DİL ve ANLATIM DERS NOTLARI-9.SINIF

7/30/2019 DL ve ANLATIM DERS NOTLARI-9.SINIF

1/25

9.SINIFLAR DL VE ANLATIM DERS DERS NOTLARINTE I LETM DL VE KLTR1. LETMHibir ey yazmadan, okumadan ya da herhangi bir ey yapmadan bir sre bekleyiniz. Bu hle ne kadar katlanabilirsiniz?Kukusuz sosyal bir evre ierisinde yaayan insan evresindeki varlklarla iletiim kurmak zorundadr. nsan evresindeki insanlarlakonumak, onlardan bir bilgi almak, bilgi vermek ihtiyac duyar ve bunun iin de iletiim kurar.Peki iletiim nedir?Duygu, dnce ve isteklerin yaz, konuma ve grsel iitsel aralarla iletilmesine iletiim denir.letiim, ilk alardan gnmze gelinceye kadar pek ok aamalardan gemitir. lkel insanlar birtakm sesler kararak, iaretleerekiletiim kurmulardr. Hatta ilkel kabilelerin ate yakarak, duman kartarak kendi aralarnda iletiim kurduklar bilinir.Gnmzde ise tr

iaretleri ile parti, dernek vakflarn vb. kullandklar flama, amblem, sembol gibi iaretler birer iletiim aracdr. Ancak bu aralar snrlsaydaki bireyler arasnda iletiim salar. Radyo, televizyon telefon, faks, gazete, dergi vb. aralarn hepsi birer iletiim aracdr. Ancakiletiimin en gl olan dil ile yaplandr. Dille gerekletirilen iletiim resim, ekil, iaret ve vcut diliyle yaplan iletiimden dahagldr. Bu bakmdan duygu, dnce ve istekler dil ile aktarlr. letiimin kurulmasnda drt temel ge kullanlr. Duygu dnce veistein aktarlmasnda sz syleyen kii kaynak, sylenen bir sz (mesaj, ileti), iletilen sz alan alc ve bir de iletiimin yapld iletiarac (ortam) vardr. Bu kaynak, alc, ileti ve iletiim arac (ortamdan) oluan dzenee iletiim sistemi ya da balam ad verilir.2. NSAN, LETM VE DLletiim arac olan dilin bir geni, bir de dar anlam vardr. Geni anlamyla dil insanlar arasnda anlamay salayan bir takm iaretleri(flama, bayrak, amblemden jest mimik, beden dili, mzik dili, raks dili ile trafik dili vb.) kapsayan bir sistemdir.Dar anlamda ise dil,insanlarn duygu, dnce ve isteklerini karsndakine aktarmak iin kulland bir iletiim aracdr. Bu bakmdan iletiim aralar ierisen etkili ve gl olan dildir.Geni anlaml dilin grlen, koklanan, iitilen bir d yn; bir de o nesnenin anlam olan i yn vardr. Ganlaml dilde d yn ile i yn birbirine sk skya baldr.Dar anlamyla kullanlan iletiim arac olan dilin de bir ses ya da seslerin giaretleri; bir de o ses ve sesleri oluturan iaretlerden kan anlam yn vardr.Aa szcnde, a--a- seslerinin oluturduu bir d y

bir de bir nesnenin karl olan, bir varl tanmlayan (aac tanmlayan) anlam yn bulunmaktadr.Aa denildii zaman gzmznnne elma, armut, am, kavak vb. aalardan biri gelir. Bu bakmdan dilin grme, koklama, tat alma organlaryla sk bir balants

bulunmaktadr.Dil insanlara zg bir iletiim aracdr. evremizde grdmz canl varlklar birtakm sesler kartrlar. rnein kpekhavlayarak, koklayarak, kediler miyavlayarak, atlar kineyerek kendi aralarnda anlarlar. nsanlar ise kendi aralarnda konuarak, yazariletiim kurarlar. nsan beyni, duyu organlar yoluyla evresinden edindii izlenimleri kendi ierisinde yourarak sese ve birtakm kavramdntrecek yapya sahiptir. Gerektiinde evreden edindii izlenimleri ses ya da yaz ile evresine aktarabilir.rnein iek dediimiz zaman ilk nce gzmzn nne birtakm iek trleri gelir. Gl, papatya, karanfil, leylak vb. Beyin bunlararasnda bir ayrma ve zmleme yapar. Bu ayrma ve zmlemeden sonra duygu, dnce ve isteini karsndakinekonuarak ya da yazarak anlatr.3. DL- KLTR LKSKltrn eitli tanmlar yaplmaktadr. En genel anlamyla kltr bir toplumun maddi ve manevi alanda ortaya koyduu tm eserlerdirToplumlarn yaam biimleri, gelenek-grenekleri kullandklar ara gereleri, inanlar, dili, sanat anlay vb. kltr oluturur. Toplumyzyllar boyu maddi ve manevi alanda ok deerli eserler retmilerdir. Bu eserler gelecek kuaklara dil sayesinde aktarlr. rnein

slmiyetten nceki dneme ait destan, kouk, sau, savlar, Orhun Yaztlar, Dede Korkut Hikyeleri, Yunus Emrenin iirleri dil sayesgnmze dek yaamlardr. Gnmz genleri o eserleri okuyarak o dnemle ilgili bilgi sahibi olabilirler. Bu bilgilenme dil sayesindeolmaktadr. Bu bakmdan dil nemli bir kltr taycsdr. Dilin kltrle olan ilikisini Mehmet Kaplan yle aklamaktadr:DL VE KLTRZiya Gkalp, dili kltrn temel unsuru sayar. O, bu grnde hakldr. Zira dil, duygu ve dncenin deta kabdr. Bir milletin btnduygu ve dnce hazinesi, dil kabna veya kalbna dklr ve bu dil kab ile yerden yere, nesilden nesile aktarlr. Yaz, dilin sesinikaybeden bir vasta olarak dilin bir parasdr. Fakat kltr, sz ile de bir millet arasna yaylr. Dil, kltrn temeli olduuna gre, birmilletin dil ile ifade ettii szl, yazl her ey kltr kavramna girer. Sabahtan akama kadar evde, sokakta, arda, i yerinde konuanfarknda olmadan dil tarlasn eker bier. Dilin duygu ve dnce ile dolmasnn sebebi, gnlk hayata ok yakn olmasdr.Aslnda diliyaratan hayat, daha dorusu sosyal hayattr. Anne ocuuna bir oyuncak verir. Bak sana otomobil getirdim. der. Bylece ocuk, oyuncotomobil ile beraber otomobil kelimesini renir. Fakat dil her zaman byle bir eya gsterilerek renilmez. Bebek etrafnda manasnanlamad birtakm sesler duyar. Zamanla onlarn bir eye tekabl ettiini renir.Dil deyince, konuulan ve yazlan btn kelime vecmleleri anlamak lazmdr. Halk gnlk hayatnda kelimeleri menelerine gre ayrmaz. Onu ilgilendiren, kelimelerin manas, ie

yaramasdr. Bir bakkal dkkannda on dakika oturup halk dinleyerek hangi kelimeleri kullandn tespit edebilirsiniz.Bir lke snrlar ierisinde dil farkl biimlerde kullanlabilir. Bu farklln banda konuma dili ile yaz dili gelir. Konuma dili: Gnlyaamda, evde, sokakta, ar pazarda kullanlan dile konuma dili denir. Konuma dilinde el, yz ve vcut hareketlerine, ses tonuna, vuve tonlamaya dikkat edilir. Yani bu eler konumada szn anlatm gcn etkiler. Konuma dili iitme duyumuza hitap eder. Konumkiilerin kltr dzeylerine ve blgeden blgeye farkllklar gsterir. Okuma yazma oran dtke dili kullanmada yresel zellikler oBylece konumada az, ive ve lehe farkllklar grlr. Bu farkllamada yresel konuma biimlerinden biri yaz dili olarak kabul eBugn Trkiyede stanbul az yaz dili olarak kullanlmaktadr. nk stanbul yzyllardan beri Osmanl mparatorluuna bakentlikyapm bir kentimizdir. nsanlar yzyllardan beri imparatorluun pek ok yresinden buraya g etmiler ve ileyip gelitirerek bir diloluturmulardr. Dillerde corafya ve toplumsal ayrlklar nedeniyle farkllamalar olur. Szckler, blgeden blgeye farkl biimlerdesylenir. Bu farkllamadan leheler meydana gelir: aatay lehesi, Azeri lehesi, Anadolu lehesi gibi. Bir leheye bal kentler,ileler ve hatta kyler arasnda dahi syleyi farkllklar grlr. Bu farkllklardan iveler, azlar oluur.Yaz dili: Yaz dili resm yazmalarda, gazete ve dergi yazlarnda kullanlan dildir. Yaz dili grme duyusuna hitap eden bir dildir. Yazdilinde noktalama iaretlerine ve yazm kurallarna dikkat edilir. Konuma diline gre uzun cmleler kullanlr.


2/25

ZETDuygu, dnce ve isteklerin anlalmas iin yaz, konuma, grsel ve iitsel aralarla iletilmesine iletiim denir. letiimin kurulmasnddrt temel ge kullanlr. Sz syleyen kii kaynak, sylenen sz (mesaj, ileti), sz alan bir alc ve iletiimin kurulduu ortam vardr.letiimin en gl olan dille yaplan iletiimdir. Dil; duygu, dnce ve istekleri karmzdaki kiiye aktarmak iin kullandmz bir ilearacdr. Dil insanlara zg bir iletiim aracdr. Doadaki canllar birtakm sesler kartarak anlarlar. nsanlar da kendi aralarnda konuyazarak iletiim kurarlar. Dilin kltrle gl bir ilikisi vardr. Bir toplumun maddi ve manevi alanda ortaya koyduu eserlerin tmnekltr denir. Kltrel varlklar dil sayesinde aktarlr. Bir lke snrlar ierisinde dil farkl biimlerde kullanlabilir. Bu farkllk konumile yaz dilinde grlr. Konuma dili de lehe, ive ve az gibi blmlere ayrlr.

DLN LEVLER


3/25

HAZIRLAYAN:Tun MUCUK/Trk Edebiyat-Dil ve Anlatm retmeni


4/25

NTE II DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE TRKENN DNYA DLLER ARASINDAK YER1. DLLERN SINIFLANDIRILMASIBugn yeryznde ka dil konuulduu kesin olarak belli deildir. Bu belirsizlik baz lehelerin dil durumuna gelmemesi, yani leheleri

bir dil olarak saylp saylamayaca konusunda bir gr birliine varlmamasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca yeryznn bazblgelerinde daha ilenmemi, incelenmemi, yaz dili durumuna gelmemi diller bulunmaktadr. Bununla birlikte yeryznde konuulasays ortalama 3000-3500 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Yeryzndeki diller, ses sistemi, biim yaps ve sz dizimi bakmndanyaknlklar ve benzerlikler gsterir. Diller arasndaki bu yaknlk ve benzerlie dil aileleleri (dil akrabal) ad verilir.Dil akrabal olan diller, uluslarn ayn soydan geldiklerini gstermez. Ayn soydan gelen ve dilleri akraba olan uluslar bulunmakla birlfarkl soydan gelen ve aralarnda kltrel balar grlen ve dil akrabal olan uluslar da vardr.Yeryzndeki diller (dil aileleri) baz yaknlk ve benzerliklerine gre yap ve kken olmak zere iki bakmdan incelenir.

A. Yap Bakmndan Dnya Dilleri1. Tek heceli diller: Bu dillerdeki szcklerde ekim eki yoktur. Szckler ek almadan, bkme (ekime), deiime uramadan kalmakSzckte vurgu hakimdir. Cmle ierisinde szckler, bulunduklar yere ve baka szcklerle yan yana gelme durumuna gre anlam kaz

bir szck yerine gre 10-15 anlam kazanabilir. Yeryznde ince ile Vietnam dili ve baz Himalaya ve Afrika dilleri ve Avrupada Babu gruba girer.2. Eklemeli (Bitiken) Diller: Bu dillerde bir veya daha ok heceli kklere yapm ve ekim ekleri eklenir. Getirilen ekler kklekaynamlardr. Kke getirilen yapm ekleri ile yeni szckler, yeni kavramlar tretilir. Yeni ekler ulandnda kkte bir deiiklik olmTrkeye yabanc dillerden giren baz szck kklerine de ekler getirilerek yeni szckler tretilir. Bu dile en gzel rnek Trkedir. AyAltay dilleri, (Moolca, Mancu- Tunguz) kk ayrmlarla Japonca; Ural dilleri (Fince, Macarca, Samoyete) ile baz Asya ve Afrika di

bu gruba girer.rneklergz- c gzcgz - lk - - lk gzlklk

gz - le - mek gzlemekgz - c - lk gzclkokul- la - ma (oran)karar- la- tr- l- mak

bala-t- mak balatmak vb.3. ekimli (Bkml) Diller: Bkm, szcn ekimi srasnda kkn zellikle kkteki nlnn deimesidir. Deiiklie urayanszcn kk durumudur. ekim srasnda grlen deiikliklerle yeni szckler ve kavramlar ortaya kar.Arapada kal dedi (gemi zaman) yekul der, syler (geni zaman) kul de, syle (emir)Yukardaki rnekte eylem ekiminde szckte nller deimektedir. Eylem kknde a olan nl, geni zamanda uzun , emir kipinksa u ya dnr.iir- ear iirler alim- ulema bilginler vb.Hint- Avrupa dilleri (Almanca, Farsca, Franszca, Hinte) ile Arapa ekimli dil grubuna girer.B. Kken Bakmndan Dnya DilleriKken bakmndan birbirine benzer diller, ayn kaynaktan km akraba dillerdir, dil aileleridir.Yeryzndeki balca dil aileleri unlardr:1. Hint - Avrupa Dilleri Ailesia. Asya Kolu: Hinte, Farsa, Ermenice

b. Avrupa kolu:1. Germen (Cermen) Dilleri: Almanca, ngilizce, Felemeke (Hollandada ve Belikann bir ksmnda kullanlan dil).2. Romen Dilleri: Latince, Franszca, spanyolca, Portekizce, talyanca3. slav Dilleri: Rusa, Srpa, Lehe (Lehistan blgesinde kullanlan dil).2. Hami-Sami Dilleri Ailesi: Akata, Arapa, branice3. Bantu Dilleri Ailesi: Orta ve Gney Afrikada yaayan Bantularn dilleri bu gruba girer.4. in Dilleri Ailesi: ince ve Tibete bu ailedendir.5. Ural- Altay Dilleri Ailesi:a. Ural Kolu: Fince, Macarca, Samoyete

b. Altay Kolu: Trke, Moolca, Manuca

Trke dnya dilleri arasnda yap bakmndan sondan eklemeli dil grubuna girer. Kken bakmndan ise Ural-Altay dil ailesinin Altay kbaldr.2. TRK DLNN TARH GELMTrk dilinin kkeni ok eski alara dayanmaktadr. Bu konuda bilim adamlarnca farkl grler ileri srlmektedir. Bugne dek Trk dgelime aamalarna gre yle snflandrlr:1. Altay a: Altay anda Trke henz bir dil nitelii kazanmamtr. Trke- Moolca dil birliinin grld dnemdir.2. En Eski Trke a: Bu ala ilgili kesin bilgiler yoktur.3. lk Trke a: M 5. yy - MS 5-6. yy arasn kapsar. Hun mparatorluunun hakim olduu dnemdir. Bu dnemde Hun mparatoruMete Hann anlatld Ouz Kaan Destan yazlmtr.4. Eski Trke a: Bu a 5. yy - 10. yy aras dnemi kapsar. Trkenin bilinen en eski rnekleri bu dnemden (8. yy) kalmtr. EskiTrke a, Trk adnn kullanld ve ilk Trke belgelerin ortaya konulduu adr. Trk ad ilk kez (550-745) yllar aras devlet kuGktrklerde kullanlmtr. Eski Trke a, Gktrke ve Uygurca olmak zere iki dneme ayrlr. Gktrke, inin kuzeyinde bugMoolistanda byk bir gebe devleti kuran Gktrklerin dilidir. Bu dnemde Tonyukuk Ant, Kltiin Ant ve Bilge Kaan Ant


