Sekilur PerplIstukaall

PERANAN DAN CABARAN PERPUSTAKAAN DIGITAL DI ERA LEBUHRAYA MAKLUMAT

0/"" ZAllUm!" BIN SlDEK @ SALLEH •

ABSTRACT

Dig itallibran' is (/ /lelV concept alld approach in th e library services for the next millenniuHl . This modern IVa), of illfo rmatio/l services brings several changes to th e convemioll al library sell/ices.

The }videly lise (~l 17: especially ill the development and managemelll of applications alld d igitiza tiol1 of ill/o rmarion will play a major role in libraries alld challenges of digiral libraries ill the

iII/o rmaTion reclmology era.

PENGENALAN

II erpu stakaan eligital me rupakan se buah perpll stakaan y an g be rk onse pkan

automasi dengan menyediak an perkhidrnatan maklumat be rbentuk e le ktro nik dan di g ital. Perpustakaan digital menye lenggarakan segaJa a tau s ebahagian k o le k s i dan s umb e r m a klumatn ya ke elalam be ntuk yan g boleh diprose s meneru s i komput e r se baga i s atu alternatif atau penyedi aan iringan kepada bahan­bahan maklumat bercetak atau mikrofil e m yang konv e ns ion a l dan beg itu dominan di kebanyakan pe rpu sta kaan ke t i ka in i.

A ss ociati o n o f Rese ar c h Li b rari e s te lah mendefini s ikan pe rpu s takaa n di g ital se pe rti berikut:

• Perpu stakaa n di gital bukanlah suatu e ntiti.

• Perpustakaan di gital memerlukan teknologi

•

•

•

untuk dihubungkan ke pada ke banyakan su mber-s u m ber.

R a n g k a i a n hubun g an di antar a perpu staka an-perpu stakaan di g ital d an pe rkhidm a tan maklumat ad a lah untuk pengguna .

Pe ngaksesa n secara menyeluruh ke pada pe rpu sta kaan-pe rpu stakaan di g it a l d a n pe rkhidm a ta n m aklumat se baga i sa tu mallamar.

Ko le ksi- ko le k s i pe rpu s tak aan digit a l tidak han ya dihadkan ke paela dokum en berbentuk teks se m a ta-mat a m a la han Ju g a maklumat da la m be ntu k bukan cetak.

• PuSlakawan. Bahagian T cknologi Perpustakaan dan Maklumal. Pcrpustakaan Negara Malaysia.

GI====================================

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

o Seli.illlr JlerplI\llI"tllll1

ISll-i s li m e n ge nal rnncangan pewujudan perpu s takaan di gi lal kini se dang hangat diperbillcangkan eli sc lllrllh dllnia. Projck perpus takaan digital ini aclalah untuk mewlIjllclkan slIatu prasarana perkhidmatan maklumat ya ng leb ih cekap, canggih dan berkesan demi untllk mem e lluhi ke pe rillan makillmat pada masa hadapan.

Matlamat pCrIlubuhan perpustakaan digital pada asasnya mcngambilk ira perkara-perkara berikllt:-

• Untuk meningkatkan pe rkhidmatan yang se dia ada de nga n Illcmanfaatkan sebaik mungkin tckno logi- teknologi terkini.

•

•

•

Untllk Ill era nc ang dan Ill e lllbangllnkan bentuk perkhidmatan terbarll serta produk­produk denga n penggunaan teknologi.

Untuk me nin gkatkan imej dan me melihara tanggapan pengguna terhadap perkhidmatan perpuslakaan.

Untuk me lll e l1uhi keperillan maklumal penggllna yang berbagai dan se nlia sa be ruba h-ubah .

Perpll stakaan di git al bll kan han ya Illenyediakan pe rkhidm atan nya untuk pengguna di dalam perpll s lakaan se lllata-Illata malahan akan melua s kan la gi pe rkhidmatannya untuk kemudahan ll1a sya rakat global. Ta akan men yediakan ak ses segera ke pada maklumat elektronik lInluk pe ngg una-pen ggu na yang Illemerlllkan makilimat.

