Diet at the Studenica Monastery Archaeoz

8/17/2019 Diet at the Studenica Monastery Archaeoz

1/16


2/16


3/16

395MANASTIR STUDENICA

A R HEO LO[K A O TKR I]A

ORGANIZACIJA SVAKODNEVNOG ìvota mona{kih

zajednica tokom sredweg veka predstavqa inspirativnopoqe istraìvawa, u kojem aktivnosti u vezi sa ishranomzauzimaju naro~ito zna~ajno mesto. Na{a saznawa o ovomva`nom aspektu svakodnevice poti~u, s jedne strane, izmanastirskih tipika i darodavnih poveqa, a, s druge, izrezultata arheolo{kih istraìvawa u manastirskim kom-pleksima. U slu~aju manastira Studenice, zahvaquju}iStudeni~kom tipiku i darodavnim poveqama, rekonstruk-cija ishrane manastirskog bratstva ima jasne postulate,

budu}i da uz odredbe kojima se reguli{e ìvot bratstvapostoji i evidencija ekonomskih dobara, poput dobrihlovnih i ribolovnih mesta, {uma, obradive zemqe itd.,{to su sve potencijalni izvori podataka. Iz koncepta du-hovnog ustrojstva manastira i iz wegove ekonomske osnoveproisti~u dve vrlo va`ne karakteristike, koje ~ine kqu~rekonstrukcije ishrane u manastirima. Prva va`na ka-rakteristika je da je mona{ka trpeza, po Tipiku, organi-zovana u skladu s periodima postova, a druga – da manasti-

ri imaju svoje ekonomije (manastirska vlastelinstva) nakojima proizvode hranu biqnog i ìvotiwskog porekla itime predstavqaju mawe-vi{e nezavisnu ekonomsku jedi-nicu u sredwovekovnom dru{tvu.

Uz osvrt na raspoloìve podatke iz pisanih dokume-nata, u ovom radu su predstavqeni rezultati arheozoolo-{ke analize skeletnih ostataka ìvotiwa koji poti~u saarheolo{kih istraìvawa u kompleksu manastira Stu-denice. Ciq rada je da se rekonstrui{e funkcionisawedela manastirske ekonomije koji se zasniva na upotrebi

ìvotiwa. Kada je re~ o sredwovekovnim studijama, ova

vrsta istraìvawa je kod nas tek na po~etku. Do sada supublikovani rezultati arheozoolo{kih istraìvawa sasamo dva nalazi{ta sa prostora srpskih sredwovekovnihzemaqa, i to iz tvr|ave Ras i iz Gradine na Tre{wevicikod Ivawice. 1 Ovo istraìvawe, tre}e u nizu, istovre-meno predstavqa prvo arheozoolo{ko istraìvawe osta-taka faune iz pravoslavnih sredwovekovnih manastirauop{te. 2

Materijal i metode

Tokom vi{edecenijskog arheolo{kog istraìvawa mana-stira Studenice sakupqena je velika koli~ina skeletnihostataka ìvotiwa. Faunalni ostaci poti~u iz nekolikocelina: iz Gra|evine III, otpadnog prostora ispod pro-storije 1 Gra|evine V, otpadnog prostora nad ru{evina-ma gra|evina V i VII, iz dva ukopa sa prostora uz spoqnustranu jugoisto~nog manastirskog bedema, kao i iz ukopa-

nog otpadnog prostora u kvadratima IX /4–5. Najve}i deomaterijala poti~e iz ~etiri zatvorene celine koje su po-uzdano datovane: uzorak iz Gra|evine III opredeqen je u

1 Blaì}1999a; Blaì} 1999b; Bulatovi}, Markovi} 2013.2 Zahvaqujem koleginici dr Vesni Biki}, iz Arheolo{kog insti-

tuta u Beogradu, prof. Vesni Dimitrijevi} i koleginici JeleniBulatovi}, iz Laboratorije za bioarheologiju Filozofskog fa-kulteta u Beogradu, na podr{ci i korisnim sugestijama pri iz-radi ovog rada.

Ishrana u manastiru Studenici:arheozoolo{ka svedo~anstva

Nemawa MARKOVI]


4/16

drugu polovinu 13. veka ( II horizont), uzorak iz otpadnogprostora ispod prostorije 1 Gra|evine V – u prvu polo-vinu 14. veka ( III-a horizont), iz otpadnog prostora nadru{evinama Gra|evina V i VII– u posledwe decenije 14.i prvu polovinu 15. veka ( III-b horizont), dok je uzorak saprostora uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema {ire da-tovan u razdobqe 14. i prve polovine 15. veka ( III hori-zont). Naro~ito bogat je uzorak materijala koji poti~e saprostora uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema. Tamo suistraèna dva velika ukopa koja su definisana kao otpad-

ni prostori. Budu}i da ukopi imaju istu funkciju i dasu istovremeno nastali, materijal iz wih je posmatrankao jedan uzorak. Tako|e, u okviru ukopa blièg jugoisto~-noj kapiji istraèno je pet jama koje ~ine sastavni deo togotpadnog prostora. Kako skeletni ostaci ìvotiwa iz

jama ne ukazuju na posebnost uzorka, ovaj materijal je ana-liziran u kontekstu otpadnog prostora. U daqoj analizi,a u ciqu rekonstrukcije na~ina upotrebe ìvotiwa to-kom sredweg veka u manastirskom kompleksu, me|usobno su

upore|eni uzorci koji su opredeqeni u II i III kulturnihorizont. Ciq komparacije je da se uo~e sli~nosti i/ilirazlike u na~inu kori{}ewa proizvoda ìvotiwskog po-rekla u razdobqu od druge polovine 13. do sredine 14. ve-ka. Sa wima je upore|en i uzorak iz otpadnog prostora ukvadratima IX /4–5, opredeqen u prvu polovinu 19. veka(VIIIhorizont), tako {to je izvr{ena osnovna arheozoolo-{ka analiza (odredba vrste i delova skeleta).

U elektronskoj bazi, kreiranoj u Majkrosoft akses

programu, prilikom obrade skeletnih ostataka ìvoti-wa iz manastira Studenice beleèni su podaci o pojedi-na~nim ̀ ivotiwskim kostima: takson, deo skeleta, stepenfragmentacije, tragovi tafonomskih procesa (gorewe,glodawe, raspadawe i kasapqewe), anatomske osobine ko-

je se odnose na pol i starost (npr: srastawe epifiza dugihkostiju, erupcija i tro{ewe zuba). Taksonomska odredba

je vr{ena pomo}u primera iz literature 3 i iz kompara-tivne zbirke Laboratorije za bioarheologiju Odeqewa za

arheologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Gde je to bilo mogu}e, kosti su merene po standardizovanomsistemu A. fon den Dri{. 4 Materijal je analiziran krozrelativnu zastupqenost vrsta na osnovu broja odre|enihprimeraka – NISP, starosnu strukturu, veli~inu ìvo-tiwa, funkciju antropogenih tragova i rekonstrukcijutafonomskih procesa. Starosna struktura doma}ih ì-votiwa ustanovqena je na osnovu stepena sraslosti epi-fiza postkranijalnog skeleta i izbijawa/tro{ewa zuba umandibulama. Pri utvr|ivawu starosti na osnovu srasta-

wa epifiza, kosti su podeqene u tri grupe. 5 U prvu grupuspadaju epifize koje prve srastaju, u juvenilnom perio-du, oko prve (kod ovce, koze i sviwe), odnosno do druge go-dine ̀ ivota (kod gove~eta). U drugoj grupi su epifize ko-

je srastaju u subadultnom dobu, dok su u tre}oj one kojesrastaju najkasnije, u adultnom dobu, posle 36. odnosno42. meseca ̀ ivota (kod gove~eta). 6 Prilikom utvr|ivawastarosne strukture ovce i koze, wihovi ostaci su posma-trani zajedno. Usled veoma sli~ne morfologije skeleta,veliki deo primeraka nije odre|en do vrste ve} je ostao

u kategoriji ovca/koza. Utvr|ena starosna struktura do-ma}ih ìvotiwa na osnovu srastawa epifiza je izraè-na krivom preìvqavawa (eng. survivorship curve).

