30
BAZA VORTOPE DICIONARIO BASICO ALFA/PORTUGUES PARTE II LITERES M – Z 31

DicionÁrio Basico Alfa Parte II

Embed Size (px)

Citation preview

BAZA VORTOPEDICIONARIO BASICO

ALFA/PORTUGUES

PARTE II

LITERES M – Z

31

Mmadr-e : mae ♦ | → mama, patre, papa, wave,

wavine. maestr-e : maestro ♦ | “home kwa kondukan la

ludade du orkestre”. mag-es : “os tres reis magos” ♦ | “las tri sajules kwi

venen adori la jus naskira knabete Jezue” (pp. Biblie) | Las ⊕es sekven la stele yu Bet-Lehem.

magi-e : magica ♦ magi-ist-e : magico (o artista) ♦ | (tipe du artiste,

oftey ye la cirke). magr-a : magro(a) ♣ | magrifa diete [dieta

emagrecedora] | “Πdika” ow “Πgrasa”. maiz-e : milho ♦ | “frukte du ⊕eyre” makaron-e : macarrao ♦ makaroni-e : macarronada (manjate, “plade”) ♦ maksim-(um)-e : maximo ♦ | “La pley alta kwante” |

→ minim(um)e. makul-e : mancha ♦ | Las Sunos ⊕es [As manchas

solares]. Oh Maria sen⊕a! [Oh Maria imaculada!]. makzel-e : maxilar ♦ (arcada ossea da boca na qual

se fixam os dentes). malign-a : maligno(a) ♣ | ⊕a tumore [tumor

maligno]. | → benigna. maliz-a : malicioso(a) ♣ (inclinado para o mal) maluk-a : louquinho(a) ; maluco(a) ♣ | “frenezeta ow

kontrawa al la komuna ow normala kutime” | Las cares envolvijen en wo ⊕a kurade | → fola, freneza.

mama : mamae ♦ | “karesforme por madre” | La fiqline komenzen diri : “mama” | → papa.

mam-e : mama ; seio (feminino) ♦ | “elstara wina brusto-parte, en kwa produktijan lakte”.

mamozon-e : sutia^ ♦ | “piwze du wina vestope, kwa kovran iw xirman las mames”.

mam-ul-e : mamifero (klase du bestes) ♦ mandril-e : mandril ♦ (simio spezie) | →

orangutange, cipanze, gorile. man-e : mao ♦ manier-e : modo ; maneira ♦ manifest-i : manifestar ♥ | La gravito forte ⊕ijan

inter dos pezas fizikas korpes. manik-e : manga (de camisa, de blusa) ♦ manipul-i : manipular ♥ manj-at-e : comida ; alimento ; “algo comestivel” ♦ |

“ie tawga por xri ⊕ira” | Legomes xran bemas ⊕ates | → nutrate, trinkate.

manj-i : comer ; alimentar-se ♥ mank-i : faltar (nao estar presente) ♥ | → fayli. manovr-i : manobrar ♥ mantel-e : manta (agasalho) ♦ manuskript-e : manuscrito ♦ map-e : mapa ♦ | “geografia bild-karte”. mardi-e : terc’a-feira (semayn-tage) ♦ mar-e : mar (o oceano) ♦ margarin-e : margarina ♦ | “grasa substanze simila

al butere”.

marg-ey : p.adv. amanha^ ♠ | “⊕e ≡ la tage pos hodie” | ⊕ey nis renkontijon denovey | → hodiey, rierey.

Maria : p.n.f. Maria marjen-e : margem (de rio, de folha-de-papel) ♦ |

⊕-ul-e [marginal (bandido)]. mark-i : marcar ♥ | ⊕e [marca]. La ⊕e du Zohe [A

marca do Zorro]. Mars-e : p.n. Marte (planede) ♦ mars-eyn-e : “habitante de Marte” ♦ | “lojune du

Marse” (pp. fikzie). mart-e : marc’o (yar-monate) ♦ martel-e : martelo (ferramenta) ♦ martir-e : martir ♦ | “home kwa suferen tortures ow

morte pro su kredes iw agade”. marx-i : marchar ; “caminhar com uma certa

marcha” ♥ . masaj-e : massagem ♦ | “permana prem-frotade kun

kurazas zeles”. mas-e : massa ♦ | “kwantaje du materie kwa forman

wo korpe” | Nis mezuran las korpos ⊕es per kilogrames.

mask-e : mascara ♦ mason-i : “construir algo como um muro, uma casa,

por meio de pedras ou tijolos ligados por argamassa ou massa de cimento” ♥ | “fortikey konstrui ie el xtones ow brikes kunligiras per mortere ow cementomase” | ⊕i mure, dome, ture, domture | → mortere, cemente, brike.

mason-ist-e : pedreiro ♦ | La masoniste vlan edifuna wo alta mure cirkaw la domuge [O pedreiro esta’ edificando um alto muro em torno da mansao].

mast-e : mastro ♦ (de velas de barco; da bandeira) (nirdika longa vertikala stange) | ⊕e du veles [pp. barkes] [mastro das velas (de barco)]. ⊕e du flage [mastro da bandeira].

mastr-e : “o patrao, o dono, ou o chefe” ♦ | “la posedune ow cefe”.

matematik-e : matematica ♦ (cienze) maten-e : manha^ ♦ material-e : material ♦ | ⊕iste [materialista, i.e.

pessoa despreocupada com os valores espirituais]. materi-e : materia ♦ matraz-e : colchao (da cama) ♦(pp. lite) matur-a : maduro(a) ♣ | “twa, kwa yam kresken

pleney” | ⊕as fruktes, persones. mav-a : mau (o oposto de “bom”) ♣ | “⊕e ≡

nirbeme” | Ye la fine, la beme camey venkan la ⊕e. maxin-e : maquina ♦ may-e : maio (yar-monate) ♦ mayo-e : maio^ ♦| “wina banveste, kwa konsistan el

wo unika piwze” | “roupa-de-banho feminina, feita de uma unica pec’a” | → bikine.

maystr-e : mestre ♦ mebl-e : movel ♦ medal-e : medalha ♦ | honora ⊕e. awra, arjenta,

bronza ⊕e.

32

medi-e : meio ♦ | La aere xran la ⊕e kwem propagijan las sonas ondes [o ar eh o meio onde se propagam as ondas sonoras].

medik-at-e : medicamento ; remedio ♦ | La medizine yam agnoskan la efikeze du twa nova ⊕ate [A medicina ja’ reconhece a eficacia desse novo remedio].

medik-e : medico ♦ | “kuraziste” ; “mediziniste” | → dentiste, okuliste, flegistine.

medit-i : meditar ♥ (pp. spiritas aferes) | ⊕une [aquele que esta’ meditando] | → mentalizi.

medizin-e : medicina ♦ | “cienze pri sane iw Πsane, iw kurazade”.

medizin-ist-e : medico ♦ | → medike. mekanik-a : mecanico(a) ; “nao eletronico(a)” ♣ |

⊕a horloje, skribmaxine. ⊕as aktes, gestes. mekanik-e : mecanica ♦ | “parte da fisica que reune

a cinematica, a dinamica, e a estatica. A cinematica estuda os movimentos dos corpos sem considerar as forc’as envolvidas nesses movimentos. A dinamica ocupa-se do movimento e suas causas, das massas dos corpos e das forc’as atuantes sobre eles. A estatica ocupa-se do equilibrio dos corpos submetidos a um equilibrio de forc’as” | “fake du fizike kwa kontenan las subfakes kinematike, dinamike iw statike. La kinematike studan la korpo movade sen konsideri las fortes kwas kawzan twas moves. La dinamike okupijan pri la movade iw zu kawzes, pri las korpos mases iw pri las fortes kwas agan sur las korpes. La statike okupijan pri la ekvilibreze du korpes sub forto ekvilibre” | Niwtone proponen las tri lejes du klasika mekanike plus la mekanika leje pri la gravito forte kwa altiran las masapas korpes wos al alias.

melk-i : ordenhar ; mungir ♥ melk-ist-in-e : “moc’a encarregada de ordenhar

(mungir) vacas ou cabras” ♦ melodi-e : melodia ♦ membr-e : membro ♦ memor-e : memoria ♦ memor-iz-i : memorizar (fixar na memoria) ♥ | “fiksi

en la memore” | ⊕izi la aritmetika tabele, las lerno-objektes, gravas dates | → lembri.

menaz-i : ameac’ar ♥ mend-i : encomendar ♥ mens-e : mente ♦ mensog-i : mentir (dizer uma falsidade) ♥ | “diri Π

verajes law-intenzey”. menstru-i : menstruar ♥ [pp. ciclo biologico

feminino] | ⊕aze [o ciclo menstrual]. ⊕aje [o fluxo menstrual].

mentaliz-i : mentalizar ♥ (pp. spiritas aferes) | → mediti.

menton-e : queixo (parte inferior do rosto) ♦menu-e : “menu” (cardapio de restaurante) ♦ merg-i : mergulhar ♥ | “enmeti en likwaje”. merg-ij-i : mergulhar-se ♥ | “eniji en akwe, en

likwaje”. merg-ij-ist-e : mergulhador ♦ | “home kwa profesiey

mergijan, oftey en la mare”. meridian-e : meridiano ♦ (pp. geografie) |

“maksimas cirkonferenzes kwas pasan sur las Terglobas poluses, norda iw suda” | La ⊕e du Greenwich, apud la Brita urbe Londone | → ekwatore.

merit-i : merecer ♥ merkred-e : quarta-feira ♦ (semayn-tage) Merkur-e : p.n. Mercurio ♦ (planede) merl-e : melro ♦ (spezie du birde, oftey nigra) mes-e : missa (pp. katolika religie) ♦ | → mesie. mesi-e : messias (Jesus Cristo) ♦ | → mese, misie. metal-e : metal ♦ met-i : colocar ♥ | en⊕i [introduzir]. meti-e : “profissao na qual se trabalha principalmente

com as maos (ekz. carpintaria)” ♦ | “man-labora profesie”.

meti-ist-e : operario (trabalhador brac’al) ♦ | Carpentiste, Pexiste, Kuiriste, Terkultiviste, xran kelkas tipes du ⊕istes [Carpinteiro, Pescador, Cozinheiro, Agricultor, sao alguns tipos de operarios].

metod-e : metodo ♦ metr-e : metro ♦ [pp. unidade de comprimento]. metrol-e : metro^ [pp. trem urbano] ♦ | “trayne,

ordinarey subtera, por transporti homes inter pluras kvartales eney du wo sama urbe” | → metropole.

metropol-e : metropole ♦ | “tre granda iw grava urba centre” | → metrole.

mev-e : gaivota ♦ (mara birde) | → ardee. mez-a : medio ; “que esta no meio” ♣ | Sur la meze

du strate sten wo xtone; sten wo xtone strato-mezey [No meio da rua havia uma pedra; havia uma pedra no meio da rua] | → xaw, xawa, averaja.

mezur-i : medir ♥ | pesice xran wo maso ⊕ice. miel-e : mel ♦ | “dolca nutraje produktira fa las

abeles” | pura, silvestra ⊕e. miel-lun-e : lua-de-mel ♦ | Nis planan pasi nus

miellune en Pariz [No’s planejamos passar nossa lua-de-mel em Paris].

mien-e : cara [expressao facial] ♦ | joy⊕a [com cara alegre, feliz]. saltetunas joy⊕as knabines [saltitantes meninas com caras alegres]. sklaves kun tristas ⊕es [escravos com caras tristes].

migr-i : migrar ♥ | ⊕emas birdes [aves migratorias]. mikroskop-e : microscopio ♦ miks-i : misturar ♥ | ⊕aje [mistura]. ⊕i sale al

vinagre [misturar sal em vinagre]. ⊕i rize kun fazeole [misturar arroz com feijao]. | → aloye.

mild-a : delicado(a) ; doce ; meigo(a) ♣ | ⊕eze [delicadeza, doc’ura, meiguice].

milit-e : guerra ♦ min-e : mina ♦ (de ouro, de prata, de diamantes, de

carvao, etc) | “granda (oftey longa) iw profunda kavaje, por eltiri el la tere mineralas ricajes” | ⊕e du awre, du arjente, du diamantes, du karbe.

mineral-e : mineral ♦ | La ⊕a regne.

33

minim-(um)-e : minimo ♦ | “La pley niralta kwante” | → maksim(um)e.

minus : p.adv. menos ♠ | “a operacao matematica de subtrair” | “la matematika operazie subtrahi” | Dek minus tri egal siv | → plus, way, psa.

minut-e : minuto (pp. tempe) ♦ mirakl-e : milagre ♦ | “fenomene kwa ultrapasan las

naturas lejes” | Jezue realizen multas ⊕es surterey. mir-i : “observar com admiracao” ♥ | ⊕inda,

⊕indaje. misdrog-e : “droga ilegal” ♦| kokaine iw heroine

xran danjeras ⊕es. misi-e : missao ♦ | katolikas ⊕istes [missionarios

catolicos]. misil-e : missil ♦ | telegvidira ⊕e [missil teleguiado].

transkontinenta ⊕e kun termonuklea ogive [missil transcontinental com ogiva termonuclear]. | → torpede, kugle.

mister-e : misterio ♦ | “ie Ωkomprenira fa la homa intelekte”.

mizer-e : miseria ♦ | La fama romane “Las Mizerules”.

mizerikord-e : misericordia ♦ | La Dao ⊕e superan bet la kaele.

mod-e : moda ♦ | “dum-tempa kapriza kutime, prezipey pri vestes” | Parize dawran diktuna la ⊕e por cas sezones.

model-e : modelo ♦ moder-a : moderado(a) (non troa) ♣ | debato ⊕iste

[moderador de debate]. modern-a : moderno(a) ♣ | La ⊕a epoke [A epoca

moderna]. modest-a : modesto(a) ♣ | “Πfiera”. mok-i : zombar ♥ | ⊕aje [zombaria]. mol-a : mole ♣ (o oposto de “duro”) ; “facilmente

dobravel” ; “maleavel” | “Πdura, faziley flekseva ow faldeva” | ⊕as kusenes, vestes, viandes, fruktes, korpos partes. | → dura.

molekul-e : molecula (pp. fizike, kemie) ♦ molusk-e : molusco ♦ (bestete, generaley konko-

apa). moment-e : momento (curto intervalo de tempo) ♦ |

“Πlonga tempo intervale” | Atenduy wo ⊕e, iw mi respondon vo | → instante.

monak-e : monge ♦ (religiule) monak-ej-e : mosteiro ♦ | “residencia para monges” |

“lojeje por monakes”. monark-e : monarca ♦ (regnestre) | → suverene. monat-e : mes (pp. tempe) ♦ mond-e : mundo ♦ mon-e : dinheiro ♦ moner-e : moeda ♦ monstr-e : monstro ♦ mont-e : monte ; montanha ♦ montr-i : mostrar ♥ mon-uj-e : carteira (pp. dinheiro) ♦ moral-e : moral ♦ | La karite al la proksimule xran

la pley grava ⊕a deve [A caridade para com o proximo eh o dever moral mais importante].

mortal-a : mortal ♣ [i.e. qualidade de ser passivel de morrer] | Las homes xran ⊕as stajes [Os homens sao seres mortais]. mortal-a ≡ mort-ev-a.

morter-e : argamassa ♦ | “mistura de oxido de calcio (CaO) com areia, com a qual se liga pedras ou tijolos construindo-se muros, casas, predios, etc” | → cemente, masoni.

mort-i : morrer ♥ | ⊕a beste [animal morto]. mort-if-i : matar ♥ mosk-e : mosca ♦ (eta insekte fluguna) | Stan wo ⊕e

en mu supe [Ha’ uma mosca em minha sopa]. motocikl-e : motocicleta ♦ | → awtomobe. motor-e : motor ♦ | “aparate uzira por transformi

iaspeza energie en mekanika energie”. mov-i : mover ♥ mowz-e : “mouse” (do computador) ♦ | kliki la ⊕e

du komputure [clicar o mouse do computador]. muel-i : moer ♥ | ⊕i tritike, kafe, maize. muel-ic-e : moinho ♦ | kafo-⊕ice [moinho-de-cafe’].