8anyak perpustakaan di se luruh dunia kini berminat untllk be rtu kar ke arah perkhidmatan be rb e ntllk digital c1emi lIntuk meningkatkan produktiviti, menjill1atkan kos dan menyediakan perkhidll1atan ll1aklull1at yang le bih baik kepada pengguna. Ke lak, pe rpu stakaan digital bukan hanya se bagai te mpat untuk ll1enyimpan s umbe r- s umber maklumat dan untuk Illeng elll llkakan so alan-soalan fujukan , malahan peranannya akan be rk e mbang dan menjadi leb ih penting sebagai penyedia maklum at berbentuk digital.

Dalam hal ini, penggunaan teknologi komputer dan teknologi maklumat adalah nadi utama di dalall1 perkhidmatan perpustakaan digital.

Rangkakerja Pembentukan Perpustakaan Digital

Pelan cadangan kepada rancangan rekabentuk perpustakaan digital telah banyak dikemukakan oleh para penyelidik sejak 2 tahun kebelakangan ini. Kebanyakan rangka cadangan menekankan kepada aspek sumber maklull1at, teknologi, sistem pengurusan ll1aklumat serta penggunaan kemudahan Internet untuk menjayakan rancangan ke arah pell1bentukan perpu stakaan digital.

William Y. Arms dalam penyelidikannya berjudul " Key Concepts in the Architecture of the Digital Library" telah membuat pengkajian mengenai senibina perpustakaan digital. Arms berpendapat bahawa dari segi material, perpustakaan digital haruslah mempersembahkan s umber- s umber maklumat mereka dalam bentuk digital, termasuklah teks, gambar­gam bar, karya-karya muzik, program-program komputer, pangkalan data, model-model dan rekabentuk, program video dan lain-lain.

Kahn dan Wilensky mendapati bahawa rekabentuk perpustakaan digital haruslah mengambilkira struktur-struktur perundangan terutall1anya di dalam aspek hakcipta intelektual para karyawan.

Gary Cleveland, pakar sistem rangkaian di Perpustakaan Negara Kanada berkata, perpustakaan digital kelak akan mengandungi kedua-dua 'digital dan fixed media', Bagi beliau segal a maklumat yang terkandung di dalam sesebuah perpustakaan digital akan dikenali sebagai 'objek-objek digital', manakala maklumat­maklumat mengenai objek-objek digital itu pula dikenali sebagai 'metadata'.

Colin MacDougall pula menambah bahawa d i dalam senibina perpustakaan digital ia harus mengambilkira soal standard. Ini kerana standard akan memimpin pembangunan

====================================.

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

senibina perpustakaan digital agar ia dapat membolehkan p e rkon gs ian maklumat. Isu protokol, metadata dan 'naming conventions' juga perlu diambilkira se ma sa merancang rekabentuk pe rpu sta kaan digital.

Oleh itu , dalam apa sekalipun pe lan rancangan ke arah membentuk perpustakaan digital , setiap perpustakaan tida k hanl s lari dari perkara-perkara sepertimana tersebut di atas.

PERANAN PUSTAKAWAN

Kesan daripada peru bah an ini , maka peranan pustakawan akan be rubah dan me njadi semakin penting. Li sa Oallap e Matson dan David] . Bonski yakin bahawa perpu s takaan digital mas ih memerlukan perkhidmatan pu stakawan . Bagi mereka , pu s takawan adalah pekerja maklumat yang me mpun ya i kemah iran dalam kerja-kerja hakiki perpustakaan, pakar maklumat dan pakar di dalam penggunaan teknologi makluma t. Oi masa hadapan , mereka akan dikenali sebagai 'cybrarian' ataupun 'digital librarian' .

Matson dan Bonsk i te lah ll1eringkaskan peranan

Sditllr Perpll!JillkfUIII

Walau apa sekalipun, kerjasa ma di antara pustakawan dan para teknologi s maklumat adalah penentu kepada kejayaan sesebuah perpustakaan digital.