5/25

yazlmtr. Uygurca ise yerleik hayata geerek tarmla uraan Uygurlarn dilidir. Bu dnemde Altun Yaruk (Altn Ik) adl metin ileBudizm ve Maniheizme ait baz din metinler yazlmtr.5. Orta Trke a: 10. ve 16. yzyllar aras kullanlan Trke dnemidir. Trkler slmiyeti bu dnemde kabul etmilerdir. Bu dnemeski Trke zellikleri korunmakla birlikte din yoluyla Arapadan, Faradan yeni yeni szckler dilimize girmeye balamtr.Bu dnemayr sahada gelime gstermitir.1. Dou Trkesi (aatayca)2. Bat Trkesi (Anadolu Trkesi, Azeri Trkesi, Trkmence)3. Kuzey Dou Trkesi (Krgzca ve Kazaka)ANLATI6. Yeni Trke: 16.- 20. yzyllar aras dnemi kapsar. Osmanlca, Azeri Trkesi, aatayca, zbeke vb. dillerden oluur.7. Modern Trke: 20. yzyl ve gnmz Trkesini kapsar.

TRKENN GELMESNE KATKI SALAYAN ESERLERTrklerin 10. yzyldan itibaren slmiyeti kabul etmesiyle birlikte din, dil ve kltr hayatlarnda nemli deiiklikler olmutur. Bu dnebilim dili olarak Arapa, edebiyat dili olarak da Farsa kullanlmaya balanmtr. Dil ve kltr alanndaki bu etkilenme sonucu ArapaFarsadan dilimize pek ok szck ve kavram girmitir. Ancak Trke bir taraftan da varln srdrmtr. zellikle Karahanllardneminde (932-1212) dil ve edebiyatmz asndan nemli saylan Kutadgu Bilig, Divan Lgatit Trk ve Atabetl Hakayk adl eserlyazlmtr.imdi bu eserleri grelim:Kutatgu Bilig: Karahanllar devrinde 1068 ylnda Yusuf Has Hacip tarafndan yazlmtr. Bu eser sonradan eklenen n sz ve son sz

blleri dnda 6520 beyitten olumaktadr. Arada drtlklerle yazlm ok az sayda blmlere de rastlanr. Eser bir siyasetnamedir. ydevlet ynetiminin olmas iin ynetim kadrosunda bulunan bey, vezir, s ba (ordu komutan), ulu hacip (ba mabeyinci), kapug(terifat), yalava (eli), topug (hizmeti) gibi her kademedeki grevli kiilerin nasl olmas ve ne gibi nitelikler tamas gerektii

belirtilir. Eserde yer yer ataszlerine, deyimlere ve bilgece sylenmi szlere yer verilmitir.ATIMDivan Lgatit Trk: Karahanllar devrinde Kagarl Mahmut tarafndan 1072- 1074 yllar aras yazlmtr. Yazar, Trkenin Arapa zengin bir dil olduunu hatta Trk dili ile Arap dilinin at ba beraber yrdn gstermek amacyla yazdn syler. Kagarl Mahkendisi bir hkmdar soyundan olmasna karn 20 yl kadar Trklerin yaad blgeleri dolam, 7500 civarnda szck derlemitir.Bylece slmiyetten nceki dneme ait pek ok sayda kouk, sagu, sav vb. derlemitir.Atabetl Hakayk: 12. yzyln sonu ile 13. yzyln balarnda yaayan Edip Ahmet tarafndan yazlmtr. Atabetl Hakayk HakikatleEii anlamndadr. 484 dizeden oluan, ahlak, retici tarzda yazlm manzum bir eserdir. Eserin tamam drtlklerden ve beyitlerdeolumutur. Eser, aatay lehesiyle yazlmtr.LVE ANLATIM 25Anadoluda Trkenin gelimesi ise yle olmutur: 11-12 ve 13. yzyllarda Anadoluda Anadolu Seluklular devleti ynetime hakimddnemde devletin resm dili Farsa idi. Edebiyat ve sanat dili olarak Farsa, bilim dili olarak da medreselerde Arapa retiliyordu. Trkavam dili saylmakta, bu nedenle de hor grlmekteydi. Aydnlar dahi eserlerini Arapa Farsa ya da bu dillerin karmyla yazyorlTrkenin geliimine 12 ve 13. yzyllarda eyyat Hamza, Ahmet Fakih, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Hoca Dehhani, Dede Korkut v

pek ok yazar ve dnr katk salamtr.6ZET

Yeryzndeki dillerde ses, yap ve sz dizimi bakmlarndan baz benzerlik ve yaknlklar grlr. Bunlara dil akrabal (ailesi) denir. Ddilleri yap ve kken bakmndan olmak zere iki blmde incelenir. Yap bakmndan tek heceli diller, eklemeli (bitiken) diller ve eki(bkml) diller olmak zere e ayrlr. Kken bakmndan Hint-Avrupa dilleri, Hami-Sami dilleri, Bantu dilleri ve in-Tibet dilleri ileUral-Altay dilleri olmak zere bee ayrlr. Bunlardan Hint Avrupa dilleri Hint kolu ve Avrupa kolu olmak zere kendi aralarnda ikiyeayrlr. Trke yap bakmndan eklemeli; kken bakmndan Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna girer. Trk dili balangtan gnmzgelinceye dek birtakm aamalardan gemitir.Bu aamalar yle sralanabilir: Altay a, En eski Trke a, lk Trke a, Eski Trke a, Orta Trke a, Yeni Trke aModern Trke.NTE III SES BLGS, YAZIM (MLA) KURALLARI NOKTALAMA ARETLERA. SYLEY( TELAFFUZ)1. Ses ve Seslerin KullanmSes geici titreimle oluur. ki ucundan gerdirilen tele dokunursak hava ierisinde bir sre titreir; bu titreim sonucunda da bir ses oluAyn ekilde bir boruyu dediimiz zaman ya da bir cisme baka bir cisimle vurduumuzda bir ses oluur. tehava ierisinde oluan titreimin kulakta duyulanna ses denir.Syleyi (Telaffuz) En geni anlamyla konumay salayan hareketlerin tmne syleyi (telaffuz) denir. Dar anlamyla dil seslerini k

olaydr. Syleyi srasnda pek ok organ grev alr. Konuma eylemi en az iki kii arasnda olur. Beyinle konumay salayan organlarbtn olarak alr. Konuma srasnda ses organlarnn (grtlak, ses telleri,kk dil, damak, dil, dietleri, dudaklar, geniz vb.) hepsi birrol oynar. Bu organlarn hepsine birden konuma aygt ad verilir.Ses iin gerekli hava solunum organlarnca salanr. Soluk alp vermesrasnda da adeta bir krk gibi alan cierlere hava dolup boalr. Bu srada diyafram ad verilen kubbe biimindeki kas demeti, gkaslarn ve cierleri geniletip daraltr.Konuma srasnda soluk borusu yoluyla cierlerden gelen hava grtlaktaki ses tellerine arpar veonlar titretirir. Titreen hava daha sonra sese dnr. Trkede genel olarak vurgu son hecededir. Orta hece vurgusuzdur. Baz szckek ald zaman vurgu ekten nceki heceye kayar. Konumada vurgu yaz dilindeki noktalama iaretlerinin yerini tutar. Konumada ses ve syleyiin (telaffuzun) nemi byktr. Nefes borusundan gelen hava, az boluu ierisinde herhangi bir blgede sese dnr. Bu olumasna boumlanma denir. Boumlanma, heceleri oluturan seslerin doru olarak ses deerlerinin sylenmesiyle oluur. TrkeTrkiyenin her yerinde ayn sesler verilerek konuulmaz. nller farkl blgelerde farkl biimlerde sylenir. stanbul aznda kaln a ilsylenen szckler Vanda oya yaklaan bir kapallkta sylenir. Ayn nl Trabzon ve dolaylarnda ince aya dnr. Konuma srasanlatlan konunun zelliine gre soluk alp vermede baz deiiklikler olur. Bu soluk alp verme srasnda sesin alalp ykseldii grlAnlatma duygu, dnce ve heyecan gibi farkllklar katlr. Emir cmlelerinde kullanlan ses ile soru cmlelerinde kullanlan ses farkl


6/25

te anlatma duygu, dnce, heyecan, yumuaklk, sertlik katmak amacyla seste yaplan bu farklla tonlama denir. nsan sesi tonbakmndan kaln, ince ve tiz olmak zere e ayrlr.Konuma srasnda szckler ayn ekilde sylenmez. Trkede szckler sylenirken baz heceler dierlerine gre daha kuvvetli, dahaiddetli sylenir. Buna vurgu denir. Anlatmda vurgu sze duygu deeri katar; sylenen szn daha anlalrolmasn salar ve ahengi canlandrr.Korkma snmez bu afaklarda yzen al sancak;Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.Mehmet kif ErsoyTrkede genel olarak vurgu son hecededir. Orta hece vurgusuzdur. Baz szckler ek ald zaman vurgu ekten nceki heceye kayar.Konumada vurgu yaz dilindeki noktalama iaretlerinin yerini tutar.

B. TRKENN SESLER VE ZELLKLERTrkede nl ve nsz olmak zere 29 ses vardr. Bunlarn 8 tanesi nl, 21 tanesi de nszdr.Bir dildeki en kk birim sestir. Ankara szcnde nl, de nsz olmak zere alt ses vardr. Dilde seslerin her biri bir iaretgsterilir. Bu iarete harf denir. Dilde sesleri karlayan iaretlerin bir dzen ierisinde bir arada bulunmasna alfabe (abece) denir. Trkalfabesi 1 Kasm 1928 ylnda 1353 sayl yasayla kabul edilen 29 harften meydana gelmitir.Trkede 29 sesin (harfin) 8i nl; 21 tanesi de nszdr. Trk alfabesindeki byk ve kk harfler unlardr:Byk harfler:A, B, C, , D, E, F, G, , H, I, , J, K, L, M, N, O, , P, R, S, fi, T, U, , V, Y, Z.Kk harfler:a, b, c, , d, e, f, g, , h, , i, j, k, l, m, n, o, , p, r, s, , t, u, , v, y, z.nllerin Snflandrlmas Dilimizdeki nller syleni srasnda dilin, enenin ve dudaklarn ald biime gre snflandrlr.a. Dilin durumuna gre: Dilin durumuna gre nller kaln ve ince olmak zere ikiye ayrlr.Kaln nller: a, , o, unce nller: e, i, , Dilin durumuna gre sesleri sylerken kalnlarda dilin arkaya doru ekildii; incelerde ise ne doru itildiini greceksiniz.

b. Alt enenin durumuna gre: Alt enenin durumuna gre nller geni ve dar olmak zere ikiye ayrlr.Geni nller: a, e, o, Dar nller: , i, u, Alt enenin durumuna gre geni nlleri sylerken alt ene aa doru iner, ses yolu alr ve geniler. Dar nlleri sylerken alt ene doru inmez ve ses yolu dar kalr.c. Dudaklarn durumuna gre: Dudaklarn durumuna gre nller dz ve yuvarlak olmak zere ikiye ayrlr.Dz nller: a, e, , iYuvarlak nller: o, , u, Dudaklarn durumun gre dz nlleri sylerken dudaklar dz kalr; yuvarlak nlleri sylerken dudaklar yuvaklaklar ve ne doru uznllerin snflandrlmas tablo hlinde yle gsterilebilir:Dz YuvarlakGeni Dar Geni DarKaln a o unce e i nszler: nllerin snflandrmasnda olduu gibi nszler de baz benzerlik ve yaknlklarna gre snflandrlr. nszler az

boluundaki boumland yere (kak), srekli sylenip sylenemediine ve yumuak (tml) ve sert (tmsz) olularna gresnflandrlr.a. Boumlanmalarna (kak) gre: Boumlanmada cierlerden gelen hava grtlakta bulunan ses tellerinden getikten sonra az boluuherhangi bir blgesinde sese dnr. Buna boumlanma denir. Sesin boumland yere de kak denir. Bir sesin kan bulmak iin b

bir nl getirilerek sylenir. b sesinin kan bulmak iin (a) b biiminde sylenir ve burada iki dudan birletii grlr. Ayn ekildvi sylerken st diler alt dudaa basar. Boumlanmalarna gre nszler yle snflandrlr:1. Dudak nszleri: Dudaklarn birbirine dokunmasyla kar: b, m, p2. Di-dudak nszleri: st dilerin alt dudaa dokunmasyla kar: f, v3. Di nszleri: Dil ucunun st dilere yaklamasyla veya dokunmasyla kar. c, , d, j, l, n, r, s, , t, z4. Damak nszleri: Dilin orta ksmnn n damaa ya da dil kknn art damaa yaklamasyla kar. g, , k, y

5. Grtlak nszleri: Bu ses, cierlerden gelen havann ses tellerine arpmasndan ve azda hi bir engele uramadan kmasyla oluur.Trkede grtlak nsz olarak sadece h sesi vardr.

b. Srekli sylenip sylenmeyeceine gre: nszlerin sylenirken ses yolunun kapanmasna veya srekli ak olmasna gresnflandrlmasdr. nszler sylenirken ses yolu kapanyorsa sreksiz, srekli ak kalyorsa srekli nszler adn alr. Bunu belirlemiin nszn bana bir nl getirilir. Ak, st, i seslerini sylerken ses yolu tkanmaktadr. zzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini sylerkses yolu ak kalmaktadr. Bu zelliine gre nszler ikiye ayrlr:1. Srekli nszler: f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z2. Sreksiz nszler: b, c, , d, g, k, p, tc. Yumuak ve sert olularna gre: nszler ses tellerinde titreime urayp uramadna gre yumuak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak ikiye ayrlr.1. Yumuak nszler: Ses tellerinin titremesiyle oluan nszlerdir. b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z2. Sert nszler: Ses telleri titremeden oluan nszlerdir. , f, h, k, p, s, , tNL VE NSZ UYUMLARI

NL UYUMU: Trkenin kken bakmndan Ural-Altay dil ailesinin Altay


7/25

koluna bal bir dil, yap bakmndan da sondan eklemeli bir dil olduunu biliyorsunuz. Bu dil ailesine bal olan Trkenin en nemlizellii nl uyumudur. Trkede iki tr nl uyumu vardr.a. Byk nl uyumu: Dilin durumuna gre nllerin kalnlk incelik bakmndan uyumudur. Trke szcklerde ilk hecede kaln nl vondan sonraki hecelerde kaln nl; ince nl varsa ince nl gelir. Bu kurala byk nl uyumu denir. Szck kkne eklenen ekler dkurala uyar.Aalar iek at. cmlesinde ilk hecede a kaln nlsnden sonra a- a- a kaln nlleri; iek szcnde ise, i, e ince nlleri; atszcnde a- eklinde kaln nller gelmektedir. Szcklere getirilen ekler de bu kurala uyacandanaa-lar, aa-ta, aa-tan iek-ler, iek-te, iek-ten vb. eklinde sylenir.Trke olduu hlde bu kurala uymayan baz szckler de vardr. karde < karnda, anne < ana, elma < alma vb. Bu szcklerin asllaruyumuna uyarlar.