Analizom tragova tafonomskih procesa je poku{anoda se rekonstrui{e brzina deponovawa materijala. Trago-vi zuba meso`dera (pasa) i glodara na kostima predsta-vqaju deo tafonomskih procesa koji su se odigrali prepohrawivawa materijala. Na osnovu obrazaca kasapqe-wa i zastupqenosti skeletnih elemenata rekonstruisan

je na~in upotrebe ìvotiwa.

Rezultati arheozoolo{ke analize

Osteolo{ki materijal je prikupqan ru~no. Ukupan uzo-rak ~ini 8536 celih i fragmentovanih kostiju, od kojih

je 2483 odre|eno do vrste. Komparativna analiza je izvr-{ena na 1907 celih i fragmentovanih kostiju ìvotiwaiz stratigrafski pouzdanih i jasno datovanih sredwove-

kovnih celina. Identifikovano je osam doma}ih i desetdivqih vrsta. Od doma}ih ìvotiwa to su: ovca ( Ovisaries ), koza ( Capra hircus ), gove~e ( Bos taurus ), kow ( Equus


A R HE OLO[K A O TKR I] A

Sl. 1. Procentualna zastupqenost sisara, ptica i riba u sredwovekovnim celinama manastira Studenice

Gra|evina III

Gra|evina V/1

Gra|evine V i VII

Prostor uz spoqnustranu jugoisto~nog

bedema

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Mammalia Aves Pisces


5/16

caballus ), doma}a ma~ka ( Felis catus ), koko{ka ( Gallus do-mesticus ), patka ( Anas domesticus ), guska ( Anser anser do-mesticus ), a od divqih: jelen ( Cervus elaphus ), zec ( Lepuseuropeus ), orao ( Aquila sp.), golub ( Columbia livia ), pastru-ga ( Acipenser stellatus ), ruska jesetra ( Acipenser guelden-staedtii ), moruna ( Huso huso ), som ( Silurus glanis ), {tuka( Esox lucius ) i {aran ( Cyprinus carpio ).7 Ostaci sisara izsredwovekovnih celina su u odnosu na ptice i ribe zna-~ajno brojniji (sl. 1). Doma}e ìvotiwe su brojnije oddivqih, i wihovi ostaci ~ine oko 90%. Najzastupqeniji

su ostaci ekonomski najzna~ajnijih vrsta doma}ih ìvo-tiwa: ovce, koze, sviwe i gove~eta. Visok procenat skelet-nih ostataka koko{ke dokumentovan je uzorcima iz pro-

storije 1 Gra|evine V i iz otpadnog prostora uz spoqnustranu bedema. Ostala ìvina (patka i guska) zastupqena

je sa mawe od 1% (tabela 1). Najzastupqenija divqa vrsta je zec, dok je od jelena, u uzorku iz otpadnog prostora nadru{evinama gra|evina V i VII, prona|en samo jedan frag-ment paro{ka, ~ija boja i struktura ukazuju da poti~e ododba~enog roga, a ne od roga ulovqene ìvotiwe.

Ribqi ostaci su prisutni u slede}im celinama: otpad-nom prostoru ispod prostorije 1 Gra|evine V, otpadnomprostoru nad ru{evinama gra|evina V i VIIi na prostoru

uz spoqnu stranu manastirskog bedema. Identifikovanesu tri vrste iz porodice Acipenserida (moruna, pastru-ga i ruska jesetra), jedna iz porodice Ciprinida ({aran) i



Gra|evinaIII

Gra|evina V/1

Gra|evine V i VII

Prostor uz spoqnu stranu jugoisto~nog

bedema

Takson NISP % NISP % NISP % NISP %

gove~e ( Bos taurus ) 28 16 18 4.3 92 10.3 38 8.8

doma}a sviwa (Sus domesticus ) 28 16 69 16.7 167 18.7 49 11.3

ovca / koza (Ovis/Capra ) 89 51 166 40.1 419 47 137 31.7

ovca (Ovis aries ) 19 11 27 6.5 58 6.5 28 6.4

koza (Capra hircus ) 4 2.3 9 2 30 3.3 3 0.6

doma}a ma~ka (Felis catus ) / / 2 0.4 / / / /

evropski jelen (Cervus elaphus ) / / / / 1 0.1 / /

zec ( Lepus europaeus ) 4 2.3 12 2.9 17 1.9 13 3.0

koko{ka (Gallus domesticus ) / / 91 22 50 5.6 86 19.9

patka ( Anas domesticus ) / / 3 0.7 3 0.3 1 0.2guska ( Anser anser domesticus ) / / / / 4 0.4 1 0.2

golub (Columiba livia ) / / 1 0.2 / / 3 0.6

orao ( Aquila sp.) / / / / / / 1 0.2

Anatidae / / 3 0.7 / / 2 0.4

Phasanidae / / 9 2.1 5 0.5 13 3

Aves indet. / / / / 2 0.2 4 0.9

pastruga ( Acipenser stellatus ) / / / / / / 1 0.2

ruska jesetra ( Acipenser gueldenstaedtii ) / / / / 2 0.2 / /

moruna ( Huso huso ) / / / / 5 0.5 3 0.6

som (Silurus glanis ) / / 3 0.7 29 3.2 10 2.3

{tuka ( Esox lucius ) / / / / 1 0.1 / /

{aran (Cyprinus carpio ) / / / / 4 0.4 34 7.8

Cyprinide / / / / 1 0.1 1 0.2

Pisces indet. / / / / 1 0.1 3 0.6

Ukupno 172 100 413 100 891 100 431 100

Tabela 1. Zastupqenost razli~itih taksona ìvotiwa u sredwovekovnim celinama manastira Studenice (NISP)


6/16

jedna iz porodice Silurida (som). Acipenseridne vrsteriba imaju hrskavi~av skelet i jedino su im skelet glavei ko{tane plo~e oko{tali. U materijalu iz sredwovekov-nih celina manastira Studenice zastupqeni su fragmentikranijalnih delova skeleta morune, pastruge i ruske je-setre, {to ukazuje na ~iwenicu da su do manastirske ku-hiwe stizale cele ribe. Od kostiju {arana i soma suprisutni kranijalni i postkranijalni delovi skeleta.