Las grandas padeles du vento-⊕ice [As grandes pas do moinho-de-vento].

mult-ey : muito ♠ | Nis ⊕ey insisten kun le, sed li non ceden [No’s insistimos muito com ele, mas ele nao cedeu] | → tre.

multikost-a : caro(a) ♣ [pp. que custa muito dinheiro] | ⊕as vestes, domas utilajes, foto-maxines, elektronikajes. | → powkikosta.

multiplik-i : multiplicar [pp. matematica] ♥ | multiplikie [operacao matematica “multiplicacao”] | → adizii, sumi, subtrahi, dividi.

multobl-i : multiplicar ♥ | Jezue mirakley ⊕en las panes iw las fixes. ⊕uy tri per kwar, iw vi apon dekdos.

munt-i : montar ♥ | ⊕i wo aparate. murd-i : assassinar ♥ | “krimey mortifi wo home”. mur-e : muro ; parede ♦ | → vande. mus-e : camundongo ♦ (eta mamule ronjule) | Las

kates persekutan las ⊕es [Os gatos perseguem os ratos] | → rate.

mut-a : mudo(a) ♣ | “Ωkapabla hibli” | ⊕ule [pessoa muda] | → surda, blinda.

mutazi-e : mutacao ♦ | La Darvinisme instruan pri la natura ⊕e du biologas spezies lawlongey du miliones da yares | → transmutazie.

muze-e : museu ♦ muzel-e : focinho ; “rosto dos animais” ♦ | “vizaje du

bestes” | → vizaje, focene. muzik-e : musica ♦

Nnaci-e : nacao ♦ | ⊕iste [nacionalista]. nadl-e : agulha ; ponteiro ♦ (de relogio, bussola,

aparelho de medida, etc) | “stangete en diversas aparates” | magneta ⊕e [para apontar a direcao norte]; horlojo ⊕e [ponteiro de relogio]; gramofono

34

⊕e [agulha de toca-disco (do tipo disco de vinil)]. naft-e : “petroleo cru” ♦ (kruda, natura petrole) |

Onis oftey konfuzan ⊕e kun “minerala ricaje”, sed ⊕e verey xran wo organika substanze [Frequentemente confunde-se petroleo (cru) com “uma riqueza mineral”, mas na verdade o petroleo (cru) eh uma substancia organica] | → petrole.

naiv-a : ingenuo(a) ♣ | ⊕a xak-ludune [ingenuo jogador-de-xadres].

naj-i : nadar ♥ | ⊕une [nadador]. namor-i : namorar ♥ | “korespondi ame kun wo

persone du nira sekse” | Pawle iw Monika xran ⊕ules; yen zis kuney promenunas.

nask-i : “fazer nascer” ; “dar ‘a luz” ♥ | nask-ij-i [nascer]. La wine nasken wo fiqle [A mulher deu ‘a luz um filho]. Pawlina naskijen en 1985 [Paulina nasceu em 1985]. | → akuxi.

nat : p.adv. “nem mesmo” ♠ | Nat Jezue placen al ci [Nem mesmo Jesus agradou a todos] | → bet.

nativ-a : nativo(a) ♣ | ⊕a lingwe (≡ jopatra lingwe) [lingua nativa]. ⊕as plantes, bestes, du Brazilie, du Afrike, du Azie [plantas, animais nativos do Brasil, da Africa, da Asia].

nativ-ul-e : nativo [pessoa] ♦ | “homem natural de uma certa regiao, principalmente de um povo primitivo” | “rakomenza lojune du certa regione” | Las ⊕ules du Afrike, du Awstralie.

natural-a : natural ; “de acordo com a natureza” ♣ | Nestes xran ⊕as birdos domes [Ninhos sao as casas naturais das aves].

natur-e : natureza ♦ | La ⊕e xran Dao donese [A natureza eh dom de Deus].

navig-i : navegar ♥ | La xipe ⊕an en la mare, la avie ⊕an en la aere. Lastatempey onis ⊕an en Internete.

nawz-i : nausear ; “causar vomito” ♥ | “kawzi vomeme” | ⊕es, ⊕ade [nauseas].

naybar-e : vizinho(a) ♦ | ⊕eze [vizinhanc’a]. nayl-e : prego ♦ naytingal-e : rouxinol ♦ | La mond-fama rakonte:

“La Naytingale du Imperiestre”. naz-e : nariz ♦ | Per la ⊕e onis spiran iw flaran. negozi-e : negocio ♦ | “afere kwa envolvan mon-

profite” | ⊕es pri acetade du domes | → komerze, lukre.

negozi-i : negociar ♥ | “operazii kun zele mon-profiti” | ⊕i la vende du awtomobe | → komerzi.

negoz-ist-e : negociante ♦ | → komerziste. negr-e : negro(a) [pessoa] ♦ | “nigr-ul-e” | → nigra. nej-e : neve ♦ | La mond-fama historie: “Nejuline iw

las Siv Anones” [A historia mundialmente famosa: “Branca-de-Neve e os Sete Anoes”].

nen : konv. nem | Li non viden nen awden me [Ele nao me viu nem ouviu]. Nun restan nen akwe nen pane [Agora resta nem agua nem pao].

nep-e : neto ♦ | ⊕ine [neta] | → neve, wave. nepr-a : “irremissivel” ♣ | ⊕ey nezesa

[absolutamente necessario, indispensavel]. Neptun-e : p.n. Netuno ♦ (planede)

nest-e : ninho ♦ | “naturala birdo dome”. net-a : “claro e sem manchas” ♣ | “kun aspekte tre

klara, sen makules” (pp. skribajes) | ⊕a tekste [texto claro e sem borroes].

nev-e : sobrinho ♦ | ⊕ine [sobrinha] | → nepe, onkle. newtr-a : neutro(a) ♣ | Kelkas fizikas partikles, kwaw

la newtrone, apan ⊕a ow nula elektro xarje [Algumas particulas fisicas, como o neutron, tem carga eletrica neutra ou nula]. Blanka, Nigra, iw Griza, xran ⊕as kolores [Branco, Preto, e Cinza, sao cores neutras].

newtral-a : neutro(a) ♣ | La yujiste devan xri wo ⊕a persone [O juiz deve ser uma pessoa neutra].

newtrin-e : neutrino ♦ | “tre eta, nirpeza, senxarja fizika partikle” | → protone, elektrone, newtrone.

newtron-e : neutron ♦ | “fizika partikle sen elektra xarje, kwa komponan la atoma nuklee” | → protone, pozitrone, elektrone, newtrine.

nezes-a : necessario(a) ♣ nezes-ej-e : banheiro (privada) ♦ nezes-vaz-e : “vaso sanitario” (privada) ♦ nif-e : “objeto voador nao-identificado” (UFO) ♦ |

“Non-Identifira Flugune” ; “fluguna objekte hipotezey di ekstertereyna origine”.

nifolog-e : ufologo ♦ | “persone kwi studan nifologie” [pessoa que estuda Ufologia].

nifologi-e : ufologia ♦ | “non-ofiziala cienze kwa okupijan studi las nifes” | → nife.

nigr-a : negro(a) (cor) ♣ | → negre. nir : pref. “para indicar a ideia oposta a da raiz” |

nirame [odio], nirbela [feio(a)], nirlonga [curto(a)], nirpaze [briga, guerra], nirricule [pobre].

nirvani-e : nirvana ♦ | “la kaele, law la Budhisma doktrine” | → Budhe.

nis : pron. no’s | Nis devan xri felicas [No’s devemos ser felizes].

nitrogen-e : nitrogenio ♦ (kemia elemente) nivel-e : nivel ♦ nobel-e : nobre ♦ | “pessoa que possui um titulo de

nobreza”. nobl-a : nobre ♣ | ⊕as sentes [sentimentos nobres]. nod-e : no’ (em um barbante, etc) ♦ Noel-e : p.n.m. Papai Noel ♦ | “legenda bemkora Π

yunule, kwi alportan donates al las infanes okazey du Kristnaske”.

nokt-e : noite ♦ | “la parte non-iluminira (fa la sune) du diurne” | → tage, diurne.

nomat-e : nomade ♦ | ciganes xran wo tipe du ⊕es. nombr-e : numero ♦ | → numere. nom-e : nome ♦ | propras ⊕es [nomes proprios]. non : p.adv. nao ♠ | Xi non alvenen ankorey [Ela nao

chegou ainda] | → wi, xay. non-i : negar ♥ | “respondi ow aserti negativey al wo

demande ow propone” | La knabe nonen al su madre, tu li manjen la kokide | → wii.

nord-e : norte (direcao cardeal) ♦ | → sude, wexte, yaxte.

normal-a : normal ♣

35

norm-e : norma ♦ | teknikas ⊕es. notazi-e : notacao ♦ | muzika, kemia, matematika

⊕e. not-i : notar ♥ | → rimarki. notiz-e : noticia ♦ | Hodiey stan gravas ⊕es en las

jurnales iw revues. nov-a : novo(a) ♣ | ⊕ule [novato ; iniciante]. novembr-e : novembro (yar-monate) ♦ nozi-e : nocao ♦ | “elemente du sabeze” | ⊕es pri

cienzes, religie, filozofie, pri la beme iw la mave | → konzepte.

nu ! : interj. Ora ! nuanz-e : nuance ♦ nub-e : nuvem ♦ nud-a : nu/nua ♣ | “sen vestes” | ⊕uline en pentraje

[mulher nua numa pintura]. plaje du ⊕isme [praia de nudismo].

nukle-e : nucleo ♦ | “centra cefa parte” | ⊕e du vivas celes [nucleo das celulas vivas]. ⊕e du atome [nucleo do atomo].

nuks-e : noz [castanha ; avela^] ♦ | “frukte du ⊕eyre” | aveles iw kaxtanes xran ⊕es.

nul-a : nulo(a) ♣ (sen efika valore) | → zere. numer-e : numero ♦ | → nombre. nun : p.adv. agora ♠ nupt-e : nupcias (pp. joedzije) ♦ | nupto nokte [noite

de nupcias]. nur : p.adv. somente ♠ nutr-at-e : alimento ; comida ; “algo nutritivo” ♦ | →

manj-at-e. nutr-i : nutrir ♥

Ooaz-e : oasis (no meio do deserto) ♦ | “kvazaw-

insula, akwapa loke mezey du dezerte, evey kun verdajes”.

obe-i : obedecer ♥ objekt-e : objeto ♦objektiv-e : objetivo ♦ | Mi klopodan skribi wo bema

verke pri fizike, poys twa nezesan al mu ⊕e, kwa xran kompreni la fizika monde. | → zele.

odiar-i : odiar ♥ | “nir-am-i” | odiare [odio]. Nis devan odiari la peke, tamen non la pekune [No’s devemos odiar o pecado, contudo nao o pecador].

odor-e : odor ; cheiro ♦ ofend-i : ofender ♥ ofer-i : oferecer ♥ | ⊕i flores al la amirine. ofert-i : ofertar ♥ | ⊕i vares al las klientes. ofiz-e : oficio ; profissao ♦ ofiz-ej-e : escritorio (de profissionais) ♦ ofizir-e : oficial (das forc’as armadas) ♦ ofiz-ist-e : “pessoa que trabalha num certo oficio” ♦ oft-a : frequente ♣ | ⊕ey [frequentemente]. okaz-i : acontecer ♥ oksid-e : oxido ♦ (pp. kemie) oksigen-e : oxigenio ♦ (kemia elemente) oktobr-e : outubro ♦ (yar-monate)

okul-e : olho ♦ okul-ist-e : oculista ♦ | → dentiste, medike. okul-vitr-es : oculos ; “par-de-oculos” ♦ okup-e : ocupacao ♦ okzident-e : ocidente ♦ | → wexte. old-a : velho(a) ♣ | “Πyuna” | ⊕ule [homem velho]. ole-e : oleo ♦ Olimp-e : Olimpo ♦ | “legenda lojeje du daes du

Antikva Grekie” [legendaria moradia dos deuses da Grecia Antiga].

Olimpik-es : Olimpiadas ♦ | Olimpikas Ludes [Jogos Olimpicos]. Olimpikistes ≡ Olimpiko-ludistes [os esportistas que participam dos jogos olimpicos].

oliv-e : azeitona ; oliva ♦ | “frukte du ⊕eyre”. om : konv. que ; “do que” | Pawle xran pli alta om

Petre. Ya om voyaji, mi vo telefonon. Pos om mi revenon, mi repagon ve. Mi preferan tee om kafe.

omaj-i : homenagear ; dignificar ♥ | Twa strate nomijan Julio Verne omajey al la granda verkiste.

ombr-e : sombra ♦ ombrel-e : guarda-chuva ; sombrinha ♦ | “man-

porteva kontraw-pluva xirmice”. oniks-e : onix (valora xtone) ♦ onkl-e : tio (irmao do pai ou da mae) ♦ | onklece

[titio] (pli karesa forme) | → wave. onkl-in-e : tia (irma^ da mae ou do pai) ♦ |

onklinece [titia] (pli karesa forme) | → wavine. operazi-e : operacao ♦ (pp. medizine, matematike). opini-e : opiniao ♦ oportun-a : oportuno ♣ optik-e : optica ♦ | “parte du cienze fizike, kwa

studan la lume iw las fenomenes pri twa, ekz. pri lenses”.

optim-a : otimo(a) ♣ | → peszima. optim-ism-e : otimismo ♦ | → peszimisme. optim-ist-e : otimista ♦ | → peszimiste. orangutang-e : orangutango ♦ (simio spezie) | →

mandrile, cipanze, gorile. oranj-e : laranja ♦ | “frukte du ⊕eyre”. orazi-e : oracao [pp. gramatica] ♦ | “Orazie xran la

fraze kwa sintatika strukture prezentan oftey subjekte iw predikate, sed kelkafoyey nur predikate.” | → fraze, periude.

orbit-e : orbita ♦ | “voye du cielo korpe”. ord-e : ordem ♦ | “tawga trafa aranje” | Ce stan en

⊕e [Tudo esta’ em ordem]. La alfabeta ⊕e [A ordem alfabetica]. Nis viduy las kemias elementes law la kreskuna ⊕e du zus atomas numeres [Vejamos os elementos quimicos segundo a ordem crescente de seus numeros atomicos].

orden-e : ordem ♦ | 1 sociedade de religiosos, de monges, de padres, de freiras | 2 ordem de equacoes diferenciais, ekz. com derivadas de primeira ordem, de segunda ordem, de terceira ordem, etc.

ord-if-i : colocar em ordem ♥ | “enmeti en orde”. ordon-i : ordenar ; “dar uma ordem” ; “dizer algo que

deve ser obedecido” ♥ | ⊕e xran “obeenda io vole” [ordem eh a vontade de alguem que deve ser

36

obedecida]. orel-e : orelha ♦ | “la ekstera parte du awdo-organe” |

Kelkas yunules portan ⊕ringes kwaw yunulines | → ovede.

organ-e : orgao (do corpo) ♦ | korpos ⊕es. organism-e : organismo (biologico) ♦ organiz-i : organizar ♥ orgasm-e : orgasmo ♦ orgen-e : orgao ♦ [pp. muzike] | “granda muzika

aparate kun klavope, simila al piane” | La prejejo ⊕e [O orgao da igreja].

orient-e : oriente ♦ | → yaxte. origin-e : origem ♦ orkestr-e : orquestra ♦ | “ope du muzikistes, kwas

ludan diversas instrumentes” | → maestre. orkide-e : orquidea (flore) ♦ | “flore du ⊕eyre”. ornam-e : ornamento ♦ | ⊕i table per flores, las

hares (du knabine) per koloras rubandes, las fingres per ringes.

ort-a : ortogonal ; perpendicular (pp. geometrie) ♣ | “dos rektes ⊕as inter si forman kwar egalas angules du 90 grades inter si” | ⊕a angule [du 90 grades] (angulo reto, de 90 graus). ⊕a triangule [kwa apan wo ⊕a angule] (triangulo retangulo, i.e. que possui um angulo reto ou de 90 graus).

ost-e : osso (elemento do esqueleto) ♦ ov : suf. “que indica capacidade, poder para realizar” |

mortova venene [veneno mortal]. kreova [capaz de criar]. detruova bombe [bomba capaz de destruir]. flugova birde [ave capaz de voar].

oved-e : ouvido ♦ | “a parte interna do orgao da audicao, nao incluindo as orelhas” | “la interna parte du awdo-organe” | La infane ploran pro ⊕o-dolore | → orele.

ow : konv. “ou” | Elektuy ow A ow B [Escolha ou A ou B]. Xi povax resti ow forrii, lawvoley [Ela pode ficar ou ir embora, conforme quiser] | → iw.

oy : pref. “que indica o inicio de um movimento, ou uma mudanc’a de estado” | oysabi [passar a saber, ficar sabendo]. oysidi [assentar-se]. oystari [colocar-se de pe’]. oyvoyrii [colocar-se a caminho].

ozean-e : oceano ♦ ozil-i : oscilar ♥ | “moviji twoy iw retroy” [mover-se

para la’ e para ca’] | Wo libera pendole ⊕an ye konstanta ritme [Um pendulo livre oscila num ritmo constante]. La barke ⊕an sur las maros ondes [O barco oscila sobre as ondas do mar]. | → balanzi.

Ppadel-e : pa’ ♦ (de moinho, de turbina, de helices,

para mover areia, de raquete de tenis) | “plataje ow simpla piwze propra por puji aere, gaze, akwe, itp, ow por vli pujira fa twas” | ⊕-rade, turbinos ⊕es, helizos ⊕es. Las ⊕es du muelice.

padr-e : padre (catolico) ♦ | “katolika pastre” | La ⊕e konduken la mese.

paf-i : atirar ♥ (com arma-de-fogo, ou com arco-e-flecha) | ⊕ice [arma-de-fogo, ou arco-e-flecha].

pag-i : pagar ♥ paj-e : pagina ♦ pak-i : embrulhar ; “fazer as malas” ♥ | ⊕ajes du

voyaje [malas, embrulhos de viagem]. palm-e : palma ; “folha da palmeira” ♦ | “folie du

⊕eyre” | → pine. palp-i : apalpar ♥ pan-e : pao ♦ | Non nur per ⊕e vivan la home [Nao

somente de pao vive o homem]. pane-e : pane ♦ | “mau funcionamento ou nao

funcionamento de maquina” | “akzidenta misa ow non-plua funkziade du maxine” | La avie, la xipe, la motore, la awtomobe ⊕en.

pantalon-e : “calc’a comprida” ♦ (de homem ou mulher).

panter-e : pantera ♦ (sovaja katuge) papa : papai ♦ | “karesforme por patre” | La eta

infane krien : papa!” | → mama. papag-e : papagaio ♦ (birde kwa “hiblan”) | →

kanarie. pap-e : papa ♦ | “la surtera cefe du Katolika Eklezie”

| Vu Sankteze, la ⊕e Johan Pawle La Dosa. paper-e : papel ♦ | ⊕-folie [folha de papel]. papili-e : borboleta ♦ | multikolora ⊕e [borboleta

multicolorida]. La ⊕e envenen tra la fenestre [A borboleta entrou pela janela].

parabol-e : parabola ♦ (pp. geometria figure) | → hiperbole, elipse.

paradiz-e : paraiso ♦ paradoks-e : paradoxo (pp. filozofie) ♦ paralel-a : paralelo(a) ♣ | ⊕as rektes. paraliz-i : paralisar ♥ | ⊕ule ≡ “persone kwa suferan

per paralizie”. | → paralizie. paralizi-e : paralisia ♦ | “Πsane ow fizika probleme

kwa Πpermesan korpos moves” | infana ⊕e. paraxut-e : para-quedas ♦ | ⊕iste [para-quedista]. pardon-i : perdoar ♥ | Dae povan ⊕i la home, ⊕i

nus pekes [Deus pode perdoar o homem, perdoar nossos pecados].

par-e : par (dosope) ♦ | jo⊕e [casal, homem e mulher].

parenz-e : parente ♦ | “persone kwa apan wo komuna yaule kun alia persone”.

parenz-ez-e : parentesco ♦ parfid-i : trair ♥ | ⊕e, ⊕aze [traic’ao] | → fidi,

fidela, loyala. parfum-e : perfume ♦ | rozo ⊕e [perfume de rosas]. park-e : parque ♦ | ⊕i awtomobes [estacionar

automoveis]. part-e : parte ♦ parti-e : 1 partido (politico) ♦ | 2 partida (de jogos) ♦

| politikas ⊕es. ⊕e du futbale, ⊕e du xaklude, ⊕e du dames, ⊕e du teynese | → etape.

partikl-e : particula ♦ | atomas ⊕es [particulas atomicas]. vortas ⊕es [particulas gramaticais].

pasajer-e : passageiro ♦ | ⊕es du buse, du trayne, du xipe, du avie.

37

pase-e : passado ♦ | → prezense, future. paser-e : passaro ♦ (genero de aves voadoras) | →

birde. pas-i : passar ♥ Pask-e : p.n. Pascoa | “Kristeyna religia feste, kwa

rememoran la resurekte du Jezue” | → Kristnaske. pasport-e : passaporte ♦ (documento para se viajar

para um outro pais). past-e : pasta ♦ (de dente, medicamento pastoso, etc)

| dento-⊕e. pastr-e : pastor (pp. religie) ♦ patr-e : pai ♦ | → papa, madre, mama, wave,

wavine. pax-e : passo ♦ paxi-e : paixao ♦ (emocao incontrolada) Paxion-e : Paixao (de Jesus Cristo) ♦ | “las suferes

du Jezue Kriste, pos lu arestije yu lu morte sur la kruze”.

paxt-i : “fazer pastar” ; “conduzir ao pasto” ♥ (pp. animais) | ⊕i xafope, ⊕i brutes. La Sinyor xran mu ⊕iste, nane mo mankon!

payl-e : palha ♦ paz-e : paz ♦ | Las knabes nir⊕en inter se [Os

meninos brigaram entre si]. Nis vos deziran ⊕e iw sane [No’s vos desejamos paz e saude].

pazienz-e : paciencia ♦ | ⊕e xran grava virte [paciencia eh uma virtude importante]. Onusdirey, per ⊕e onis atingan ce [Diz-se que, com paciencia, no’s alcanc’amos tudo].

