açıklanacak olan diğer kiliselerin

çoğunluğu bağımsızdır. Bu kiliseler kısaca şöyledir:

47 Edmonds, Anna G., The Union Church of Istanbul a History, Istanbul 1986, 9-34; Onyon, 141-142.

48 Union Church of Istanbul an Introduction, 1996.

49 Edmonds, 37-38.

50 Malkoç, 68.

51 Malkoç, 100-101.

496

B. Çoğunluğun u Türklerin Oluşturduğu Protestan Kiliseleri.,

1. İstanbul Presbiteryen Kilisesi

Presbiteryen Kilisesi, Avrupa'da Protestan reformu sonrasında John Kalvin'in görüşlerinden etkilenen kişiler tarafından kurulan bir Reform kili­sedir52. İstanbul Presbiteryen Kilisesi, tarihi Presbiteryen Kilisesi inanç açık­lamasını kabul eden ve bu yönde inanç ve ibadetlerini sürdüren ineili bir

kilisedir53.

istanbul Presbiteryen Kilisesi 1993 yılında kurulmuştur. Ilk kurulduğun­

da birkaç aile bir araya gelerek ibadet ediyordu. Aynı yıl düzenli ibadetle­

re başlandı ve tüzük oluşturuldu. 1995 yılında küçük bir yer kiralanarak ki­lise haline getirildi54. 1996 yılından itibaren ibadetler, bir İngiliz kilisesi olan Moda'daki All Saints Kilisesi'nde devam etmektedir55.

2. Türk Protestan Kilisesi

Kilise cemaati 1986 yılında lsveç Konsolosluğu'nun bahçesinde küçük bir kilisede ibadetlerine başlamıştır. Ilk zamanlarda küçük bir topluluk olan kilise 1992 yılından sonra, yer yokluğu nedeniyle çeşitli otel salonlarında ibadetlerine devam etmiştir. Topluluk ibadetlerini, 1996 yılının Aralık ayın­da Aynalıçeşme Ermeni Protestan Kilisesi'nin binasında yapmaya başla­mıştır.

Kilise, Karizmatik ineiii Kiliselerdendir'. Cemaatin tamamına yakını Tür­kiye Cumhuriyeti vatandaşlarından oluşmaktadır.56

3. Beşiktaş Protestan Topluluğu

Yerel önderler tarafından idare edilen ve Türkçe ibadet eden bir kilise­dir. Cemaat Türkiye Cumhuriyeti vcıtandaşları ve yabancı uyruklu kişiler­

den oluşmuştur57.

52 Bkz. Leith, John H., "Pr~sbyterianism, Reformed", The Encydopedia of Religions, Xl, 523.

53 Inanç Bildirgemiz, Haz. Tu-rgay Üçal, Istanbul 1996, 133.

54 Üçal, 151-154.

_ 55 Malkoç, 57.

* Istanbul'daki Karizmatik akımdan etkilenen diğer -kiliseler; Güngören Bağımsız Protestan Kilisesi ve Üsküdar Mesih Inanlıları Topluluğu' dur. Bkz. Malkoç, 104-120.

56 Malkoç, 105-109.

57 Malkoç, 71-72.

497

Kilise 1991 yılında üç yabancı tarafından kurulmuştur. 1994 tarihinde, bugünkü Şair Nedim Caddesinde bulunan yerine taşınmıştır58 • Kilise ba­ğımsızdır, tek yetkili makam yerel cemaatin önderleridir59

•

4. Bostancı Protestan Kilisesi

1995 yılında Bestancı'da kurulmuştur. Özerk bir topluluk olup, herhan­gi başka bir kuruma bağlı değildir60 •

5. Güngören Bağımsız Protestan Kilisesi

1987 yılında kurulmuştur. lbadetlere ilk olarak Ataköy'de bir otelin sa­

lonunda başlanmıştır. Çeşitli zamanlarda ibadetleri polis tarafından engel­lenen cemaat 1990 yılından itibaren Bakırköy'de bir yer kiralayarak iba­detlerini serbestçe yapmaya başlamıştır. 1991 yılında topluluğun bir bölü­

mü kiliseden ayrılarak Üsküdar Mesih inanlıları Topluluğu'nu kurmuştur. Topluluk 1992 yılında Güngören'e taşınmış ve bugünkü adını almıştır. Ki­lise cemaati günümüzde de ibadetlerini burada sürdürmektedir61

•

6. Üsküdar Mesih inanlıları Topluluğu

1991 yılında (daha sonra Güngören Bağımsız Protestan Kilisesi adını alacak olan) Bakırköy'deki kiliseden ayrılan topluluk tarafından Üsküdar Pazarbaşı'nda kurulmuştur. İbadetlere halen burada devam edilmektedir62 .