PEMBANGUNAN APLIKASI BAGI PERPUSTAKAAN DIGITAL

Pe rpustakaan boleh me lak sanakan proje k perpu stakaan digital dengan aplikasi-aplikasi berikut :

(i) Katalog atas tali an untuk diakses meneru si modem atau rangkaian komputer.

( ii ) Akses kepada ind eks -indek s terbit an b e rsiri , pangk a lan data bert eks penuh dan lai n-l a in mene ru s i katalog atau s is te rn CD-ROM.

( iii) P e ny e lara sa n kepada rekod-rekod d a n bah an maklumat dari lain-lain perpu s takaan dan utiliti biblio g rafik d e ng a n tujuan untuk meningk a tk a n su mber-sumbe r maklumat p e rpu stakaa n itu se ndiri.

pustakawan di g ital sepe rti be rikut : (iv) Sistem p e n gu ru sa n maklumat untuk

( i) meningk a tkan penguru s an dan peran c an ga n perpustakaan.

(ii)

Pu s takawan se b aga i penyedia perkhidmatan ya n g lebih baik dan proaktif , di mana m e reka b e rperanan menyediakan perkhidmatan penyebaran maklumat te rpilih (S Ol) perkhidmatan kesedaran semasa.

Pu stakawan se baga i pendidik masya rakat tentan g hak c ipt a maklumat-ll1aklumat elektronik, per lese na n dan p e nge daran maklumat-maklumat e le ktro nik .

Langkah-Iangkah yang bo leh di ambil se masa me rancang pe mbentukan perpustakaan digital haru s lah m enga mbilkira keadaan se masa di dalam organisasi, di sa mping m e n geta hui sumber-s umber teknologi terbaru yang dapat diaplikasikan di sesebuah perpustakaan itu .

Buat masa sekarang kebanyakan perpustakaan membuat kajian - kajian kepada aplikasi -aplikasi sepe rti berikut:

(iii) Pu s tak awan sebaga i p e re kab e ntuk antara muka siste m. Pu stakawan le bih arif (i) dan faham te nt a ng keperluan maklumat pengguna kerana mere ka se ntiasa berinteraksi dengan pe ng guna . Oleh itu, untuk m e nyalurkan ll1aklumat me lalui penggunaan t ek n o logi m a klumat , pu s takaw an haru s lah mahir di dalam (ii) mere kab e ntuk s i s te m maklumat yang mudah , ses li ai se rta ' mesr'a pengguna '

Membangunkan teknologi untuk pengurusan dan komunikasi. Antaranya seperti aplikasi mel-elektronik untuk kegunaan dalaman mahupun pengguna, se rta pengaksesan kepada Internet dan sebagainya.

Pe mbangunan teknologi untuk menjawab soa lan serta mendapatkan se mula maklumat. Mi sa ln ya penggunaan sis te m

G=====================================

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

pakar unt uk paka r untuk m e njawab • soa lan-soalan rujukan, ap lik as i me l­e le ktro ni k untuk pe rtan yaa n rujukan dan pinjaman antara perpu s takaa n , membuka pintll lailian kepada lain ­la in p enycdia ma klumat ko m e rsial , se rta mcncipla sis t e m -siste m ul1tuk •

m e m ban tu penggu na m e milih sumb e r- sll lllbe r maklumat terbaik bagi keperluull mcreka.

(iii ) Kajian te rh adap kesa n te kn o log i kepada pengguna. Kaj ian bert eru san adalah perlu untuk mengetahu i keberkesanan penggunaan

tekn ologi kepada pengguna . Se si lat ih an • dan ' library ed ucation' bol e h dilak sanakan seea ra interakt if kepada pengguna di dalam mendidik Illcrcka tentang pe ngg unaan te kn ologi eli perp ustakaan.