Baz ekler Trke szcklere eklendiinde nl uyumuna uymaz.- yor eki : geliyor, yazyor, okuyor vb.-mtrak eki : mavimtrak, yeilimtrak, sarmtrak vb.- ki eki : sabahki, akamki, dnk vb.-da eki : yurtta, vatanda, dinda, yolda vb.- leyin eki : geceleyin, sabahleyin, akamleyin vb.- iken eki : silerken, bakarken, yazarken vb.b. Kk nl uyumu: Kk nl uyumu szcklerdeki nllerin dzlk yuvarlaklk, darlk-genilik bakmndan uyumudur.1. Trke szcklerde dz nller (a, e, , i) den sonra dz nller gelir.Dz nllerden sonra (a, e, , i) yuvarlak nller (o, , u, ) gelmez.2. Yuvarlak nller (o, , u, ) den sonra;a. Dz- geni (a, e) ya da

b. Dar-yuvarlak (u, ) gelir.Yani yuvarlak nllerden sonraa, Dz-dar nller (, i) ya da

b. Yuvarlak geni nller (o, ) gelmez.Bu kurala kk nl uyumu denir. Baz szckler Trke olduklar hlde kk nl uyumuna uymazlar. Armut, amur, kabuk kavun, kavumak, yamur vb.NSZ UYUMUa. nsz Benzemesi:Trke szcklerde yan yana bulunan nsz seslerin (harflerin) yumuaklk veya sertlik bakmndan birbirlerineuymasdr. nsz uyumu daha ok szcklerin kk-ek ilikisinde grlr. Sonu nszle biten bir szce, nszle balayan bir ek getirizaman ikisi arasnda bir uyum olmasna dikkat edilir. Szck yumuak nszle bitiyorsa ekin yumuak nszle balayan; sert nszle (k, p, s, , t) bitiyorsa ekin sert nszle balayan ekli getirilir.snf-da deil snftasokak-da deil sokaktaaa-dan deil aatanat-g deil atkiek- ci deil iekiYukardaki rneklerde grld gibi eklerin yumuak ve sert nszle balayan ekilleri vardr.- da, - ta, - dan, - tan, - g, - k, - ki, -c, - (i, u / -c), - d / - di, -t / - tinsz benzemesi yabanc dillerden dilimize giren baz yabanc szckler ile birleik szcklerde aranmaz.stikbl, mahdut, makbul, igal, megul ile akbaba, kurtdereli, gen, Akdeniz, krkbayr vb.

b. Sert nszlerin YumuamasSzck sonlarndaki sreksiz sert nszler (, k, p, t) sesli harfle balayan bir ek aldklarnda yumuarlar: c ; k ; p b ; t d olur.kurala sert nszlerin yumuamas denir.ard ardcaaa aacekmek ekmeitabak tabast sde

kitap kitaba vb.Tek heceli szckler ile yabanc dillerden dilimize giren baz szckler bu kurala uymaz.i- ii ; ok- oku; krk- krk; kata - kata; yat - yat vb. gayret - gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb.hukuk - hukuku ; millet- milleti vb.SES OLAYLARIBir szc oluturan sesler Trkede yan yana gelirken belli kurallara uyarlar. Sesler arka arkaya gelirken bazlaryla uyumlu bazlaryuyumsuzdurlar; adeta birbirini iterler. Seslerin bu yan yana gelme srasnda baz deiiklikler olur. Bunlarases olaylar denir.Trkedeki belli bal ses olaylar unlardr:nl tremesi:Trkede iki nsz yan yana gelemez. ki nsz yan yana geldii zaman araya bir nl ses girer buna nl tremesi deanne- m > annem

ba--m > bamsil-gi- m > silgim

kitap--m > kitabm


8/25

Annem szc nlyle bittii iin -m ekiyle annem eklinde birleir. Bam szc nszle biten bam biiminde olmaz; flm arasnanl ses girer. Buna nl tremesi denir.nsz tremesi : Trkede iki nlnn yan yana gelemeyeceini biliyorsunuz. nlyle biten bir szckten sonra nlyle balayan bir ekgelirse iki nl arasna bir tane nsz ses girer. Bu olaya nsz tremesi denir.Trkede nc kii iyelik eki -i dir. Bu ek nl ile balayan bir szckten sonra n/ - ni, -s/-si vb. biimini alr.Ahmetin kaleminde - i eki kalemden sonra- i ekiAyenin silgi-s-i sznde silgi-s-i araya s nsz girer.Baba- baba-s-elbise - elbise- s- imeyve - meyve-y-i

s, s ve y sesleri araya girmitir.nl Dmesi: Trkede orta hecedeki nl vurgusuz sylenir. Aln, fikir, burun, oul, mr vb. szcklerine nl bir ek getirildii zamaln aln; fikir- fikri; burunburnu; oul- olu; mr - mr biimine girer. Orta hecedeki nl der. Bu olaya orta hece nlsnn ddenir.Orta Hece nlsnn deimesi: Vurgusuz sylenen baz szcklerde orta hecedeki nl deiir.Bala-mak fiilinden, bala-yor deil, balyor. Yaamak fiilinde yaa-yor deil yayor.Bu szcklerde orta hecelerde bulunan nlleri deiir. Bu olaya nl orta hece nlsnn deimesi denir.nl birlemesi: nlyle biten bir szckten sonra nlyle balayan bir szck gelirse szcn sonundaki nl ile szcn bandaknller birleir. Buna nl birlemesi denir.kahve alt > kahvalt, ea birlemesine iin > niin, e i birlemesine asl > nasl , e a birlemesicuma ertesi > cumartesi, a e birlemesiTrkenin Ses zellikleri unlardr:1. Trke szckler byk ve kk nl uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan ok az sayda szck ve ekler vardr.2. Trke szcklerde ilk heceden sonra (ikinci nc hecelerde) o, nls bulunmaz. Bulunan szckler Trke deildir. Atom, horradyo vb.3. Trkede uzun nl yoktur, lim, nzm, k gibi szckler Trke deildir.4. ki nl yan yana gelmez. ki nl yan yana geliyorsa araya bir kaynatrma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bala-n-acak, masa-s- vb.ki nl yan yana bulunan saat, air, iir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Trke deildir.Ancak baz szcklerde --nin erimesiyle az da olsa gelenler vardr. geldii - geldii5. Trke szcklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tfek, jilet, jandarma, ajanda, vb.Ancak tabiat taklidi seslerden oluan szckler bu kuraln dndadr. Fsldamak, of, vb.6. Trkede c, , l, m, n, r, v, z sesleri szcn banda bulunmaz. Yani bu seslerle balayan szckler Trke deildir.Cami, lle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.7. Szck sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten szckler kitap, dert, ila, tekerlek biiminde syle8. Szcn banda iki nsz yan yana bulunmaz. Bulunanlar Trke deildir. Plan, kredi, tren.9. Szcn sonunda nsz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Trke deildir. Sfenks, kontr10. Szck kknde ayn cinsten iki nsz yan yana bulunmaz. Millet, hrriyet, tasavvur, hassas vb. Trke deildir.C. YAZIM (MLA) KURALLARIa. Byk Harflerin YazmTrk alfabesinde harflerin kk ve byk biimleri vardr. Yaz dilinde yaygn olarak kk harfler kullanlr. Ancak baz yerlerde de bharfler kullanlr. Byk harflerin kullanld yerler unlardr:* Cmle balar byk harfle balar.* Glen adamn nerede balayp nerede bittii hi bilinmezdi. Halikarnas Balks* Annem usulca sokuldu yanma. Nursel Duruel* Yanaklarmza, gzlerimize gl yapra konuyor. Nursel Duruel.*iirde dizeler byk harfle balar* Dnlmez akamn ufkundayz vakit ok ge Yahya Kemal Beyatl* Geceleyin bir ses bler uykumu

im rpermeyle dolar: - Nerdesin? Ahmet Kutsi Tecer* Bir gemi yelken at hayal iklimlerine Ali Mmtaz ArolatAncak gnmz edebiyatnda modern iir akmnn etkisiyle kk harfle balayan dizeler ve vardr.renkler gneten ktlarrenkler gnee girdilerrenkler gnesiz ldlerne renk gerek banane renksizlikAsaf Halet elebi* Belli bir tarih bildiren ay, gn adlar byk harfle balar.30 Austos 192223 Ekim 1923 Cuma gn* Levhalar ve aklama yazlar byk harfle balar: Giri, k, Bakan, Doktor vb.

Ancak birka szckten oluanlarn ilk szc byk harfle, dierleri kk harfle balar. Dolmu dura, ehirler aras telefon vb.


9/25

Saylardan sonra gelen szckler kk harfle yazlr. III. kat, III. snf, I. blok vb.* zel adlar byk harfle balar1. Kii adlar ve soyadlar byk harfle balar.Mustafa Kemal Atatrk, Ahmet Hamdi Tanpnar, Karacaolan, Gevheri, Yunus Emre vb.Ayrca takma adlar da byk harfle balar Fuzul (Mehmet), Muhibb (Kanuni Sultan Sleyman), Hat (fiah smail), Ankaral k me(Behet Kemal alar) vb.2. Kii adlarndan nce ve sonra gelen sayg szleri, unvanlar ve meslek adlar byk harfle balar.Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, Sayn Ali Kaya, Ahmet Bey, Dursun Efendi, Doktor Behcet Uz, Mareal Fevzi akmak, Prof. Talt Tekin, Deli brahim, Avc Mehmet Paa vb.* Saylarn Yazmyla lgili Kurallar

1. Saylar rakamla da yazyla da yazlabilir. Bununla ilgili kesin bir kural olmamakla beraber uygulamada edeb karakter gsteren saylayazyla yazlr.* Otuz be ya iirini ok severim.* ki hafta sonra mahalleden tanacaz.* Geleli ay oluyor.Buna karlk l ve istatistiksel veri ifade eden saylar rakamla yazlr. 100 lira, 15 kilogram, 20 metre, 150 kilometreSaat ve dakikalar metin iinde yazyla da yazlabilir. On ikiye be kala, bee eyrek kala, yediyi on gee vb.2. Sra saylar rakamla da yazyla da yazlabilir. Rakamla yazldnda, rakamdan sonra nokta konur veya rakamdan sonra kesme iaretikonularak ek yazyla yazlr.3. gn, 5. sra, 6. madde; 3nc gn, 5inci sra, 6nc madde vb.3. letirme saylar yazyla gsterilir kier, er, onar, beer beer, ikier ikier vb.4. Birden fazla szckten oluan saylar ayr yazlr.Bir yl yz altm be gndr.saat dokuzu be gee vb.5. Saylarda kesirler virgl ile ayrlr.8, 2 ( tam onda 2), 15, 5 (15 tam onda 5) vb.* Ek olan- ki ile bala olan kinin yazm* Trkede ek olan- ki kendisinden nce gelen szce bitiik yazlr.Snftaki ocuk, sinemadaki film, elindeki kitap vb.Ek olan- ki nesneye aitlik kavram verir ve nl uyumuna uymaz. Ancak ok az sayda szckte nl uyumuna uyduu da grlr.dnk gazete, bugnk haber, brk gn vb.Bala olan ki bamsz bir szck olarak daima ayr yazlr.Atatrk diyor ki Hayatta en hakiki mrit ilimdir.Souk su ime ki hasta olmayasn.Bir de baktm ki kimse kalmam.Ben yorulmadm ki.Hkmdar adlar 3. Selim, 3. Ahmet 2. Murat, vb. yazlr. Selim 3, Ahmet 3, Murat 2 gibi yazlmaz.* Ek olan -de ile bala olan denin yazm:* Trkede ek olan -de kendisinden nce gelen szce bitiik yazlr.Elinde mavi bir anta vard.Etrafnda kimse yoktu.Ne ben senin kynde edebilirim, ne sen benim obamda. Sabahattin AliCmle iinde dahi anlamna gelen de, da balac bamsz bir szck olarak ayr yazlr.Gel Osmanm, otur da yemek ye. Yaar KemalZeynep akl etti de bana bir kova su dkt. Yaar KemalEk olan - de, bal olduu szcn son hecesine nsz benzemesi bakmndan uyar. - de / - da ekleri -te / -taya dnr.Sokakta yalnz yryordu.Aradklarn bu kitapta bulabilirsin.* Soru edat minin yazm: Soru edat mi nl uyumuna gre m, mi; mu, m biimine girer*Soru edat olan mi daima kendisinden nce gelen szckten ayr yazlr.

- Gene uyanmad m?- Uyanmyor ite uyanmyor, ldrym m?Yaar Kemal* mi edat kendisinden sonra gelen eklerle bitiik yazlr.Yarn geziye gidece misin?Kitapdan bana da bir dergi alr msnz?Geleceini hi mi dn myorsun?Ben ocuk muyum?Birleik Szcklerin Oluumu: Her dilde bilimsel gelimelere paralel olarak yeni szckler, kavramlar ve terimler retilir. Szck retmyntemlerinden biri de birletirmedir. Birletirme ynteminde en az iki szck bir araya gelip birleerek kendi anlamlarnn dnda yenianlamda bir szck oluturur.anakkale, Pamukkale, hanmeli, sivrisinek akgz, akbaba, imambayld, gkkua vb.Yukardaki rnekler incelendiinde, anak-kale, Pamuk-kale, hanm-eli, ak-baba vb. iki ayr szckten meydana geldii ve iki ayr szc

kendi anlamlar dnda yeni anlamda bir szck oluturduu grlr.