7. Zeytinburnu İsa Mesih inanlıları Kilisesi

Bağımsız Protestan bir kilisedir. Kilise cemaati ilk olarak 1987 yılında Samatya semtinde bulunan bir Ermeni Katalik Kilisesi'nde toplanmaya başlamıştır. 1990 yılında kilisenin resmen kurulması kararı alınmıştır.

1993 yılında ise Zeytinburnu'nda bulunan bugünkü yer satın alınarak faali­yete geçirilmiştir. Topluluğun çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatand~şı­dır63.

C. Çoğunluğunu Azınlıkların Oluşturduğu Protestan Kiliseleri

1. Gedikpaşa Ermeni Protestan Kilisesi

İstanbul'da bulunan ve Ermeni Protestanlara ait olan üç kiliseden biri-

60 Bestancı Protestan Kilisesi Tüzüğü, Istanbul 1995, 1-2.

61 Malkoç, 113-114.

62 Malkoç, 117-118

63 Malkoç, 78-79.

498

dir'. Kilisenin temeli 1850' de atılmış, sonraki yıllarda ahşap bir kilise bina­sı inşa edilmiştir. Kilise binası bugünkü halini 1968 yılında almıştır64 •

Kilise vakfı, Padişah Abdülmecid'in fermanı ile 1846 yılında kurulmuş­tur. Günümüzde kilise binası, vakfın mülkiyetindedir. Topluluğun üye sa­yısı yaklaşık 500 kişidir. Tamamına yakını Ermeni Protestan'dır. Kilisenin devamlı üyelerinin sayısı ise daha azdır65 •

2. Emmanuel Protestan Kilisesi (Bible House)

İstanbul'da bulunan Bible House binası, ABD Kitab-ı Mukaddes Şirke­tinden Dr. lsaac Bliss ve Amerikan Bord Heyeti adına Pettibone, tarafından yapılan bağışlada alınan arsa üzerine yapılmaya başlandı. 1872 yılında in­şaat tamamlandı. 27 Haziran 1867'de Bible House için bir vakıf kuruldu. Buna göre Vakfın adı Bible House of Constantinople olacaktı. Amaçları arasında Bible House'un çeşitli yerlerde inşa edilmesi, ABD Protestan Ku­ruluşlarıyla, Kitab-ı Mukaddes Şirketi'nin merkezi olması ve değişik diller­deki kutsal yazıların satılması ve dağıtılması vardı. 1873 tarihinde, kiralar­dan toplanan paralada yeni bir arsa satın alındı ve binaya ekler yapıldı. Daha sonra, American Board Heyetine ve Kitab-ı Mukaddes Şirketine ana binada yerler verildi66

•

Kilise ise, 1908 yılında Fincancılar yokuşunda, Ermeni Protestanlar ta­rafından yapıldı ve Emmanuel Kilisesi adını aldı. 1932 yılında Bible House Mütevelli Heyeti, istanbul'daki Bible House binasını Amerikan Bord Heye­tine resmen devretti. 1994 yılında ise vakıf, Amerikan Bord Heyeti tarafın­dan Sağlık Eğitim Vakfı'na hibe edildt7

•

Emmanuel Protestan Kilisesi Türkçe konuşan Ermeni Protestanlar tara­fından kurulmuştur. İlk zamanlardan bu yana ibadetler Türkçe yapılmak-

* Istanbul'da Ermeni Protestan Kilisesine ait üç tane kilise binası bulunmaktadır. Bunlar; Avedaranagan (Evangelist) Amenasurp Yerrortutyun Kilisesi (Aynalıçeşme Ermeni Protes­tan Kilisesi), Emmanuel Kilisesi ve Gedikpaşa Protestan Kilisesi'dir. Ermeni Protestanlara ait olan Halıcıoğlu Protestan Kilisesi ve Üsküdar Amerikan Lisesinin bahçesinde bulunan Üsküd~r Mabedi ise günümüze kadar ulaşamamıştır. Bkz. Tuğlacı, 315-322.

64 Tuğlacı, 321-322.

65 Malkoç, 84.

66 Engin Bilgi, "Emmanuel Kilisesi Yeniden Hizmette", Gerçl?ğe Doğru Aylık Haber, Kültür ve Araştırma Dergisi, Istanbul Aralık-1997, Yıl: 1 Sayı:3, 28-29.

67 Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, "Protestan Kiliseleri", IV, 287; Tuğlacı, 320; On­yon, 144, Bilgi, 29.

499

tadır. Bunun yanında, kilisenin kurulduğu yıllarda Ermenice vaazlar ve Rumca toplantılar da yapılıyordu. 1960-1970 yılları arasında kilise cema­atinden göç edenlerin olması nedeniyle topluluğun sayısı azalmıştı. 1986

yılında başka bir Protestan topluluk ile birleşen kilise cemaatinin çoğunlu­ğunu Süryani Protestanlar oluşturmaktadır68 • 1996'yılında onarıma başla­

nan kilise binası Kasım 1997'de yeniden hizmete girmiştir69 •

3. Aynalıçeşme Ermeni Protestan Kilisesi

Beyoğlu'nun Aynalıçeşme semtinde 1846'da ahşap olarak yapılmıştır.