Fragmentovanost skeletnih elemenata i tragovi ka-

sapqewa ukazuju na mesto klawa ìvotiwa i na daqe di-stribuirawe delova tela. 8 U ciqu dobijawa informaci-

ja o na~inu nabavke mesa doma}ih ìvotiwa, skeletnielementi ovce/koze, gove~eta i sviwe iz sredwovekovnihcelina podeqeni su u ~etiri anatomske regije (grupe).Ovaj metod moè dati odgovor na pitawe da li su u mana-stir stizale cele ìvotiwe ili su dopremani samo delovitela bogati mesom. Prvu grupu ~ine kosti glave i dowevilice, drugu – pr{qenovi i rebra, tre}u – proksimalni

delovi predwih i zadwih nogu (skapula, humerus, radi- jus, ulna, pelvis, femur i tibija), a ~etvrtu – distalnidelovi predwih i zadwih nogu (metakarpus, metatarzus ifalange). Skeletni elementi iz svih anatomskih grupazastupqeni su u uzorcima iz otpadnog prostora nad ru-{evinama gra|evina V i VII. Kranijalni delovi skeletagove~eta nisu prisutni u uzorcima iz Gra|evine III i saotpadnog prostora uz spoqnu stranu bedema, ali su u timcelinama zastupqeni distalni delovi nogu (tabela 2).Zastupqenost delova skeleta ovce, koze i sviwe ukazuje

da su u manastirsku kuhiwu dono{ene cele ìvotiwe ida su u woj daqe pripremane. U slu~aju gove~eta ne trebaiskqu~iti mogu}nost da su, osim celih ìvotiwa, stiza-li i samo delovi tela bogati mesom.

Antropogena aktivnost na kostima je prisutna u vidutragova kasapqewa na 17% primeraka. Na osnovu pome-nutih tragova je zakqu~eno da su prilikom pripremawahrane kori{}ene dve vrste mesarskih alatki. Kratki idugi urezi na dugim kostima nastali su od metalnih no-

èva, dok tragovi odsecawa na zglobovima dugih kostiju,na pr{qenovima, rebrima, karlicama i lopaticama uka-zuju na ne{to masivnije alatke, kao {to su satare ili se-kire. Tragovi kasapqewa se nalaze na kostima ovce, ko-ze, gove~eta, sviwe, zeca, koko{ke i riba (morune, ruske

jesetre, {arana i soma).U ukupnom uzorku skeletnih ostataka ìvotiwa na-

lazi se 8% celih kostiju. Ve}inu tih primeraka (73%)~ine kratke kosti, kao {to su falange, karpalne i tar-

zalne kosti, dok su kranijalne kosti, kosti predwih nogui pr{qenovi uglavnom fragmentovani. Fragmentacija jerezultat kasapqewa i razbijawa kostiju da bi se izvadi-la sr`, nenamernog gaèwa i drugih qudskih aktivnosti,kao i fizi~ko-hemijskih faktora. Tragovi raspadawauzrokovanog fizi~kim i hemijskim uslovima kojima jekost bila izloèna nalaze se na 12% identifikovanihprimeraka, {to zna~i da je najve}i broj kostiju vrlo brzopohrawen u sediment, ~ije hemijske osobine nisu agre-sivno delovale na materijal. Kosti koje su gorele na viso-



Bos taurus Ovis/Capra Sus domesticus

ana-tomskeregije

Gra|evinaIII

Gra|evinaV/1

Gra|evineV i VII

Prostoruz spoqnustranu jugo-

isto~nogbedema

Gra|evinaIII

Gra|evinaV/1

Gra|evineV i VII


isto~nogbedema

Gra|evinaIII

Gra|evinaV/1

Gra|evineV i VII


isto~nogbedema

krani- jalniskelt

/ 3 8 / 23 51 112 26 8 17 32 8

trup 6 1 9 7 8 1 9 11 1 1 3 5

proksi-malni

delovinogu

7 2 25 17 49 98 249 87 15 40 106 33

distalnidelovinogu

15 12 50 14 32 52 137 44 4 11 26 10

Ukupno(NISP ) 28 18 92 38 112 202 507 168 28 69 167 56

Tabela 2. Zastupqenost anatomskih regija ekonomski najzna~ajnijih vrsta ìvotiwa


7/16

kim temperaturama, kakve se razvijaju na direktnom pla-menu vatri{ta ili tokom poàra, zastupqene su sa 9,5%.Nagoreli krajevi, koji ukazuju na pripremawe hrane (pe~e-we), prime}eni su na 1,2% primeraka. Tragovi glodawa,uglavnom pasa, prime}eni su na 5% identifikovanih pri-meraka, a glodara na 0,6%.

Sli~an trend kao u celinama iz sredwovekovnih ho-rizonata prati po zastupqenosti doma}ih ìvotiwa i

uzorak iz otpadnog prostora u kvadratima IX /4–5, koji jeopredeqen u VIII kulturni horizont (prva polovina 19.veka). Uzorak ~ini 576 primeraka za koje je odre|ena vr-sta. Ovca i koza su najzastupqenije, sa 358 (62%) prime-raka, zatim slede gove~e, sa 203 (36%), doma}a sviwa, sa10 (1,2%) i kow, sa 5 (0,8%).

Rezultati analize paleopatolo{kih promena

Identifikovano je 11 primeraka sa patolo{kim prome-nama i jedan primerak (mandibula ovce) sa kongenitalnomanomalijom. Mandibula ovce sa duplim mentalnim otvo-rom ( foramen mentale ) poti~e iz uzorka sa prostora uzspoqnu stranu jugoisto~nog bedema (sl. 2a). Ostale pato-lo{ke promene bile su ste~ene prirode, i to u obliku in-flamatornih, degenerativnih i traumatskih lezija. Pri-likom makroskopske analize materijala prime}ene suslede}e promene na jednoj maksili i na tri mandibuleovce/koze sa prostora uz spoqnu jugoisto~nu stranu bede-

ma: nepravilno tro{ewe zuba, gubitak zuba tokom ìvotausled paradontopatije, zubni kamenac, karijes i peri-dontitis/osteomijelitis mandibule (sl. 2b). Sve navede-ne patolo{ke promene su multifaktorijalnog karaktera,ali naj~e{}e se povezuju sa na~inom ishrane ìvotiwa. 9 Uistom uzorku bila su i dva fragmentovana humerusa ovcesa egzostozama na distalnim zglobnim povr{inama – pro-menama koje predstavqaju znak artriti~nog oboqewa, za-tim fragment rebra doma}e sviwe sa zaraslom frakturom.Druge abnormalne promene u vidu alteracije bile su raz-li~iti oblici egzostoza na jednom metakarpusu i na trifalange gove~eta iz uzorka sa otpadnog prostora nad ru-{evinama gra|evina V i VII. Osim nalaza egzostoza, nafalangama gove~eta su utvr|ene i artikulacione depresi-

je – promene koje su posledica osteohondroze, naslednih irazli~itih egzogenih faktora. 10 Glavni etiolo{ki fak-tor patolo{kih promena na zubima i mandibulama ma-lih preìvara je posledica nepravilnog i neadekvatnogna~ina ishrane. Proliferativne, hipertrofi~ne i hro-

ni~ne osteopatolo{ke lezije u formi egzostoza, osteo-fita i entezopatija na kostima goveda jesu posledica in-tenzivne upotrebe tih ìvotiwa za vu~u tovarnih kolai/ili pluga. 11

Na~in upotrebe doma}ih ìvotiwa

Na osnovu starosne i polne strukture moè se ustanovi-ti da li su doma}e ìvotiwe kori{}ene za proizvodwu

mleka, mesa, vune, ili kao ìvotiwe za vu~u.12

Starosnu



3 Boessneck1969; Schmid1972; Payne1985; Prummel, Frisch1986;Cohen, Sejeantson1996; Halstead et al. 2002; Zeder, Lapham2010;Zeder, Pilaar2010; Lepiksaar1994; Radu2005.