10/25

Trkede birleik szckler u yollarla oluturulur.1. ki szcn araya ek alamayacak biimde birlemesiyle oluurlar. Yukarda rneklerde grdmz akgz ve hanmeli szcklerininceleyelim.Akgz uyank, karn dnen kii demektir. Ak ile gz szckleri birleerek yeni anlaml bir szck oluturmutur. Hanmeli biek addr. Ayn szck hanm eli biiminde yazlrsa isim tamlamas olur.2. En az birisinin gerek anlamnn dnda kullanlmasyla oluurlar. atebcei, yerelmas, adamotu vb.3. Ses anmasyla (nl dmesiyle) oluurlarcuma-ertesi cumartesikahve-alt kahvalt

pazar- ertesi pazartesi vb.

4. Baz bilim ve teknik alanda oluturulanlar.Baz bilim ve teknik alanda oluturulan birleik szckler, ilk anlamlarndan farkl bir anlamda kullanlr.akcier, sust, buzdolab, bilinalt, bilirkii vb.Birleik Szcklerin Yazm:Birleik szcklerin bir ksm bitiik bir ksm da ayr yazlr. Bitiik yazlanlara bitiik szckdenir.A. Bitiik yazlan birleik szckler1. Ses dmesine (anmasna) urayan birleik szckler bitiik yazlr.kahve-alt - kahvalt

pazar- ertesi - pazartesistl-a - stlane asl - naslkayn-ana - kaynana vb.2. Dilimize Arapadan giren azil (azl), emir (emr), hkm (hkm), nakil (nkl) vb. szckler etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemekyardmc fiilleriyle kullanldklar zaman bitiik yazlr.azletmek, emretmek, hkmolunmak, nakletmek vb.3. Dilimize Arapadan giren af (afv), his (hiss), ret (redd), zan (zann), zem (zemm) gibi szckler etmek, edilmek, olmak, olunmak, eyleyardmc fiilleriyle birletikleri zaman bitiik yazlr.affetmek, hissetmek, reddolunmak, zannetmek, zemmetmek vb.4. Vurgusu son heceye kaym birleik szckler bitiik yazlr.Babayiit, boboaz, bykba, nayak (olmak), karagz (bal), kkba (hayvan), darmadank, karmakark vb.5. Birleme srasnda benzetme yoluyla anlam deimesine urayan birleik szckler bitiik yazlr.aslana (bitki), gelinparma (zm), aslanpenesi (bitki), kuburnu (bitki), deveboynu (boru), itdirsei (arpack), kzlkanat (balk) vb.6. Birleik fiiller bitiik yazlrdnebilmek, yapabilmek, uyuyakalmak, gidedurmak, kagelmek, uuvermek vb.7. Bir veya iki gesi emir kipiyle kurulan birleik szckler bitiik yazlralaa (etmek), skboaz, kag, yapboz, yazboz vb.8. Sfat-fiil gruplaryla kurulan birleik szckler bitiik yazlr.aakakan, buzkran, patan, gkdelen, yolgeen, sanatsever, uaksavar, yurtsever vb.9. Hayvan, bitki, organ ve eitli nesne adlaryla kurulan, iinde renk ad geen veya renk ad gemeyen renk adlar bitiik yazlr.

balkp, kavunii, glkurusu, camgbei, tavanaz, viner, yavruaz,10. Renk adlaryla kurulan ve bitiik, hayvan veya hastalk trlerinden birini gsteren birleik szckler bitiik yazlr.akst, karadut, akku, karaku, alabalk, karaal, kzlaa.11. ki veya daha ok szcn birlemesiyle oluan kii adlar, soyadlar ile yer ve ehir adlar bitiik yazlr.Alper, Abasyank, Advar, Karaosmanolu, Tanpnar, Yurdakul, Yirmisekiz elebi Mehmet, anakkale, Eskiehir, Beypazar,ereikohisar, ncesu, Akay, Konutkent, ayyolu, Batkent12. Her iki gesi asli anlamn koruduu hlde yaygn bir ekilde geleneklemi olan szckler bitiik yazlr.

baavu, bafiyat, babakan, baretmen, bahekim, bakent, binba, onba, dayolu, elolu, elkz, amcakz, aabey, beyefendi vbB. Ayr Yazlan Birleik Szckler1. Etmek, edilmek, olmak, olunmak vb. yardmc fiillerle kurulan birleik fiillerde, isim herhangi bir ses dmesine uramazsa bu tr birfiiller ayr yazlr.arz etmek, alay etmek, not etmek sz etmek, yok olmak, ilan etmek vb.

2. Birleme srasnda anlam deiiklii olmayanlar ayr yazlr.ada bal, krlang bal, iskele kuu, Ankara keisi, ard otu, sakz aac, ate iei, ku zm, avu zm, kuru fasulye vb.3. Sfat tamlamas yapsndaki birleik szckler ayr yazlr.akar amber, alar saat, dner ayna, dner kap, yatar koltuk, kmaz sokak, yazar kasa, grnmez kaza vb.4. Renk sz veya renklerden birinin adyla kurulmu olan isim ve sfat tamlamas durumundaki bitiik szckler ayr yazlr.gl rengi, gm rengi, ate krmzs, boncuk mavisi, ak mavi, koyu mavi, koyu yeil vb.Birleik szckler ile ayr yazlan birleik szckler iin Trk Dil Kurumu yaynlarndan Yazm Klavuzuna baknz.D. NOKTALAMA ARETLERYazda duygu, dnce ve isteklerin kolayca anlalmas iin birtakm iaretler kullanlr. Bu iaretlere noktalama iaretleri denir. Noktaiaretleri yazda szn anlam gcn artrmak ve szn vurgu, ton gibi zelliklerini belirtmek zere kullanlr.Belli bal noktalama iaretleri unlardr:a. Nokta (.) :*Nokta bir duygu, dnce ve istei tam olarak anlatan cmlenin sonuna konur.

Cumhuriyet 29 Ekim 1923te iln edildi.


11/25

Ak ake kara gn iindir.Hepsinin gzleri gzeldir.* Ksaltmalardan sonra kullanlr. Prof. (profesr), Dr. (Doktor), Cad. (Cadde), Alb. (Albay) T. (Trke), Fr. (Franszca) vb.Ancak baz ksatmalardan sonra nokta kullanlmaz.TDK (Trk Dil Kurumu) TBMM (Trkiye Byk Millet Meclisi) MEB (Mill Eitim Bakanl) vb.* (i)nci anlamnda saylardan sonra sra bildirmek iin kullanlr.IV. Murat, II. Mehmet (Fatih Sultan Mehmet), 20. cadde, 21. yzyl* Tarihlerin yazlnda gn, ay ve yl gsteren saylar ayrmak iin kullanlr.1.6.2006, 19.5.1919, 1.10.2006Tarihlerde ay ad yazyla gsterildiinde araya nokta konmaz.

1 Haziran 2006, 19 Mays 1919, 1 Ekim 2006* Bir yazda madde numaralarndan sonra konur.I. 1. A. a.II. 2. B. b.b. Virgl (,) :*Bir cmlede arka arkaya sralanan e grevli szckleri ve szck gruplarn ayrmak iin kullanlr.

Nedir o elmaslar, yakutlar, akikler, zmrtler, unlar bunlar?Sait Faik Abasyank* Sral cmleleri birbirinden ayrmak iin kullanlr.O gn bu gndr dlger bal, denizlerin grn pek dehetli, fakat huyu pek uysal, pek zavall bir yaratdr.Sait Faik Abasyank* Uzun cmlelerde yklemden uzak kalan geleri belirtmek iin kullanlr.* Cmle iinde ara szleri ayrmak iin kullanlr.imdi, efendiler, msade buyurursanz, size bir sual soraym.Atatrk* Hitap iin kullanlan szcklerden sonra kullanlr.Sayn Bakan,Deerli arkadam,Sevgili kardeim,Efendiler,* Anlama g katmak amacyla kullanlan szckler arasnda kullanlr.Kanun diye, kanun diye kanun tepelerdi.Tevfik Fikretc. Noktal virgl (;) :*Cmle iinde virgl bulunan eit blmleri, trleri birbirinden ayrmak iin kullanlr.Trkeden, tarihten yedier; fizikten, kimyadan beer numara ald.*Biimce ayn, anlamca birbirine bal cmleler arasnda kullanlr.Vatan iin lmek de var;Fakat borcun yaamaktr.Tevfik Fikretok almalyz; nk baarnn anahtar almaktr.d. ki nokta (:) :*Aklanacak cmlelerden sonra kullanlr.Halk iirinin trleri unlardr: Koma, semai, mani, trk vb.* Yazda karlkl konumann balayacan, birisinin sze balayacan belirtmek iin kulanlr.Dizdarba:- Ali Usta dkkan arayacaz, dedi.Koca Ali cevap verdi:- Niin?mer Seyfettin

* Edeb eserlerde karlkl konuma blmlerinde konuan kiinin adndan sonra kullanlr.Kavuklu: AnlayamadmPiekar: Canm beni tanmadna hayret ediyorum.e. nokta (...) :*Tamamlanmam cmlelerin sonunda kullanlr. Cmleye susma anlam katar.- Anneniz nasl oldu?- Onu dn...* Kaba sayld iin veya bir baka nedenden dolay aklanmak istenmeyen szlerin yerine nokta konur.* Bir metinde alnmayan cmle veya blmlerin yerine kullanlr.* Szn bir yerde kesilerek geri kalan blmn okuyucunun hayaline brakldn gstermek iin kullanlr.Gk sar, toprak sar, plak aalar sar...Faruk Nafiz amlbelOnlarda neler neler var: Atlar,arabalar, uaklar...

f. Soru iareti (?) :


12/25

*Soru anlam bildiren cmlelerin sonunda kullanlr. Beyim, dedi. Bunu satmyor musunuz? Hangisini? u keeyi canm!Kenan Hulusi Koray* Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar belirtmek iin kullanlr.* Bir bilginin kukuyla karland durumlarda kullanlr.Ankaraya (?) saatte gelmi.g. nlem iareti (!) :*Sevin, coku, heyecan, ama gibi duygular anlatan cmlelerden sonra kullanlr.

Ey Trk Genlii!Yaa! Varol! Nasl yaparsn bunu!* Seslenme ve hitap szlerinden sonra kullanlr.

Ak tolgal Beylerbeyi haykrd: lerle!Yahya Kemal Beyatl* Bir sze alay, kinaye ve kmseme anlam kazandrmak iinde kullanlr.ok bilgili (!) olduunu sylyor.Evi biriktirdii (!) parayla alm.h. Ksa izgi (-) :*Szckler blnrken satr sonunda kullanlr.* Dil bilgisinde szcklerde kk ve ekleri ayrmak iin kullanlr.

ba-kan bakan ba-ar-mak baarmak ba-ak baak* Eski harflerle yazlm metinlerdeki tamlama ve bileik szcklerin Latin harflerine evrilmesinde geleri ayrmak iin kullanlr.Divan Lgatit - Trk

bi-reHakimiyet-i Milliyemenfaat-perest vb.* Baz terim, kurulu ve ehir adlar arasnda kullanlr.Eitim-retim, ad-soyadFen-Edebiyat Fakltesi vb.Trke- Franszca SzlkAnkara- stanbul yolu vb.* Matematikte kartma iareti olarak kullanlr.27 - 17 = 10. Uzun izgi () :*Satr banda konumalar gstermek iin kullanlr.

Buraya yeni mi tandnz? Ka yandasn?* Tiyatro eserlerinde konuann adndan sonra kullanlr.ST Hanm abla ka litre st alacaksn?PEKAR Sana oraya git demedim, zihninden orasn bir geir.KAVUKLU Zihnimin gz ufaktr gemez efendim.i. Trnak iareti (...) :*Herhangi bir metinden ya da baka bir kiiden alnan blmleri ve szleri gstermek iin kullanlr.Deveye, Neden boynun eri? diye sormular. O da Nerem doru ki? demi.* zel olarak belirtilmek istenen szleri gstermek iin kullanlr.Tam bir cmlenin sonuna nokta konur.j. Ayra (Parantez) ( ( ) ) :*Cmlenin yapsyla ilgili olmayan aklama ve szler ayra iine alnr.

Bilim, teknik (uygulaym) alanndaki yaynlar...* Tiyatro eserlerinde konuann hareketlerini, durumunu aklamak iin kullanlr.Kavuklu- Pekla (Dnr.) Buldum, ne olacak?k. Kesme iareti ( , ) :*zel adlardan sonra getirilen iyelik ve hl eklerini ayrmak iin kullanlr.Atatrkn doduu ev.Ankarann kuzeyindeankaya KknealkuundaAncak kurum ve kurulu adlarnda; akm a ve dnem adlarnda; ay ve gn adlarnda ve deyimlerde geen zel adlarda kesme iaretikullanlmaz.Trk Dil Kurumuna Akretim Lisesi Mdrlne, Trk Halk Edebiyatnn, Mill Edebiyat Akmnn, 23 Nisanda, Alinin klahn V(giydirmek) vb.

zel adlar yerine kullanlan o zamiri cmle iinde byk harfle yazlmaz ve kendisinden sonra gelen ekle kesme iaretiyle ayrlmaz.