Eski kilisenin yanması nedeniyle 1861 yılında bir arsa alinarak buraya ye­

ni bir kilise inşa edilmiştir70 . Günümüzde kilisenin üye sayısı çok azalm~ş­

tır71. Kilise binası, diğer bazı Protestan cemaatler tarafından kullanılmakta­

dır.

D. Diğer Protestan Kiliseleri

1. Yedinci Gün Adventist Kilisesi

Yedinci Gün Adventist kilisesi "Miller Hareketi". sonucu ortaya çıkmış

bir Hıristiyan mezhebidir.

Türkiye'de bulunan Yedinci Gün Adventist Kilisesi ise 1890'1ı yıllara da­yanır. Rum asıllı olan Theodore Antony tarafından Istanbul'daki Ermeni ve

Rumlar arasında yayılmıştır. Theodore An tony sonraki yıllarda Ermeni·. asıllı bir vaizle birlikte, Anadolu'da faaliyetlerine devam etmiştir. 20. yüz­

yılın başlarında sayıları 200'e ulaşmış olan Adventistlerin tamamı Ermeni ve Rum asıllı idi. Bu yıllarda Kadıköy'de bir çadırda ibadet yapmaları en­gellenmişti72. 1950'li yıllarda iki İngiliz misyonerin hatıralarında, Türkiye ve

68 Malkoç, 88-89; Onyon, 144, Bilgi, 29.

69 Bilgi, 28.

70 Tuğİacı, 317.

71 Malkoç, 92.

* William Miller (1782-1849) 1818 yılında yaptığı Inci! çalışmaları sonucunda, dünyanın so­nunun yakın olduğu görüşüne vardı. Aynı görüşü savunanlar Adventist Kilisesi'ni oluştur­dular. Sonraki yıllarda toplulukta bölünmeler olmuştur. Yedinci Gün Adventistleri adı 1863 yılında resmen kabul edilmiştir. Bkz. Öskan, Ali Rafet, Yedinci Gün Adventizmi (basılma­mış dotcra tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana­bilim Dalı, 13-22,32-33; Bi.ıtler, Jonathan M.-Numbers, Ronald L., "Seventh-Day Adven­tism", "Encydopedia of Religions, Xlll, 180.

72 Öskan, 78-79.

500

çevresinde en aktif çalışan misyonerierin Yedinci Gün Adventistleri olduğu belirtilmektedir73

•

Topluluk 1958'e kadar ibadetlerini Aynalıçeşme Ermeni Protestan Kili­sesi'nin altındaki salonda yapıyordu. 1958 yılının Mayıs ayında yeni bina­sına taşındı. ibadetler halen bu binada devam etmektedir. Üyelerinin ço­ğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıdır. Ayrıca cemaat içinde Araplar ve Süryaniler de bulunmaktadır. 74

2. Yeni Havariyyun Kilisesi .. (New Apostolic Church)

Yeni Havariyyun akımının Istanbul'da yayılmaya başlaması 1930'Ju yıl­larda olmuştur. ibadetler ilk yıllardan bu yana Aynalıçeşme Ermeni Protes­tan Kilisesinin alt ka.tında yapılmaktadır. Cemaat üyelerinin büyük kısmı­nın 1985 yılından sonra Avrupa'nın çeşitli ülkelerine göç etmeleri nedeniy­le sayıları azalmıştır. KüÇük bir topluluktur. Cemaatin çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıdır75 •

E. Yeni Kurulan Protestan Kiliseleri

Son 20 yıldır hızlı bir gelişme içinde bulunan Protestan kiliselerinin sa­yısı her geçen gün artmaktadır.1997 yılından günümüze kadar İstanbul' da­ki Protestanlar arasında 10-20 kişiye ulaşan topluluklar yeni kiliseler kur­muşlardır. Ayrıca, Bostancı Protestan yeni yerine taşınmıştır. Bu dönem içinde Şişli Osmanbey'de Diri Su Kilisesi, Beşiktaş'ta Beşiktaş Türk Pro­testan Kilisesi ve Ortaköy'de Ortaköy İncil Kilisesi, Ümraniye'de Son Buy­ruk Kilisesi ve Fatih Kocamustafapaşa'da Kocamustafapaşa Topluluğu adı altında yeni kiliseler kurulmuştur. Bunların haricinde Bakırköy' de Bakırköy Topluluğu adında yabancı uyruklu Protestanların kurmuş olduğu bir kilise bulunmaktadır76• Yeni kurulan Protestan Kiliselerinden bazılarını tanıyalım:

Diri Su Kilisesi: Kilise üyeleri 18 Mayıs 1993'te Etilerde evlerde bir ara­ya gelemeye başlamıştı. Topluluğun bu dönemdeki adı "Etiler kilisesi" idi.