Pazifik-e : p.n. Pacifico (ozeane) pec-e : piche ♦ (pp. certa tipe du nigra glueza

substanze) | ter-⊕e ≡ asfalte. pec-ist-e : pichador ♦ | “home kwi Πraytey kovran,

skriban ow desegnan per pece sur las mures du konstruajes” | La prefekte signaturen rigora leje kontraw las ⊕istes.

pek-e : pecado ♦ | “ofende kontraw la Dao leje” | Sar vi ⊕en, lur pentuy! veniala, mortala ⊕e.

pel-i : impelir (veiculos) ; “tocar” (animais) ♥ | La paxtiste ⊕en la xafope tra la campe [O pastor levou o rebanho (de carneiros) pelo campo]. Twa submarxipe uzan wo nova sisteme du ⊕ade [Esse submarino utiliza um novo sistema de propulsao].

pelu-e : pelo ; “cabelo da pele do corpo” ♦ | Ordinarey, la vira korpe xran pli kovrira per ⊕es om la wina korpe [Ordinariamente, o corpo masculino eh mais coberto de pelos do que o corpo feminino]. | dezpelui [depilar] | → hare.

pend-i : pender ♥ pendol-e : pendulo ♦ | la ⊕e balanzan twoy iw retroy

[O pendulo balanc’a para la’ e para ca’]. pen-i : penar ; sofrer ; “esforc’ar-se por” ♥ penis-e : penis ♦ (pp. vira anatomie) pens-i : pensar ♥ pent-i : arrepender-se ♥ | “tre bedawri pro wo farira

akte, twey ke onis volan Ωplu ripeti ze iw bet ripari ze, sar twa evan” | Xi ploren ⊕una pri su pekes [Ela

chorou arrependida pelos seus pecados]. pentr-i : pintar (uma parede, um quadro) ♥ pep-i : piar ; arrulhar [pp. aves] ♥ | Las kokides

⊕aden sekvunas la kokine [Os pintainhos piavam seguindo a galinha]. Las kolombes ⊕aden en la parke [Os pombos arrulhavam no parque].

per : prep. “por meio de” | Mi skriban per plume, per krayone, per komputure.

perd-i : perder ♥ | 1 “non plu trovi” | 2 “Πvenki”. perfekt-a : perfeito(a) ♣ per-i : interceder ♥ | Lu ⊕aze wew deciden por nus

sukzese. Iw kwam alvenon nus hor, Sinyor stuy sen prokraste la ⊕aze du Maria.

period-e : periodo [pp. tempo] ♦ | → periude. periud-e : periodo [pp. gramatica] ♦ | “Periude xran

la fraze komponira per hum ow pli om hum orazies. La periude xran simpla, kwam zi komponijan per hum nura orazie. La periude xran komposta, kwam zi komponijan per pli om hum orazie.” | → orazie, fraze.

perl-e : perola (de ostra) ♦ | Xi troven wo granda ⊕e en la konke. Kol-ringe el ⊕es.

permes-i : permitir ♥ perpendikl-a : perpendicular (pp. geometrie) ♣ |

⊕as rektes ≡ ortas rektes | → orta. persekut-i : perseguir ♥ persist-i : persistir ♥ personal-e : personagem ♦ | Las ⊕es du Walt

Disney: Mikey, Donald, Plute, itp. personal-ez-e : personalidade ♦ | “ope du spiritas iw

psikas traytes kwas karakterizan wo persone” | Li apan wo diskreta ⊕eze [Ele tem uma personalidade discreta].

person-e : pessoa ♦ perspektiv-e : perspectiva ♦ perswad-i : persuadir ♥perturb-i : perturbar ♥ perzept-i : perceber ♥ | 1 “kapti per las senso-

organes” | La okule ⊕an la lume. La ovede ⊕an la sone | 2 “senti”; “kompreni” ; “daveni” | Xi ⊕en ii alproksimuna. Xi ⊕en mu vera intenze.

pes-i : pesar (medir o peso) ♥ | “mezuri la peze” | → peze.

pes-ic-e : balanc’a ♦ | “pezo mezurice”. peskiz-i : pesquisar ♥ | cienza ⊕e [pesquisa

cientifica]. yepopola ⊕e pri las xanzes du kandidates al prefekte [pesquisa junto ‘a populacao sobre as chances dos candidatos a prefeito]. | → esplori.

pest-e : peste ♦ | “epidemia ow kontaja Πsane” | nigra ⊕e.

peszim-a : pessimo(a) ♣ | → optima. peszim-ism-e : pessimismo ♦ | → optimisme. peszim-ist-e : pessimista ♦ | → optimiste. petal-e : petala (de flor) ♦ | blankas, rujas, flavas

floros ⊕es. pet-i : pedir ♥ | → pledi, plendi.

38

petit-a : pequeno(a) ♣ | “Πgranda” | La mond-fama rakonte: La Petita Prinze [O conto mundialmente famoso: O Pequeno Principe]. Nis lojan en wo ⊕a urbe [No’s moramos numa cidade pequena].

petol-i : “traquinar” (pp. crianc’as) ♥ | Las infanes ⊕an amuzey.

petrol-e : petroleo ♦ | benzine xran wo komuna ⊕o derivaje [gasolina eh um derivado comum do petroleo] | → nafte.

pex-i : pescar ♥ | “(provi) kapti fixes” | ⊕i per rete. ⊕i per verge iw hoke.

pex-ist-e : pescador ♦ | “home kwo metie xran pexi” | Kelkas apostoles du Jezue xreni ⊕istes.

peyl-e : pele (humana ou de animais) ♦ | “natura korpo tegaje”. | lavi la ⊕e per fayna sapece [lavar a pele com um sabonete fino]. trakti la ⊕e per wo speziala kreme [tratar a pele com um creme especial]. | → pelue.

pez-e : peso (de um corpo) ♦ | “la efike du gravito forte sur wo fizika korpe” | Twa xtone ⊕an 5 kgs. | Onis mezuran las korpos ⊕es per wo pesice | → pesi, pesice.

pian-e : piano (muzika instrumente) ♦ | Hariel ludan ravey la ⊕e [Hariel toca o piano maravilhosamente].

pied-e : pe’ ♦ (de homem, mulher, animais, insetos, de moveis).

pig-e : pega ♦ (especie de ave europeia) pigr-a : preguic’oso(a) ♣ | “nir-labor-em-a”. pijam-e : pijama ♦ | “vira veste por dormi enlitey” |

→ kamizole. pik-i : picar ♥ | ⊕aze du dorne, du serpente, du

pingle, du kokine [picada de espinho, de serpente, de alfinete, de galinha].

pilastr-e : pilastra ♦ | → kolone. pil-e : pilha (eletrica) ♦ | “fonte du elektra energie,

kwa ravenan di kemias reakzies eney du ze” | → baterie.

pilk-e : bola (de algum tipo de jogo) ♦ pilol-e : pilula ; comprimido ♦ | “medikamente en

forme du globete, ar kwa onis devan gluti” | kontrawzipa ⊕e [pilula anti-concepcional].

pilot-e : piloto ♦ pilot-i : pilotar (pp. avie, xipe) ♥ | → stiri. pin-e : pinha ; “fruto do pinheiro” ♥ | “frukte du

⊕eyre” | → palme. pingl-e : alfinete ♦ pingwen-e : pinguim ♦ | “Antarkta mara birde kwa

Ωflugan”. pionir-e : pioneiro ♦ pip-e : cachimbo (kurba ice por fumi) ♦ pipok-e : pipoca ♦ | “krev-maize” | Mi tre xatan

manji ⊕es en la kineje [Eu gosto muito de comer pipocas no cinema].

pipr-e : pimenta ♦ | “frukte du ⊕eyre” | manjate kun sale iw ⊕e [comida com sal e pimenta].

piramid-e : piramide [solido geometrico] ♦ pirat-e : pirata (mara rabiste) ♦

pir-e : pera (fruta) ♦ | “frukte du ⊕eyre”. pitz-e : “pizza” (tipa Itala manjate) ♦ | En la ⊕eje

onis trovan ⊕e por manji [Na pizzaria no’s encontramos pizzas para comer] | → lazagne.

piwz-e : pec’a ♦ (pp. parte du solida korpe ow du maxine) | ⊕e du pane. ⊕e du horloje.

piz-e : ervilha ♦ (herbe, legome kun eta globforma grayne) | “frukte du ⊕eyre”.

pizin-e : piscina ♦ | “pli Πpli granda akwuje, propra por najade” | Nus klube apan kwar ⊕es, xrani wo propra por infanes [Nosso clube tem quatro piscinas, sendo uma propria para crianc’as].

plac-i : “agradar a” ♥ | Ti blankas, ti rujas, ti flavas, rozes cam ⊕an xo [Queiram brancas, vermelhas ou amarelas, rosas sempre agradam a ela].

plad-e : prato ; “determinado tipo de comida” ♦ | La kuiriste preparen siv nirsamas ⊕es por la vespermanje [O cozinheiro preparou sete diferentes pratos para o jantar]. Xi preferan vegetaras ⊕es [Ela prefere pratos vegetarianos] | → telere.

plafon-e : teto (de casas) ♦ plaj-e : praia ♦ | “mara ow rivera borde, suficey

ebena iw sablorica, tawga por suna ow akwa banade”.

pland-e : “planta do pe’” ♦ | “la plata suba parte du piede, kwa tuxan la grunde” | → polme.

pland-um-e : “sola de sapato” ♦ | “la nirsupra plata parte du xue”.

planed-e : planeta ♦ | Cirkaw la sune rondiran naw koniras ⊕es [Em torno do sol giram nove planetas conhecidos].

plan-i : planejar ♥ | Nis ⊕an pasi nus miellune en Pariz [No’s planejamos passar nossa lua-de-mel em Paris].

plank-e : assoalho (de casas) ♦ plant-i : plantar ♥ | ⊕e [planta]. ⊕aje [plantacao]. plasm-e : plasma ♦ [pp. medizine ow fizike]. plast-e : plastico ♦ platform-e : plataforma ♦ plaz-e : prac’a ♦ (certa libera spaze eney du wo

urbe) | Ye la plazo-meze staran wo bela artifika akwo fonte, kwa carman las vizitunes [No meio da prac’a ha’ uma bela fonte (de agua) artificial, que encanta os visitantes].

pled-i : suplicar ♥ | → peti, plendi. plekt-i : entrelac’ar ♥ plen-a : pleno(a) ; cheio(a) ♣ | Maria, grazio-plena

[Maria, cheia de grac’a]. plend-i : reclamar ♥ | → peti, pledi. plen-um-i : cumprir [tarefas] ; preencher

[formularios] ♥ | plenumi las taskes, las formulares. pley : p.adv. superlativo absoluto | “la pley ...” [o(a)

mais ...] ♠ | Hariel xran por me la pley bela wine du monde [Hariel eh para mim a mulher mais bonita do mundo].

plezur-e : prazer ♦ pli : p.adv. mais (em quantidade, em comparacao) ♠ |

Pawle xran pli forta om Antone [Paulo eh mais forte

39

do que Antonio]. | → plu, pley. plor-i : chorar ♥ plu : p.adv. mais (continuacao no tempo) (pp. dawri

en la tempe) ♠ | Xi non plu resten en la postene [Ela nao mais continuou no cargo] | → pli, pley.

pluk-i : “tomar delicadamente entre os dedos da mao” ♥ | ⊕i flores di la jardene [colher flores do jardim].

plumb-e : chumbo [peza iw mola metale] ♦ plum-e : pena (de aves) ♦ | lanuge xran delikata

⊕aje du la brustete du birdes [lanugem eh plumagem delicada do peitinho das aves].

plumen-e : caneta ♦ (para se escrever, desenhar, ou colorir com tinta) | La knabe preparen su ⊕es por skribi la redaktaje [O menino preparou suas canetas para escrever a redacao]. La knabine prenen su kolorovas ⊕es blua, verda, flava, iw ruja, por kolori su desegnes [A menina pegou suas canetas de colorir azul, verde, amarela, e vermelha, para colorir seus desenhos].

plur-as : “dois ou mais” ; “muitos(as)” ♣ plus : p.adv. “mais” ♠ | “a operacao matematica de

somar” | “la matematika operazie sumi” | dos plus tri egal kwin | → minus, way, psa.

Pluton-e : p.n. Plutao (pp. planede)pluv-e : chuva ♦ | “akwo-fallade di nubes al la tere” |

forta, ventoza ⊕e. pnew-e : “pneu” ♦ | “kamere el kawcuke ar kwa onis

plenifan per aere (ow nitrogene), uzira ye awtomobos rades”.

pob-e : popa ♦ | “la nirfrontala parte du xipe ow barke” | → pruhe, ferdeke.

poem-e : poema ♦ poent-e : ponto (em jogo, em concurso) ♦ poet-e : poeta ♦ | “twi, kwi kutimey faran poezies ow

verses” | Mi tre xaten la bela filme “La Leterportiste iw la Poete” [Gostei muito do belo filme “O Carteiro e o Poeta”].

poezi-e : poesia ♦ | ⊕iste ≡ poete [poeta]. pokal-e : tac’a ♦ | “funelforma trink-vaze kun larja

fawke” | ⊕e da vine, da campane | → kalike. poliedr-e : poliedro ♦ | “geometria solide kwa

prezentan kwar ow pli ebenas fazes” | Ekzistan kwin iw nur kwin “regularas ⊕es”: tetraedre (4 fazes), heksaedre [≡ kube] (6 fazes), oktoedre (8 fazes), dekdosedre [12 fazes], iw la ikozaedre (20 fazes).

polip-e : polvo ♦ | “maro beste, kun granda kape di kwem elrian ok tentakles” | → tentakle.

politik-e : politica ♦ poliz-e : policia ♦ poliz-eyn-e : policial ♦ polm-e : “palma da mao” ♦ | “interna faze dul mane”

| → plande. polp-e : polpa ♦ | “la mola iw manjeva parte du

fruytes iw radikes” | ⊕e du pome, du oranje, du avokade, du karote.

poluiz-e : poluicao ♦ (do ar, da agua, do meio-ambiente).

poluiz-i : poluir ♥ (o ar, a agua, o meio-ambiente). polur-i : polir ♥ | ⊕i las xues, la planke, preciozas

xtones, metalas piwzes. polus-e : po’lo (geografico, eletrico, magnetico) ♦ |

Las geografias ⊕es norda iw suda. Las elektras ⊕es pozitiva iw negativa. Las magnetas ⊕es norda iw suda.

polv-e : po’ (pp. “po’ da terra”) ♦ | “graynoza sablo-simila substanze” | ter-⊕e, awro-⊕e, kristala ⊕e | → pulvore, pulve.

pom-e : mac’a ♦ | “frukte du ⊕eyre”. pont-e : ponte ♦ popol-a : “relativo a populacao” ♣ popol-amas-e : multidao (de pessoas) ♦ | →

homamase. popol-e : povo (pessoas) ♦ | → homope. popular-a : popular ♣ por : prep. por ; para pord-e : porta ♦ pork-e : porco (korto beste) ♦ port-i : portar ; carregar ; “ter consigo” ♥ | al⊕i,

kun⊕i, for⊕i. portret-e : retrato (fotografia ou desenho) ♦ | Sur la

vande du mu dormocambre pendan wo serena portrete du Hariel [Sobre a parede do meu dormitorio pende um retrato sereno de Hariel].

porzelan-e : porcelana ♦ | teleres, statuetes, tases el ⊕e.

pos : prep. apos (pp. tempo) | Pos twa labore, mi ripozon | → ya.

pos om [ ≡ posk ] : prep. “depois de” | Pos om mi revenon, mi pagon ve [Depois de regressar, eu pagarei a voce] | → ya om, yak, posk.

posibl-a : possivel (de ocorrer) ♣ | “twa, kwa povan okazi, realiji” | Ce xran posibla por kwi kredan [Tudo eh possivel para quem cre^] | → xay, eva.

posk [ ≡ pos om ] : prep. “depois de” | Posk mi revenon, mi pagon ve [Depois de regressar, eu pagarei a voce] | → ya om, yak, pos om.

posten-e : cargo ; posto ♦ poston-e : posto ♦ [medico, dentario, de gasolina, de

servic’os] | benzino ⊕e [posto de gasolina]. mediko ⊕e [posto medico]. servo ⊕e [posto de servic’os].

postulat-e : postulado (pp. filozofie) ♦ | La “⊕e du paraleles” xran la grava ⊕e du tweynomira “Ewklida Geometrie”, kontestira fa kelkas modernas matematikistes [O “postulado das paralelas” eh o importante postulado da assim chamada “Geometria Euclidiana”, contestado por alguns matematicos modernos].

postul-i : exigir ♥ pot-e : pote ♦ (ekz. para se guardar mantimentos) |

kuir⊕e [panela de cozinha]. pov-i : poder ♥ povr-a : pobre ; miseravel ♣ | “Πric-a” ; “mizer-a” powk-a : pouco(a) ♣ | Xi responden mo per kelkas

⊕as vortes [Ela me respondeu com algumas poucas

40

palavras]. Las jardenos trefes apan ⊕as folies: nur tri ow kwar [Os trevos dos jardins tem poucas folhas: somente tres ou quatro]. Dank’al Dae, mi xuldan ⊕ey al la banke [Grac’as a Deus, devo pouco ao banco].

powkikost-a : barato ♣ [pp. que custa pouco dinheiro] | ⊕as vestes, domas utilajes, foto-maxines, elektronikajes. | → multikosta, bagatele.

powz-i : pousar ♥ | “cesi flugi iw surteriji adekwatey” | La avie ⊕en en la flug-havene. Las birdetes ⊕en sur las arbos brances.

pox-e : bolso (pp. vestes) ♦ | Mi kutiman alporti wo naz-tuke en la ⊕e [Costumo levar um lenc’o no bolso].

poxt-e : correio ♦ | “la publika (oftey xtata) serve transdoni leteres itp” | → leterportiste.

poxt-ofiz-ej-e : agencia-de-correio ♦ [onde se postam cartas].

poynt-e : ponta ♦ | monto-⊕e [cume do monte, pico da montanha].

pozitron-e : positron ♦ | “ ‘anti-elektrone’, t.x. fizika partikle pley simila al la elektrone, sed kun pozitiva elektra xarje” | → elektrone, newtrine.