13/25

*Yabanc zel adlardan sonra getirilen okluk ve yapm ekleri kesme iaretiyle ayrlr.Niceler (Nisler) Bordeauxlu (Bordokslu)*Ksaltmalara getirilen ekleri ayrmak iin kullanlr.MEBin, TDKnin, TVye kdan, mmyi, cmden*Cmlede rakamlar ayrmada kullanlr.Cumhuriyet 29 Ekim 1923te iln edildi.2inci kat,1972de dodum.1966dan 2002ye kadar stanbulda oturduk.* Manzum yazlarda l gerei drlen harfin yerine kullanlr.

u karki yce dalarAcep bizim dalar mola?Kara yasl benim anamOul der de alar mola?SmmaniZETEn geni anlamyla konumay salayan hareketlerin tmne syleyi (telaffuz) denir. Dar anlamyla syleyi dil seslerini karma olaySes iin gerekli olan hava solunum organlarnca salanr. Soluk alma verme srasnda cierlere hava dolup

boalr. Cierlerden gelen hava grtlaktaki ses tellerine arpar ve onlar titretirir.Titreen hava daha sonra sese dnr. Konumada sesve vurgu nemlidir. Bunlar yazda noktalama iaretlerinin yerini tutar ve szn anlamn ve etkisini artrr. Trkede 8i nl 21i nszolmak zere 29 ses vardr. Seslerin gsterildii iaretlere harf, harflerin hepsine birden alfabe denir.nller dilin, alt enenin ve dudakladurumuna gre trde snflandrlr. nszler ise boumlanmalarna,srekli sylenme durumlarna, yumuak ve sert olularna gresnflandrlr. Trkenin en belirgin zellii nl uyumuna uymasdr. nller de byk nl ve kk nl uyumu olmak zere ikiye aAyn zellik nszlerde de grlr. nsz uyumlar; nsz benzemesi ve sert nszlerin yumuamas olmak zere ikiye ayrlr. Trkalfabesinde szcklerin yazmnn belirli kurallar vardr. Byk harfler cmle balarnda, dize balarnda, zel isimlerde, gazete, kitap vdergi adlarnn banda kullanlr. Ek olan- ki, -de kendilerinden nceki szc bitiik; bala olan ki ve dahi anlamna gelen ve balade ayr yazlr. Soru edat olan mi ise daima ayr yazlr. Birleik szckler en az iki szcn araya ek almayacak kadar birlemesiyle ol

Noktalama iaretleri duygu ve dncelere anlam deeri katar; szn etki gcn artrr. Belli bal noktalama iaretleri unlardr: Noktavirgl (,), noktal virgl (;), iki nokta (:), soru iareti(?), nlem iareti (!), parantez (()) vb.NTE IV SZCK (KELME) BLGSA. SZCKTE YAPIYukardaki metni inceleyiniz. Metinde her bir szcn bir anlam, bir ksmnn da grevi olduunu greceksiniz. Uyan, bak, vur, iszcklerinin bir anlam, ki szcnn de bir grevi vardr. Yukardaki metinde grld gibi szcn yapsnda hem kk hem de ekyer almaktadr. Kk szck: Szcn ek almam, baka bir szckle birlememi ya da tretilmemi yaln durumudur. Yukardaincelediiniz metinde, aa, yaprak, i, gne, uyan, bak szckleri kk durumundadr. Szcn ek alm durumuna gvde denir.Trkede kendi bana anlam olan ya da cmle kuruluuna yarayan szlere szck denir.Yukardaki metinde uyan, bak, bir, sabah gne, vur, i szcklerinin her birinin anlam vardr. ki szc ise uyandm, baktm ile birsabah arasnda ba kurmaktadr. Yani szcn cmlede bir balama grevi vardr. Bu szckler uyan-dm, bak-tm, vur-mu, i -ime vekler ile birleerek cmleyi anlaml bir hle getirmitir. Uyan-dm szcnde; uyanma eylemi,eylemin zaman ve eylemi yapan kii

belirtilmektedir. Baktm szcnde de ayn ekilde eylem, eylemin zaman ve kiisi bellidir. Metinde gne bir varl, ku-lar, aa-labu varlklarn oulunu gstermektedir.Trkede iki trl kk szck vardr: sim kk ve fiil kk. sim soyundan gelen szck kklerisim kk; fiil soyundan gelen szck kklerine de fiil kk denir. El, gz, ok, ta, d, aa, tepe, deniz szckleri isim kk; glmek,imek, bilmek, tamak, vb. fiil kkdr. Trkede hem isim hem de fiil kk olan szckler de vardr. Bu durum daha ok seste (e sesszcklerde grlr.i- imekdil- dilmekac- acmakta- tamak vb.Siz de hem isim hem fiil kk olarak kullanlan szcklere rnekler bulunuz. Aadaki metni inceleyiniz. Fiil ve isim kkne rnekszckler bulunuz.

Aadaki metinde hem isim hem de fiil kk durumunda olan szckleri gsteriniz. Anlamlarn syleyiniz.Yarsanaalar sular yarsanaGam ekme deli gnlBulunmaz m yar sanank Ferhatm dersinSu dalar yarsana(Cinasl Mni)EKLERSzck tretmeye veya szcklerin grevlerini belirtmeye yarayan paralara (taklara) ek denir. Trkede eklerden bir ksm eklendiiszcn anlamn deitirerek yeni anlamda szckler tretir. Bir ksm da szcn cmledeki grevini belirler. Trkede yapm eklerekim ekleri olmak zere iki tr ek vardr.A. YAPIM EKLER

sim ya da fiil kklerine eklenerek yeni anlamda szckler treten eklere yapm ekleri denir. Yapm ekleri drt trldr.


14/25

1. simden isim yapma ekleri: sim kk veya gvdelerine eklenerek yeni anlamda szckler treten eklerdir.-ak eki; baak,-kan eki; bakan- eki; bin ii, bir ba vb.-lk eki; aa-lk, odun-luk, zeytin-lik, gz-lk, kitap-lk, eker-lik bo-luk vb.-ci/-i eki; eker- ci, gz-c, av-c-li eki; eker-li, tat-l, tuz-lu, akl-l, us-lu vb.-lik eki; gen-lik, bek-i-lik, pazar-lk vb.-suz/-suz eki; su-suz, ana-sz, baba-sz, tatsz, kol-suz l-sz-da eki; arka-da karn-da (karde) soy-da, yol-da, meslek-ta, sr-da vb.

2. simden fiil yapma ekleri: sim kk veya gvdelerine getirilerek fiil treten eklerdir.-lan/-len eki; canlanmak, hastalanmak, holanmak. can-la-n-, hasta-la-n-, ho-la-n-,-lamak/-lemek, eki; tala-mak, sula-mak, karla-mak temizle-mek, f-le-mek, vb.-l eki; ince- ince-l-, -ksa- ksa-l-ksalmak, dorulmak doru- doru-l--al/-el eki; az- az-al-mak ; ok- o-al-mak, dz- dz-el-mek, kr- el- mek, bun-bun-al-mak, azalmak, dzelmek, oalmak, kinelmek,

bunalmak vb.- ak- aar-, boz- bozar- ya-ar--ar/-er eki; aarmak, bozarmak, yaarmak, baarmak, morarmak vb.

ba-ar- mor-morar-, gk-gker--damak eki; fsldamak, rldamak, fsl-fslda- (rl) rl- rlda--k/-ik eki; ac-k- ge- gecik- acukmak, gecikmek, gzkmek, birikmek, vb.3. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kk ve gvdelerinden isim yapmak iin kullanlan eklerdir. Bu eklerin belli ballar unlardr:- mak/mek eki; a-mak, yazmak, okumak, beklemek, balat-mak, dn-mek vb.-ma/-me eki; yazma, okuma, duruma, uzama, gelme, gitme.-/-i eki;al-veri, ekil-i, otur-u, dur-u, gl-, yr-y, gr- vb.-mek eki; alm- satm, geim, takm, yazm, lm, uur-um, doum, yudum(yut-um) giy-im, bil-im, sev-im, d-m vb.- gi/ - g eki; vergi, grg, sil-gi, al-g, bilgiduygu-, sor-gu, sar-g, sez-gi, izgi vb.gn/-gin eki; dal-gn, salgn, bilgin, olgungir-gin, azgn, kes-kin, dur-gun vb.Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Siz de baka rnekler bulunuz.-gar/-gen eki; alngan, ekin-gen, ret-ken, al-kan-gn-/gin- eki; ol-gun, er-gin yor-gun, dur-gun vb.

bez-gin vb.-c/-ici eki; yap-c, sat-c besle-y-ici, ver-icige-ici, yz-c u-ucu kur-ucu vb.- eki; kskan-, iren-, inan-, sevin- gln--ak /-ek eki; ak, yatk, kk, dek, dilek, dnek, tapnak, durak, sgnak oturak-n eki; ttn, yn, btn uzun, ekin, akn, gelin vb.- a/-e eki; yar-a, oy-a, t-e, te yaka-t/-ti; -tu/-t eki; ak-n-t, gez-in-ti, sprnt, knt, znt, grnt-anak/- enek eki; grenek, gelenek, ynak, olanak, seenek, denek vb.4. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil kk ve gvdelerinden fiil yapmak iin kullanlan eklerdir.-ma- /-me- (olumsuzluk eki); olmamak, gezmemek, gezinmemek, balamamak, eritmemek, bilmemek-n- eki; al-nmak, ren-mek, gezin-mek, tutun-mak, srnmek, aran-mak, tkan-mak, tan-mak, sylen-mek- l eki; dl-mek, seil-mek, grl-mek, korkul-mak, elenil-mek, yatl-mak- eki; dv-mek, tan-mak, at-mak, uumak, gl-mek, ala-mak, kou-mak, bl-mek vb.- r eki; drmek, piirmek, yatrmak, grmek, doyurmak, duyurmak-t eki; aratmak, dzeltmek, ykseltmek, yrtmek, aktmak, saptmak, actmak, dartmak, kzartmak, syletmek vb.

- d r- / - d i r-; -dur/-dr- eki; yedirmek, atrmak, buldurmak, dndrmek, yattrmak, geciktirmek, yazdrmak, sevdirmek, ptrmek,artrmak vb.-ar- /-er eki; koparmak, karmak, gidermek vb.E ANLATIM 2B. EKM EKLERekim ekleri baland szckle dier szckler arasnda ilgi kuran eklerdir.Bu ekler szcn anlamn, eidini deitirmez, grevini belirler.Trke azmda annemin stdr.Yahya Kemal BeyatlYukardaki cmlede, Trke, az, anne, st szckleri kendi balarna bir anlam ifade etmezler. Bu szckler arasnda ba kuran -m-min, -dr ekleri sz anlaml hle getirmektedir.ekim ekleri unlardr:1. okluk ekleri: Tekil olan varlklara eklenen -lar/-ler ekleridir.aa-lar, ku-lar, iek-ler, kalem-ler, dalar, okul-lar vb.

2. yelik ekleri: yelik ekleri eklendii ismin karl olan varln kime ait olduunu gsteren eklerdir.LVE ANLATIM 2


15/25

Tekil 1. kii - m2. kii - n3. kii - , i, u, -, -s, -si, -su, soul 1. kii -mz, -miz, -muz, -mz2. kii -nz, -niz, -nuz, -nz3. kii - lar, -leriamta-m ev-im karde-imanta-n ev-in karde-inanta-s ev-i karde-ianta-mz ev-imiz karde-imiz

anta-nz ev-iniz karde-inizanta-lar ev-leri karde-leri3. Aitlik eki: - kiyerde-ki (yerdeki ta)dolapta-ki (dolaptaki yiyecek)elbisede-ki leke (elbisedeki leke)4. Durum ekleri: Cmlede isimlerin yklendii grevi belirleyen; ismin cmle ierisinde teki szcklerlerle olan ilikisini belirleyeneklerdir. Durum ekleri unlardr:a. Yaln durum (hl): aa, iek, okul, sra dalar, talar vb.

b. Ynelme durumu (-e, durumu): aa-a, sra-ya, okul-a, dalar-a, talar-ac. Belirtme durumu (- i durumu): aa-, sra-y, ie-i, okul-u, dalar-, talar-. Kalma durumu (-de durumu): aa-ta, sra-da, iek-te, okul-da, dalar-da, talar- dad. kma durumu (-den durumu): aa-tan, sra-dan, iek-ten, okul-dan, dalar-dan, talar-dan vb.LVE ANLATIM 25. Tamlama ekleri: okul-un kap-s, bahe-nin aalar-, Trk bayra- Ayenin baba-s vb.6. Fiil ekiminde kullanlan kip ve kii eklerigidiyor-um, okul al-d al-acak-m, syle-di-m grecek-sin vb.YAPI BAKIMINDAN SZCKLERSzckler yap bakmndan e ayrlr:a. Basit Szckler : Anlamlar ve yaplar bozulmadan paralanamayan szcklerdir. Bu tr szckler bir veya birka hecelidir. dil, el, gz, gel, git iek, kelebek vb.b. Tremi szckler: sim veya fiil soyundan kklere yapm ekleri ulanarak tretilmi szcklerdir.kira-lk, dn-em, dur-ak, ver-gi, ba-ar-, vb.c. Birleik szckler: ki veya daha ok szcn aralarna ek girmeyecek kadar birleip kalplamasyla oluan yeni anlaml szcklerhanmeli, yzba, Pamukkale, sivrisinek, Karaosmanolu, Afyonkarahisar vb.B. SZCKTE ANLAM1. Szckte Anlam ve Kavram

Dilin anlaml en kk birimi szcktr. Szckler evremizde grdmz varlk, olay olgu ve durumlar karlarlar. Szcklerin bir sde anlam yn vardr. Okul ald. cmlesinde okul szc o-k-u-l seslerinin birlemesiyle meydana gelen iki heceli; ald szc d--l-d- seslerinden meydana gelen ve heceli bir szcktr. Yani szc oluturan sesler bir araya gelerek bir kavram; bir olay, olguda durumu karlarlar. Bu bakmdan szckler karladklar varlklarn birsimgesidirler. Somut, soyut nesnelerin ya da hareketlerin zihinde ald bir ekil vardr. Ku, aa, iek, masa denildii zaman zihnimizhemen bir varlk canlanr. yilik gzellik, doruluk, zgrlk vb. denildii zaman da soyut bir olgu gzmzn nne gelir. Gelecek, oksyledi szckleriyle bir hareketi dnnz. te nesnelerin zihinde ald biime kavram denir. Kavram yle rneklendirebiliriz:Szcklerin hibiri birer kalp deildir. Her szce zihinde bir anlam verilir. Zihin kendi dndaki somut varlklar anlaml hle getirdigibi hayal olarak yaratt soyut varlklar da anlaml hle getirir. rnein masa denildii zaman eitli meslek gruplarna ait kiilerinzihinlerinde farkl masa tipleri canlanr. Kimisi alma masasn, kimisi toplant masasn kimisi de yemek masasn dnr. Aa szcde kiilerde farkl aa trlerini artrabilir. Kimisi am aacn, kimisi meyve, kimisi de mee, kavak vb. dnebilir.Konuma ya da yazma srasnda szler art arda sralanr. Konumann ak ierisinde konuya uygun szckler, kavramlar pe pee mant

bir dzen ierisinde ifade edilir. Cmle ierisinde her bir szcn bir anlam vardr. Anlamda szckler dahi olsa deitirilen szcanlam deerini tutmaz. Ak ile beyaz ayn anlamda szcklerdir. Ancak cmlede beyaz peynir yerine ak peynir diyemeyiz. Ayn ekkara ile siyah anlamda szcklerdir. Ne karaym u alnmn yazs. cmlesinde kara yerine siyah diyemeyiz. Her bir szck cmledekullanld yere gre anlam kazanr.Somut-soyut szcklerSzcklerin bir ksm maddi, bir ksm da manevi varlklar, olaylar, olgular ya da durumlar karlar. Maddi varlklar (elle tutulan, gzgrlen) karlayan szcklere somut, elle tutulmayan gzle grlmeyen manevi varlklar karlayana da soyut szckler denir. evremgrdmz aa, iek, da, ta , el, kol, ev, cadde, sokak, ekmek, su vb. varlklar somut; duygu, dnce, hrriyet, bar, dostluk iyilikrya, hayal vb. soyut szcklerdir. Soyut szcklerin kavram olanlar felsefede; imgeler sanatta, terimler de bilim alannda daha okkullanlr.2.a. Anlam eitleri (lk anlam yan anlam, mecaz terim)Szckler-kavramlar varlklarn zihinde oluan grntleridir. Her szcn insan zihninde ald bir biimi vardr. Baz szckler tek bvarl karlar.Bu trdeki tek ad tek kavram karlayan szcklere tek anlaml szckler denir. Dilimizde kullanlan buday, arpa, mstula, kiremit vb. evremizdeki tek varlklarn ad durumundadr. Ancak btn szckler tek anlaml deildir. lk zamanlarda ilk anlamdolan szckler zamanla baka anlamlar da kazanmtr. Balangta organ adlar, vcutla ilgili szckler mecazlarla, deyimlerle baka

anlamlar kazanr. Bir nesenin ad onunla ligili, onunla var olan baka nesnelere de ad olur. Bir szcn temel anlam yannda ilgili bak