73 Bkz. Macaulay, Rose, Trabzon Kuleleri Ingiliz Misyonerler Karadeniz'de, Çev. Billur C. Tiğrek, lst. 1987, 23, 93-94.

74 Malkoç, 124; Onyon, 143. ** Yeni Havariyyun Kilisesi 1860'lı yıllarda Avrupa'da kurulmuştur. Sonraki yıllarda özellikle

Almanya'da gelişme göstermiştir. En önemli görüşleri, havarilik makamının hala devam et­tiği görüşüdür. Bkz. Contemporary Religions A World Guide, ed. Ian Harris, Stuart Mews, Paul Morris & John Shephard, London, 1992, 253-254.

75 Malkoç, 136-138. 76 www.isamesih.org/sections. 11.03.2001; www.incil.com.kiliseler/kiliseler.htmi.03.03.200 1

501

O 1 Nisan 1999 tarihinden itibar~ n Osman bey' de kiralanan bir apartman dairesinde bir araya gelinmeye başlandı. Bu tarihte kiliseye "Diri Su Kilise­si" adı vı;rildi77 ••

Beşiktaş Türk Protestan Kilisesi: Türk Protestan Kilisesi'nden ayrılan 10 Kişilik bir grup tarafından Haziran 1999' da kuruldu. Bu grup Beşiktaş'ta bir araya gelmeye başladı. Topluluk ibadetlerini halen Beşiktaş'taki kilisede devam ettirmektedir78

•

Ortaköy İncil Topululuğu: Topluluk, iki yıl boyunca evlerde toplanarak ibadetlerini sürdürmüştür. Ortaköy' de bulunan kilise, 21 Mart 1999 tarihin­de, değişik kiİise cemaatlerinin de bulunduğu sade bir törenle hizmete gir­miştir79.

III. PROTESTAN KİLİSELERİNİN İNANÇ, iBADET VE UYGULAMA­LARI

Hıristiyanlık tarihinde kabul edilen ilk Dört Konsil olan İznik I (325), İs­tanbul I (381), Efes (431) ve Kadıköy (451) konsillerinde alınan kararlar bütün Protestan Kiliseleri tarafından kabul edilmektedir80

•

istanbul' daki Protestan kiliseleri ibadet ve uygulamalar yönünden bir­birlerine benzerler.

Protestan kiliselerinin tamamı önderler veya cemaatin oluşturduğu bir heyet tarafından yönetilir.Teslis, Kutsal Kitap, Kilise ve Mesih gibi temel inanç konularında aynı inanç esaslarına sahiptirler.

Vaftiz ve Rabbin sofrası sakramentleri bütün kiliseler tarafından uygula­nır.

İngiliz Kilisesi, Yedirır::i Gün Adventist Kilisesi ve Yeni Havariyyun Kili­sesi Piskoposluk tarzında yönetilir. Diğer kiliseler topluluk tarafından seçi­len ya da önderler tarafından atanan bir kurul tarafından idare edilir81

•

Haftalık ibadet günü, Yedinci Gün Adventist Kilisesi haricindeki kilise­lerde Pazar günüdür. İngiliz Kilisesinde her sabah ve akşam kilisede ibadet

77 www.isamesih.org/kiliseler/dirisu. 11.03.2001.

78 www.besiktaskilisesi.org/content.html. 03.03.2001.

79 "Yeni Bir Kil\se", Gerçeğe Dogru, Mart-Haziran 1999, Yıl:2, Sayı: ll 12.

80 Cavalli, Frank, "Bildirgeler Üzerine", Inanç Bildirgemiz, Hazırlayan. Turgay Üçal, Istanbul 1996, 19-23; Ayrıca bkz. Malkoç, 13-17.

81 Malkoç, 157-158.

502

yapılır, diğer kiliselerde de hafta içi değişik günlerde dua toplantıları yapıl­maktadır.

ibadet dili, ingiliz Kilisesi'nde ingilizce, Alman Protestan Kilisesi'nde Al­manca, Asif (Kut Kilisesi) ve istanbul Union Church'te ingilizce ve Türkçe yapılmaktadır. Diğer kiliselerde ibadet dili Türkçe'dir. Ancak Yedinci Gün Adventist Kilisesi gibi bazı kiliselerde cemaatin durumuna göre Arapça, in­gilizce ve Almanca çeviriler de yapılır82 •

Vaftiz sakramenti, İngiliz Kilisesi, Yeni Havariyyun Kilisesi ve Alman Protestan Kilisesinde küçük çocuklara su serpilerek yapılır. Diğer kiliseler­de ise genellikle büyükiere suya hatırılarak uygulanılır.