Unlllk jangkamasa pa njang, perpustakaan digital bo le h ditin gkatka n pe nampilann ya de ngan mewujudka n idea- idea banI. Drego ry B. Newby dari Fakulti Maklumat Univers iti Syracuse telah me ngemukak a n bebe ra pa id ea baru bagi perpustakaan di gi tal di abad ke 21. Antara idea­idea be li au ada lah se pe rti berikut:

• Membentuk se buah perpustakaan hiper ( h yper li brary) di man a ia merupakan satu s i s t e m ya n g membol e hkan pe ngg una me mpe la Ja ri se tiap a spek pe rpu s takaan dengan leb ih j e la s lagi, mi salnya aspek terperi nci Illengenai bangunan , bahagian eli dal a m pe rpu s takaan dan j uga koleksi sumber- sumber di ala s rak .

• Sistem pukar bagi so alan-soalan rujukan perpu s takaan. Sis tem mel-elektronik y ang di sepadu kan bersama s i ste m pakar akan me nin gka tk a n mutu rujukan dan seca r a t idak iang sling membantu pu staka wa n r uj uk an m e lu a ng kan le bih banyak masa ke pada pe ngg una yang memer luk a n pe rkhidm atan lanjut dari mere k a.

• Aplika si rea l iti maya ( virtual reality) me mboleh kan inte rak si eli antara pe ngguna, buku /s umbe r-s ulllber mak lumat digital dan lain-l ain sumber maklumat maya.

•

•

•

e IIl1r erpll\lII flllIl

Perpustakaan multimedia digital pad a masa akan e1atang, bukan lagi terhad di dalam bentuk bercetak. Bahan-bahan maklumat berkonsepkan multimedia kelak akan dapat Ill elllpe rkayak an lagi khazanah ilmu .

Kerjasa ma di d a la m penghasi1an karya dapat diperkembangk a n dan digalakkan lagi di mana idea-idea kreatif karyawan mahupun masyarakat bol e h digabungkan bagi menghasilkan suatu produk ilmu yang 1ebih baik dan bermutu.

Pe rpu s takaan e1ektronik 24 jam untuk me maksimakan penggunaan perpustakaan se rta memudahkan pengguna mencapai maklumat sepanjang masa.

Mewujudkan suatu kaedah , mekani sme atau s istem yang cekap dan berupaya memberi cadangan at au pendapat kepada pengguna tentang sumber-sumber maklumat yang relevan/tepat se rta dapat memenuhi keperluan mereka.

Perpustakaan sebagai pusat penyimpanan mak1umat masyarakat. Dengan menyediakan akses kepada pengguna untuk menginput segal a maklumat yang mereka kehendaki seca ra elektronik. perpustakaan mampu menyediakan suatu perkhidmatan yang murah kepada masyarakat. Perkhidmatan ini mungkin akan menarik minat para pengarang tempatan , wartawan serta masyarakat awam untuk menghantar dan menyimpan karya dan pendapat mereka di perpustakaan digital.

Perpustakaan sebagai tempat pertemuan dan perbincangan masyarakat sarna ada me neru s i mel-elektronik , rea1iti maya, s idang video mahupun secara bersemuka Perpustakaan kelak akan menjadi tempat perbincangan masyarakat yang mempunyai 1atarbelakang keilmuan dan mina! yang sama.

========~========================-=-G

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

• Mewujudkan perpllstakaan sejagatl sedu ni a eli mana capaian maklumat e lektronik menjadi l ebi h mlldah , cepa t dan l11urah. Kerjasama serta perkongsian s Ulllb er makilimat dari perpllstakaan-perpllstakaan se lllrllh dunia dapat menjimatkan kos seseb llah perpustakaan. Capaia n makilimat seeara g l obal/menyel llrllh dengan sen tllhan jari kelak akan menjayakan konsep 'perp us tukaan tanpa sempadan' (borderles> libraries).

PERPUSTAKAAN DIGITAL DAN CABARAN YANG PERLU DTHADAPI

Terry Kuny dalam arlikelnya berjudul 'The Digital Library:Myths ami Challenges' ada mengupas mengenai cabaran-caba ran yang perlll dihadapi oleh perpu s takaan digital di dalam menempllh e ra digital yang akan datang. Oi antaranya:-

• Pembangunan kolcksi digital. • Pengurusan su mber-s limbe r digital. • Pemuliharaan koleksi-koleksi maklumat digital. • Pentadbiran perpustakaan digital. • Soal hake ipta dan perlesenan maklumat digital. • Kos maklumat digital.