16/25

anlamlar kazanmasna ok anlamllk denir. Temel anlam (ilk anlam): Szcn anlatt ilk ve asl kavramdr. Dilimizdeki dil, di, kulaayak, ba, kahve, buday, arpa, msr szckleri temel anlaml szcklerdir. Bunlardan bir ksm zaman ierisinde somut, soyut anlamlaryan anlamlar kazanarak ok anlaml duruma gelirler.Yan anlam: Temel anlaml szckler zaman ierisinde mecaz olarak (ad aktarmas) ya da deyimleerek yan anlamlar kazanr. Yan anlamkazanan szck ile temel anlam arasnda mutlaka bir yaknlk, bir ilgi bulunur. rnein dil azmzdaki tat alma organ olarak temelanlaml bir szcktr. Ancak bu szck nefesli alglarda dil; denizin iine doru uzanan kara paras; aletlerde yass uzunca hareketli k(kap kilidinin dili) ve iletiim arac olarak kullanlan dil anlamlarn kazanmtr. Ayn ekilde gz grme organ olarak temel anlamylkullanlrken kaynak (su), delik (inenin gz), blme (iki gz oda), aacn tomurcuklar ve nazar anlamlarn kazanmtr. Bunun yanniyi, doru, gzel vb. pek ok szcn yan anlamlar kazanarak dile zenginlik katt grlr.Mecaz anlam: Szn gerek anlam dnda baka bir anlamda kullanlmasdr. Gerek anlam varln akla gelen ilk anlamdr. Mecaz is

szn kendi gerek anlam dnda baka bir anlam kazanmasdr. stikll Marnda geen atma kurban olaym ehreni ey nazl hill.dizesine bakalm. Hill yeni domu ay demektir. Oysa air burada hill szn bayrak anlamnda kullanmaktadr. Mecaz anlam zellikataszlerimizde, deyimlerimizde grlr. Ak aka kara gn iindir. atasznde kara gn skntl geen gnler demektir. u szlerdemecazlar gsteriniz:Mum dibine k vermez.Damlaya damlaya gl olur.Gze girmek, kulana kpe olmak, etekleri zil almakTerim: Belirli kavramlar karlayan bilim ve sanat alanlaryla ilgili szcklere terim denir. Terimler gnlk ve genel dilin ortak szckldeildir. Kullanmlar bilim, sanat ve teknik alanlarla snrldr. Edebiyat alannda kullanlan hece, l, uyak, nazm birimi hikye ilematematik alannda kullanlan a, rakam, kare, say vb. birer terimdir.E ANLATIM 22.b. Anlam likilerine Gre Szckler. Bir dilde yazllar ve okunular farkl, anlamlar ayn olan szcklere e anlaml szckler denir. E anlaml szckler uluslarn kltilikileri sonucu dile giren birimlerdir. rnein Trkede ak, kara, gece, gn, yldz vb. szckleri kullanlrken Arapadan, Farsadan b

sefid, siyah, eb, ruz vb. szckleri de dilimize girmi ve uzun yllar kullanlmtr. Dilde birden fazla szck anlam bakmndan anlamdolsa da kavram olarak birbirinin yerini tutmaz.E sesli (Seste) Szckler: Yazllar ve okunular ayn, anlamlar farkl olan szcklere e sesli (seste) szckler denir. E sesliszcklere zellikle ataszlerinde, deyimlerde ve cinasl mnilerde rastlanr. Trkede kullanlan, ay, yz, kara, ba, dil vb. pek ok sze seslilere rnek olarak gsterilebilir.Kul edenSes geliyor kuledenO ka o gz deil miBeni sana kul edenYukardaki metinde kul eden ile kuleden szckleri sestetir.Ba banaBahe sana ba banaDeme zincir kr etmezZlfn teli ba banaYukardaki metinde ba szc hem zm yetitirilen ba hem de balama anlamndaki ba olarak kullanlmtr.Keser alacaksankesene bak. sznde kesene szc hem keskin olanna bak, hem de cebindeki paraya bak anlamnda kullanlmtr.retmen bizi kra gtrd.Dedemin salarna kr dt.Ali bu odunlar kr.Zt Anlaml Szckler Anlam bakmndan birbirinin zdd olan szcklere zt anlaml szckler denir.Aa yukar yirmi gn oluyor.Ac tatl pek ok gnlerimiz geti.Yukardaki cmlelerde aa ile yukar, ac ile tatl szckleri zt anlamldr. Szcklerin olumsuzluk durumu zt anlamls demek deildAli okuldan geldi. cmlesi olumludur. Bu cmlenin olumsuz hli Ali okuldan gelmedidir. Geldi ile gelmedi zt anlaml deildir. Gelszcnn olumsuzugelmedi, zt anlam ise gitti dir.Fiiller- -ma/-me ekiyle olumsuz hle getirilir.ald- almad; okudu- okumad al-t- almad, sildi-silmedi vb.

simler ise -sz/-siz ekiyle olumsuz hle gelir. Susuz (eme) tuzsuz (yemek), grgsz adam, bilgisiz kii vb. simler -l/-li ekiyle olumlgelir. tal yol, kumlu sahil vb.Yakn anlaml szckler : Dilimizde kullanlan baz szckler arasnda anlam bakmndan bir yaknlk vardr. Yakn anlaml szckler

bir canllk ve zenginlik katar. Duymak, iitmlek; izlemek, seyretmek; doruluk, drstlk; yalan yanl; emek, bmek (bkmek), demsylemek; zlem, hasret, vb. szckler yakn anlamldr. Yakn anlaml szcklerden bazlar yabanc dillerden dilimize girmi veyerlemitir. zlemek, garipsemek, hasret kalmak gibi.2.c. Szcklerde Anlam DeimeleriDil canl bir varlktr. Toplumsal deime ve gelimelerle birlikte dilde de deimeler olur.Kullanlmayan szckler unutulur. Bilimsel vteknolojik gelimelerle yeni szck ve kavramlar tretilir. Baz alanlarda kullanlan szckler eski anlamlar yannda yeni anlamlar kazaDildeki szckler mantksal, toplumsal ve kltrel hayattaki gelimelere gre anlam deiikliine urar. Bir zamanlar ulam arac olarakullanlan fayton, atl araba, tramvay vb. gnmzde yerini otobs, dolmu, metro vb. hzl aralara brakmtr. Giyim kuam ile kullanara gerete zellikle biliim teknolojisindeki gelimeler dilde pek ok szcn ortaya kmasna, bazlarnn da kullanm alannndeimesine neden olmutur. Yazc, tarayc, daktilo (daktilo ile yaz yazan) kt vb. anlam deimesine rnek olarak gsterilebilir.


17/25

te bir szcn anlatt kavramdan az ok uzaklamas, onunla uzak yakn ilgisi bulunan ya da hi ilgisi bulunmayan yeni bir kavramyanstr duruma gelmesine anlam deimesi denir. Anlam deimesi dilde u ekillerde grlr:a. Anlam Genilemesi: Bir varln bir trn ya da blmn anlatan szck, zamanla o varln btn trlerini birden anlatr durumagelmesine anlam genilemesi denir. Anlam genilemesinde nesnenin bir zellii baka nesnelerde bulunuyorsa o nesnenin ad baka nesnad olarak geebilir. Szcn kullanm alan geniler. Alan szc dz, ak yer anlamnda kullanlrken gnmzde, bu anlam yanmeslek, i, aratrma-inceleme alan vb. anlamlarnda kullanlmaktadr. Yldz gkteki yldz anlam yannda herkese ok sevilen,mesleinde parlayan sanat anlamnda kullanlmaktadr . Hatta bu szck sinema, televizyon sanats anlamna da gelmektedir. Anlamgenilemesi edeb eserlerde, mecazl szlerde oka grlr.b. Anlam Daralmas: Bir szcn eskiden anlatt durumun, nesnenin bir blmn bir trn anlatr duruma gelmesidir. Eskiden(Gktrkede) mal mlk anlamnda kullanlan tavar (davar) szc, gnmzde sadece koyun kei srs anlamnda kullanlmaktadr

ekilde olan ocuk, evlat demek iken, yani hem kz hem olan ocuunu karlarken, bugn sadece erkek ocuunu karlamaktadr.Yerlemek, bir yerde yer tutmak, konmak uan varlklarn bir yere konmas anlamnda kullanlmaktadr. rneklerden grlecei gibi andaralmasnda szcn ilk anlamnda bir daralma olmaktadr.c. Baka Anlama Gei : Herhangi bir anlamda kullanlan szcn sonradan bambaka bir anlamda kullanlmasdr. Eskiden (Gktrkzmek, krmak, kesmek anlamnda kullanlrd. Zamanla bu szck baka bir anlama geerek gnmzde znt vermek anlamndakullanlmaktadr. Saknmak dnmek, zerinde durmak, kederlenmek, yaslanmak anlamlarna geliyordu. Gnmzde ise herhangi biyapmaktan, korku ve znt verir dncesiyle uzak durmak demektir. Yani nleyici tedbir almaktr.Ucuz (Gktrkede) kolay, deersiz, hakir anlamnda iken bugn az para ile alnan anlamndadr. Duman anlamnda kullanlan ttszc de bir bitki trn, ttn bitkisini karlar durumana gelmitir. Bu tr anlam geilerinde szcn ilk (temel) anlam kaybolmazamanla baka anlamlara gemektedir.DLVE ANLATIMSZCK (KELME) GRUPLARIBir varl, bir kavram, bir nitelii veya bir durumu karlamak zere belli kurallar ierisinde yan yana gelen szckler topluluuna szcgruplar denir. Tek szckle karlanamayan durum, olay, olgu veya nitelikler szck gruplar ile karlanr. Szck gruplarnda birden f

szck belli kurallarda bir dzen ierisinde yan yana getirilir. Szckler bir dzen ierisinde yan yana geldii iin yapsnda ve anlamndbtnlk vardr. Szck gruplarnda nce yardmc geler, sonra da temel gelergelir. Yemyeil ovalar, ku sesleri, alkan ocuk, ihtiyar adam, eri br yollar, yalan yanl szler vb.Trkede kullanlan szck gruplar unlardr:a. Deyim: Birden fazla szcn birleerek kendi anlamlar dnda baka bir anlamda kullanlmalarna deyim denir. Ayaklar karncalakplere binmek, kulak misafiri olmak, gz koymak vb. Deyimler dilde kalplam szlerdir. Bu nedenle deyimin szckleri deitirilemAyn anlamda dahi olsa bir szcn yerine baka bir szck konmaz. Ayn zamanda szcklerin sras da deitirilemez. Deitirildiiszn anlam ve etki gc kaybolur. Aykla pirincin tan, tut kelin pereminden szlerinde pirincin tan aykla ya da kelin peremintut diyemeyiz. Bu tr cmleler deyimden ok, bir emir cmlesi durumundadr. Deyimler ksa ve zl anlatm aracdr, szn etki gc dzl oluundan gelir. Deyimler bir kavram, bir duurumu anlatmak iin kullanlr. En ince benzetmelere, mecazlara ve ince hayallere yerverilir. ou mecaz anlaml szler olmakla beraber gerek anlaml deyimler de vardr. Deyimlerin bir ksm cmle eklinde bir ksm daszck grubu hlindedir. nsanlarn kiilik zellikleri veya zel durumlar deyimlerde anlatlr.At alan skdar geti, kulak vermek, kulana kpe olmak, aba altnda sopa gstermek, dizlerine kara sular inmek vb.Baz deyimler yklere dayanmaktadr. Aada deyimleen bir szn yksn okuyacaksnz.SARI ZMEL MEHMETAAKim olduu, ne olduu doru drst bilinmeyen bir kiiden sz ederken sar izmeli Mehmet Aa deyimini kullanrz. zmir erafndazengin biri, Aydndan gelecek misafirini karlamak iin, faytonu ile uan istasyona gndermi. Uaa da misafiri tanyabilmesi iin:

Uzun boylu, orta yal, efe bykl, sar izmelidir, ad Mehmet Aadr diye tarif etmi.Tren gelip yolcular inmeye balaynca, uak bakm ki inenler arasnda o zamanlarda moda olan sar izmelerden giyen giyene. Uzunu, k

bykls, byksz, bir dolu sar izmeli arasnda misafiri tanmak g olacak, balam seslenmeye: Aydndan gelen sar izmeli Mehmet Aa...stasyonda bulunan kalabalk, biribirine sorarm:

Bu adam ne diye baryor? Ne olacak, sar izmeli Mehmet Aay aryor, diye glrlermi.

Osman izmnl Deyimler ve y

b. kileme: kileme anlatm gcn artrmak, anlam pekitirmek, kavram zenginletirmek amacyla ayn szcn tekrar edilmesi veyayakn ya da zt anlaml olannn bir araya gelmesiyle oluan gruplardr. kilemeler Trkedeki anlam bolluunu, kavram inceliini yansszcklerdir. Kara kara gzler, eri br yollar, akll akll oturmak, doru drst (konumak) vb.Trkede drt tr ikileme vardr.1. E anlaml ikilemeler: Ayn veya ok yakn anlama gelen iki ayn szckten oluan ikilemelerdir.DLVE ANLATIM 225Ak sak, toz toprak, sama sapan, ezik bzk, yana yakla, yalan yanl, gibi yakn anlaml szcklerden kurulan ikilemelerdir.2. Zt anlaml ikilemeler: Zt anlaml szcklerle kurulan ikilemelerdir. yi kt (geinip gitmek), aa yukar, ili dl (olmak), bata kde kalka, alt st (olmak) vb.3. Aynen tekrarlanan ikilemeler: Ayn szcn tekrar edilmesiyle kurulan ikilemelerdir. nce ince (yamak), yava yava (yrmek), adadm ilerlemek, gz gz (olmak) vb.4. Eklemeli szlerden oluan ikilemeler: Anlaml bir szckle uyakl baka bir szcn eklenmesiyle oluan ikilemelerdir. mi (aramu mu, deniz meniz, vb. Trkede ikilemeler arasna noktalama iareti konmaz.Ilgt lgt esen seher yelleriEsip esip yare demeli deil

Ak elleri elvan elvan knal


18/25

Karadr gzleri srmeli deilKaracaolanDamlaya damlaya gl olur. AtaszDa daa kavumaz, insan insana kavuur. Ataszc. Tamlamalar: Bir ismin ya da sfatn baka bir isimle oluturduu gruba tamlama denir.Tamlamalar isim ve sfat tamlamas olmak znce ikiye; isim tamlamalar da kendi arasnda drde ayrlr.DLVE ANLATIM61. sim Tamlamas: Bir ismin baka bir isimle oluturduu gruba isim tamlamas denir. Bir isim baka bir isimle araya bir ek alarak ya almadan tamlama oluturur. Tamlamada birinci szck tamlayan, ikinci szck tamlanandr.imde anlatlmaz bir sknt vard; ders saati bana sene gibi uzun geliyordu. Reat Nuri GntekinYukardaki cmlede geen ders saati tamlamasnda ders tamlayan, saati tamlanandr.