El koyarak dua etme uygulaması Türk Protestan Kilisesi, Güngören Ba­ğımsız Protestan Kilisesi ve Üsküdar Mesih inanlıları Topluluğu Kilise­si'nde, diğer kiliselerden farklı olarak, kendilerine Kutsal Ruh tarafından verilen armağanlada yapılır ve bütün cemaat tarafından uygulanır. Ayrıca bu uygulama diğer kiliselerden daha yaygın uygulanır83 •

istanbul'daki Proteftan kiliselerinin ibadet şekilleri İngiliz Kilisesi ve Ka­rizmatik Kiliseler dışında birbiri ile birçok yönden benzerlik gösterir. İngiliz Kilisesi'nde ibadet, diğer Protestan kiliselerindeki alışılmış sadelikten uzak­tır. Özel kıyafetler kullanılır ve ritüeller uygulanır84 • Karizmatik Kiliselerden biri olan Türk Protestan Kilisesi'nde ibadetler coşkulu bir şekilde yapılır. ibadet sırasında topluluk üyelerinin kilise içinde yürüme, bağırma ve dans etme gibi davranışiarına rastlanır. Ayrıca çeşitli enstrümanlar kullanılır. Bu özellikler bütün Karizmatik Kiliselerde görülen özelliklerdir. Diğer Protestan kiliselerinde ise ibadet dualar, vaaz, ilahiler ve ekmek şarap ayİninden olu-

as şur .

IV. FAALiYETLERİ

A. Okullar

XIX. Yüzyılda istanbul'da yerli ve Amerikalı Protestanlar tarafından bir­çok okul açılmıştı86 • 1830'lu yıllarda Amerikan Bord Misyonerleri ilahiyat

82 Malkoç, 159-160; ayrıca bkz. 34-140.

83 Malkoç, 162-163

84 Malkoç, 45-46.

85 Malkoç, 104-120. ayrıca bkz. 34-104.

86 Vahapoğlu, 63.

503

ve lise türü okullar açmaya yönelmişti. İlk okul William Goodell tarafından 1832 yılında açıldı87 : Protestanların İstanbul'daki açtıkları en önemli eğitim kurumlarından biri olan Robert Kolej, Cyrus Hamlin ve Christopher ve Ro­bert'in katkıları ile 1863'te faaliyete geçti88

• 1971 yılında Anayasa Mahke­mesi Kararı ile Robert Kolej'in yüksek kısmı "Boğaziçi Üniversitesi" adı al­

tında devlet okuluna dönüştürüldü89• Orta kısmı ise Arnavutköy Amerikan Kız Koleji ile birleşti ve halen Özel Amerikan Robert lisesi adı ile eğitime

devam etmektedir90• Günümüzde eğitim vermeye devam eden diğer bir

okul da 1873 yılında Amerikan Bord Heyeti tarafından kurulan Üsküdar Amerikan Lisesi' dir. Use halen Milli Eğitim Bakanlığına bağlı özel okul sta­tüsünde eğitim faaliyetine devam etmektedir91

•

B. Hastaneler

Günümüzde istanbul'da Protestanlara ait bir hastane yoktur. Ancak 19.

Yüzyılda Amerikalılar, Almanlar ve İngilizler tarafından çeşitli hastaneler kurulmuştur. Bu hastanelerden günümüze ulaşanlar el değiştirmiştir ve

Türklere ait vakıflar tarafından işletilmektedir.

. 1846 yılında, yeri ve binası Alman Protestan Kiliseleri Topluluğu tarafın­·~ah sağlanan Alman Hastanesi, geçen süre içinde defalarca el değiştirmiş ve scin olarak 1993 yılında istanbul Erkek Lisesi Vakfı'na devredilmiştir92 •

Günümüzde Nişantaşı'nda faaliyet gösteren ve 1 Ağustos 1920 tarihin­de Amerikan Yüksek Komiserliği tarafından kurulan Amerikan Hastane­si'nin de gelişmesinde bazı misyoner doktorlar görev yapmıştır93 •

İngiliz Hastanesi ise İngiliz hükümeti tarafından 1855 yılında, Kırım Sa­vaşı sırasında kurulmuştur. 1924'te Kızılay'a devredilen hastane, 1983'ten günümüze Beyoğlu Devlet Hastanesi adı altında hizmet vermeye devam etmektedir94

•

87 Kocabaşoğlu, 85.

88 Kocabaşoğlu, 179.

89 Vahapoğlu, 166.

90 Toprak, "Robert Kolej", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1993-1994, VI, 337.

91 Ahmet Mülayim, "Üsküdar Amerikan Kız Lisesi", DBIA, VII, 346.

92 Nuran Yıldırım, "Almana Hastanesi, DBIA, 1, 211.

93 DBIA, "Amerikan Bristol Hastanesi", 1, 243-244; Tozlu, 203.

94 N uran Yıldırım, "Ingiliz Hastanesi", DB lA, IV, 173.

504

C. Vakıflar

istanbul'da Ermeni Protestan Kiliselerine bağlı vakıflar bulunmaktadır. Ayrıca, istanbul Union Church'ün papazlarından olan Walter Wiley, 1962' de kendi adını taşıyan bir vakıf kurmuştur. Ocak 2000' de ise Bostan­cı Protestan Kilisesi üyeleri tarafından İstanbul Protestan Kilisesi Vakfı ku­rulmuştur.