pozizi-e : posicao ♦ praktik-i : praticar ♥ prav-a : “ter razao” ; “estar certo” ♣ | ⊕ifi [ ≡

justificar, “dar razao” (a algo ow alguem)]. preci-(oz)-a : precioso(a) ♣ | preci(oz)as perles,

xtones, yuveles [perolas, pedras, joias preciosas]. Mi kredan ke la diamante xran la pley precia xtone du monde [Creio que o diamante eh a mais preciosa pedra do mundo]. xawpreci(oz)a [semi-precioso(a)].

preciz-a : preciso ; exato ♣ | → akurata. preciz-ez-e : precisao ; exatidao ♦| → akurateze. prefaz-e : prefacio (en libres) ♦ prefekt-e : prefeito (urbestre) ♦ prefer-i : preferir ♥ prej-e : prece ; oracao (pp. religie) ♦ prej-ej-e : igreja (o predio) ♦ | → eklezie. preleg-e : palestra ♦ prem-i : pressionar ♥ | ⊕e, ⊕aze [pressao]. premi-e : premio ♦ | ⊕i [premiar]. pren-i : pegar ♥ prepar-i : preparar ♥ pres-i : imprimir ♥ | ⊕maxine [impressora]. preskey : p.adv. quase ♠ pret-a : pronto(a) ♣ preter : prep. “que indica que um certo objeto ou

pessoa passou perto de outro(a), mas seguiu adiante” | Rierey xi pasen preter me sur la trotuare, sed xi non me viden [Ontem ela passou junto a mim na calc’ada, mas nao me viu].

prevent-i : prevenir ♥ | vakzine por ⊕i kontraw paralizie. [vacina para previnir contra paralisia]. droge por ⊕i kontraw maro-nirsane. [droga para previnir contra enjoo maritimo].

previzi-i : prever (o futuro) ♥ | ⊕e [previsao (do futuro)] | metereologa ⊕e [previsao meteorologica].

prez-e : prec’o ♦ (pp. mona valore por vendade ow acetade).

prezens-e : “o tempo presente” ♦ | → future, pasee. prezent-i : apresentar ♥ prezidant-e : presidente ♦ prezid-i : presidir ♥ prezip-a : principal ♣ prezorg-i : “preocupar-se” ♥ | “Πtrankwiliji pro Ω

certeze ow dowbe pri ie, ar kwe onis opinian grava” | Xi ⊕an, poys xu edze perden lu postene en la firmae [Ela esta’ preocupada, pois o seu marido perdeu o cargo que ocupava na firma].

pri : prep. “sobre” ; “a respeito de” | Hiblu mo pri ve [Fale-me sobre voce].

primitiv-a : primitivo(a) ♣ primitiv-ul-e : “homem primitivo” ♦ printemp-e : primavera (sezone) ♦ prinz-e : principe (nobele) ♦ prinz-in-e : princesa (nobeline) ♦ prinzipl-e : principio, lei (pp. filozofie) ♦ prism-e : prisma [solido geometrico] ♦ privat-a : privado [o oposto de “publico”] ♣ | “Π

publika”. prizon-e : prisao ♦ | “konstruaje kwem onis tenan Π

liberey persones pro wo yustizo kawze” | → prizoneyne, aresteje.

prizon-eyn-e : prisioneiro(a) ♦ | “persone Πlibera en wo prizone”.

pro : prep. “por causa de” probabl-a : provavel ♣ problem-e : problema ♦ procez-e : processo [judicial] ♦ | “yuja afere, yurey

submetira al tribunale” | La olda profesore starten su emerito ⊕e | Kelkas urbeynes ⊕on la fabrike, pro la poluize kawzira fa twa | → prozese, prozedi.

produkt-i : produzir ♥ profesi-e : profissao ♦ | “ca okupe, per kwa onis apan

su vivo-subtene”. profesor-e : professor ♦ | ⊕ine [professora]. profund-a : profundo(a) ♣ program-e : programa ♦ | televido ⊕e. komputuro

⊕e. voyajo ⊕e. progres-i : progredir ♥ projekt-e : projeto ; plano ♦ | ⊕i [projetar, planejar].

| Wo enjeniero skipe ⊕en twa ponte [Uma equipe de engenheiros projetou essa ponte].

prokrast-e : atraso ; demora ♦ | “nirfrue al kwa onis submetan wo afere” | Non ⊕uy vu decide! Iw kwam alvenon nus hor, Sinyor stuy sen ⊕e la peraze du Maria. Las jofiances ⊕en su joedzije.

proksim-a : proximo(a) ♣ promen-i : passear ♥ promes-i : prometer ♥ propag-i : propagar(-se) ♥ propon-i : propor ; sugerir ♥ propr-a : proprio(a) ♣ | ⊕as nomes [nomes

proprios]. ⊕a dome [casa propria].

41

propriet-e : propriedade ♦ proton-e : proton ♦ | “fizika partikle kun pozitiva

elektra xarje, kwa komponan la atoma nuklee” | → newtrone, elektrone, pozitrone, newtrine.

proverb-e : proverbio ♦ prov-i : “tentar fazer alguma coisa” ♥ | Tu vi non

⊕on solvi twa probleme du matematike? [Voce nao vai tentar resolver esse problema de matematica?] | → tenti.

providenz-e : providencia (de Deus) ♦ | La Dao ⊕e zorgan pri la tota homa vive.

proviz-i : prover ♥ | → liveri. provizor-a : provisorio(a) ♣ | “farira non por cam,

sed por resti nur dum certa tempe” | ⊕a ponte, solve, labore.

proyekt-i : projetar [pp. geometria, luz] ♥ | geometria ⊕e [projecao geometrica]. ⊕i wo vektore du tri-dimensia spaze al las tri perpendiklas koordinatos akses [projetar um vetor do espac’o tridimensional aos tres eixos coordenados perpendiculares]. En la kineje onis ⊕an la filme sur wo granda ekrane [No cinema projeta-se o filme sobre uma grande tela]. Wa la televidure, onis spektan las bildes interney ⊕iras sur la vitra ekrane [Diante do televisor, no’s assistimos ‘as imagens internamente projetadas sobre a tela de vidro].

prozed-i : proceder (pp. kondute) ♥ | “agi law certa maniere kun definira zele” | Sar vi volan placi xo, ⊕uy decey. | kirurgia ⊕e por operazii la kore. matematikas ⊕es por solvi ekwazies. | → prozese, proceze.

prozes-e : processo ♦ | “natura prusekveze du fenomenes en wo aparta sisteme” | La cienze ankorey non komprenan pleney la ⊕e per kwa la Sune luman | → prozedi, proceze.

pru : p.adv. “que remete a acao da frase ao proprio sujeito” ♠ | Li vunden se pru [Ele feriu a si proprio (a si mesmo)]. Xi pru non komprenan ar kwa xi diren [Ela mesma nao compreende o que disse].

prudenz-e : prudencia ♦ | “virte law kwa onis kondutan evituna la mave iw danjeres, prugarduney se pru” | ⊕a home ≡ ⊕ule [homem prudente].

pruh-e : proa ♦ | “la frontala parte du xipe ow barke” | → pobe, ferdeke.

prunt-i : “dar ou tomar emprestado” ♥ | ⊕odoni [dar emprestado]. ⊕opreni [tomar emprestado].

pruv-i : provar ♥ | matematika ⊕e [prova (demonstracao) matematica].

psa : p.adv. “a operacao matematica de dividir” ♠ | “la matematika operazie disdividi” | dosdek-siv psa tri egal naw [vinte e sete dividido por tres eh igual a nove]. La awtomobe kuran ye 80 kilometres psa hore [O automovel corre a 80 quilometros por hora] | → way, plus, minus.

psewdo : teknika pref. kwa signifan “falsa”, “non-awtentika” | ⊕nome, ⊕cienze | → anti.

pso : prep. “atras de” (pp. spaze) | Pso twa mure stan mu dome | → wa.

publik-a : publico(a) ♣ | “Πprivata”. puf-e : almofada ♦ | “sakete plenblovira ow

plenxtopira per elasta materiale kwaw lane, payles, plumes”.

pug-e : “conjunto formado pelas duas nadegas” ; “parte do corpo humano para se sentar” ♦ | → glutee.

pugn-e : punho ♦ (mao com os dedos flexionados juntos).

puj-i : empurrar ♥ | “Πtiri” | Dos elektras xarjes pozitivas, ow dos elektras xarjes negativas, for⊕an reziprokey wo ar alia [Duas cargas eletricas positivas ou duas cargas eletricas negativas repelem-se reciprocamente uma a outra] | → tiri, ripeli.

pul-e : pulga ♦ | “eta insekte kwa saltugan iw sucan la sange dil home iw alias mamules”.

puli-e : polia ♦ | “ligna ow metala rade, kwo rande apan wo sulke, tra kwa pasan wo xnure por levi iw Πlevi xarjes, dum la ⊕e giran”.

pulm-e : pulmao ♦ | “cefa organe du spirade”. puls-e : pulso (artero batade) ♦ pulv-e : polvora ♦ | “eksplodema pulvore, oftey uzira

en armices iw en amuzas fayrajes” | → polve, pulvore.

pulvor-e : po’ ♦ (substancia pulverizada, isto eh, colocada sob a forma de po’) | “graynoza sablo-simila substanze” | karbo ⊕e, eksplodema ⊕e, venena ⊕e | → polve, pulve.

pun-i : punir ♥ punkt-e : ponto ♦ pup-e : boneco(a) ♦ | infanas ⊕ines. pur-a : puro(a) ; imaculado(a) ♣ putr-i : apodrecer ♥ | Las bananes rapidey ⊕ijen en

la fruytuje, pro la alta varmeze [As bananas rapidamente apodreceram na fruteira por causa do calor intenso].

Qqh : E-sone “h^” [hh]qj : E-sone “g^” [dj]ql : P-sone “lh” qlam-e : lhama ♦ | “kameleska beste du Suda

Amerike” | raydi ⊕es en la montope Andese [montar (cavalgar) lhamas na Cordilheira dos Andes].

qn : P-sone “nh” qs : E-sone “c” [ts]

Rrab-i : assaltar ♥ | ⊕iste [assaltante]. rad-e : roda ♦ | ⊕-xues [patins com rodas]. radi-e : 1 radio ♦ | “aparelho eletronico que capta

ondas eletromagneticas” | 2 raio ♦ (de luz, laser, descarga eletrica, etc) | 1 “heyma elektronika aparate kwa rizevan elektromagnetas ondes, cefe law amuza zele, prezentuna la sone kodira en twas” | Li vlan awduna muzikes ye la ⊕e | 2 “rektlinia, Πlarja iw longa serie du ondes ow partikles jetiras di wo fonte” | lum-⊕e, sun-⊕e | ⊕es X, Gama (el wo ⊕o-aktiva fonte) | la lasero-⊕e konsistan en wo nirlarja faske du lumas ondes sam-fayzas. | →

42

radiure. radik-e : raiz ♦ | arbos, plantos, vortos ⊕es | →

radixe. radi-ur-e : radio ♦ | “heyma elektronika aparate kwa

rizevan elektromagnetas ondes, cefe law amuza zele, prezentuna la sone kodira en twas” | “aparelho eletronico que capta ondas eletromagneticas” | Li vlan awduna muzikes ye la ⊕ure. | → radie1 .

radius-e : raio ♦ (distancia entre o centro do circulo e sua circunferencia) | “rekta linie ow distanze inter la centre du cirkle iw su cirkonferenze”.

radix-e : raiz-de-palavra ♦ [pp. linguagem ALFA] | am- , paz- , lum- , san- , ver- , xran ekzempley belas gravas ⊕es du Alfa26.

rakont-i : contar ; narrar ♥ | La infana ⊕e “La Magiiste du Oz”. Xi non ⊕en mo kway xi ploren.

ramen-e : correia ♦ (para transferir movimento de uma roda para outra).

ramet-i : retirar (roupas, etc) ♥ | “dez-met-i” ; “ratiri”.

ramov-i : remover ♥ | Stan nezesa ⊕i twa xtonuge di sur la voye.

rampl-e : rampa ♦ | “akliva ow dekliva voye” ; “Ωhorizontala, klinira sen-xtupa koridore”.

rand-e : borda (de mar, de rio, de vestido) ♦ | → borde.

rang-e : “status” ; “grau ou posicao dentro de uma certa hierarquia” ♦ | alt-⊕-ul-e [pessoa de elevada posicao social].

rapid-a : rapido(a) ♣ | → velozite. raport-i : deportar ; “levar de um lugar para outro” ♥

| Las basuristes ⊕en la basure di la urbe al la basureje [Os lixeiros levaram o lixo da cidade para o deposito de lixo]. | → riporti.

rapren-i : retirar ; subtrair ♥ rapunkt-e : “ponto-de-partida” ♦ | “startopunkte”. rar-a : raro(a) ♦ | “Πabunda ow Πofta” | ⊕as birdes,

fixes, bestes, xtones. ⊕ira aere [ar rarefeito]. rat-e : rato (mamule ronjule) ♦ | → muse. ratir-i : retirar (roupas, etc) ♥ | “rameti” ; “meti for” raven-i : devir (vir de algum lugar) ♥ rawk-a : rouco(a) (pp. voz) ♣ rawp-e : “larva de borboletas e de alguns outros

insetos” ♦ | “larve du papilie iw du kelkas alias insektes” | silk-⊕e [bicho-da-seda].

raxipz-i : “despender dinheiro, pagando por uma mercadoria ou um servic’o” ♥ | “pagi mone pro rizevira vare ow serve” | → xipze, enxipzi.

rayd-i : “andar a cavalo” ; cavalgar ; montar (cavalo, jumento, camelo, lhama, etc) ♥

rayt-e : direito (segundo a lei) ♦ raz-aparat-e : “barbeador eletrico portatil” ♦ raz-i : “fazer a barba” ♥ | “fortranci las hares di la

peyle du vizaje” | → dezpelui. raz-ic-e : “lamina ou aparelho provido de lamina para

barbear” ♦ | “klinge ow klingapa aparate por razi”. razi-e : razao ♦ | “propraje du home kwa diferenzan

le di las bestes” | La home xran wo ⊕a animale.

razional-a : racional ♣ (pp. filozofie) | ⊕iste [racionalista (pp. filosofo)].

reag-i : reagir ♥ | fizika ⊕e [reacao fisica]; ⊕i kontraw niryustajes [reagir contra injustic’as] | → reakzie.

reaktor-e : reator ♦ | avio-⊕e [reator de aviao (para impulsiona-lo)], atoma ⊕e [reator atomico (para produzir energia eletrica)]. | → reakzie.

reakzi-e : reacao ♦ | kemias ⊕es [reacoes quimicas]. fizikas ⊕es [reacoes fisicas]. | → reagi, reaktore.

real-a : real ♣ | → virtuala. real-iz-i : realizar ♥ | “fari ke ie okazuy realey” | ⊕izi

wo sonje, wo dezire. reasert-i : reafirmar ; “dizer outra vez” ♥ | Xi ⊕en

mo xu intenze voyaji al Pariz baldey [Ela me reafirmou sua intencao de viajar para Paris em breve] | → aserti.

recenz-e : “dissertacao critica (sobre uma obra, espetaculo, ou evento esportivo)” ♦ | “kritika riporte pri wo verke, spektakle, ow sporta lude”.

recikl-i : reciclar (lixo, etc) ♥ | “reprofiti materiale yam foruzira” | ⊕i basure, forjetiras vitras iw metalas boteles.

redakt-i : redigir ♥ | lerneja ⊕aje [redacao escolar]. redon-i : devolver ♥ | ⊕i la pruntoprenira

instrumente [devolver o instrumento (a ferramenta) que pegou emprestado(a)].

redukt-i : reduzir ♥ | “Πpli-grand-if-i”. refar-i : refazer ♥ | ⊕i las kalkules [refazer os

calculos]. refayn-i : refinar ♥ | ⊕i awre, petrole, olee, sukere,

skribajes. reflekt-i : refletir ♥ (pp. espelhos, luz) | Nis vidan

nus bildes ⊕iras en las spegules [No’s vemos nossas imagens refletidas nos espelhos]. | → refrakti.

refrakt-i : refratar ♥ (pp. meios transparentes, luz) | Las lenses ⊕an la lume ow konverjey ow diverjey [As lentes refratam a luz ou convergentemente ou divergentemente]. | → reflekti.

refrex-at-e : refrigerante ♦ | “trinkate por refrexi, kwaw citron-suke ow Koka Kola”.

reg-i : reger ♥ | ⊕une [regente]. Onis devan sabi almeney ⊕i nus propra korpe [No’s devemos saber ao menos reger nosso proprio corpo].

region-e : regiao ♦ registr-i : registrar ♥ reglament-e : regulamento ♦ | “regulope” | ⊕e du

Universitate, du polize, du armee. regn-e : reino ♦ | ⊕i [reinar]. regn-estr-e : regente ♦ (chefe de um reino) regul-e : regra ; norma ♦ | → reglamente. rej-e : rei ♦ | rejine [rainha]. reklam-e : propaganda ♦ | ⊕e por trinki Koka Kola,

por aceti certa awtomobe. rekomend-i : recomendar ♥ rekompenz-e : recompensa ♦ | Law la Biblie, en la

futura vive, ci nis rizevon la yusta ⊕e por nus agade

43

en la Tere [Segundo a Biblia, na vida futura, todos no’s receberemos a recompensa justa por nossas acoes na Terra]. | → kompensi.

rekon-i : reconhecer ♥ rekt-a : reto(a) ♣ relativ-a : relativo(a) ♣ releg-i : reler ♥ | ⊕i wo bema libre. relief-e : relevo ♦ religi-e : religiao ♦ | Roma Katolika ⊕e [religiao

Catolica Romana]. relikv-e : reliquia ♦ relikv-uj-e : relicario ♦ (estojo para se guardar

reliquias). rembur-i : acolchoar ♥ (encher travesseiro ou

almofada com material macio) | “pufifi kusene ow seje per lane, payles ow plumes, ow per alia elasta materiale”.

remet-i : recolocar ♥ | ⊕i las libres en la xranke [recolocar os livros no armario].

rem-i : remar ♥ | “movi boate sur akwe per remice”. rem-ic-e : remo ♦ (pa’ com um longo cabo para se

remar botes sobre a agua) | “longa stange, oftey ligna, kun padele ye wo ekstreme, propra por movi boates sur akwe”.

ren-e : rim ♦ (korpo organe, dosobla en la home). renkont-i : encontrar (casualmente) ♥ | → trovi. renvers-i : derrubar ; “deitar por terra” ♥ | → skui,

xanzeli. reporter-e : reporter ♦ | “jurnaliste kwa kolektan

informes, fotes, intervyues, itp, por jurnales iw revues”.

reprezent-i : representar ♥ respekt-e : respeito ♦ respond-i : responder ♥ responz-i : “responsabilizar-se por” ; “responder

(como “responsavel”) por” ♥ | Ci devan ⊕i pri su propras ages.

rest-i : restar ; ficar ; sobrar ; permanecer ♥ | rest-mone [dinheiro de “troco”].

restorazi-e : restaurante ♦ | “loke kwem onis povan manji iw trinki kontraw page”.

resurekt-e : ressurreicao ♦ (pp. Katolika religie) | “mirakla revivije pos la morte” | Kriste ⊕en!

ret-e : rede ♦ | “plektaje el fadenes” | ⊕e por pexi [rede para pescar]. komputura ⊕e [rede de computadores]. televida ⊕e [rede de televisao]. radiostazia rete [rede de estacoes de radio].

retr-oy : “para tras” ♠ | La traktore rien retroy [O trator moveu-se para tras].

reuni-e : reuniao ♦ | ⊕i las piwzetes du dezmuntira horloje [reunir as pecinhas do relogio desmontado].

revelazi-e : revelacao ♦ | Las Biblias ⊕es. rev-i : “sonhar acordado” ♥ | ⊕e [sonho, devaneio].