4 Driesch1976.5 Reitz, Wing1999, 194.6 Vreme srastawa epifiza postkranijalnog skeleta kod ovce/koze,

gove~eta i sviwe preuzeto je iz: Schmid1972. i Silver1969. Vre-me izbijawa mle~nih i stalnih zuba kod ovce, gove~eta i sviwepreuzeto je iz: Silver1969.

7 Zahvaqujem koleginici Ivani @ivaqevi}, iz Laboratorije zabioarheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, na pomo}ipri odre|ivawu ribqih vrsta.

8 O’Connor2000, 68.9 Baker, Brothwell1980; Maldre2008.10 Thomas, Johannsen2011.11 Bartosciewitz et al. 1997; Bartosciewitz2013, 143–154; Markovi},

Bulatovi}2013.12 Vigne, Helmer2007, 16.

a

b

Sl. 2. a) Dupli foramen mentalekod ovce;b) Drena`na fistula na mandibuli ovce


8/16

strukturu ovce/koze na osnovu izbijawa i tro{ewa zuba umandibuli, usled veli~ine uzorka, bilo je mogu}e izvr-{iti na materijalu iz otpadnog prostora prostorije 1Gra|evine V i iz otpadnog prostora nad ru{evinama gra-|evina V i VII (sl. 3a). Najve}i procenat mandibula izposmatranih celina pripada adultnoj kategoriji. Drugagrupa po procentualnoj zastupqenosti su mandibule iz

juvenilne kategorije, dok je najmawi procenat u suba-dultnoj kategoriji. Starosna struktura na osnovu srasta-wa epifiza na materijalu iz pomenutih prostora pratitrend utvr|ene strukture na osnovu zuba. Juvenilno sta-rosno doba je u oba uzorka preìvelo oko 62% ovaca i ko-za, a subadultno 33%, odnosno, meso se u velikom procentudobijalo od jedinki starih izme|u 6 i 36 meseci (oko 48%),mada su klana i mla|a jagwad. Rezultati iz uzorka Gra|e-vine III i sa otpadnog prostora uz spoqnu stranu jugois-to~nog bedema razlikuju se od starosne strukture uzorakaiz otpadnog prostora prostorije 1 Gra|evine V i gra|e-vina V i VII. U slu~aju Gra|evine III, juvenilno starosno

doba je preìvelo 74% ovaca i koza, a subadultno 26%,dok je u uzorku sa otpadnog prostora uz spoqnu stranu ju-goisto~nog bedema 61% preìvelo juvenilno, a samo 11%subadultno starosno doba. U oba slu~aja je pribli`no po-lovina ìvotiwa zaklana u subadultnom dobu starosti(izme|u 18 i 36 meseci) (sl. 3b). Rezultati starosne struk-ture za ovcu/kozu ukazuju na primetne razlike u strategi-

ji eksploatacije malih preìvara tokom sredweg veka umanastiru Studenici. Naime, rezultati za uzorke iz ot-

padnog prostora prostorije 1 Gra|evine V i gra|evina Vi VII ukazuju da je fokus gajewa ovce/koze bio podjednak za meso kao i za mleko i vunu, dok je intenzivno kori{}e-

we mesa primetno na uzorcima iz Gra|evine III i sa ot-padnog prostora uz spoqnu stranu bedema. S obzirom na toda se te celine, odnosno celina otpadnog prostora ispodpodnice prostorije 1 Gra|evine V i celina nad ru{evi-nama gra|evina V i VII, vremenski delimi~no preklapaju(ceo 14. vek) sa otpadnim prostorom uz spoqnu stranu be-dema, nije mogu}e preciznije odrediti promene u na~inukori{}ewa malih preìvara.

Prose~na visina grebena ovce, koja je dobijena na osno-vu najve}e duìne tri metatarzusa iz uzorka koji je opre-deqen u 14. vek, iznosi 56,5 cm. 13 Za izra~unavawe visinegrebena koze bila je samo jedna cela kost (metakarpus), izuzorka koji je opredeqen u 14. vek, i ona za taj primerak iznosi 63,9 cm. 14

Starosna struktura gove~eta izvr{ena je na osnovustepena srastawa epifiza postkranijalnog skeleta. Usledmalog uzorka, od svega osam primeraka koji pripadajuadultnom dobu starosti, na materijalu iz prostorije 1Gra|evine V nije bilo mogu}e utvrditi starosnu struktu-

ru. Juvenilno starosno doba u slu~aju Gra|evine III pre- ìvelo je 75% goveda, a subadultno 66%. U uzorku sa otpad-nog prostora nad ru{evinama gra|evina V i VII je 71%

jedinki preìvelo juvenilno, a 60% subadultno doba. Ju-venilno starosno doba u slu~aju uzoraka sa otpadnog pro-stora uz spoqnu stranu jugoisto~nog bedema je preìvelo75% goveda, a subadultno 62%.

U sva tri uzorka je najvi{e goveda adultnog starosnogdoba, odnosno najve}i je procenat jedinki koje su klane

kao odrasle (oko 62%) (sl. 4a). Kriva preìvqavawa gove-~eta ukazuje da je ono gajeno prvenstveno radi dobijawamleka i kao radna snaga. Jedan od pokazateqa kori{}ewa



Gra|evina III, n=113

Gra|evina V/1, n=130Gra|evina V/1, n=33

Ovis/Capra Ovis/Capra

Gra|evine V i VII,n=299

Gra|evine V i VII, n=67

Prostor uz spoqnustranu jugoisto~nogbedema, n=94

50

45

40

35

3025

20

15

10

5

0

3–18 18–30 >30 >36186

90

80

70

60

50

40

30

20

10

Sl. 3. a) Starosna struktura ovce/koze izraèna u mesecima na osnovu izbijawa i tro{ewa zuba u mandibulama;

b) kriva preìvqavawa ovce/koze (kategorije su izraène u mesecima)

a b


9/16

gove~eta kao radne ìvotiwe jesu i patolo{ke promenena kostima.