D. Yayınevleri

Günümüzde istanbul'da Yerli ve yabancı Protestanlara ait çeşitli yayı­

nevleri bulunmaktadır. Halen faaliyette olan yayınevleri şuniardır:

1. Kitab-ı Mukaddes Şirketi: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 1804 yılında İn­giltere'de, "İngiliz ve Yabancı Kitab-ı Mukaddes Şirketi" (British and fore­

ign Bible Society) adıyla kurulmuştur. Birçok Protestan topluluk temsilci­sinin oluşturduğu şirketin Türkiye şubesi 1812 yılında "İngiliz ve Ecnebi Ki­tab-ı Mukaddes Şirketi" adıyla faaliyete geçmiştir. 28 Kitab-ı Mukaddes Şirketinin 1916 yılında New York'ta bir araya gelmesiyle kurulan "Ameri­ken Kitab-ı Mukaddes Şirketi"nin (American bible Society) Türkiye şube­si 1920'de açılmıştır. 1946 yılında bu kurumlar birleşmiş ve "Birleşmiş Ki-tab-ı Mukaddes Şirketleri" (United bible Society) kurulmuştur. Bu kurulu­

-·, şun halen 160 ülkede şubesi bulunmaktadır. Kitab-ı Mukaddes Şirketi Gü­nümüzde halen Istanbul, Beyoğlu İstiklal Caddesi'nde faaliyet göstermek­tedir95.

2. Redhouse Press: Günümüzde United Church Board for World Minist­ries olarak bilinen Amerikan Bord Heyeti (ABCFM), misyonerleri tarafın­dan 1822 yılında Malta'da kuruldu. 1823'te 'Beyrut ve İzmir'e taşındı. İz­mir'e gelen bölümü 1853 yılında İstanbul'a taşındı ve 1873 yılında Kitab-ı Mukaddes Şirketi'nin binasına yerleşti. Günümüzde Sağlık eğitim Vakfı'na

devredilmiştir96 .

3. Yeni Yaşam Yayınları: 1987 yılında kurulmuştur. İncil, Kutsal Kitap bölümleri, Kutsal kitap ile ilgili araştırmalar ve Hıristiyanlara rehberlik ede­

bilecek çeşitli kitaplar yayınları arasındadır97 .

95 Ana Britannica, "Kitab-ı Mukaddes Şirketleri", Istanbul 1986-1990, Xlll, 370.

96 Redhouse Press (Tanıtım Broşürü), Istanbul, Turkey.

97 Yeni Yaşam Yayınları (Tanıtım Broşürü), Istanbul, 2001.

505

4. Lütuf Yayıncılık: 27 Aralık. 1991 tarihinde kurulmuştur. Hıristiyanlığı

tanıtıcı kitapları bulunmaktadır98 •

5. Müjde Yayıncılık: 1991 yılında kurulmuştur. Hıristiyanlıkla ilgili tercü­me kitapları bulunmaktadır. Ayrıca, kitap dağıtımı ve "Mektuplaşma Yo­

luyla inci! Kursu" faaliyetleri arasındadır99•

1996 yılında kurulan Kaya Basın Yayın Dağıtım yayın hayatını 3 yıl de­

vam ettirmiş ve 1999 yılında kapanmıştır.

E. Dergi-Radyo

istanbul'da Protestan topluluk tarafından yayınlanan süreli yayınlar şun­

lardır:

"Avadaper" isimli dergi 1855-1915 yıliılan arasında yayınlanmıştır. Ço­

ğunlukla Protestan propagandası içeren "Püragm" ise 1881'de yayın haya­

tına başlamış, 1906 yılında haftalık ticari dergi haline gelmiş ve 1908 yı­

lında kapanmıştır100 •

Young Men's Christian Association'ın çıkardığı üç dergi ve tarihleri şöy­ledir: "The Assocation Quarterly-Constantinople" (Ocak 1914-Ekim

1915), "Young men of Turkey" (Ekim-Aralık 1920), "Pera Young Men"

(Ocak 1920- Mayıs 1922) 101•

XX. yüzyılın ikinci yarısında yayınlanan dergiler ise şöyledir: Yerel ce­

maate yönelik bir aile dergisi olan "Müjde", Müjde Yayıncılık tarafından 1992 yılında yayınlanmaya başlamış Temmuz 1994 yılında yayıniarına son vermiştir. 1996 yılında yayınlanmaya başlayan "Agape" (Karşılıksız

Sevgi) ismini taşıyan dergi ancak bir sayı yayınlanabilmiştir. Temmuz

1997' de yayın hayatına başlayan ve halen yayınlanmaya devam eden "Gerçeğe Doğru" dergisi aktüel konu ağırlıklı, çok yönlü ve kapsamlı bir

içeriğe sahiptir. Günümüzde istanbul'da Protestan topluluklara ait herhan­

gi bir gazete yoktur102•

98 Malkoç, 152.

99 "Müjde Yayıncılık", 15. Istanbul Kitap Fuarı (Fuar Katalogu) 1-10 Kasım Tüyap Istanbul Sergi Sarayı.