Mi revan iam voyaji cirkaw la monde kun Hariel [Eu sonho (devaneio) um dia viajar ao redor do mundo com Hariel]. | → sonje.

revolver-e : revolver ♦ (Πgranda pafice) | La polizeyne xargen su ⊕e per kugles [O policial

carregou seu revolver com balas]. La marjenule pafen kun su ⊕e kontraw la kamioniste [O marginal atirou com seu revolver contra o caminhoneiro].

revu-e : revista ♦ rezerv-i : reservar ♥ reziprok-a : reciproco(a) ♣ | ⊕a ame [amor

reciproco]. ⊕a konfide [confianc’a reciproca]. ⊕a simpatie [simpatia reciproca]. ⊕as lawdes [elogios reciprocos]. ⊕as riproces [acusacoes, repreencoes reciprocas].

rezult-e : resultado ♦ ribel-i : rebelar ♥ | “rifuzi obei awtoritate iw provi

nulifi twa” | Las maristes ⊕en kontraw la kapitane [Os marinheiros se rebelaram contra o capitao].

ric-a : rico(a) ♣ | ricule [homem rico]. rid-i : rir ♥ | rideti [sorrir]. rier-ey : p.adv. ontem ♠ | La ⊕e yam rien for [O

ontem ja’ passou] | → margey, hodiey. rifuj-ej-e : refugio ♦ [lugar para se refugiar] rifuj-i : refugiar-se ♥ | ⊕i di xtorme en wo kaverne. rifuz-i : recusar ♥ | “Πakzept-i” rigard-i : olhar (contemplar) ♥ | ⊕uy las lilies du

campes [Olhai os lirios dos campos]. rigor-a : rigoroso(a) ♣ | ⊕a ekzamene. ri-i : ir ♥ | Nis devan ⊕i al lu heyme. Li wa⊕an nes

survoyey. Zis voy⊕an cirkaw la monde per xipe. Monika ⊕on margey al la klube. Mi ⊕ox sola, sar mi konax la voye.

rikolt-i : colher ; recolher ♥ | ⊕i la tritike en la greneje [recolher o trigo no celeiro].

rilat-i : “estar em relacao com” ♥ rimark-i : notar ; observar ♥ | → noti. rimed-e : recurso ♦ rimors-e : remorso ♦ | “konzienza pru-riproce”. ring-e : anel ♦ | “cirkloforma piwze el Πmola

materiale, ordinarey uzira cirkaw las fingres” | xawprecias ⊕es por las fingres [aneis semi-preciosos para os dedos].

ripar-i : consertar ; reparar (algo defeituoso) ♥ | ⊕i TV-rizevure, motore, horloje, xues, yaa erare.

rip-e : costela ♦ (pp. kurba oste en la brusta kave) | Heva xren formira fa Dae el wo ripe di Adame [Eva foi formada por Deus de uma costela de Adao].

ripel-i : repelir ♥ | “Πaltiri” | Dos elektras xarjes pozitivas ow dos elektras xarjes negativas reziprokey ⊕an wo ar alia [Duas cargas eletricas positivas ou duas cargas eletricas negativas repelem-se reciprocamente uma a outra].

ripet-i : repetir ♥ | ⊕e , ⊕aje [repeticao]. riport-i : reportar ; noticiar ♥ | “hibli ow skribi al ii

pri ia fakte kwa okazen” | La reportere ⊕en en la gazete pri las pley notindas faktes du pasea semayne. Per la televide nis awden la ⊕e pri la belezo konkurse | → raporti.

ripoz-i : repousar ♥ riproc-e : repreensao ♦ risort-e : mola [de ac’o, etc] ♦

44

ritm-e : ritmo ♦ | muzikas ⊕es [ritmos musicais]. bio-⊕e [bio-ritmo].

river-e : rio (curso de aguas) ♦ riz-e : arroz (herbe) ♦ | “frukte du ⊕eyre” | Nis

kutiman tag-manji ⊕e kun fazeole [No’s temos o costume de almoc’ar arroz com feijao].

rizev-i : receber ♥ rob-e : vestido (de mulher) ♦ rodostazi-e : “estacao rodoviaria” ♦ (para onibus de

longo trajeto entre varias cidades) | “urba stazie kwem haltan las buses kwas voyajan inter nirsamas urbes”.

rodovoy-e : rodovia ♦ | “interurba voje, propra por la trafike du veturures” | Nis voyajon per awtomobe en la nova ⊕e | → xozue, xosee, trotuare.

rol-e : “ ‘papel’ desempenhado por um artista no teatro ou cinema” ♦ (pp. teatre, kinarte) | “twe, ar kwe devan fari ow diri wo aktore aktuna en teatre ow kine”.

rol-ul-e : “o ator ou a atriz desempenhando o seu ‘papel’ no teatro ou no cinema” ♦ (pp. teatre, kinarte) | “aktore luduna su role en teatre ow kine”.

Roma : p.n. Roma (cidade atual capital da Italia) | “nuntempa cefurbe du Italie”.

roman-e : romance (obra literaria) ♦ | → romanze. romanz-e : romance (historia de amor) ♦ | “historie

pri ame, reala ow fikzia” | → romane. Romi-e : p.n. “O antigo Imperio Romano” ♦ | “la

antikva imperie du ⊕eynes”. romi-eyn-e : “membro do antigo Imperio Romano

(Romie)” ♦ | “membre du antikva imperie Romie”. romp-i : romper ; quebrar ♥ rond-a : redondo(a) ♣ | “pli Πpli cirklo-forma”. ronj-i : roer ♥ | Las rates ⊕an mebles [Os ratos roem

moveis]. Las kastores ⊕an arbes [Os castores roem arvores].

ronk-i : roncar ♥ | Xu onkle ronkani dormuna en la rete [O tio dela esta’ roncando dormindo na rede].

rostr-e : tromba (do elefante) ♦ | elefanto ⊕e. rotazi-e : rotacao ♦ | → turni, giri. rowb-i : roubar ♥ rowb-ist-e : ladrao ♦ royd-i : desgastar ; corroer ♥ | ⊕e [desgaste,

corrosao] | La ruste ⊕en las moneres. Las piwzes du twa horloje yam ⊕ijen. La sufere pro grava nirsane yam ⊕en xu yaa bem-humore. La nirnova submarxipe yam ⊕ijen pro las longas yares du servade. ⊕as xues [sapatos desgastados]. ⊕as monbiletes [cedulas de dinheiro desgastadas] | → ruste.

rozari-e : rosario ♦ | “lace el wo xnurete kwa tenan 165 ‘perles’ kwas korespondan al 15 × 10 ‘Ave Marias’ plus 15 ‘Patres Nus’ propra por Katolika prejade iw devotade” | ⊕ete [“terc’o” do rosario].

roz-e : rosa (flore) ♦ | “flore du ⊕eyre”. roz-esk-e : rosacea ♦ (pp. geometria figure) ruband-e : faixa ; fita (de pano, de papel) ♦ | “longa

iw Πlarja piwze el teksaje (el xtofe) uzira prezipey kwaw orname” | → strie, bende.

rub-e : escombros ♦ (restos de uma construcao arruinada) | → basure, ruine.

ruben-e : rubi (precioza xtone) ♦ rubrik-e : rubrica (assinatura abreviada) ♦ | →

signature, aboni. ruin-e : ruina ♦ | Las ⊕es du mezepoka kastele [As

ruinas do castelo medieval]. ruj-a : vermelho(a) (kolore) ♣ rul-i : rolar ♥ | ⊕i xtones [rolar pedras]. rust-e : ferrugem ♦ | ⊕ira fero piwze [pec’a de ferro

enferrujada]. rusti [enferrujar] | → roydi.

Ssabat-e : sabado (semayn-tage) ♦ sab-i : saber ♥ sabl-e : areia ♦ | ⊕o-rica plaje [praia rica em areia].

⊕o-horloje [relogio de areia]. ⊕ebe [grao de areia]. safir-e : safira (precioza xtone) ♦ sag-e : seta ; flecha ♦ | arke iw ⊕e. saj-a : sabio(a) ♣ | ⊕ule [pessoa sabia]. sak-e : saco (de pano, de papel, para se colocar

objetos) ♦ | → sakole. sakol-e : sacola ♦ | “man-sake, oftey el plaste, por

transporti jus acetiras vares heymoy”. salayr-e : salario ♦ | “perioda page du dungune al

dungire”. sal-e : sal ♦ (ankey spize) saliv-e : saliva ♦ | “Πsekaje propra du boke” | →

bavi. salon-e : salao ♦ salt-i : saltar ♥ salut-i : saudar ; cumprimentar ♥ | → komplimenti. sam-a : “o mesmo” ; “sem diferenc’a” ♣ san-a : saudavel ; “com saude” ♣ sandal-e : sandalia ♦ | “piedveste, kwa konsistan nur

du plandume ligira per xnures ow ramenetes al la piede” | Kwaw belas xran vu piedes en ⊕es, oh mu prinzine!

sang-e : sangue ♦ sankt-a : santo(a) ♣ sap-e : sabao ♦ | ⊕ece [sabonete]. pulvora ⊕e

[sabao-em-po’]. sar : konv. se | Sar vi semon, certey iam vi rikolton

[Se voce semear, certamente um dia ira’ recolher]. Sar vi provox mo klarifi, lur mi provox kompreni [Se voce tentasse me explicar, logo eu tentaria compreender]. | → lur.

sar-e : suposicao ; hipotese ♦ sat-a : saciado(a) (com a fome saciada) ; satisfeito(a)

♣ | → soifi. satelit-e : satelite ♦ | La lune xran la natura ⊕e du

tere. artifikas ⊕es. sat-if-i : saciar (a fome) ♥ Saturn-e : p.n. Saturno (pp. planede)sav-i : salvar ♥ | ⊕i io vive, ⊕i animes, ⊕i wo

komputura arkive.

45

sawdad-e : saudade ♦ | “resopire pri ii/ie kwi/kwa resten en la memore” | Ah, kwa ⊕e pri Hariel! | → sopiri.

sed : konv. mas | Li volen ekspliki, sed xi non volen awdi le [Ele quis explicar, mas ela nao quis ouvi-lo].

sej-e : cadeira ♦ | → fotele, sofe, benke. sek-a : seco(a) ♣ sekci-i : seccionar ; cortar ♥ | → sekzie. sekond-e : segundo (unidade de tempo) (tempo unite)

♦ | “hum minute egalan 60 ⊕es”. sekretar-(ist)-e : secretario(a) (funcionario(a)) ♦sekretar-(ist)-in-e : secretaria (funcionaria) ♦sekretari-e : secretaria (orgao administrativo) ♦seks-e : sexo ♦ | la maskla iw la femala ⊕es. seks-um-i : “fazer sexo” ; copular (relacao sexual

entre macho e femea) ♥ | “plenumi la seksa akte”. sekur-i : assegurar ♥ | ⊕eze [seguranc’a] | Mi vo

⊕an ke ji-noktey, mi revenon al ar kwi mi aman [Asseguro-lhe que essa noite, voltarei para quem amo].

sekvenz-e : sequencia (serie) ♦ | → serie. sekv-i : seguir ♥ sekzi-e : secao ♦ | ⊕e du empreze, du libre, du

hospitale, du granda lerneje | → sekcii. selv-e : selva ♦ | “sovaja arbope en kwa trovijan

multas sovajas bestes” | La Afrika, la Amazonia ⊕e. selv-eyn-a : selvagem (proprio da selva) ♣ | “twa,

kwa apartenan al la selve” | ⊕eynas bestes, flores, birdes | → silvestra.

semayn-e : semana ♦ | Las siv tages du ⊕e xran: Dimance, Lunde, Mardie, Merkrede, Jawde, Vendrede, iw Sabate.

sem-e : semente ♦ | ⊕i [semear]. ⊕i las campes [semear os campos].

semen-e : semen ; ‘liquido seminal’ ; esperma ♦ | “fecondova likwe, kwa kontenan las spermatozoes, produktira fa las seksas masklas glantales (las testikes)”. | semen-um-i [inseminar (uma femea)]. artifika semenume [inseminacao artificial]. | → sperme, spermatozoe, wovul-e.

sen : prep. sem | fero piwze sen ruste [pec’a de ferro sem ferrugem].

send-i : enviar (ekz. pelo correio) ♥ sens-abl-a : “que tem a capacidade de sentir, de

perceber algo externo” ♣ | Nus peyle xran sensabla al la varme iw al la fride [Nossa pele eh sensivel ao calor e ao frio]. Las plantes du jia jardene xran sensablas al muzike [As plantas desse jardim sao sensiveis a musica]. Las homas okules non xran sensablas al la ultra-viola lume, sed kelkas insektes xaynan xri sensablas al la ultra-viola lume. Las homas ovedes non xran sensablas al la ultra-sone, sed la hunde xran wew sensabla al la ultra-sone. | → senteva, sentova, sentifa, sensifa.

sens-e : sentido ♦ (um dos cinco sentidos perceptivos tradicionais do corpo humano) | vidaze, awdaze, flaraze, gustumaze, iw tuxaze, xran las kwin tradizias homos ⊕es | → senze, sensabla, senti.

sens-if-a : “twa, ke zi impresan io sensorgane” ♣ | “aquilo que impressiona os orgaos dos sentidos de alguem” | → sentifa, sentova, sensabla, senteva.

sent-ev-a : “que eh passivel de ser sentido, percebido” ♣ | Stan wo senteva diferenze inter twas dos sapeces [Ha’ uma sensivel diferenc’a entre esses dois sabonetes]. | → sentova.

sent-i : sentir ♥ | Mi ⊕an me felica ye xe [Eu me sinto feliz junto dela]. | → sense, sentova, senteva.

sent-if-a : “twa, ke zi impresan al alio sentove” ♣ | “aquilo que impressiona aos sentimentos alheios” | → sensifa, sentovo, sensabla, senteva.

sent-ov-a : “que tem a capacidade de sentir, de perceber algo externo” ♣ | Nus peyle xran sentova al la varme iw al la fride [Nossa pele eh sensivel ao calor e ao frio]. Las plantes du jia jardene xran sentovas al muzike [As plantas desse jardim sao sensiveis a musica]. | → senteva, sensabla, sentifa, sensifa.

senz-e : sentido ♦ (direcao espacial ou maneira de se compreender uma palavra ou sentenc’a) | 1 “las dos direktes sur wo rekta linie” | Lis voyrien en la dekstra ⊕e | 2 “las dos direktes por rotazii cirkaw wo fiksa akse” | La diske giren en la horloja ⊕e | 3

“maniere law kwa onis komprenan wo vorte ow fraze” | Xi komprenen twa biblia tekste law alia ⊕e. Twa filme xran sen⊕a [t.x. la filme xran senvalora] | → sense.

separ-i : separar ♥ (law generala senze, non nur law la joedza senze).

septembr-e : setembro (yar-monate) ♦ seqn-e : senha ♦ | “sekreta kodete por acezi wo

sisteme” | Nis nirkovren ke la ⊕e du Marke por acezi la Internete xran ROMA2000 [No’s descobrimos que a senha de Marcos para acessar a Internete eh ROMA2000].

serc-i : procurar ; buscar ♥ seren-a : sereno(a) ♣ seri-e : serie (sequencia) ♦ | → sekvenze. serioz-a : serio(a) ♣ serpent-e : serpente (senpieda rampule) ♦ | →

aspide, vipure. serur-e : fechadura ♦ serv-i : servir ♥ | ⊕iste, ⊕istine. sever-a : severo(a) ♣ | ⊕a polizeyne. sezon-e : estacao ♦ (do ano: primavera, verao,

outono, inverno) | “las kwar ⊕es (du yare) xran: printempe, somere, awtune, iw vintre”.

sfer-e : esfera (solido geometrico) ♦ | “geometria solide kwa prezentan nur hum plen-ronda faze”.

sfinks-e : esfinge (egipcia) ♦ sida-e : aids ♦ (doenc’a sexualmente transmissivel) |

“sindrome du imuno-defizienze akirira”. | → kancere.

sid-i : “estar assentado” ♥ | → stari, kuxi. signatur-e : assinatura (de uma pessoa) ♦ | →

rubrike, aboni. sign-e : signo ; simbolo ♦ | Las dekdos signes du

46

Zodiake xran: Amfore, Fixes, Gemeles, Kankre, Kaprikorne, Leone, Pesice, Sagitare, Skorpie, Tawre, Virge, Xafe.

signif-i : significar ♥ silent-e : silencio ♦ silk-e : seda (tecido fino) (fayna teksaje) ♦ silvestr-a : silvestre ♣ (nao-domestico, semi-

selvagem) | “Ωheyma, xawsovaja” | Las ⊕as birdes, kwaw la kolibre, kwa kisan flores. Las ⊕as flores, tre ekzotas, en las arbopes. ⊕a miele, ⊕as anases, cignes | → selve, selveyna.

simbol-e : simbolo ♦ simetri-e : simetria ♦ simi-e : simio ; macaco ♦ | ⊕eska [simiesco]. simil-a : semelhante ♣ | ⊕eze [semelhanc’a]. simpl-a : simples ; singelo ♣ | nir⊕a [complicado]. sincer-a : sincero(a) ♣ | → hipokrita. sin-e : “parte interior de um corpo, visto como algo

secreto” ♦ | La futura madre yam portan la infane en su ⊕e.

sink-i : “afundar dentro d’agua” ♥ | “enprofundiji eney du akwe”.

sintez-i : sintetizar ♥ | ⊕i kemiajes, kawcuke, plastes, itp.

sinyor-e : pron. senhor | ⊕ine [senhora]. siren-e : sereia (ser mitologico) ♦ | “fabela mar-staje;

wine kun fixo-voste avaw gambes” | La danjera ⊕o kante.

sirop-e : xarope ♦ | (speze du dolca iw aroma kurazice, ekz. kontraw-tusa).

sistem-e : sistema ♦ | ⊕izi [sistematizar]. sitel-e : balde ♦ | ⊕e da akwe, da kalke. situazi-e : situacao ♦ situ-i : “estar situado(a) (em)” ♥ skal-e : escala (sequencia de graus) ♦ | muzika ⊕e.