Menllrut be li au, set iap pustakawan seharusnya mempllnyai kemahiran dan pengalaman yang meluas di dalam kerja-kerja pendigitalan maklumat . Sesungguhnya proses untuk menuju ke arah perpustakaan digital bllkanlah sualu tugas yang mudah dan ia perlu melalui s uatu proses yang panJ'ln g. Sebaga i langkah awalan, tllgas men gal ihk an bentuk maklumat retrospektif yang bere c tak kepada bent uk 'machine readable ' adalah sesualu ya ng perlu dilakukan. Sebagai eo ntoh , perpustakaan bolehlah membangunkan projek pendigitalan perpustakaan dengan memindahkan data-data bibliografik pad a kad-kad kalalog yang bereetak ke dalam bentuk komputer. Sela in dapat menjimatkan kos penggunaan kertas, ia juga dapat menjimalkan masa. Lain-lain bahan maklumat seperti koleksi forografi, s umber- s umber bibliografik, koleksi s tatistik juga didigitalkan mengikut format-format yang dirasakan ses uai.

Se/&itllr PerplI!lt(l/&llllll

Pus taka wan juga boleh membentuk bahan-bahan maklumat multimedia untuk mutu pen g ha s ilan maklumat digital ya n g l ebi h baik. Oalam hal ini, pustakawan juga boleh mempelajari se lok -be lok tcknik dan kreativiti penghasilan maklumat-maklumat d i g ital daripada Internet.

Kemudahan Internet tidak seharusnya diper­s iakan oleh pustakawan di mana ia boleh dieksploitasikan dan dimanfaatkan untuk menyebar, memasarkan atau mempromosikan maklumat digital mereka.

Oi dalam memberikan perkhidmatan yang berorientasikan digital , soal promosi kepada perkhidmatan perpustakaan digital adalah s uatu yang perlu diambil perhatian . Kemudahan internet boleh digunakan bagi tujuan .n. bagi memperkenalkan perkhidmatan­perkhidmatan yang diberikan oleh sesebuah perpustakaan.

Untuk memuli hara sumber-sumber maklumat digital , perpustakaan digital haruslah seeara berterusan membuat ' back-up' kepada maklumat digital disamping menyimpan media­media digital ditempat yang se lam al dan terpelihara dengan rapi. Antara media storan popular dan tahan lama yang boleh digunakan bagi tujuan ini ialah CO-ROM, eakera­liut, digital di sc dan se ump ama nya. Ini adalah untuk memastikan agar khazanah ilmu dapat dinikmati oleh generasi akan dalang.

Persoalan mengenai hakeipta dan perlese nan maklumat menjadi isu yang h angat diperkatakan di mana ia dianggap sebagai sa lah satu penghalang kepada usaha-usaha menggalakkan pembangunan ko leksi -ko leksi digital. Oalam soal hakcipta, perpustakaan seharusnya bijak mengawal dan memelihara karya-karya intelektual dalam bentuk digital yang mereka kumpulkan sek iran ya mereka berhasrat untuk membuat akses terbuka maklumat berkenaan kepada pelanggan­pelanggan maklumal. Ini untuk menjamin keadilan dan memelihara hak para karyawan berkenaan.

G====================================

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Para penyedia makllll11at seperri penerbit l11elihat perpllstakaan dan diri l11ereka sendiri sebagai berkongsi pelanggan yang salTIa. Penerbit m e nganggap perpustakaan se bagai mencabar pa sa rJIl mereka. Ke nyataan dari Inlernal;oll al Pu"lis"ers Copyright Conncil (JPCC) l11el11bllktikon persoalan ini:-