Tamlamada temel ge olan tamlanan belirtilen, anlam tamamlanan, nitelenen, ama alnan isimdir. Belirtili ya da belirtisiz tamlamada ieki alr. Tamlayan ise tamlanann anlamn btnleyen szcktr. Trkede tamlayan genellikle tamlanandan nce kullanlr. Ancak iirddizelerde trl nedenlerle yerleri deiik olabilir.sim tamlamalar drt trldr:a. Belirtili isim tamlamas: Belirtili isim tamlamasnda tamlayan da tamlanan da ek alr. Bu tamlamada belirtili, snrl, kesin ve belli birkavram balants vardr. Bu tr tamlamada tamlayan -n/in, tamlanan 3. kii iyelik ekini alr.Ayenin elbisesi, ocuun gmlei, kapnn kolu, okulun bahesi vb.Su ve ne szckleri tamlama durumunda bu kurala uymaz.Su-nun deil su-yun; ne-nin deil ne-yin biiminde kullanlr. Suyun tad, neyin nesi vb.

b. Belirtisiz isim tamlamas: Bu tamlamada yalnz tamlanan ek alr, tamlayan ek almaz.Tamlanan da 3. kii iyelik ekini (-/-i, -u/-, nl ile biten szcklerden sonra -s/-si, -su/-s) alr.am aac, tarla kuu, utanma duygusu, Trk bayra, okul antas, yemek masas vb.Belirtisiz isim tamlamalar nesnenin trn ya da neden yapldn gsterir.yolcu otobs, alma odas, vine urubu, ayva reeli, zm suyu vb.c. Taksz isim tamlamas: Anlam bakmndan birbirini btnleyen isimlerden oluan tamlamadr. Bu tamlamada tamlayan ve tamlanan ealmaz.ta duvar, cam boru, tahta kpr, elik masa, demir kap, yn orap vb.Taksz tamlamada tamlayan tamlanann neden yapln gsterir; tahta kprde kprnn tahtadan; demir kapda, kapnn demirdenyapld anlatlmaktadr.Yufka yrek, kiraz dudak, elma yanak, ta yrek, srma sa tamlamalarnda tamlayan, tamlanan varln) neye benzediini mecazl olaraifade etmektedir.. Zincirleme isim tamlamas: Tamlayan isim tamlamas olan tamlamalara zincirleme isim tamlamas denir. Bu tr tamlamalar birden oszckten oluur.Bahe duvarnn n, okul kapsnn rengi, antann iindeki eyalar, kitabn son sayfas vb.sim tamlamalarnda baz durumlarda araya baka szckler girebilir.Bahenin- onarlmas gereken-duvar, rencinin- byklere sayg gibi- grevleri vardr.Ahmetin- be gn nce kaybolan-kitab bulundu. vb.2. Sfat tamlamas: Bir sfatn bir isimle oluturduu tamlamaya sfat tamlamas denir. Tamlayan durumundaki sfat tamlanan varln biniteliini, zelliini belirtir ve ek almaz.Gzel yaz, byk bir i, alkan ocuk, be kii, krmz kalem, yeil saha, vb.Trkede kullanlan dier szck gruplar unlardr:Bala olanlar* ne... ne sz grubuBu szck grubu zt anlaml ya da grevde szckleri birbirine balar.ne ba kald ne de bahe (Ba bahe kalmad.)Hem de ne toz ne amur vard. (Toz ve amur yoktu.)

Ne gzel ne irkin saylr. (orta durumda)ne gece ne gndz vb.* Hem... hem sz grubuiir zerinde hem tecrbem fazla hem bilgim. Orhan Veli

Hem besliyor hem de scak tutuyordu. Adalet AaoluHem glyor hem konuuyordu* ya.... ya sz grubuKrk elli kii ya var ya yoktu.Ya bu deveyi gdersin ya da bu diyardan gidersin.* gerek.... gerek sz grubuGerek i dzeni gerek ev dzeni onun iin ok nemliydi. vb.* ha... ha sz grubuHa o ha bu ne fark eder vb.Edatlarla kurulu szck bekleriKadar, gibi gre iin, ile vb. kurulanlara rneklerSabaha kadar alt, abalad.

ZET


19/25

Bir varl, bir kavram, bir nitelii veya bir durumu karlamak zere belli kurallar ierisinde yan yana gelen szckler topluluuna szcgruplar denir.Dilimizde kullanlan szck gruplar unlardr: Deyimler, ikilemeler, tamlamalar ile bala ve edatlarla kurulan szckgruplardr. Birden fazla szcn birleerek kendi anlamlar dnda baka bir anlamda kullanlmalarna deyim denir. Deyimler dildekalplam szlerdir. Gz koymak, kulak vermek, etekleri zil almak vb. birer deyimdir. Dilimizdeki deyimlerin bazlar ykleredayanmaktadr. kilemeler ise anlatm gcn artrmak, anlam pekitirmek ve zenginletirmek amacyla ayn, e veya zt anlaml szcktekrar edilmesiyle olumutur. yi kt, doru drst, yalan yanl (haber) vb. birer ikilemedir. simlerin isimlerle ya da sfatlarn isimleroluturduklar gruba tamlama denir. Tamlamalar isim ve sfat tamlamas olmak zere nce ikiye ayrlr. sim tamlamalar da kendi aralar

belirtili isim tamlamas, belirtisiz isim tamlamas, taksz isim tamlamas ve zincirleme isim tamlamas olmak zere drde ayrlr. Bunlardnda Trke de bala ve edat gruplaryla oluan szck gruplar da vardr.Szck gruplar dilin anlatm gcn artrr. Anlama zengikatar. Tek szckle anlatlamayan olay, olgu, durum ve varlklar szck gruplar ile anlatlr. Trke bu bakmdan zengin bir dildir.

NTE IICMLE (TMCE) BLGSA. CMLENN GELER. Szcklerin her birinin bir anlam olmasna ramen bir yarg ifade etmezler. Bir duygu, dnce ve istekler yarg ifade eden cmlelerlegetirilir.Traktr hi durmadan kyden kt.Biz de ardsra yryorduk.Topra nasl sreceini merak ediyorduk. cmlelerinde bir yarg

bulunmaktadr.Bir dil eitli birimlerden oluur. Bunlarn banda ses, hece, szck, tamlama ve szck gruplar gelir. Bu szcklerin hebirinin kendi bana bir anlam ya da grevi vardr. Ancak bunlar dilde iletiim kurmada yeterli olamazlar.letiim arac olmas iin dilbirliklerinin bildirme, belirtme, yaptrma grevlerinin olmas gerekir.Yukarda belirtilen birimlerden ses, hece, szck, tamlama ve szck gruplar dilin bildirme, belirtme ve yaptrma grevlerinigerekletirmeye yetmez. Yani bir iletiim arac olarak kullanlmaz. Ancak bu birimler bir dzende belli kurallar ierisinde sralanr ve byarg belirtirse bir anlam tar.Bu zelliiyle cmle bir yarg bildiren anlaml en kk birimdir. Szcklerin elbette tek balarna biranlamlar vardr. Bir duygu, dnce veya bir kavram karlarlar.Ancak bir duygu, dnce ve istei karmzdakine anlatma, iletme gdeildir. Bu bakmdan dil birimlerinin bir dzende sralanmas ve bir veya birka yargy iermesi gerekir.

Bu aklamalar nda cmle yle tanmlabilir:Bir veya birden fazla yargy ieren dnce, istek belirten dil birimine cmle denir.Bir cmlede anlam, anlatm ve yarg birlii vardr. Cmlede anlam birlii duygu dnce ve istein tam olarak bildirme gcnden; anlat

birlii, anlatmn tek kalb oluundan; yarg birlii yarg bildiren bir dilbirlii oluundan kaynaklanr. Cmlede szck says snrl deBu say konuan ya da yazan kiinin isteine gre deiir. Ancak tek szckten oluan cmler de vardr.Ahmet stanbuldan geldi mi? sorususuna cevap olarak verilen Geldi. Tek szckl bir cmledir.Cmlenin geleriTrke cmlelerde drt ge bulunur:1. Yklem2. zne3. Nesne (Dz Tmle)4. TmleBu gelerden cmlede mutlaka bulunmas gereken yklem ile znedir. Bunlara cmlenin temel geleri denir. Nesne ve tmleler cmlanlamn tamamlayan (tmleyen) yardmc gelerdir. Cmlede yukarda belirtilen geler geliigzel sralanmaz. gelerin kullanm amacaykr olarak sralanmas cmlenin anlatm gcn zayflatr ya da ters anlamlara yol aabilir.Cmlede bu geler belirli ilkelere gre sraBunlar:a. Trkenin cmle yapsnda temel geler sonda bulunur; yardmc geler daha nce gelir. Yklemin sonda bulunuu dz cmle iin ge

bir kuraldr. Devrik cmlelerde yklem, bata, ortada bulunabilir.b. Trke cmlelerde anlam zellikle belirtilmek istenen geler yklemin yannda bulunur. Bu ge cmle vurgusu ile belirtilir.Ahmet stanbuldan dn geldi. Cmlesinde zaman anlam; Ahmet dn stanbuldan geldi. cmlesinde ise yer anlam ne kartlm1. YklemYklem cmlede eylem olu, durum istek, bir hareket bildiren dil bilgisi birliinin grev addr. Cmlenin temel gesidir; tek bana bilecmle oluturabilir. zenin yapt ii, znenin durumunu oluununu belirler, yargy zerinde tar. Yklem olmadan cmle kurulamazEtrafna bakna bakna gitti. Gelen gidine rahmet okutur. cmlelerinde gitti, okutur fiilleri birer yklemdir. Cmlede, heceler, ekler,isimler,isim tamlamalar, sfat tamlamalar, zamirler edatlar ve sz gruplar yklem olarak kullanlr.2. ZNEcmlelerde eylemi yapan bir varlk bulunmaktadr. Bunlar znedir. Cmlede yklemin bildirdii, olu ve hareketin yapcs ya da durum

gstericisi olan cmle gesine zne denir. zne cmlede szcklerin grev addr. Yklem gibi zne de cmlenin temel gesidir. Tekszckten oluan cmlelerde dahi zne vardr. Fiillere eklenen kii ekleri znenin kim ya da ne olduunu bildirir.Okudum. cmlesinde, (oku-du-m) - du zaman ekinden sonra gelen -m eki (ben) Okudu-n (sen), okudu (o), okudu-k (biz) okudu-nuz (sokudu-lar (onlar) ekleri zneyi gsterir.zneler isim soylu szcklerdir.zneler eitli trlere ayrlr.a. Gerek zne: Eylemle biten cmlelerde, etken atl fiil (eylem) cmlelerinde gerek zne bulunur.Ahmet Efendi baheyi yapraklardan temizledi. cmlesinde Ahmet Efendi gerek znedir.Temizleme ii Ahmet Efendi tarafndanyaplmtr.Bu iten sen zararl kacaksn. cmlesinde gerek zne sen dir.

b. Gizli zne: Cmlede ad aka belli olmayan, yklemden hareket ederek kartabildiimiz zneye gizli zne denir.Baheyi yapraklardan temizledi. cmlesinde baheyi yapraklardan temizleyen aka belli deildir. Kim temizledi sorusuna (O) temizcevabn alrz cmlenin zneleri odur.


20/25

c. Szde zne: Edilgen atl fiil (eylem) cmlesiyle, edilgen atl filimsilerle (eylemsilerle) kurulu isim cmlelerinde znenin yerini tutnesneye szde zne denir. Ancak belirtisiz nesneler szde zne olabilir. Belirtili nesneler szde zne olamazlar.Pencereyi aarken cam krld. cmlesinde krlan ne sorusunun cevab olan cam szde znedir. Cam kran kii, varlk belli deildirAncak ortada bir olu camn krlmas vardr. Parkn aalar kesilmi. cmlesinde parkn aalar szde znedir. Ortada bir kesilmeylemi vardr, ancak bunu yapan belli deildir. Bu tr cmlelerde nesne konumundaki varlklar zne grevindedirler.. rtl zne: Edilgen atl eylemlerle kurulu cmlelerde bir yardmc szck araclyla belirilen zneye rtl zne denir.Odalar, geri ehirde bulunan tuluat kumpanyas tarafndan tutulmutu. Reat Nuri GntekinYukardaki cmlede odalar szde zne ehirde bulunan tuluat kumpanyas rtl znedir. Tutulma iini yapan kii (kiiler)dir.Kar yznden yollar kapand. cmlesinde yollar szde zne, kar rtl znedir.d. Ortak zne: Sral cmlelerde birinde bulunan dierlerinde bulunmayan ve hepsiyle ilgili olan zneye ortak zne denir.

Asker ban evirdi, ii anlad ve yere atlad. cmlesinde asker ortak znedir. Ban eviren, ii anlayan ve yere atlayan kii askerdir.Trkede isimler, sfatlar, tamlamalar, zarflar, zamirler vb. cmlede zne olarak kullanlr.Cmlede zneyi bulmak iin ykleme kim ve ne sorular sorulur.3. NESNE (DZ TMLE)neyi kendine uvaldz bakasna batr. cmlesini inceleyiniz.Yukardaki cmlede batrlacak olan varlk ine ile uvaldzdr. Bu szckler nesnedir.

Nesne yklemden etkilenen, yklemin etkisini zerine alan ya da herhangi bir nitelii gsteren cmle gesidir. Nesnenin bulunduu cmbir etkilenme vardr; bu etkilenme nesneyle belirtilir.Yukardaki cmlede batrlacak olan varlk ine ile uvaldz bu cmlenin nesneleridir.Aalardan nar ok severim. cmlesinde sevme eyleminden etkilenen varlk nar cmlenin nesnedir.