⊕es du mezurices. ⊕e du mape. skarab-e : besouro (insekte) ♦ skatol-e : caixa ♦ | wovo ⊕e [caixa de ovos]. skelet-e : esqueleto (conjunto de ossos) ♦ skeptik-a : ceptico (descrente) ♣ | “Πkredema,

dowbema pri la vereze, bemeze ow efikeze du ie/ ii”. | Li xran ⊕a pri la reala ekziste du NIFEs [Ele eh ceptico sobre a existencia real de OVNIs].

skerd-a : esquerdo(a) ♣ | “Πdekstr-a”. skil-e : esquilo (mamule ronjule) ♦ skip-e : equipe ♦ | medizinista, futbalista, sportista,

danzistina ⊕e | → teame. skrap-i : raspar ♥ | ⊕i xues [por forifi la kote]. ⊕i

mures [por forifi la nirnova farbe]. ⊕-gume [gume por forifi misas skribajes di sur papere].

skrib-i : escrever ♥ skrot-e : escroto ; “bolsa escrotal” ♦ (pp. vira

anatomie) | Interney du ⊕e, trovijan las testikes, kwas xran las glantales kwas produktan la sperme.

sku-i : sacudir ♥ | → xanzeli, renversi. skulpt-aj-e : escultura (artistica) ♦ skulpt-i : esculpir (artisticamente) ♥

slang-e : giria ♦ | La ⊕e du prizoneynes [A giria dos prisioneiros] | → jargone.

slip-e : ficha ♦ | bibliotekas libros slipes [fichas de livros da biblioteca]. teknika slipe pri la maxine [ficha tecnica da maquina]. poliza slipe pri certa persone [ficha policial sobre certa pessoa]. slip-ej-e, slip-kest-e [fichario]. slip-op-e [colecao de fichas].

smerald-e : esmeralda (precioza xtone) ♦ soberb-a : soberbo(a) ♣ | “Πhumil-a” | → fiera. soberb-e : soberba (excesso de orgulho) ♦ | “troa Π

humil-ez-e” (grava Πvirte, law la Katolikisme). soci-e : sociedade ♦ sof-e : sofa’ ♦ (assento longo e confortavel) | →

benke, seje, fotele. soif-i : “ter (sentir) sede” ♥ | → sata. sol-a : so’ ; sozinho(a) ♣ soldat-e : soldado (militar) ♦ solid-a : solido(a) ♣ | “⊕e ≡ substanze Ωgaza iw Ω

likwa” | ⊕a materie. geometrias ⊕es [la kube, la sfere, la piramide, itp].

solid-iz-i : solidificar ♥ | “transmeti al la solida state” | ⊕izi la argumentade | → likwizi, gazizi.

solv-i : solver ; resolver [pp. matematike] ♥ | Monika ⊕en la ekwazie [Monica resolveu a equacao] | → sulvi.

somer-e : verao (yaro sezone) ♦ son-e : som (vibracao audivel) ♦ sonj-e : sonho ♦ | Las kates xran dormemas, iw

probabley ankey sonjemas [Os gatos sao dorminhocos e provavelmente tambem tem tendencia a sonhar]. Xran ravey sonji pri Hariel [Eh maravilhoso sonhar com Hariel]. | → revi.

sonor-i : ressoar ; “produzir um som que perdura apos cessar a sua causa” ♥ | Las ⊕ices vokan al la prejeje [Os sinos chamam para a igreja].

sopir-i : suspirar ♥ | “senti bedawre por ie/ii perdira, iw forta dezire retrovi la perdire” | Mi ankorey re⊕an por Hariel | → sawdade.

sorb-i : sorver ; absorver ♥ sorc-i : enfeitic’ar ♥ | sorc-aj-e [feitic’o]. La

sorcistine kuiran wo sorcaje en su kaldrone [A feiticeira esta’ cozinhando um feitic’o em seu caldeirao].

sorc-ist-e : feiticeiro ♦ | sorcistine [feiticeira]. sort-e : sorte ♦ | Bema sorte ! [Boa sorte !]. sovaj-a : selvagem ♣ | “Ωheyma, Ωkultivira, oftey

danjera, en la natura state” | Las ⊕as bestes en la ⊕a arbope. ⊕a marborde, dezerte | → silvestra, selve, selveyna.

sozi-e : sosia ♦ (pessoa cuja aparencia exterior muito se assemelha a de outra pessoa, sem parentesco entre elas) | “home kwa ekstera aspekte tre similan al twa du alia home, sed sen ayna familia rilate inter zes”.

spadik-e : (grande) espiga (de milho, itp) ♦ | ⊕e du maize [espiga de milho] | → spike.

spaz-e : espac’o ♦ | La spaze xran nen kurba nen rekta [O espac’o nao eh nem curvo nem reto] | →

47

tempe, velozite. spegul-e : espelho ♦ spektakl-e : espetaculo (“show”) ♦ spekt-i : assistir ♥ (pp. televisao, espetaculo, etc) |

⊕i wo bema filme en la kineje [assistir a um bom filme no cinema].

spektr-e : espectro (luminoso, eletromagnetico) ♦ | Kwam wo suno luma radie transpasan wo vitra ow kvartza prisme, la blanka suno lume disdividan en wo spektre el siv kolores : ruja, oranja, flava, verda, blua, indiga, iw viola. [Quando um raio de luz do sol passa atraves de um prisma de vidro ou de quartzo, a luz branca do sol divide-se num espectro de sete cores : vermelha, laranja, amarela, verde, azul, anil, e violeta].

spekul-i : especular (pp. mone) ♥ | “apliki en la borse, riskuna elprofiti ye la altije ow niraltije du titoles”.

spermatozo-e : espermatozoide ♦ | “maskla genera seksa cele” | → sperme, semene, wovule.

sperm-e : esperma ; semen ♦ | “fecondova likwe, kwa kontenan las spermatozoes, produktira fa las seksas masklas glantales (las testikes)”. | sperm-el-jet-i [ejacular (o esperma, o semen)]. | → semene, spermatozoe, wovule.

spert-i : experimentar ; vivenciar ♥ (viver uma certa experiencia, ganhar uma certa experiencia de vida).

spez-e : especie ; classe ♦ (nao estritamente no sentido biologico) | → spezie.

spezial-a : especial (du aparta speze) ♣ spezial-ist-e : especialista ♦ | “twi, kwi se dedikan al

certa teknika ow cienza kampe, fake” | → fakule. spezi-e : especie ♦ (pp. biologia klase) | →

spezimene. spezimen-e : especime ♦ (pp. biologia) | “um certo

exemplar de uma certa especie biologica”. spik-e : espiga (de trigo, itp) ♦ | ⊕e du hordee, du

tritike | → spadike. spin-e : espinha (vertebral) ♦ | “animala vertebra

dorsa kolone”. spir-i : respirar ♥ | “⊕i konsistan ye en⊕i iw el⊕i

aere per la naze, an/el las pulmes”. spirit-e : espirito ♦ | La Sankta Spirite xran la tria

persone du Trihume (pp. Katolikisme). spiz-e : condimento ; tempero (pp. cozinha) ♦ |

“kuirejo substanze por fari las manjates as pli bemgustas” | sale, vinagre, pipre, ayle, cepe, xran oftas ⊕es.

sport-e : esporte ♦ | futbale, baskete, voleye, teynese, xran kelkas gravas ⊕as ludes.

stabil-a : estavel ♣ | Onis konsideran la protone iw la elektrone kwaw ⊕as partikles. La muone, tamen, xran wo non-⊕a partikle.

stabl-i : estabelecer ♥ | ⊕i wo firmae. ⊕i su filozofie. ⊕i wo leje. | → instali.

stadi-e : estadio (para eventos esportivos) ♦ st-aj-e : ser (concreto) ♦ stan-e : estanho (metale) ♦

st-an-ez-e : presenc’a ♦ (fisica ou espiritual) | staneze ≡ steze. | → steze.

stang-e : barra (solida, de metal, madeira, etc) ♦ | “solida piwze iom pli longa om dika” | metalas, lignas ⊕es. foste xran wo dika ⊕e vertikaley fiksira surgrundey.

stapl-e : pilha ♦ (pp. objetos amontoados uns sobre outros) | “kozo amase pli nirpli kolon-forma” | ⊕e du libres, du skatoles, du xtones, du leteres, du moneres.

star-i : “estar de (em) pe’” ♥ | → kuxi, sidi. start-i : 1 “dar ‘partida’ em um motor, em um

veiculo” ♥ | 2 “largar” (em uma competicao) ♥ | 1

“oyfunkzii motore” | 2 “komenzi sporta agade, konkure” | Twa awtomobe ⊕an faziley en ayna klimate. Las kuristes yam allokijen sur la ⊕a linie.

stat-e : estado ♦ | Mu sano ⊕e xran bema. “sti” xran wo “stato-verbe”.

statik-e : estatica ♦ | “parte da fisica, da mecanica, que se ocupa do equilibrio dos corpos sob equilibrio de forc’as” | “fake du la cienze fizike, du mekanike, kwa okupijan pri la ekvilibreze du korpes sub forto ekvilibre”.

statistik-e : estatistica (matematika fake) ♦ statu-e : estatua ♦ statur-e : estatura ♦ | “vertikala distanze inter las dos

ekstremes du wo staruna korpe” | ⊕e du home, du ture, du konstruaje, du triangule.

stazi-e : estacao ♦ (de onibus, de trem, do metro, de telefonia, de televisao) | stazie du trayne, du metrole, du interurbas buses. radio stazie, TV stazie. kosmostazie [estacao espacial em orbita da Terra, para os astronautas, etc]. | → rodostazie.

stel-e : estrela ♦ | Mi admiran las kwin ⊕es du konstelazie Suda Kruze. | → sune, lune.

steril-a : esteril ♣ | “Ωkapabla gravediji (pp. wine) ow generi (pp. vire)” | ⊕as teres [t.x. Ωutilas por ter-kultivade].

stern-i : “estender algo ao longo de uma superficie, de modo a cobri-la ao maximo” ♥ | ⊕uy las bantukes sur la sable du plaje [por ke nis siduy ow kuxuy sur zes]. La fatigira vire ⊕ijen sur su lite, iom nirfermuna su brakes iw gambes | → etendi, streci.

st-ez-e : presenc’a ♦ (fisica ou espiritual) | Nat la parfume du cas rozes egalax la dolca steze du vu ame [Nem mesmo o perfume de todas as rosas igualaria a doce presenc’a de seu amor]. steze ≡ staneze.

st-i : estar (kwaw “stato-verbe”) ♥ | Stan varma [Esta’ quente]. Stan pluvuna [Esta’ chovendo]. Sur la table stan tri pomes [Sobre a mesa estao tres mac’as] | → vli, xri.

stipendi-e : bolsa-de-estudos ♦ [pp. dinheiro para estudantes] | Dank’al sufica ⊕e, mi poven fini mu universitata kurse [Grac’as a uma suficiente bolsa-de-estudos, pude terminar meu curso universitario].

stipend-ist-e : “estudante agraciado com uma bolsa-

48

de-estudos” ♦ | → stipendie. stir-i : dirigir ; conduzir (pp. awtomobe) ♥ | → piloti. stomak-e : estomago (korpo organe) ♦ | En la ⊕e las

manjates xran pli digestiras. stor-i : armazenar ♥ | ⊕eje [armazem]. ⊕i libres

[armazenar livros]. ⊕i datenes [armazenar dados]. strang-a : estranho(a) ♣ strat-e : rua (urbana) ♦ | “trarieje propra por la

trafike du piedriunes, veturices iw veturures eney du wo urbe” | → xosee, xozue, rodovoye, trotuare.

streb-i : “esforc’ar-se” ♥ (para alcanc’ar um certo objetivo) | Monika ⊕an por xri aprobira en la enri-ekzamene du universitate [Monica se esforc’a para ser aprovada no vestibular da universidade].

strec-i : retesar (uma mola) ; esticar (uma corda) ♥ | ⊕i la pafarke, la risorte.

streyt-a : estreito(a) ♣ | “Πlarja”. stri-e : faixa ; listra ♦ | Las ⊕es du zebre, du tigre |

→ bende, rubande. strig-e : coruja [ave-de-rapina noturna] ♦ | La ⊕e

pepaden sub la luno-lume [A coruja piava sob a luz da lua].

strik-e : greve (de trabalhadores) ♦ | “interkonsentira cesade du laborade du dungires, por devifi al la dungune satifi las postules du salayrules”.

strikt-a : estrito(a) ♣ | “strecey aljustira” | Xi surportan ⊕as vestes.

string-i : apertar ♥ | ⊕i la xnure cirkaw la kole [apertar a corda em torno do pescoc’o]. ⊕i la zone cirkaw la talie [apertar o cinto em torno da cintura].

stud-i : estudar ♥ | ⊕une [estudante]. stult-a : tolo ; nescio ; “o oposto de inteligente” ♣ |

Li xren komisiira plenumi wo ⊕a taske [Ele foi comissionado para cumprir uma tarefa estupida].

sub : prep. sob ; “debaixo de” | Nane nova sub la sune [Nada de novo sob o sol].

subit-a : subito(a) ; repentino(a) ; brusco(a) ♣ | “tre rapida iw Ωatendira” | ⊕a morte, eksplode. Vera progrese non okazan ⊕ey [Progresso verdadeiro nao acontece subitamente].

submar-xip-e : submarino (embarcacao) ♦ submet-i : submeter ♥ | ⊕i se al severa dizcipline.

⊕iji al las superules, al la reglamente, al las cirkonstanzes.

substanz-e : substancia ♦ substitu-i : substituir ♥ subtrah-i : subtrair (operacao matematica) ♥ | ⊕uy

siv di dekdos, iw vi apon kwin | subtrahie [operacao matematica “subtracao”] | → sumi, adizii, multipliki, dividi.

suc-i : sugar ♥ | ⊕i refrexate per tubete. sud-e : sul (direcao cardeal) ♦ | → norde, wexte,

yaxte. sufer-i : sofrer ♥ sufic-a : suficiente ♣ suk-e : suco ♦ | “Πsekaje produktira eney du karne

du bestes ow eney du vegetales” | viando, oranjo,

citrono ⊕e. suker-e : ac’ucar ♦ | sale iw sukere [sal e ac’ucar].

sukerumi frages [ac’ucarar morangos]. sukzes-i : “ter sucesso” ; “ser bem sucedido” ♥ sulv-i : solver ; dissolver ♥ [pp. quimica – dissolver

uma substancia (um soluto) em outra substancia (um solvente)]. | ⊕i sale, sukere, en akwe [dissolver sal, ac’ucar, em agua]. Kwam onis ⊕an sale en akwe, la sale xran la “sulvire” iw la akwe xran la “sulvune” [Quando dissolvemos sal em agua, o sal eh o “soluto” e a agua eh o “solvente”] | → solvi.

sum-i : somar (operacao matematica) ♥ | ⊕uy tri kun kwar, iw vi apon siv. La ⊕e du dos kun ses xran ok | → adizii, subtrahi.

sun-drat-e : varal ♦ (arame suspenso esticado, onde se colocam pec’as de roupa para secar sob a luz do sol). | Las tolajes sekijani sur la sundrate [As roupas estao secando no varal].

sun-e : sol (estrela) ♦ | → lune, stele. sup-e : sopa ♦ | “likwo-rica manjate”. super : prep. acima ; sobre (mas sem contato) | La

balone xveban super la lage [O balao flutua (no ar) sobre o lago].

superflu-a : superfluo(a) ♣ | ⊕as vortes. ⊕as vares. ⊕as plezures.

super-i : superar ♥ | ⊕i obstakles, kontrawajes, nirfazilajes.

supoz-i : supor ♥ supr-e : “a parte de cima” ♦ | monto ⊕aje [a parte de

cima de um monte ou montanha]. supr-oy : “para cima” ; “subindo” ♠ | Las infanes

trakuren la xtupope suproy. sur : prep. sobre (com contato) | La manjate stan sur

la table [A comida esta’ sobre a mesa]. surd-a : surdo(a) ♣ | “Ωkapabla awdi” | → muta,

blinda. surfaz-e : superficie ♦ | ebena, non-ebena, kurba,

sfera, cilindra ⊕e | → faze. suveren-e : soberano (monarca) ♦ | → monarke. svag-a : vago(a) [pp. sentido das palavras] ♣ | ⊕a

diskurse [discurso vago, pouco claro]. ⊕as kones [conhecimentos vagos, nao-solidos]. ⊕as nubes [nuvens esparsas].

svelt-a : “elegante e harmoniosamente magro(a)” ♣ | “harmoniey iw elegantey Πdika” | Hariel xran wo ⊕a yunuline.

sven-i : desmaiar ♥ | “perdi la konzie iw mov-kapable dum certa tempe, oftey Ωlonga”.

sving-i : agitar ♥ | ⊕i wo tuke, wo botele [Agitar um lenc’o, uma garrafa]. La hunde ⊕an su voste [O cao esta’ abanando sua cauda].

szen-e : cena ; “sequencia de atos visiveis” ♦ | “sekvenze du videvas aktes” (pp. teatre, kinarte) | Las dramas ⊕es du Romeo iw Julieta | → teatre, kine.

szen-ej-e : cenario ♦ (lugar onde se desenvolve uma certa cena) | “loke kwem disvolvijan wo certa szene” (pp. teatre, kinarte).