100Seropyan, Vağarşag, "Ermenice Basın", DBIA, lll, 188-189.

101 Toprak, Zafer, "YMCA", DBIA, VII, 531.

102Malkoç, 152-153.

506

Bunların yanında, bir Protestan'ın sahip olduğu, 86.6'dan yayın yapan, "Müjde FM" adında bir Radyo istasyonu bulunmaktadır. 1993 yılında ku­rulan radyonun yayınları yerel Hırisriyanlara yöneliktir 103

•

Protestanlara ait herhangi bir televizyon kanalı yoktur.

F. İnternet

Son yıllarda internetİn yayılmasıyla birlikte Protestan topluluklar da Hı­ristiyanlığı ve kiliselerini tanıtıcı web siteleri hazırlamaya başlamışlardır. Bu

sitelerin büyük bir bölümü Türkiye kaynaklı bir kısmı da Avrupa kaynak­

lıdır. www .İncil. com., www. bucahristiyantopl ulugu.com, www .lighthouse­ic.org ve www.sevgiyayinlari.com. izmir, www.mujde.org. Hollanda,

http:/ /perso.infonie.fr. Belçika www.kurtulus.org. Ankara kaynaklıdır. is­tanbul kaynaklı web siteleri ise şöyledir: www.kutsalkitap.org.,

www.twpc93.com., www.gnmmujde.com. ve www.besiktaskilisesi.org.

Bunların dışında www.isamesih.org adlı bir web sitesi de bulunmaktadır.

Yukarıdaki web siteleri, Hıristiyanlık hakkında bilgi verici ve propagan­

daya yönelik bilgiler içerir.

G. İstanbul'daki Protestan Kiliselerinin Diğer Etkinlikleri

istanbul'daki Protestan Topluluklar zaman zaman çeşitli etkinlikler gös­

termektedir. Önemli bazı etkinlikler şöyle sıralanabilir:

1998 yılında tapınma şenliği düzenlenmiştir, Dünyaca ünlü Graham Kendrick ve grubu Türkiye'ye gelerek Harbiye Kenter Tiyatrosu'nda kon­

ser vermiştir. Ayrıca panel ve seminerler de düzenlenmiştir. Bu şenliğe An­kara, !zmir, Diyarbakır, Adana ve Bursa gibi Türkiye'nin çeşitli şehirlerin­den Protestan topluluklar da katılmıştırı 04 •

Celebrant Singers Müzik Topluluğu 1-15 Temmuz 1998 tarihinde bir

konser vermiştir105 •

29 Nisan-4 Mayıs 1999 tarihinde, Antalya ve Isparta'da Müjde Yayıncı­

lık ve GTI Travel tarafından organize edilen "Aziz Pavlus Yürüşü" yapılmış­

tır. Bu etkinliğe çeşitli Hıristiyan topluluklardan yüksek düzeyde katılımlar olmuşturı 05•

103 Malkoç, 154; Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, Yıl:], Sayı: 2, 8.

104 Gerçeğe Doğru, Temmuz 1997, Yıl: 1, Sayı: 1, 7.

105 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 1998, Yıl:2, Sayı:7, 28-29.

106 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 1999, Yıl:2, Sayı:l2, 4-5.

507

3-9 Mayıs 2000 tarihinde, yine Müjde yayıncılık tarafından Antalya ve Isparta'da "Aziz Pavlus Yürüyüşü"'nün ikincisi düzenlenmiştir107 .

Arjantinli ünlü vaiz Luiz Palau 25-27 Şubat 1999 tarihinde Gedikpaşa Protestan Kilisesi'nde konferanslar vermiştir 108 .

Protestan cemaatler 17 Ağustos 1999 Depreminde de çeşitli etkinlikler-. de bulunmuş, Deprem bölgesinde faaliyetler göstermiştir. Deprem sonrası "Türkiye Bağımsız Protestan Kiliseleri Yardım Koordinasyon Merkezi" ku­rulmuş ve çadır, prefabrik ev, seyyar mutfak, seyyar hastane oluşturul­muştur109. Ayrıca, Türk Protestan Kilisesi tarafından İzmit Bekirpaşa'da 8

derslikli bir okul yaptırılmış, Yalova Termal'de de Türkiye Protestan Kilise­leri tarafından Termal Yeni Yaşam İlköğretim Okulu inşaatına başlanmış­tırııo_