"Many notio/lol an.d regional libraries conlemplate digiti:illg tilei,. print coLLections to facilitate ({ vil"flw/ Ii/nary that can provide service to patrons at remote locations and facilitale resource-sharing. Such a concept will destroy not only the incentive 10 c reate new cop.'t'righl works. bIlt the re venue frorn existing II'arks that prol'ides the in vestment in new works

by aUlhors and pu"lishers"./I.PCC 961

"No longer Ivililibraries be Ihe sale reposilory of published mailer. No lon ger lViI/libraries be the only means (d ohtaining archival information. In some areas, libraries "'ill be able to fitlfill their fi.l11.ctian. by merely poinling 10 their electornic repositories and in others they will seek out more active roles'. (I.PCC 961

Persoalan ten tang ko s juga menjadi isu perbincangan c1ikalangan pelbagai pihak. Tidak dapal dillafikall bahawa setiap bahan makillmat dall pe rkhidl11atan yang didigitalkan s lldah pasti mempllnyai nilai-nilai eko nol11iknya kerana ia adalah maklumat yang berharga clan bukannya untuk diakses secara perCllma. Oleh itll, pelanggan yang memerlukan maklumat berkenaan perIn mel11bayar kos penghasilan, perlesenan, penyelenggaraall dan pengurusan maklumat digital berkenaan. Walau bagai manapun, kos maklumat digital yangditentukan oleh pihak perpustakaan harllslah berpatlltan agar tidak membebankan pengguna.

Sekil11r PerpIU1111uUIII

KESIMPULAN

Perpllstakaan digital adalah suatu fenamena baru yang akan menjadi pilihan setiap perpustakaan yang ingin mewujudkan suatu perkhidmatan perpustakaan yang berkonsepkan moden dengan l11eriampilkan ciri-ciri perpustakaan yang lebih canggih serta penggunaan teknologi maklumat terkini secara optimum. Oleh itll, perpustakaan digital memerlukan pustakawan yang mahir di dalal11 penggunaan teknalagi maklumat serta aplikasi-aplikasi yang berkaitan dengannya.

~==~~==========================~.

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Sekitur PerplIstakuIIII

RUJUKAN

Association of Research Libraries "Deli ni l ion and Purpose or a Digital Li brary"', October 23. 1995. (hnp:/Iwww.nk-hJc.ca/ifla/ daclI !Dents!] ibraries/nct art-ell i b.1 x 1)

Bauens, Michel. "'The C yhrari<llls Manifesto", 20 April 1993 (http://www, ncJ-b lc/iOaidocu mentsllibraries/nct/bau m [ . txt)

Cleveland, Gary O verview of Oigit,,1 Libraries: Definit ions, Issues and Challenges. The Libr ary Information Exchange Forum of Federal Libraries on May 28. J 997 (hnp:/lwww.n lchlc.caltalks/lie fl dig jtaJ.pdO

Garret. John . Digital Libraries: T he Gr3nd Challenges EDUCOM Review (28) 4 Ju ly I August 1993

Hockey. Susan. Information Objccts in the Digital Library. Library of Congress Netwo rk Advisory Committee Network Planojng Paper No 29 (hll p:/IIcweh.gov/o[lc/nac29/hockev. htmJ)

Kuny, Terry. T he Dig ital Li hrary : Myth [lnd Challenges

Mae Dougall, Col in. Digiwl Libraries: Definitions, Issues and Chall enges, (htlp:llwww.nlc.bnc.ca/cfl-chgfll iaison/ 1997/97.5/970C"j.

:lJllml

Matson. Lisa OaJ!ape and David J. Bonski. Do Digital Li braries Need Li bra rians?: An Experimental Dialogue, ONLINE . Novem­ber 1997. (httn://www.on linemng/NovOL97/matsonl l .h tm!)

Newby. Gregory B. T he Digital Elect ronic Library, 199 1. (htt p://www o!c-bnc.cali naldocuments!libraries/netlnewby.tx l)

Reid, Edna O.P. The Internet and digital librmies: implicat ions for libraries in the ASEAN region, Asian Libraries. (http:// www.mcb.co.uk/apmforum/alfcliglihs.htm)

Reyno lds. Dennis. 'Ubmry Automation': Issues and Applications. New York: R.R . Bowker Co. 1985.

o·----------------------------------··---~-------

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia

Hakcipta Terpelihara © 1998 – Perpustakaan Negara Malaysia