49

Ttabak-e : tabaco ♦ | ⊕eje [tabacaria, i.e. loja onde se

vende charutos e cigarros]. tabel-e : tabela ♦ | horar-tabele [quadro de horarios]. tabl-e : mesa ♦ | skribo ⊕e [mesa de escrever]. tabul-e : tabua ; “quadro feito de madeira” | lernejo

⊕e [“quadro-negro” escolar] ♦ | → trabe. tacment-e : “grupo de soldados designados para uma

certa tarefa” ♦ Ta-e : Tao ♦ | “tema da doutrina chinesa Taoismo” |

“teme du cinia doktrine Taoisme” | → Taoisme. tag-e : dia ♦ (a parte do dia durante a qual brilha o

sol, ou o dia de 24 horas) | → diurne, nokte. taksi-e : taxi ♦ (automovel alugavel com chofer) |

“lueva awtomobe kun xofore”. taks-ist-e : taxista ♦ | “xofore du taksie” | → taksie. talent-e : talento ♦ | “rimarkinda kapable, habileze” |

Xi xran tre ⊕oza pianistine. tali-e : “cintura” ♦ (do corpo humano; faixa entre o

ventre e os quadris). talon-e : talao (de cheques, etc) ♦ | ceko ⊕e [talao de

cheques]. tambur-e : tambor ♦ (muzika instrumente) tamen : konv. contudo ; “no entanto”. Taoism-e : Taoismo ♦ | “doutrina chinesa sobre o

Tao, i.e. o caminho” | “cinia doktrine pri la Tae, t.x. la voye” | → jinge, jange, Tae.

tapix-e : tapete ♦ | “teksaje ow plektaje por kovri iw ornami planke ow vande” | → kurtene.

tard-a : tarde ; atrasado(a) ♣ | → tardie. tardi-e : tarde ♦ | “parte do dia apos o meio-dia e

antes do cair da noite” | “tago parte pos la tag-meze iw ya la komenze du nokte” | → vespere.

tas-e : xicara ♦ | “Πalta, iom larja vazete por trinki, kun anse” | ⊕e da tee, da kafe. subtase [pires] | → kalike, pokale, glase.

task-e : tarefa ♦ | al⊕ira [atarefado]. tavol-e : camada ♦ tawg-a : adequado(a) ; conveniente ♣ tawr-e : touro ♦ (bovuce)tawz-i : amarfanhar ; desordenar ♥ (nirordifi) | →

cifi, knedi. tayd-e : mare’ ♦ | “alterna iw perioda move du maro

akwe”. tayl-i : talhar ♥ | ⊕i xtones, diamantes | → taylice,

cizeli, cizele. tayl-ic-e : talhadeira ♦ | “stangete por ⊕i”. tayp-i : datilografar ; digitar ♥ | “skribi per maxine”. team-e : time (esportivo) ♦ | futbalo, voleyo, basketo

⊕e | → skipe. teatr-e : teatro ♦ te-e : cha’ ♦ (trinkate) teg-i : “cobrir envolvendo por todos os lados por

meio de uma cobertura apropriada” ♥ | Nus peyle xran wo natura korpo ⊕aje [Nossa pele eh uma cobertura natural do corpo]. ⊕i kusenes [vestir travesseiros (ou almofadas)].

tegment-e : telhado (de casas) ♦ | Las domos ⊕es. | → tegole, brike.

tegol-e : telha (que compoe o telhado das casas) ♦ | → brike, tegmente.

teknik-e : tecnica ♦ | ⊕iste [tecnico]. teks-aj-e : tecido ♦ | → xtofe, drape, tole. teks-i : tecer ♥ tekst-e : texto (escrito) ; letra (de musica) ♦ | Xi yam

parkeren la ⊕e du twa muzike [Ela ja’ decorou a letra dessa musica].

tele : ebx. “ye granda distanze”. Ekz. telefone, televide, telepatie, telekinezie. | → termo, hidro.

telefon-e : telefone ♦ | ⊕a linee [linha telefonica]telekinezi-e : telecinesia ♦ | “speziala mensa pove

movi objektes ye distanze, sen la helpe du tuxaze ow komunas fizikas fortes” | → telepatie.

telekinezi-ul-e : “pessoa paranormal capaz de efetuar a telecinesia” ♦ | → telepatiule.

telepati-e : telepatia ♦ | “speziala mensa pove transsendi penses sen la helpe du komunas rimedes, kwaw la hible ow skribe” | → telekinezie.

telepati-ul-e : “pessoa paranormal capaz de efetuar a telepatia” ; telepata ♦ | → telekineziule.

teler-e : prato (de cozinha, para se comer) ♦ | La manjate yam trovijan en las ⊕es [A comida ja’ se encontra nos pratos] | → plade.

teleskop-e : telescopio ♦ televid-e : “o sistema de televisao” ♦ televid-ur-e : televisor ♦ (la heyma aparate, TV-

rizevure). tem-e : tema ; assunto ♦ temp-e : tempo ♦ | La absoluta ⊕e fluan uniformey

universaley [O tempo absoluto flui uniformemente universalmente] | → velozite, spaze.

temperatur-e : temperatura ♦ tempest-e : tempestade ♦ | “tre perturbira vetere,

inter xtorme iw uragane”. templ-e : templo ♦ | “publika konstruaje por religia

servade” | Ye 12-yaraqja, Jezue viziten la temple du Jeruzalem [Aos doze anos de idade, Jesus visitou o templo de Jerusalem]. Law la Biblie, la homa korpe xran temple du Sankta Spirite du Dae, iw pro twe zi meritan granda respekte [De acordo com a Biblia, o corpo humano eh templo do Espirito Santo de Deus, e por isso ele merece grande respeito].

tend-e : tenda (de acampamento) ♦ | → tendumi. tenden-e : tendao (dos musculos) ; “corda do arco-e-

flecha” ♦ tendenz-e : tendencia ♦ tend-um-i : acampar ; “armar um acampamento com

tendas” ♥ | Placan mo, dum feries, tendumadi kun kelkas joamikes [Agrada-me, nas ferias, acampar com alguns amigos] | → tende.

tener-a : terno(a) ; meigo(a) ♣ | ⊕a edzine. ⊕a ame. ten-i : manter ; segurar ♥ | el⊕i [suportar, aturar]. ten-ic-e : suporte ♦ | ⊕ices du kuirpotes [alc’as das

panelas de cozinha] | → anse. tentakl-e : tentaculo ♦ [“brac’o” do polvo] | →

50

polipe. tent-i : tentar ♥ (em sentido religioso, para o mal) |

“instigar alguem a praticar uma acao ilicita” (pp. religiao) | “instigi ii al ia Πpermesira age, montruna zu alloge” | La demone ⊕an las homes por perei zes. | → provi.

teori-e : teoria ♦ | ⊕iste [teorizador, i.e. pessoa que teoriza algo]. fizika ⊕iste [teorizador sobre fisica]. ekonomika ⊕iste [teorizador sobre economia].

teras-e : terrac’o ♦ | “varanda bastante aberta, possivelmente sem telhado e sem paredes, num andar superior ao terreo” | “nirfermira verande, evey sen tegmente iw sen vandes, sur etaje super la grunda etaje” | → verande.

ter-e : terra ♦ | → lande. teren-e : terreno ♦ teritori-e : territorio ♦ term-e : termo (pp. gramatike, matematike) ♦ | En la

ekwazie “ S = A + B + C ” , A, B, iw C xran las tri termes en la dosa membre du ekwazie.

termin-e : “termo tecnico” (teknika vorte) ♦ termo : ebx. “varma”, “kalore”. Ekz. termometre,

termodinamike. | → tele, hidro. tern-i : espirrar ♥ | ⊕ova pulvore. ⊕i pro eta

nirsaneze ye gripe. terpom-e : “batata inglesa” (legome) ♦ | “tubere du

⊕eyre” | → batate. terur-a : terrivel ♣ | ⊕as infanes. testament-e : testamento ♦ | La Sankta Biblie

dividijan en dos cefas partes: la Nova iw la Nirnova Testamentes.

test-i : testar ♥ | ⊕i la maxine. kemia ⊕e. testik-e : testiculo ♦ (pp. vira anatomie) teynes-e : tenis (jogo esportivo) ♦ | “sporta lude,

generaley inter dos ludunes, kwi jetan, per padelfrapade, wo Πgranda pilke super wo rete strecira mezey du lud-kampe” | tablo ⊕e | → futbale, voleye, baskete.

tez-e : tese ♦ | “grava aserte ar kwa ii defendan kwaw vera” | ⊕e pri matematike, pri fizike, pri kemie, pri ekonomike.

tig-e : caule ; haste (de plantas) ♦ | “tre Πdika trunkete du plantes, flores, itp” | onis plukan flores trancunas zus ⊕es.

tigr-e : tigre ♦ | “sovaja katuge, kwo fele xran flava kun Πhelas stries”.

tikl-i : “fazer cocegas” (propositalmente) ♥ | ⊕i infanete, por ke zi ridetu [Fazer cocegas numa crianc’a, para que ela sorria] | → yuki, grati.

tim-e : medo ♦ | ⊕e wa grava danjere, ye nirlume, ye lifte. ⊕ema [medroso].

tip-e : tipo ♦ (modele, klase, speze, itp) tir-i : puxar ♥ | “Πpuji” | La tero gravite al⊕an las

proksimas korpes niraltoy | → puji, altiri. titol-e : titulo ♦ (pp. literatura, honraria, nobreza,

comercio). tol-e : tecido ; “roupa (em geral)” ♦ | ⊕e por vixi la

kuireje [pano para limpar a cozinha]. ⊕e por vixi la dome [pano para limpar a casa]. kovri-tole [cobertor (para cama)]. tol-lavi-maxine [maquina-de-lavar roupas]. | → xtofe, drape, tuke.

toler-i : tolerar ♥ tomat-e : tomate ♦ | “frukte du ⊕eyre”. tomb-e : tumulo (de cemiterio) ♦ | ⊕eje [cemiterio]. tombol-e : rifa ♦ | “eta privata loterie, kun nirgranda

premie”. tond-i : “cortar com tesoura” ♥ | → tranci, haki. tond-ic-e : tesoura ♦ tondr-e : trovao ♦ | “bruuge du fulme, oftey dum

pluvade” | → fulme. tord-a : torto(a) ♣ | torda verge [vara torta]. torda

foste [poste torto]. tordas linies [linhas tortas]. | → torki.

tork-i : torcer ; “exercer um torque” (sobre um objeto fisico) ♥ | ⊕i wo humida drape [torcer um pano molhado]. ⊕i xrawbes per wo xrawb-xlosice [torcer parafusos com uma chave-de-fenda]. ⊕e [torque – um par de forc’as paralelas e contrarias aplicadas sobre um objeto, que tendem a faze-lo girar]. | → torda.

torped-e : torpedo ♦ | La submarxipe pafen dos ⊕es kontraw la destroyere [O submarino disparou dois torpedos contra o destroyer]. Twas ⊕es xran sentevas al varmeze [Esses torpedos sao sensiveis ao calor] | → misile, kugle.

tortur-e : tortura ♦ | “kruela turmente” | ⊕iste [torturador].

tost-i : brindar ♥ | ⊕i per campane al la felice du nov-joedzijunes [brindar com champanha ‘a felicidade dos recem-casados].

tot-a : todo(a) ♣ | Dum xi resten jim, xi hiblen la tota tempe [Enquanto ela ficou aqui, ela falou o tempo todo].

total-a : total ♣ | la ⊕e du sume, du konte. tra : prep. “atraves de” (pp. spaze) | La papilie

envenen tra la fenestre [A borboleta entrou atraves da janela]. Las knabes sekven plu piedriunas tra la strate [Os meninos seguiram adiante caminhando pela rua].

trab-e : tabua ♦ | “pec’a de madeira longa, larga, de formato retangular, geralmente utilizada em carpintaria e na construcao civil” | → tabule.

tradizi-e : tradicao ♦ traduk-i : traduzir ♥ traf-i : acertar ♥ | nir⊕i [errar]. ⊕i la zel-tabule per

wo sage [acertar a tabua-do-alvo com uma flecha]. trafik-e : trafico ♦ | ⊕e du piedriunes, du veturures. trake-e : traqueia (korpo parte) ♦ trakt-i : tratar ♥ | kunvene por pri⊕i grava negozie.

viziti la dentiste por ⊕i las dentes. ⊕i akwe [por fari ze trinkinda iw tawga por xri uzira fa las urbeynes].

traktor-e : trator ♦ (veiculo motorizado com arranjos especiais, proprio para realizar certos tipos de trabalho).

tranc-i : “cortar com faca” ♥ | → tondi, haki.

51

tranc-ic-e : faca ♦ | ⊕icinge [bainha para se guardar uma faca].

trankwil-a : tranquilo(a) ♣ trans : prep. “alem de” ; “do outro lado” (pp. spaze) |

Trans la rivere stan wo carma boske [Para alem do rio ha’ um bosque encantado].

transform-i : transformar ♥ transmutazi-e : transmutacao ♥ | Per la radioaktiva

defalle, okazan la ⊕e du atomes, di wo kemia elemente al alia nirsama kemia elemente. ⊕e di plumbe al awre [transmutacao de chumbo em ouro] | → mutazie.

transri-i : atravessar ♥ (de um lado para o outro) | transrii wo strate, wo rivere [atravessar uma rua, um rio] | → trarii, enrii, elrii.

transzend-i : transceder ♥ | ⊕i la fizika monde. ⊕i la materiala vive. Las vivas stajes xran wo afere kwa ⊕an la domine du cienze fizike [Os seres vivos sao um assunto que transcede o dominio da ciencia fisica].

trari-i : percorrer ; “seguir ao longo de” ♥ | trarii wo strate, wo rivere [seguir ao longo de uma rua, de um rio] | → transrii, enrii, elrii.

trayn-e : trem ♦ (para transporte de passageiros e cargas) | “vagonope tirira fa wo lokomotive” | Zorguy por non perdi la ⊕e! [Cuidado para nao perder o trem!].

trayt-e : “trac’o do rosto” ♦ | “vizajo linie”. tre : p.adv. muito ♠ | Monika xran tre bela [Monica

eh muito bonita] | → multey. tref-e : trevo ♦ | La bem-sorta kwar-folia ⊕e. La

rodovoya ⊕e. tren-i : “arrastar puxando” ; “puxar algum objeto

deslisando-o sobre a superficie que o sustenta” ♥ | “tiri ie, glituna ze sur la surfaze sur kwa zi kuxan” | ⊕i pakajes. La trayne konsistan en wo lokomotive kwa ⊕an su vagonope | → xovi.

trezor-e : tesouro ♦ | “granda ricaje”. triangul-e : triangulo ♦ (geometria figure) Trihum-e : “A Santissima Trindade” ♦ | La Sankta

⊕e: Dae Patre, Dae Fiqle, iw Dae Sankta Spirite (pp. Katolikisme).

tril-i : gorjear ♥ [pp. passaros] | La kanarie ⊕an joyey [O canario gorjeia alegremente].

trink-at-e : bebida (nao-alcolica) ♦ | “ie tawga por xri ⊕ira” | kafe-kun-lakte, tee, refrexate, xran ⊕ates [cafe’-com-leite, cha’, refrigerante, sao “⊕ates”]. | → drinki.

trink-i : beber ♥ [pp. bebida nao-alcolica] | ⊕ate [bebida (nao-alcolica)]. ⊕i kafe kun lakte [beber cafe’ com leite]. ⊕i refrexate [beber refrigerante]. | → drinki.

tritik-e : trigo (herbe kun spike) ♦ | “frukte du ⊕eyre” | El ⊕e onis faran panes.

tro : p.adv. demais ; “em excesso” ♠ | La televido sone xran tro lawta [O som da televisao esta’ alto demais]. Li tro laboren, iw nun li bezonan ferii [Ele trabalhou demais, e agora ele precisa de tirar ferias].

trombl-i : tropec’ar ♥ | “mispaxi per la piede ye wo xtone ow similaje sur la grunde, twey ke onis povax falli”. | La knabete ⊕en iw fallen [O menininho tropec’ou e caiu].

tromp-i : enganar ♥ trot-e : trote ♦ (pp. cevales: rapida regula marxe) |

→ galope. trotuar-e : “passeio da rua” ; “espac’o elevado de

cada lado da rua urbana proprio para o transito de pedrestres” ♦ | “rieje, ordinarey tegira per xtonplataje ow cementaje, rezervira por las piedriunes amboflankey du strate ow xosee” | Kelkas persones piedrian dosopey ow bet triopey flankey ye flankey sur las ⊕es, nirhelpunas la pasaze du alii | → strate, xosee, xozue, rodovoye.

trov-i : achar ♥ (encontrar, descobrir, em geral apos procurar) | → renkonti.

trud-i : obrigar ; “forc’ar algo a alguem” ♥ | ⊕i al alii akzepti su persona opinie [forc’ar a outrem a aceitar sua opiniao pessoal]. | → imponi.

tru-e : buraco ♦ | → fende. truk-e : truque ♦ | “artifike uzira en kin-arte, ow fa

las cirkas magiistes, por iluzii”. trumpet-e : trombeta ♦ (muzika blovo instrumente) |

Baldey la anjele awdifon su ⊕e [Em breve o anjo fara’ ouvir a sua trombeta].

trunk-e : tronco ♦ | arbo ⊕e | → tige. trup-e : tropa ♦ | soldato ⊕e | → teame. tualet-e : toalete ♦ | ⊕eje [banheiro; quarto onde se

faz a “toalete”]. tub-e : tubo ♦ tuber-e : tuberculo ♦ | “dika, firma, xvela tigaje,

oftey subtera, kwaw batate iw terpome | ⊕e du batateyre, du terpomeyre | → bulbe.

tuk-e : toalha ♦ | ban-tuke [toalha de banho]. naz-tuke [lenc’o (para o nariz)]. lito-tuke [lenc’ol de cama]. | → tole.

tulip-e : tulipa (flore) ♦ | “flore du ⊕eyre”. tumor-e : tumor [pp. medicina] ♦ | maligna, benigna

⊕e [tumor maligno, benigno]. tun-e : tonelada ♦ | “pezo unite egal 1000 kg”. tunel-e : tunel ♦ turbin-e : turbina ♦ | “ope du rades kun padeles sur

wo sama akse, kwas vlan pujiras fa wo flukse du vapore, gaze, ow akwe, por produkti mekanika labore”.

turism-e : turismo ♦ turist-e : turista ♦turment-i : atormentar ♥ turn-i : “dar voltar” (girar, rotacionar) ♥ tus-e : tosse ♦ | kontraw-⊕a sirope. tux-az-e : toque ; tato ♦ | “la akte tuxi ow la tuxo-

sense” | → vidaze, awdaze, flaraze, gustumaze. tux-i : tocar ♥ | “encostar as maos ou algum objeto

em outro” | ⊕e [toque (com as maos, etc)]. tuy : p.adv. “que indica que a acao dada pelo verbo

sera’ executada daqui a pouquissimo tempo” ♠ | La

52

spektakle tuy komenzon [O espetaculo ja’ vai comec’ar] | → jus.

twaw : “desse modo” ; “dessa maneira” | konv. kwa indikan “sameze” ow rimarkinda kwalite. Korelative du “kwaw” | Kwaw la patre, twaw la fiqle. Li responden per twaw vortes, ke xi bet ploren. Kwaw en la infere, twaw en lu urbe. Twaw bela xi aperen, ke cas fotistes volen foti xe | → kwaw.