Visina grebena gove~eta je izra~unata na osnovu najve-

}e duìne jednog metatarzusa koji poti~e iz uzorka opre-deqenog u 14. vek, i iznosi 115,5 cm. 15

Starosna struktura doma}e sviwe je utvr|ena za petmandibula iz uzorka Gra|evine III, za 20 sa otpadnog pro-stora nad ru{evinama gra|evina V i VIIi za ~etiri pri-merka sa otpadnog prostora uz spoqnu stranu bedema. Usvakom od tri navedena uzorka, najve}i broj jedinki pri-pada subadultnoj starosnoj kategoriji od 12 do 22 mese-ca. Starosna struktura sviwe na osnovu stepena sraslosti

epifiza postkranijalnog skeleta prikazana je krivom pre- ìvqavawa na slici 4b. Juvenilno starosno doba u slu-~aju Gra|evine III je preìvelo 32% sviwa, a subadultno10%, dok je juvenilno doba u uzorku iz prostorije 1 Gra-|evine V preìvelo 30%, a subadultno 13%. U uzorku saotpadnog prostora nad ru{evinama gra|evina V i VII je25% sviwa preìvelo juvenilno, a 9% subadultno staro-sno doba. Juvenilno starosno doba u slu~aju uzorka sa ot-padnog prostora uz spoqnu stranu bedema je preìvelo

32% sviwa, a subadultno 19%. Najve}i procenat jedinki uvreme klawa bio je subadultnog starosnog doba (oko 57%).U konzumaciji sviwetine tokom sredweg veka u Studeni-ci, fokus je bio na jedinkama starosti od 12 do 24 meseca,odnosno do dostizawa optimalne teìne, kada je koli~i-na mesa najve}a i kad je ono najkvalitetnije (sl. 4b).

Visina grebena doma}e sviwe je izra~unata na osnovunajve}e duìne jednog kalkaneusa koji poti~e iz uzorkaopredeqenog u razdobqe 14. i prve polovine 15. veka, i

iznosi 62,5 cm. 16

Diskusija i zakqu~ak

Za prou~avawe ishrane i odnosa prema proizvodima ì-

votiwskog porekla u manastiru Studenici, dragocena susaznawa koja nalazimo u pisanim dokumentima, a posebnou sa~uvanim prepisima Studeni~kog tipika i Studeni~-ke poveqe, 17 kao i u drugim ktitorskim poveqama mana-stirima iz tog doba. 18 Iz wih saznajemo da je od proizvo-da ìvotiwskog porekla primarno bilo meso, {to neiznena|uje s obzirom na to da je sredwovekovna srpskadràva obuhvatala pre svega brdsko-planinske krajeve ida je stoga wena glavna privredna grana bila sto~arstvo.

Uzgojom sitne i krupne stoke bavio se najve}i broj sta-novnika, a bilo je i profesionalnih sto~ara, koji se ja-vqaju pod op{tim nazivom „vlasi“. Stoka je bila glavnobogatstvo, pa je ~esto, usled mawka novca, sluìla kaosredstvo pla}awa. Najve}i vlasnici stoke, osim vlada-ra, bili su vlastela i manastiri. 19

Pisani dokumenti ukazuju na to da tokom sredweg ve-ka u Srbiji ima najvi{e stada ovaca, koja se gaje zajedno



13 Formula za izra~unavawe visine grebena ovce po: Teichert1975.14 Formula za izra~unavawe visine grebena koze po: Schramm

1967.15 Formula za izra~unavawe visine grebena gove~eta po: Matolcsi

1970.16 Formula za izra~unavawe visine grebena sviwe po: Teichert

1969.17 Jovanovi} 1994.18 Novakovi} 1912.

19 Novakovi} 1912, 310, 407, 411, 613.

Gra|evina III, n=29

Gra|evina V/1, n=47

Sus domesticus

Gra|evine V i VII,n=81Prostor uz spoqnustranu jugoisto~nogbedema, n=19

>362412

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Gra|evina III, n=18

Gra|evina V i VII, n=38

Bos taurus

Prostor uz spoqnustranu jugoisto~nogbedema, n=15

>42247

100

9590

85

80

75

70

65

60

55

Sl. 4. a) Kriva preìvqavawa gove~eta (kategorije su izraène u mesecima);b) Kriva preìvqavawa doma}e sviwe (kategorije su izraène u mesecima)

a b


10/16

s mawim brojem koza, a zatim slede sviwe, goveda, kowi,bivoli i pernata ̀ ivina. U sredwovekovnoj Srbiji je ve-liki zna~aj pridavan ov~arstvu. Stalna obaveza sto~arabila je gajewe ovaca i kowa. Krda sviwa su tako|e bilabrojna. Prvi turski popis u oblasti Brankovi}a iz 1455.godine beleì oko dvadeset pet hiqada sviwa, ili pro-se~no dve i po sviwe po porodici. Najve}i broj sviwabio je u selu Ma~ja Stena u Lapskoj nahiji, sa prosekomod po devet jedinki na jedno doma}instvo. 20 Bivola je bi-lo na posedima manastira De~ani, u dolini Vardara i naPrimorju. 21 Rezultati arheozoolo{ke analize materijalaiz slojeva od druge polovine 13. do sredine 15. veka u ma-nastiru Studenici ukazuju da su ovce i koze najbrojnije, aza wima slede sviwe i goveda. Takav procentualni odnosizme|u doma}ih vrsta se razlikuje od rezultata arheozo-olo{kih analiza materijala sa tvr|ave Ras i Gradine uTre{wevici. Naime, u ta dva utvr|ewa su najzastupqeni-

je ovce i koze, kao i u slu~aju Studenice, ali se na drugommestu po procentualnoj zastupqenosti nalaze goveda, pa

za wima slede sviwe.22

Razlog za mawu zastupqenost svi-wa u tvr|avi Ras i utvr|ewu Gradina u Tre{wevici tre-ba traìti u wihovoj geografskoj poziciji. 23 Te dve tvr-|ave su sme{tene na nepristupa~nom planinskom terenu,gde je ov~arstvo i danas razvijenije od sviwarstva.

Iz Studeni~ke poveqe saznajemo da je stoka nabavqanaiz oblasti Starog Vlaha o Mihoqdanu. 24 Podatak o na-bavci ìvotiwa moèmo smatrati verodostojnim, jer je

jesen vreme kada se stada vra}aju sa planinskih pa{wa-

ka u sela. Upravo su jesen i zima godi{wa doba kada vla-snici stada najvi{e prodaju svoje proizvode. Ovce i kozesu gajene radi mesa, mleka i vune, a na to ukazuje wihovastarosna struktura. Sezonalnost u nabavci malih pre-

ìvara iz manastirskih katuna je uo~qivije u uzorcimaiz Gra|evine III i sa otpadnog prostora uz spoqnu stranu

jugoisto~nog bedema. Dowa granica starosti ìvotiwa usubadultnoj kategoriji je 18 meseci. Ovce se jagwe tokomfebruara meseca, pa su do kraja septembra jagwad stara

oko 7–8 meseci a o Mihoqdanu naredne godine oko 19 me-seci. Ovo je jedan od mogu}ih modela u strategiji nabav-ke doma}ih ̀ ivotiwa i treba ga uzeti sa rezervom, jer netreba zaboraviti da je jedan deo doma}ih ìvotiwa mo-gao biti uzgajan na manastirskoj ekonomiji. S druge stra-ne, upotreba gove~eta je vi{e bila usmerena na proizvod-wu mleka i na wegovo kori{}ewe kao radne ̀ ivotiwe, na{ta ukazuju starosna struktura i rezultati analize pa-leopatolo{kih promena. [to se ti~e upotrebe sviwa ra-

di dobijawa mesa i drugih prera|evina (koè i masti), u

fokusu su bile jedinke izme|u 12 i 24 meseci starosti,i taj trend je u Studenici konstantan od druge polovine13. do sredine 15. veka.