V. TÜRKİYE'DEKi PROTESTANLARlN BGGÖNKÖ DGRGMG

Günümüz Türkiye'sinde Türk Protestan Kiliseleri, bağımsız kiliseler ve dua grupları şeklinde varlıklarını devam ettirmektedir. Günümüzde istan­bul'da 21, İzmir'de 9, Ankara'da 5, Antalya, İzmit, Bursa, Denizli, Gazian­tep ve Diyarbakır' da birer Protestan kilisesi bulunmaktadır1 11

• 1986 yılın­dan itibaren (istanbul ağırlıklı olmak üzere) çeşitli şehirlerdeki Protestan kiliseleri bir araya gelmişler "ve "Bağımsız Protestan Kiliseleri Danışma Ku­rulu" adı altında bir topluluk oluşturmuşlardır. Bu tarihten itibaren, kiliseler üç ayda bir düzenli olarak bir araya gelmiştir.Zamanla bu kiJiselere yenile­ri katılmıştır112 .

Protestanlar zaman zaman medyada misyonerlik haberleriyle gündeme gelmektedir. Bazı televizyon kanalları bu konuda haber programları yapmış­lardır113. Ayrıca gazetelerde de misyonerlik haberlerine rastlanmaktadır114 •

ıo7 Gerçeğe Doğru, Temmuz-Ağustos 2000, Yıl:3, Sayı:ı5, 7- ı o.

ı 08 lsa Kara taş, Gerçeğe Doğru, Mart-Haziran ı 999, Yıl:2, Sayı: ı ı, 8-9.

ıo9lsa Karataş, Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1999, Yıl:3, Sayı:13, 4-5.

110 Gerçeğe Doğru, Ocak-Şubat 2000, Yıl:3, Sayı:14, 10-11.

111 www.incil.com/kiliseler/kiliseler.html., 03.03.2001; www.kutsalkitap.org., 03.03.2001; www.lighthouseic.org., 11.03.2001; www.isamesih.org., 03.03.2001.

112 Malkoç, 32.

113 Bkz. Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, Yıl: 1, Sayı:2, 4.

114 Geniş bilgi için Bkz. Gerçeğe Doğru, Eylül-Ekim 1997, Yıl:1, Sayı:2, 19; Mart-Nisan 1998, Yıl:l, Sayı:5, 13; Eylül-Ekim 1999, Yıl:3, Sayı:13, 12.

508

SONUÇ

istanbul, Protestanlar için merkez olma özelliğini her zaman korunmuş­

tur. Görüldüğü gibi istanbul'daki Protestan cemaatlerin büyük bir kısmı yerli ve bağımsız kiliselerdir. Protestan Misyonunun 1820'de Türkiye'de,

1826'da istanbul'da başlamasıyla uzun yıllar bir hareketlilik yaşanmıştı ve

özellikle Anadolu'da kısa sürede sayıları büyük bir hızla artmıştı. Cumhu­

riyetin ilanından sonra Anadolu ve istanbul'daki bu hareketlilik yerini dur­

gunluğa bıraktı. Ülkede yaşayan Protestan cemaat, 20. yüzyılın ortaların­

da batı ülkelerine yapılan göçler nedeniyle küçük bir topluluk haline geldi.

1970 yılına gelindiğinde, yabancıların ibadet ettiği Protestan kiliseleri (Al­

man Protestan, İngiliz Kilisesi ve çoğunluğunu Amerikalı ve Avrupalılar'ın oluşturduğu Union Church), Yedinci Gün Adventist Kilisesi ve Yeni Hava­

riyyun Kilisesi gibi Türkiye dışında aynı isimli kiliseler ile bağlantıları bulu­

nan küçük topluluklar ve ayrıca üç Ermeni Protestan Kilisesi varken, bu ta­

rihten sonra bağımsız Protestan kiliseleri kurulmuştur.1970'1i yıllarda baş­

layan canlanma, 19. yüzyıldaki kadar güçlü olmasa da günümüzde de de­vam etmektedir. Özellikle son yıllarda internetİn yaygınlaşması ile birlikte,

web siteleri yoluyla yapılan propaganda faaliyetlerine de hız verilmiştir.

Bunun yanında mektupla İncil kursu şeklinde yapılan propaganda da de­

vam etmektedir. Bugün İstanbul'da bulunan Protestan kiliselerinin üye sa­

yısı, şehrin genel nüfusuna göre çok küçük bir orandadır Ancak, Osmanlı

döneminde misyonerierin çalışmaları sonucunda, yabancılar tarafından

kurulan Protestan Kiliselerinin yerli Hıristiyanlardan oluşan (Ermeni, Rum ve Süryani) üyelerinin yerlerini, günümüzde kurulan kiliselerde Türklerin

alması dikkat çekicidir. Yeni kurulan bağımsız kiJiselerin bir çoğunun ken­

dilerine ait bir kilise binası bulunmamaktadır.

Günümüzde istanbul'daki Protestan Kiliseler her yönden bir gelişme

içindedir.

509