Nesneler yaplar bakmndan belirtili ve belirtisiz nesne olmak zere iki trldr.a. Belirtili nesne: Geili fiillerle (eylemlerle) kurulan cmlelerde -i durum eki alm olan nesnelere belirtili nesne denir.Bundan evvelki mektuplarn ehemmiyetle okudum. cmlesinde evvelki mektuplarn isim tamlamalarndan -n/-ni (-/-i) durum ekinialmtr.Boaz kprsn hi grmemiti. Bahedeki aalar budad. cmlelerinde kprsn, aalar kelimeleri cmlelerin belirtilinesneleridir.

b. Belirtisiz nesne: Geili eylemlerle kurulu cmlelerde yaln durumda bulunan nesneye beliritisiz nesne denir. Belirtisiz nesnelerde -ekbulunmaz. Anlam bakmndan belli olmayan bir varl ya da nitelii gsterir. Kye akamdan haber gnderdik. cmlesinde gnderilehaber yaln durumdadr ve cmlenin belirtisiz nesnesidir. Burada belirli bir haber ifade edilmemektedir.Sonunda beklediimiz mektup geldi. cmlesinde mektup yaln durumda olup cmlenin nesnesidir.Cmlede nesneyi bulmak iin neyi/neleri, kimi/kimleri sorular sorulur.4. TMLECmlenin anlamn trl ynlerden zaman, nicelik nitelik yer, yn, soru ynelme, bulunma, kma bakmlarndan belirleyen, snrlayananlam daha belirginletiren gelere tmle denir. Tmle szcnn anlam da tmleyen demektir. Tmleler anlam ynnden yklem

balantldrlar. Tmleler cmlenin yardmc geleridir.Aadaki cmlelerin nesnelerini bulunuz. Trlerini syleyiniz.* Kapy hzl hzl vurdu.* Gittii yerde iyiyi doruyu, gzeli ve gelecei anlatmt.* Radyoda kaln bir ses anlalmaz bir eyler sylyordu.

b. Zarf Tmleci: Yklemin anlamn zaman durum nitelik, nicelik, yer, yn ve soru ilgisiyle belirleyen, anlam snrlayan tmlelere zartmleci denir. Zarf tmleleri cmlenin anlamn zaman ynnden tamamlyorsa zaman zarf tmleci, yer bakmndan tamamlyorsa yer tmleci, nitelik ynnden tamamlyorsa hl zarf tmleci adn alrlar.Uzun ince bir yoldaymGidiyorum gndz gece. Gndz gece (zaman) zarf tmlecidir.Avc Sleyman yrye yrye, dik bir kayaln dibine vard. Cmlesinde yrye yrye (hl): zarf tmlecidir. Dik bir kayaln dibindolayl tmletir.Kap hzl hzl vuruldu. cmlesinde hzl hzl (hl) zarf tmlecidir.Zarf tmleleri yaln durumda (ek almadan) ya da ismin -e, -de, -den ekleri alarak kullanlabilirler.Cmlede zarf tmlelerini bulmak iin ykleme nasl, ne zaman, vb. sorular sorulur.c. Edat Tmleci: Edatlardan ya da baka dil birliklerinden oluan cmleye ara, benzerlik, ilgi, eitlik, nedenlik vb. katan cmle gesin

tmleci denir. Tmle trleri unlardr:a. Dolayl Tmle: Yklemi yer, yn, bulunma, kma vb. ynlerden tamamlayan cmle gesine dolayl tmle denir. Cmlede dolayltmleler -e, -de, -den, durum eklerini alrlar. Cmleyi anlam ynnden glendirirler, belirginletirirler. Her zaman bulunmas zorunludeildir.Naim Efendiler bu yaz Kanlcaya tanmadlar. cmlesinde Kanlcaya (yer belirttii iin) dolayl tmletir.Samsundan Erzuruma vardk. cmlesinde Samsundan Erzuruma dolayl tmletir.Bir tatar yolda kouyordu. cmlesinde yolda dolayl tmletir.Cmlede dolayl tmleci bulmak iin ykleme nereye, nereden, kime, kimden kimde vb. sorular sorulur.u cmlelerdeki dolayl tmleleri gsteriniz.* Bu kitab ngilizceden evirmiler.* Maarann iinde Kalafat, kpkrmz lekelerle sular iinde hl karides avlyordu.Ku artk korkun ve garip bir karanlkta uuyordu.Artk hayatla bartm.

Aalarn sk yeil yapraklar, elektrik klar ile parlyor.


21/25

nmden trenler gelir giderDemir yolu ta Erzuruma kadar.Yukardaki cmlelerde hayatla, klar ile Erzuruma kadar, szleri edat tmlecidir.B. CMLENN YAPISIBir yarg birimi olarak cmleler yaplar bakamndan yaln (basit) birleik, sral ve bal cmle olmak zere drt tre ayrlr.a. Yaln (Basit) Cmle: Bu cmlelerde tek yklem ve tek yarg bulunur. Yklem ya ekimli bir fiil ya da ek fiil ile ekimlenmi isimsoyundan bir szcktr. Bir tek duygu, dnce ve istei yargya balayan cmlelere yaln cmle denir.Okudum. renciyim. Akam geldik. cmlelerinde bir yarg bulunduu iin yaln cmledir. Yaln cmleler bir tek szcktenoluabilecei gibi, daha fazla szckten de oluabilir. nemli olan szck says deil cmlenin yarg iermesidir.Ahmet nereye gitti? szckten oluan bir soru cmlesidir. Bu soruya kar verilen Bilmiyorum. cevab tek szckten oluan bir

cmledir.Biz hl cilal adam devrinin elisini dolduruyoruz. (Falih Rfk Atay) cmlesinde bir yarg bulunmaktadr.Yaln cmleler her zaman yklemle bitmez. Yklemi isim ya da isim soyundan olan cmleler de vardr.Gnmzde medeniyet ls kltr, sanat ve teknikte stnlktr. cmlesindeki stnlk isim soyundan bir yklemdir.b. Birleik Cmle: Birden ok duygu, dnce ve istei, yani birden fazla yarg ieren cmlelere birleik cmle denir. Birleik cmlelertemel bir yarg vardr. Bu temel yargnn ifade edildii cmlecie temel cmle denir. Dier cmleciklere yan cmlecik denir. Yan cmleanlam bakmndan temel cmlecii tamamlarlar. Birleik cmlelerde sfat fiiller, zarf fiiller isim fiiller ve artl ekim ekleri ile kurulmucmlecikler temel cmleye balanr. yan cmlecikler eitli ynlerden temel, cmleciin anlamn tamamlamaktadrlar.c. Sral Cmle: Anlamca ilgili birden ok yaln ya da birleik cmlelerin virgl ya da noktal virgllerle balanmasyla oluan cmlelersral cmle denir. Sral cmlelerde aralarnda anlam bakmndan ilgi ve birden ok yarg bulunur.. Bal Cmle: Anlamca ilgili yaln ya da birleik cmlelerin balalarla birbirine balanmasyla oluan cmleye bal cmle denir.Krolu bir amar att ki Bolu Beyinin gzlerinden ate sald.Artk seni kurtaracak kimse de yok.Atatrk diyor ki Hayatta en hakiki mrit ilimdir. cmleleri bal cmlelerdir.Cmleler yklemin trne ve bulunduu yere gre iki trde incelenir:1. Yklemin Trne Gre Cmleler: Cmleler yklemin trne gre isim ve fiil cmlesi olmak zere ikiye ayrlr.a. sim Cmlesi: Yklemi isim ya da isim soyundan bir szck ya da szck beinden oluan cmlelere isim cmlesi denir. sim cmlznenin ne olduunu ya da durumunu bildirirler. Nitelik, zellik ve say bakmndan zne ile yklem arasnda

balant kurar. sim cmlelerinde yarg ek fiilin ekimi ile salanr. sim ve isim soyundan olan szckler ek fiilin ekimine girerek yknitelii kazanr. sim cmlelerinde yklem koa alr. Kosa cmleye olumluluk, olumsuzluk kesinlik, olaslk sreklilik anlamlar katanszck ya da ektir. Olumluluk anlam -dr/ -dir eki ile; olumsuzluk anlam da deil / deildir szcyle salanr.ocuk hastadr. (olumlu)ocuk hasta deildir. (olumsuz)b. Fiil Cmlesi: Yklemi ekimli bir eylem olan, bamsz yarg bildiren cmlelere fiil cmlesi denir. Fiil cmleleri znenin ne yaptn

bildirir. Bu tr cmleler haber (bildirme) ya da istek kipiyle kurulur. Haber kipiyle kurulanlar bir yargy, bir oluu, bir durumu bildirirleDilek-istek kipiyle kurulanlar ise bir duyguyu, bir istei ya da bir emri dile getirirler.Cmleler yklemin bulunduu yere gre kurall ve devrik cmle olmak zere ikiye ayrlr.a. Kurall Cmle: Kurall bir cmlede yklem sonda bulunur. Cmle zne, nesne ve yklem dzeninde sralanr. Bu dzende olan cmkurall cmle denir.Krolu ordunun yaklatn anlad. cmlesinde geler zne, nesne ve yklem dzeninde sralanmtr. Baz cmlelerde zne yukardgibi aka belli olmayabilir.Ordunun yaklatn anlad. cmlesinde zne (o) yklemden anlalr. Bu tr zneye gizli zne denildiini anmsaynz.b. Devrik Cmle: Yklemi sonda olmayan cmleye devrik cmle denir. Devrik cmlede yklem bata, ortada olabilir. Szn etki ve angcn artrmak iin devrik cmle kullanlr. Devrik cmleler anlatma doallk katar.2.Bildirdikleri Anlama Gre Cmlelera. Haber CmleleriGenten bir adam geldi. Elinde bir denek vard. Demirciye uzatt. cmlelerinde bir bilgi bir haber verilmektedir. Burada grlen, tanolunan bir olay anlatlmaktadr. Tutacakt ykleminde tutacak gelecek zaman ifade etmekte- t (di) eki gelecek zamann hikyesini

belirtmektedir. Bunun usul byledir. Geni zamanl bir cmledir. Bu zaman imdiki ve gelecek zaman da iine alan geni bir zamandilimidir. Haber cmleleri daha ok anlatmaya bal bilgi, vermek, aydnlatmak amacyla yazlan metinlerde kullanlr. Burada kiinin

grd, duyduu olaylar anlatlr. Eylemin belirttii anlam gemile, imdiyle ve gelecekle ilgili bildirme grevi yerine getirilir. Eylemve gvdelerine eitli kip (zaman) ekleri getirilerek zaman; zaman eklerinden sonra da kii ekleri eylemin kimin yapt belirtilir.rnein; yazacam yklemi yaz- acak-m, yaz eylem kk) -acak gelecek zaman eki, -m kii eki (ben)dir.Ek fiil: sim soylu szcklerin sonuna gelerek, onlarn yklem olmalarn salayan dil birimine ek fiil denir.Ahmet alkandr. Hepimiz arkadaz. Hava gzel. ok yorgunum. Cmleleri isim soyludur. Bunlar eklerle ekimli hle gelir ve yklgrevini yaparlar.Ek fiil imek fiilinden domutur. di, imi, ise, iken olarak ek hline gelmitir.ekimi yledir:alkan-m I. Tekil kiialkan - sn II. alkan-dr III. alkan-z I. oul kiialkan-snz II.

alkan-lar III.


22/25

Ek fiil deildir szcyle olumsuz hle getirilir. alkandr. alkan deildir. vb.C. CMLEDE ANLAM1. CMLEDE ANLAMIN OLUMASIMetin ilk cmlesini birlikte inceleyelim.imdi, aknt, var, sandal, burun, krek, ek, maara, n szckleri bal bana bir anlamlar olduklar hlde, cmle ierisinde anlalanlam tamazlar.Burada mesaj (ileti) gnderici ile alc arasndaki iliki cmleyi anlaml hle getirir. Yukardaki cmlede imdi akntyverdik miydi sandaln burnunu, krek ekmeden maarann nndeyiz. szck gruplar bir dzen ierisinde sralanarak anlam kazanmBu geler aras uyum szcklerindeki ekler sayesinde salanmaktadr. Sular bizi tam maarann nne getirdi. cmlesinde su, biz, tamaara, n, getir. szckleri eklerle balanarak cmle anlaml hale gelmitir (biz)i, (maara)nn, (n)ne vb. dil bilgisi geleri szckle

birbirine balamaktadr. Trkede bir cmle farkl biimlerde ifade edilebilir. Bu durumda cmlenin anlamnda deiiklikler olur. Ayn

cmleyi yle syleyebiliriz. Tam maarann nne bizi sular getirdi. cmlesinde anlamda deimeler olumutur. Burada maarannnne bizi neyin (sularn) getirdii ne kmtr.C. Cmlede Anlam1. Cmlede Anlamn OlumasYukardaki metinde yklemlerde bir haber bildirilmektedir. Oldu, tutuyordu, duydum vb. rnek olarak gsterilebilir.atma kurban olaym ehreni ey nazl hill,Hele karnaval mevsimi de gelseBuna razyz, daha beteri olmasa. cmlelerinin ykleminde bir dilek-istek ifade edilmektedir.Trkede fiiller haber ve dilek kipi olmak zere iki blmde incelenir. Fiilde kip dile getirilen iin, hareketin olayn oluuyla ilgili biimverilen addr. Bu biimde i, hareket olu ya bildirilir ya da dilek istek, emir dile getirilir. ekimli fiillerde kklere getirilen eklerle kip vanlalr. Bil-di-m fiilinden bilmek eylemi-eylemin kipi ve zaman (-di) ve kii (-m) ekinden anlalr. Fiillerde olay yapan kii ve kiinikarsndaki ruhsal durumu kip ile anlalr.A. Haber Kipleri: Bu kipte eylemin yapld zaman kavram gemite, imdi, gelecekte ya da geni bir zaman diliminde mi yapld

bildirilir. Fiil kk ya da gvdelerine belirli eklerin getirilmesi ile kurulur. Bildirme kipleri unlardr: Belirli gemi zaman, belirsiz gemzaman, imdiki zaman, gelecek zaman ve geni zaman.B. Dilek Kipi: Fiillerle anlatlan kavram dilek, istek, gereklilik emir (buyurma) anlam tad iin dilek-art kipi olarak adlandrlr.Haber kipinde olduu gibi fiil kk ya da gvdelerine eitli ekler getirilerek kurulur. Dilek kipleri unlardr: dilek-art, istek, gereklilik vemir kipi. Bildirme ve dilek kipleri tablo olarak yle gsterilir.* art bileik zamannn gereklik kipiyle ekimi seyrek kullanlmaktadr.2. BLDRDKLER ANLAMA GRE CMLELERB. DLEK, STEK, SORU CMLELERBir dilei, bir istei, bir emri ya da bir gereklilii ifade eden cmlelere dilek-istek cmleleri denir. Dilek-istek cmlelerinde istenilentasarlanan bir eylem veya eylemler hakknda bir niyet duygusu ifade edilir.Dilek-istek cmleleri grubunda istek bildiren cmleler, dilek-

bildiren cmleler, soru cmlele

Documents

DİL ve ANLATIM DERS NOTLARI-9.SINIF