Tokom sredweg veka su u Evropi gajene male lokalnerase doma}ih ìvotiwa. U odnosu na rimski period, ve-li~ina ìvotiwa se smawuje. U ~itavoj Evropi je popu-lacija goveda bila homogena, sa visinom grebena oko 112cm, odnosno za 30 cm mawom nego u rimskom dobu. 25 Pro-se~na visina grebena ovaca bila je tokom sredweg vekanià za 5 cm u odnosu na rimski period, i iznosila jeoko 69,5 cm, dok je prose~na vrednost za visinu sviwe bi-la oko 73 cm. 26 Rezultati morfometrijske analize ukazujuda su doma}e ìvotiwe iz sredwovekovnih slojeva mana-stira Studenice u pogledu rasta i veli~ine bile uobi~a-

jene za taj period. Tako|e, rezultati upu}uju i na to da supo veli~ini bile sli~ne doma}im ̀ ivotiwama sa tvr|aveRas i Gradine u Tre{wevici. 27

U celinama iz 14. i prve polovine 15. veka identifi-kovana je velika koli~ina skeletnih ostataka doma}e ko-

ko{ke (tabela 1). Me|utim, i pored visokog procenta we-ne zastupqenosti u uzorcima iz prostorije 1 Gra|evineV i sa otpadnog prostora uz spoqnu stranu jugoisto~nogbedema, koko{ka se ne moè smatrati ekonomski zna~aj-nijom doma}om vrstom od gove~eta ili doma}e sviwe izistih uzoraka. To je i logi~no ako se ima na umu da je ko-li~ina proizvoda koja se dobija od jednog gove~eta ili

jedne sviwe neuporedivo ve}a od one koja se ima od jednekoko{ke. O ìvini u unutra{wosti Srbije nema podata-

ka u pisanim dokumentima, za razliku od Primorja, gdesu napoli~ari o praznicima poklawali vlasnicima ze-mqe po jednu ili dve koko{ke. Na to da je ìvinsko mesosmatrano cewenom hranom ukazuje i podatak da su o pose-tama Dubrovniku srpski vladari sluèni ov~ijim i ì-vinskim mesom. 28

Osim jednog primerka (fragment paro{ka roga) jele-na, ne ra~unaju}i ribe, divqe ìvotiwe su zastupqenesamo kostima ze~eva. S tim u vezi je interesantan poda-

tak iz Gra~ani~ke poveqe, u kojoj se kaè da je zemqorad-ni~ko stanovni{tvo sa manastirskog vlastelinstva bilodu`no da tri dana u godini lovi ze~eve. 29 Takvih podata-ka nema u prepisu Studeni~ke poveqe, ali je opravdanopretpostaviti da je sli~na uredba postojala i praktiko-vala se i u Studenici.

Kada je re~ o upotrebi pojedinih vrsta, vaqa podseti-ti na ~iwenicu da se od doma}ih i divqih (zeca) ìvoti-wa, osim glavnih prehrambenih proizvoda (mesa, masti i

loja), dobijala i koà, odnosno krzno za pravqewe ode}e.




11/16

Obradom i {tavqewem koè i krzna bavili su se koùha-ri (struguni) i krznari, a postojali su i manastirski ko-

ùhari koji su pravili koùhe za potrebe manastira. 30Izme|u ostalih propisa, u Studeni~kom tipiku se

nalaze i odredbe o ishrani, koje su u istraìva~kom fo-kusu ovog rada. Propisi o ishrani se iskqu~ivo odnosena vreme postova, a wima se nalaè ishrana strogo popravilima Tipika, bez konzumirawa ìvotiwskog mesa.Riba i plodovi mora, ukoliko se na|u, konzumirani sutokom posta retko i u odre|enim danima. Vrlo je va`noista}i da u Studeni~kom tipiku nema podataka koji seodnose na ishranu u periodima izme|u postova. 31 S drugestrane, rezultati arheozoolo{ke analize (starosna struk-tura ìvotiwa, tragovi kasapqewa i tragovi gorewa kaoposledice pripremawa hrane) ukazuju nedvosmisleno nato da je od druge polovine 13. do sredine 15. veka u mana-stiru Studenici dosta kori{}eno u ishrani meso doma-}ih ìvotiwa, pre svega ovce, koze i sviwe.

Riba je imala zna~ajno mesto u ishrani mona{kih za-

jednica tokom sredweg veka.32

Na osnovu sa~uvanih mana-stirskih poveqa se moè zakqu~iti da su u periodu od 13.do 15. veka svi zna~ajni manastiri imali ne samo svojeribwake, ribolovi{ta – pregra|ene delove reke u kojimase lovila riba, ve} i ribolovce, qude specijalizovaneza ribolov. 33 Osim iz doma}ih ribwaka, riba je za poseb-ne prilike i svetkovine nabavqana i sa drugih strana.Primera radi, u Studeni~koj poveqi je zapisano da kti-tor nalaè da se za manastirsku slavu, Uspewe Presvete

Bogorodice (Velika Gospojina), nabavqa riba iz Zete.Naro~ito je bila cewena dunavska riba, pa se tako pro-pisuje da je iguman manastira duàn da pred praznik Svetog Simeona Miroto~ivog {aqe qude i na dunavskustranu i na zetsku i da kupuje ribu , jer za taj praznik po-ziva vladara. 34 O tome koliko je zapravo ve} u 13. vekudunavska riba bila cewena, i to ne samo u Srbiji ve} i uCarigradu, najboqe svedo~i tekst „Poslani~ko slovo“Teodora Metohita. Borave}i u Skopqu 1299. godine, po-

vodom pregovora oko udaje vizantijske princeze Simoni-de za kraqa Milutina, on je bio u prilici da se upoznasa obi~ajima na srpskom dvoru kao i sa na~inom ishraneu wemu. Tako je zabeleìo da kraq (Tribala) nam {aqe jo{i sveè i su{eno vo}e ( ta . . . wra/a kai ex£krodrÚwn ) inajboqe wihove kola~e kao i komade prigotovqenih riba,

ulovqenih nedavno u ovda{wim rekama ili u onim udaqe-nim, sveìh ili usoqenih, od onih velikih i masnih du-navskih ( ap ’Istrou ) {to nam odavde retko stiù i koje

se katkada traè ali se ne zadese ba{ svuda i svakamo .35

U uzorku skeletnih ostataka ìvotiwa iz Studenice su,osim lokalno dostupnih vrsta riba ({arana, soma i {tu-ke), prona|ene i dunavske vrste (moruna, ruska jesetra ipastruga), o kojima verovatno Teodor Metohit i pi{e.Te ribe su u Studenicu stizale cele, najverovatnije uso-qene. Me|u ostacima faune nisu identifikovane kostisalomnidnih vrsta riba (pastrmke). Reka Studenica je idanas stani{te poto~ne pastrmke, i s pravom se moèpretpostaviti da je u sredwem veku bilo pregra|enih de-lova reke ili manastirskih ribwaka u wenoj blizini.Odgovor na pitawe o nedostatku skeletnih ostataka pa-strmke, koji su veoma sitni i fragilni, pre treba traì-ti u tafonomskim karakteristikama uzorka nego u nekon-zumirawu te ribqe vrste u Studenici.

Za vladavine kraqa Milutina, u vreme kada se TeodorMetohit kao uvaèni gost na srpskom dvoru gostio ribomi drugim |akonijama, Srbiju je posetio jo{ jedan putopi-sac. Wegovi utisci su unekoliko druga~iji, jer je zabele-

ìo da pomenuto kraqevstvo (Ra{ke) je bogato ìtom,

stokom i mle~nim proizvodima, ali oskudeva u vinu i ri-bi .36 Kako anonimni putopisac nije bio gost ni kraqev-skog ni plemi}kog dvora, a po svemu sude}i ni nekog od ma-nastira, wegovo vi|ewe zemqe i ìvota stanovni{tva jenastalo najverovatnije u dodiru sa obi~nim svetom, ~ijise na~in ishrane bitno razlikovao od jelovnika vladaju}eelite. Moè se zakqu~iti da je kvalitetna riba prvenstve-no bila dostupna odre|enim dru{tvenim kategorijama, naprvom mestu vladarskom dvoru, vlasteli i manastirima.



20 Kati} 1978, 57, 61.21 Kati} 1978, 50.22 Blaì}1999a; Blaì} 1999b; Bulatovi}, Markovi} 2013.23 Popovi}1999; Buli}, Crn~evi} 2012.24 Jovanovi} 1994, 147.25 Bokonyi1974, 134.26 Bla ì} 1999b, 36–38.27 Blaì}1999a; Blaì} 1999b; Bulatovi}, Markovi} 2013.28 Spremi} 2004, 119.29 Pavlovi} 1928, 133.30 Mi{i} 2007, 154.31 Jovanovi} 1994.32 Zahvaqujem kolegi istori~aru Milomiru Maksimovi}u na dra-

gocenim komentarima pri prou~avawu pisanih podataka.33 Mi{i} 2007, 89–102.34 Novakovi} 1912, 569.35 \uri} 1986, 114.

36 @ivkovi}, Petrovi}, Uzelac 2013, 123.


12/16



LITERATURA

Baker , Brothwell 1980 – J. Baker, D. Brothwell, Animal Diseases in Archaeology , Academic Press, London1980.

Bartosiewicz 2013 – L. Bartosiewicz, Shuffling Nags , Lame Ducks ,The Archaeology of Animal Disease , Oxbow Books, Oxford2013.

Bartosiewicz , Van Neer , Lentacker 1997 – L. Bartosiewicz, W.Van Neer, A. Lentacker, Draught cattle : their osteological identifica-tion and history , Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, AnnalenZoölogische Wetenschappen281, 1997.

Blaì} 1999a – S. Blaì}, Ostaci ìvotinjskih kostiju sa lokaliteta Ras – Gradina , u: M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Arheolo{ki institut, Beograd1999, 439–445.

Blaì} 1999b – S. Blaì}, Ostaci ìvotiwskih kostiju sa lo-kaliteta Ras – Gradina, Novopazarski zbornik 23 , 1999, 29–53.

Boessneck , J . 1969 – J. Boessneck, Osteological Differences betweenSheep(Ovis aries Linn.) and Goat(Capra hircus Linn.), in: D. Broth-well and E. Higgs(ed.), Science in Archaeology : a survey of progressand research , Thames and Hudson, London1969, 331–358.

Bökönyi 1974 – S. Bökönyi, History of Domestic Mammals in Cen-tral and Eastern Europe , Akadémiai, Budapest1974.

Bulatovi}, Markovi} 2013 – J. Bulatovi}, N. Markovi}, Ostaci ìvotiwa iz sredw ovekovnog utvr|ewa Gradina – Tre{wevicakod Ivawice, Zbornik Narodnog muzeja XXI -1, 2013, 292–300.

Buli}, Crn~evi} 2012 – D. Buli}, D. Crn~evi}, Sredwovekov-no utvr|ewe na lokalitetu Gradina u Radaqevu kod Ivawice,

Istorijski ~asopis LXI , 2012, 67–103.

Vigne , Helmer 2007 – J. D. Vigne, D. Helmer, Was milk a“secon-dary product” in the Old World Neolithisation process? Its role in thedomestication of cattle, sheep and goats, Anthropozoologica 42 (2) ,2007, 9–40.

Driesh von den 1976 – A. Driesh von den, A guide to the measure-ment of animal bones from archaeological sites , HarvardUniversityPeabody Museam, Cambridge1976.

\uri} 1986 – I. \uri}, Teodor Metohit, u: Vizantijski izvoriza istoriju naroda Jugoslavije VI , Beograd 1986,114.

@ivkovi}, Petrovi}, Uzelac 2013 – T. @ivkovi}, V. Petrovi},A. Uzelac, Anonymi Desc riptio Europae Orientalis , Beograd 2013,123.

Zeder , Lapham 2010 – M. Zeder, H. Lapham, Assessing the relia-bility of criteria used to identify postcranial bones in sheep, Ovis, andgoats, Capra, Journal of archaeological Science 37 , 2010, 2887–2905.

Zeder , Pilaar 2010 – M. Zeder, S. Pilaar, Assessing the reliability of criteria used to identify mandibles and mandibular theet in sheep,Ovis, and goats, Capra, Journal of archaeological Science 37 , 2010,225–242.

Jovanovi} 1994 – T. Jovanovi}, Studeni~ki tipik: carostavnik manastira Studenice, Zavod za uxbenike i nastavna sredstva,Beograd 1994.

Kati} 1978 – R. Kati}, Sto~arstvo u sredwovekovnoj Srbiji ,Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 1978, 50, 57, 61.

Lepiksaar 1994 – J. Lepiksaar, Introduction to Osteology of Fishes for Paleo - and Archaeozoologists , Göteborg1994.

Maldre 2008 – L. Maldre, Pathological bones amongst the archeo-zoological material from Estonian towns, Veterinarija ir Zootechnik 42 (64) , 2008, 51–57.

Markovi} , Bulatovi} 2013 – N. Markovi}, J. Bulatovi}, Ploughing inMedieval Times on the territory of present-da Serbia, Archeometriai

M u hely X (3) , 2013, 225–230.

Matolchi 1970 – J. Matolchi, Historische Erforschunge der Körper-grösse des Rindes auf Grund von ungarischen Knochenmaterial,

Zeitschr . f . Tierzüchtg . u. Züchtgsbiol . 87 (2) , 1970, 89–37.

Mi{i} 2007 – S. Mi{i}, Kori{}ewe unutra{wih voda u srp-skim zemqama sredweg veka, Beograd 2007.

Novakovi} 1912 – S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka , SKA, Beograd 1912.

O ’Connor 2000 – T. O’Connor, The archaeology of animal bones ,College Station: Texas A&M University Press2000.

Pavlovi} 1928 – M. Pavlovi}, Gra~ani~ka poveqa, Glasnik

Skopskog nau~nog dru{tva 3 , 1928, 127.

Payne 1985 – S. Payne, Morphological distinctions between themandibular teeth of young sheep, Ovis, and goats, Capra, Journal of

Archaeological Science 12, 1985, 139–147.

Popovi} 1999 – M. Popovi}, Tvr|ava Ras , Beograd 1999.

Prummel , Frisch 1986 – W. Prummel, H. Frisch, A guide for thedistinction of species, sex and body side in bones of sheep and goats,

Journal of Archaeological Science 13 , 1986, 567–577.


13/16



Radu 2005 – V. Radu, Atlas for the Identification of Bony Fish Bones from Archaeological Sites , Editura Contrast, Bucureº ti 2005.

Reitz , Wing 1999 – E. J. Reitz, E. S. Wing, Zooarchaeology , Cam-bridge University Press, Cambridge1999.

Schramm 1967 – Z. Schramm, Long bones and heights in withers of goat, Roczniki Wyzszej Szkoly Rolniczej w Poznaniu 36 , Poznan1967,89–105.

Schmid 1972 – E. Schmid, Atlas of Animal Bones : for prehistorians ,archaeologists and quaternary geologists , Elsevier, New York1972.

Silver 1969 – I. A. Silver, The ageing of domestic animals, in: D.Brothwell and E. Higgs(ed.), Science in Archaeology : a survey of pro-gress and research , Thames and Hudson, London1969, 283–302.

Spremi} 2004 – M. Spremi}, Jelo i pi}e, u: Privatan ìvot usrpskim zemqama sredweg veka , ur. S. Marjanovi}-Du{ani}, D.Popovi}, Beograd 2004, 113–138.

Teichert 1969 – M. Teichert, Osteometrische Untersuchungen zurBerechnung der Widerristhöhe bei vor und frühgeschichtlichenSchwinen, Kuh-Archiv, 83, 1969, 273–292.

Teichert 1975 – M. Teichert, Osteometrische Untersuchungen zurBerechnung der Widerristhöhe bei Schafen, in: A. T. Clason(ed.),

Archaeozoological studies , Amsterdam– Oxford– New York1975,51–69.

Thomas, Johannsen 2011 – R. Thomas, N. Johannsen, Articular depre-sion in domestic cattle phalanges and their archaeologic relevence,

International Journal of Paleopathology 1, 2011, 43–54.

Cohen , Serjeantson 1996 – A. Cohen, D. Serjeantson, A manual for the identification of bird bones from archaeological sites , ArchetypePublications Ltd., London1996.

Halstead , Collins , Isaakidou 2002 – P. Halstead, P. Collins, V. Isa-akidou, Sorting the Sheep from the Goats: Morphological Distinctionsbetween the Mandibles and Mandibular Teeth of Adult Ovis andCapra, Journal of Archaeological Science 29 , 2002, 545–553.


14/16



WITH REFERENCE to historical resources, this paper presents theresults of archaeozoological analysis of the skeletal remains of animalswhich were collected during the decades of archaeological research of the Studenica monastery. The aim of this paper is to reconstruct thefunctioning of the monastery economy based on the use of animals.This is the first archaeozoological research of the faunal remains fromthe late medieval Orthodox monasteries in general. Faunal remainswere recovered from the following units: Building III, midden belowthe room 1 Building V, midden above the debris of Buildings V andVII, midden dug in quadrants IX/4–5 and midden from the area out-side of south-east monastery wall. The biggest part of material comesfrom four clearly dated closed units: sample from Building III wasdated to the second half of the 13th century (Horizon II), sample fromthe midden below the room 1 Building V was dated to the first half of the 14th century (Horizon IIIa), sample from the midden above thedebris of Buildings V and VII was dated to the last decades of the 14th,and the first half of the 15th century (Horizon IIIb), while the samplefrom the area outside of south-east monastery wall was broadly datedto the 14th and the first half of the 15th century (Horizon III). Samplefrom the midden dug in quadrants IX/4–5 was dated to the first half of the 19th century (Horizon VIII). Osteological material was collectedmanually. Faunal sample comprises 8536 whole and fragmented bonesof which 2483 were identified to the species level. Comparative ana-

lysis was performed on 1907 whole and fragmanted bones from stra-tigraphicly reliable and well dated medieval units. Domestic animalsoutnumber wild and their remains comprise 92%. The most frequentare remains of economicly the most important domestic species: sheep,goat, pig and cattle. High percentage of chicken skeletal remains isnoted in the samples from the room 1 Building V and area outside of south-east monastery wall. Other poultry (duck and goose) is repre-senting less than 1% (Table 1). The most common wild species ishare, while only one tine fragment of red dear is found in the samplefrom midden above the debris of Buildings Vand VII. Body part dis-

tribution of sheep, goat and pig indicates that whole animals werebrought to the monastery kitchen where they were prepared. There isalso a possibility that beside whole animals, some meat-bearing partsof cattle were imported to the monastery. Anthropogenic activity onbones is presented as buchery marks on 17% of specimens. Based onshape and location of buchery marks on skeletal animal remains, it isconcluded that during food preparation, two different types of butchertools were used. Short and long cuts on long bones were made bymetal blades, while chop marks on articular surface of long bones,vertebrae, ribs, pelvises and scapulae were made by massive tools,

such as cleavers and axes. Butchery marks are found on sheep, goat,

cattle, pig, hare, chicken and fish bones (beluga sturgeon, Russionsturgeon,common carp and catfish).

Ovicaprines (sheep and goat) age profile indicates differences inthe strategy of exploitation of small ruminants during the medievalperiod in Studenica monastery. Based on the samples from the middensfrom room 1 Building V and Buildings V and VII it is evident thatsheep and goats were exploited for meat, as much as for milk andwool. Age profile of ovicaprines from the samples from Building IIIand midden outside the monastery wall is typical for intensive meatexploitation. Survivorship curve of cattle primarily indicates dairy pro-duction and traction. During medieval time at Studenica monastery,majority of pigs were slaughtered at the age between 12 and 24 months,when they reached the optimal growth, when the meat yield was thebiggest and the meat had the highest quality.

Perserved transcripts of Studenica typicon and Studenica charterare the main historic sources for the study of diet and animal productsusage in Studenica monastery. Parts of the typicon concerning diet areof special significance for this research. Diet regulations are strictly re-lated to fasting time, when, according to the regulatives from the typi-con, meat consumption is forbidden. According to the typicon, fish andsea food (if present) were consumed rarely, on specific days duringfasting time. It is of high importance to point out that there were noinformation regarding the diet in intervals between fastings. However,

results of archaeozoological analysis (age profiles of animals, butcherymarks and burning marks as the result of food preparation) unambi-guously indicate that meat of domestic animals, particularly sheep,goats and pigs, had a significant role in the diet in Studenica monaste-ry from the second half of the 13th to the middle of the 15th century.

Fish had an important role in the diet of monastic communitiesduring medieval time. According to relevant historic sources, fish wasprimarily available to certain social categories, royal court, the nobilityand monasteries in the first place. Results of archaeozoological ana-lysis have shown that, in addition to locally available species (catfish,

common carp and pike), high quality fish from the Danube (belugasturgeon, Russian sturgeon and stellate sturgeon) were also importedto the monastery.

List of illustrations:

Table 1. Distribution of different taxa of animals in medieval units atmonastery Studenica (NISP)Table 2. Distribution of the anatomical regions of economically themost significant animals

Nemanja MARKOVI]

DIET AT THE STUDENICA MONASTERY: ARCHAEOZOOLOGICAL EVIDENCE

Summary


15/16



Fig. 1. Distribution of mammals, birds and fish in medieval units atmonastery StudenicaFig. 2. a) Double foramen mentale in sheep; b) Drainage fistula insheep mandibleFig. 3. a) The age structure of sheep/goat in months based on mandi-bular tooth eruption and wear; b) Survivorship curve of sheep/goat(age in months)Fig. 4. a) Survivorship curve of cattle (age in months); b) Survivor-ship curve of domestic pig (age in months)


16/16

Documents

Diet at the Studenica Monastery Archaeoz