Uuc : suf. “que indica sexo masculino” (pp. maskla

sekse) | bovuce [touro, boi (macho)]. kapruce [bode] . amiruce [amado (so’ o masculino)]. fiqluce [filho, porem so’ o masculino] | → in.

ul : suf. “que indica a pessoa ou o ser caracterizado pela raiz” | sanktule [homem santo]. mamule [animal mamifero]. mavule [homem mau]. sajule [homem sabio].

ultimat-e : ultimato ♦ ultrapas-i : ultrapassar ♥ | “alproksimi di Πwae,

atingi (ow preterpasi), iw sekvi pli waoy” | Las akwes levijen iw ⊕en las arbes. La awtomobe ⊕en la buse sur la rodovoye.

ultr-i : ultrapassar ♥ | “ultrapasi” (kurtije) | La nombre du lu pekes ralongey yam ultren la nombre du lu kaphares.

ung-e : unha ♦ uni-e : uniao ♦ | xtata ⊕e [uniao estatal; uniao

federativa de estados]. joedza uni-ij-e [uniao conjugal].

uniform-a : uniforme ♣ unik-a : unico(a) ♣ unit-e : unidade ♦ | En fizike, las kutimas unites por

longeze, tempe, iw mase, xran “metre”, “sekonde”, iw “kilograme”.

universal-a : universal ♣ univers-e : universo ♦ universitat-e : universidade ♦ ur : suf. “que indica um aparelho complexo

caracterizado pela raiz” | komputure [computador]. televidure [televisor]. sonure [aparelho de som para se ouvir musica, ekz. com radio, toca-fita e toca-disco]. fayrure (≡ kuirure) [fogao domestico]. fridure [geladeira]. frosture [“freezer”] | → ic.

uragan-e : furacao ♦ | “pley fortuga vente” | → tempeste, xtorme.

Uran-e : p.n. Urano (planede) ♦ urb-e : cidade ♦ urb-eyn-e : cidadao ♦ | “pessoa que mora numa

cidade” | → civilule. uren-e : urina ♦ | “ekskrementa likwaje el las renes”. uren-i : urinar ♥ urj-a : urgente ♣ urs-e : urso (granda mamule) ♦ uter-e : utero ♦ (pp. wina anatomie) util-a : util ♣ uz-i : usar ♥

V

vad-i : “andar sobre um local alagado, lamacento, arenoso, coberto de neve, etc, de modo que os pe’s ficam cobertos pela agua, lama, areia, neve, etc” ♥

vagabond-e : vagabundo ♦ vag-i : vagar ; “andar sem destino” ♥ vagin-e : vagina ♦ (pp. wina anatomie) vagon-e : vagao (pp. trayne) ♦ vak-i : “estar vago, desocupado, desimpedido” ♥ | La

seje ⊕an [A cadeira esta’ vaga]. vaks-e : cera (para se fazer velas) ♦ | Onis faran

kandeles per ⊕e | → cire. vaku-e : vacuo ♦ | “kompletey nirplena spaze”. vakzin-e : vacina ♦ (preventa kurazice) val-e : vale (campo entre montes) ♦ valid-a : valido(a) ♣ valor-e : valor ♦ vals-e : valsa (danze) ♦ | ⊕i [valsar, i.e. danc’ar

valsa] | En la balsalone, pluras jopares joyey danzaden la Viena ⊕e ye la violono ludade [No salao de baile, varios casais danc’avam felizes a valsa Vienense ao tocar dos violinos]. Monika iw Marke ⊕aden dum hores en zus joedzija feste [Monica e Marcos valsaram durante horas em sua festa de casamento].

valut-e : “valor monetario” ♦ | Twa elektronika orgene valutan 1250 dolares.

valv-e : valvula ♦ | kor-⊕es. elektronika ⊕e. van-a : vao/va (sem efeito) ♣ vand-e : “parede interna (de casas, predios, etc)” ♦ |

“las internas mures du wo konstruaje, du wo dome” | Sur xu cambro ⊕e pendan wo kadre kun la bilde du twa kantiste | → mure.

vang-e : face (do rosto) ♦ | “ca el las dos homas fazes kwas komponan la homa vizaje” | La homa vizaje konsistan en las dos ⊕es | → vizaje.

vant-a : vaidoso(a) ♣ | ⊕eze [vaidade]. vapor-e : vapor (de agua, etc) ♦ | akwo ⊕e [vapor de

agua]. varb-i : recrutar ♥ (fazer de alguem um “soldado”

de alguma causa). var-e : mercadoria [pp. comercio] ♦ | En las loyjos

vitrines eksponijan kelkas luksas ⊕es [Nas vitrines das lojas estao expostos alguns artigos de luxo].

vari-i : variar ♥ varm-a : quente ♣ vart-i : cuidar ♥ (de bebes, crianc’as pequenas,

flores, bichinhos) | ⊕i bebes, flores, hundetes. vast-a : vasto(a) ; amplo(a) ♣ | ⊕eze [vastidao,

amplidao]. vaz-e : vaso ♦ | floros vazes [vasos de flores]. sangos

vazes [vasos sanguineos]. vazi-a : vazio(a) ♣ | ⊕a pote [panela vazia]. veget-aj-e : vegetal (planta) ♦ vegetal-e : vegetal (planta) ♦ | La ⊕a regne | →

animale, minerale. vegetar-a : “de acordo com o vegetarianismo” ♣ |

“konforma al la vegetarisme” | ⊕a diete, manjate,

53

plade | → vegetarisme. vegetar-eyn-e : vegetarianista ♦ | “diziple du

vegetarisme”. vegetar-ism-e : vegetarianismo ♦ | “la dizcipline

nutriji per vegetajes iw eviti viande”. vek-horloj-e : relogio-despertador ♦ vek-i : acordar ; despertar ♥ vektor-e : vetor [pp. matematike] ♦ vel-e : vela [de barcos] ♦ | velxipe [barco-a-velas] |

→ kandele. velk-i : murchar ♥ velozit-e : velocidade ♦ | En fizike, onis definan ⊕e

kwaw la frakzie “trariira spaze super elfluuna tempe” | → tempe, spaze.

velur-e : veludo [pp. tecido] ♦ vend-i : vender ♥ vendred-e : sexta-feira ♦ (semayn-tage) venen-e : veneno ♦ | ⊕oza serpente. ven-i : vir ♥ venj-i : vingar ♥ venk-i : vencer ♥ vent-e : vento ♦ | ⊕oza monto-supre [alto da

montanha onde sopra muito o vento]. ventol-i : ventilar ♥ | “artifikey refrexi la aere eney

du fermira spaze per produktade du aer-ondes” | ⊕i tunele, kinejo-cambre, varma labor-cambre, bal-salone | ventol-sisteme [sistema de ventilacao].

ventol-ic-e : leque (para abanar) ♦ ventol-ur-e : ventilador ♦ | “maxine por ventoli”. ventr-e : ventre ♦ | → abdomene. Venus-e : p.n. Venus (planede) ♦ venus-eyn-e : venusiano ♦ | “hipotetico habitante do

planeta Venus” | “lojune du Venuse” (pp. fikzie). ver-a : verdadeiro(a) ♣ | la ⊕e [a verdade]. verand-e : varanda ♦ | → terase. verd-a : verde (kolore) ♣ verdikt-e : veredicto (decisao do tribunal) ♦ verg-e : vara (ramo flexivel de arvore) ♦ | “iom

longa, Πdika, pli Πpli rekta iw flekseva arbo brance” | ⊕e por pexi [vara de pescar].

verk-e : obra ♦ (pp. escrito literario ou cientifico) verk-ist-e : escritor ♦ | “pessoa que escreve

profissionalmente”. verm-e : verme ♦ vers-e : verso (literario) ♦ | ⊕iste [aquele que faz

versos; poeta]. Biblias ⊕es [versos Biblicos]. | → verkiste.

versi-e : versao (de uma obra) ♦ vertikal-a : vertical (direcao) ♣ veruk-e : verruga ♦ verx-i : despejar ; verter (liquidos) ♥ | Pawlina ⊕en

la lakte al la tase por Petre [Paulina verteu o leite na xicara para Pedro]. | → xuti.

vesp-e : vespa ♦ vesper-e : “tardinha” ; “final da tarde e principio da

noite” ♦ | “tago parte inter la tardie iw la nokte, ow la huma parte du nokte” | → tardie.

vespert-e : morcego ♦ (mamule kapabla flugi) vest-i : vestir ♥ | ⊕i la cemize [vestir a camisa]. ⊕i

las xues [calc’ar (vestir) os sapatos]. veteran-e : veterano ♦ veter-e : “tempo atmosferico” ♦ | La ⊕e xran

pluvoza [O tempo esta’ chuvoso]. La ⊕e xran hela iw sen nubes [O tempo esta’ claro e sem nuvens].

veterinar-(ist)-e : veterinario ♦ | “kuraziste por bestes”.

veterinari-e : veterinaria ♦ (medicina para animais) | “medizine por bestes”.

vet-i : apostar ♥ vetur-i : “locomover-se utilizando algum meio de

transporte” ♥ | ⊕i per awtomobe, per trayne, per xipe, per avie. ⊕i per bicikle.

vetur-ic-e : “meio de transporte nao pesado, como bicicletas ou carruagens puxadas por cavalos” ♦ | “simpla transporto rimede, kwaw bicikles ow cares tiriras fa cevales”.

vetur-ur-e : “meio de transporte motorizado” ♦ | “motorapa transporto rimede, kwaw awtomobe, trayne, xipe, avie”.

veyn-e : veia ♦ | “sango dukte al la kore” | → artere, pulme.

viand-e : “carne propria para consumo humano” ♦ | “karne propra por homo nutrade” | bovo, kokido, fixo ⊕e.

vibr-az-e : vibracao ♦ | La awdeva sone konsistan en aero ⊕aze kun frekvenze inter 20 iw 20.000 cikles psa sekonde, proksimumey.

vibr-i : vibrar ♥ | ⊕i la vipe [vibrar o chicote]. vid-az-e : visao ♦ | “o ato de ver ou o sentido da

visao” | “la akte vidi, ow la vido-sense” | → vizie, awdaze.

vide-e : video ♦ (tela de TV, de computador) | En la ⊕e stan la bilde du wo sovaja kate.

vid-i : ver ♥ vigl-a : desperto ; vigilante ♣ viji-i : vigiar [prestar atencao] ♥ | ⊕iste [vigilante,

“vigia” profissional]. viktim-e : vitima ♦ vilaj-e : vila ♦ (povoacao menor do que uma cidade,

proxima da area rural). vilaj-eyn-e : “habitante de uma vila” ♦ | “lojune du

wo vilaje”. vinagr-e : vinagre ♦ (nirforta azide, ankey spize)vinber-e : uva ♦ | → yuve. vindar-i : vendar (os olhos) ♥ | Las infanes kutiman

ludi “blinda kapre” kun ⊕iras okules [As crianc’as costumam brincar de “cabra cega” com os olhos vendados].

vin-e : vinho ♦ | drinki wo kalike da hela ⊕e. vintr-e : inverno (sezone) ♦ viol-e : violeta (flore) ♦ | “flore du ⊕eyre”. violenz-e : violencia ♦ | La polize devan kontroli la

urba ⊕e. violon-e : violino (muzika instrumente) ♦ vip-e : chicote ; ac’oite ♦ | “simpla instrumente por

54

bati, kwaw vergete ow bastonete, provizira per xnures ow ledas fadenes ye wo ekstreme” | ⊕i cevale [chicotear, ac’oitar um cavalo]. Pento-farunes, kwi ⊕aden se pru [Penitentes que chicoteiam, ac’oitam a si mesmos].

vipur-e : vibora ; “serpente venenosa” ♦ | “venenoza serpente” | La ⊕e piken la casiste | → serpente, aspide.

vir-e : homem (pp. sexo masculino) ♦ | → wine, home.

virg-(ul)-in-e : donzela ; “moc’a ou mulher virgem” ♦ | La ⊕uline Maria, Dao madre [A Virgem Maria, mae de Deus]. La pley multe da yunules revan edziji kun wo ⊕uline [A maior parte dos rapazes sonha em desposar uma donzela].

virg-a : virgem ♣ | “la state du twi, kwi nanam seksumen” | ⊕a arbope [floresta virgem].

virt-e : virtude ♦ | casteze xran wo bela ⊕e. virtual-a : virtual ♣ | ⊕a monde [mundo virtual] | →

reala. viskoz-a : viscoso(a) ♣ | la viskozeze du olee tawgan

al zu funkzie [a viscosidade do oleo eh adequada para a funcao do mesmo (oleo)].

vitamin-e : vitamina ♦ vitr-e : vidro ♦ viv-e : vida ♦ | ⊕i [viver]. vix-gum-e : “borracha para apagar coisas escritas a

lapis” ♦ vix-i : esfregar ; limpar ♥ | “purifi objekte per frotade

du wo alia, kwa forifan la polve, la Πsekaje, las makules, itp, di la ⊕ira” | ⊕i la table pos la tagmanje. ⊕i la fayrure pos kuirade. ⊕i la lernejo “nigra tabule”. for⊕i larmes dil vange.

vix-ic-e : “objeto, como um pano molhado ou um apagador de quadro-negro, com o qual se esfrega uma mesa para limpa’-la, ou o quadro-negro para apagar o escrito” ♦

vizaj-e : “o rosto, o conjunto das duas faces de uma pessoa” ♦ | “la frontala parte du kape, kwa suman las dos vanges, la frunte, naze, okules, boke, iw mentone” | → muzele.

viz-e : fila ♦ | “serie du objektes ow stajes aranjiras wo pso la alia” | ⊕e por la banko kase. ⊕e por la kinejo bileteje. xtata ⊕-prezidante.

viz-foy-e : “a vez de ser atendido apos a espera numa fila” ♦ | “la tempe (ow foye) por vli servira, pos om atendi en wo vize”.

vizi-e : visao (revelacao ou alucinacao) ♦ | “haluzine ow Dao revelazie kwa aperan per bildes”.

vizit-i : visitar ♥ | ⊕une [visita, visitante]. viz-lok-e : “o lugar que se ocupa em uma fila” ♦ |

“certa loke okupira fa ii/ie en wo vize”. viz-ul-e : “a pessoa que esta’ esperando em uma fila”

♦ | “twi, kwi atendan en wo vize”. vl-i : “o verbo “estar” ou “estar sendo” usado

somente junto a participios (ativos, passivos, indicativos, subjuntivos) para indicar que a acao dada pelo verbo no participio encontra-se ainda em

curso; que essa acao foi iniciada mas ainda nao foi concluida” ♥ | Marta vlan skribuna wo letere [Marta esta’ escrevendo uma carta]. Las knabes vlen brinkunas en la parke [Os meninos estavam brincando no parque]. Margey zis vlox voyajunas al Parize [Amanha^ eles estarao viajando para Paris]. La jardene vlan nirsekira fa la jardeniste [O jardim esta’ sendo regado pelo jardineiro] | → sti, xri.

voc-e : voz ♦ | ⊕-doni per balotice [votar por meio de uma cedula eleitoral].

vokazi-e : vocacao ♦ | “spirita eme al certa profesie” | Li apan ⊕e por muzike, por lezioni, por piloti avie, por medizine.

vok-i : chamar ♥ | La telefone ⊕an. volb-e : abobada ♦ | “arkoforma plafone”. | La ciela

⊕e [A abobada celeste]. La katedralo ⊕e [A abobada da catedral].

voley-e : voleibol ♦ | “sporta lude inter dos teames en kwa wo pilke vlan jetira per las manes super wo rete strecira mezey du kampe” | → futbale, baskete, teynese.

vol-i : querer ♥ | Mi ⊕an al ve bemey [Te quero bem].

volt-e : volt ♦ | “fiziko unite por elektra tensie” | Twas lampes xran du 120 ⊕es, iw 100 wates.

volum-e : volume ♦ (pp. livros ou quantidade de espac’o) | “kwante du limira spaze disponeva ow okupira fa wo korpe”.

volv-i : envolver ♥ | lano ⊕aje [novelo de la^]. kotono ⊕aje [novelo de algodao].

vom-i : vomitar ♥ | ⊕aje [vomito]. vor-i : devorar ♥ | “krudey manjugi” (pp. sovajas

bestes) | La leone ⊕en la cerve [O leao devorou o cervo].

vort-e : palavra ♦ vort-op-e : dicionario ♦ vost-e : cauda (de animais) ♦ | ⊕apas bestes

[animais que tem cauda]. voyaj-i : viajar ♥ | ⊕e [viagem]. ⊕une [viajante,

viajor]. voy-e : caminho ♦ | rodo-⊕e [rodovia]. vual-e : veu ♦ vulgar-a : vulgar ♣ vulkan-e : vulcao ♦ | La ⊕e bruugan iw voman su

lafe. vulp-e : raposa ♦ (mamule parenza al la hunde iw al

la lupe). vultur-e : abutre (ave-de-rapina) ♦ | → agle, falke,

katarte. vund-i : ferir ♥ | La knabe ⊕en se pru per wo

trancice [O menino feriu-se a si mesmo com uma faca].

Wwa : prep. “diante de” (pp. spaze) | Wa la dome stan

wo arbe [Diante da casa esta’ uma arvore] | → ya. wat-e : watt ♦ | “fiziko unite por potenze, t.x. la

kwante da energie eluzira psa tempo unite” | Twas

55

lampes xran du 100 ⊕es, iw 120 voltes. wav-e : avo^ ♦ | “patre du patre ow du madre” | Mu

⊕e xran niryuna, sed ankorey lerta iw hiblema. wavece [vo^vo^] (pli karesa forme). Mi aman mu ⊕ece.

wav-in-e : avo* ♦ | “madre du patre ow du madre” | Mu ⊕ine xran niryuna, sed ankorey laborema. wavinece [vo*vo*] (pli karesa forme). Mi aman mu ⊕inece.

way : p.adv. “a operacao matematica de multiplicar” ♠ | “la matematika operazie multipliki” | tri way kwar egal dekdos [tres vezes quatro eh igual a doze] | → psa, plus, minus.

web-e : web ♦ | La ⊕e konsistifan granda parte du ciberspaze du Internete [A web constitui grande parte do ciberespaco da Internete].

weblok-e : website [pp. Internete] ♦ | Acezi wo webloke [Acessar um website].

websit-e : website ♦ | Nis bezonan renovi la website du nus firmae [No’s precisamos de renovar o website de nossa firma].

wew : p.adv. “de fato” ; “com efeito” ♠ | Nis wew baldey joedzijon [No’s de fato nos casaremos em breve].

wext-e : oeste (direcao cardeal) ♦ | “la kardinala direkte Okzidenta” | → yaxte, norde, sude.

wi : p.adv. sim ♠ | Komplezey, responduy ow “wi” ow “non” [Por favor, responda ou “sim” ou “nao”] | → non , xay.

wi-i : “dizer ‘sim’ ou responder afirmativamente” ♥ | “respondi ow aserti pozitivey al wo demande ow propone” | Li wien al xu demande, tu li aman xe | → noni.

win-e : mulher ♦ | La ⊕e nasken wo fiqle [A mulher deu ‘a luz um filho].

wisk-e : uisque [bebida alcolica] ♦ | drinki wiske. wo(s) : Ωdefina art. um/uma (uns/umas) | Wo(s)

flore(s) ... [Uma(s) flor(es) ...] | → la(s). wovari-e : ovario ♦ (pp. wina anatomie) wov-e : ovo (de aves) ♦ | La kokine elmeten wo

wove. La anasine koven siv woves. wovoyd-e : ovoide (oval, ovalado) ♦ | “twe, kwa

ekstera aspekte similan al la wove” (pp. geometrie) | → kardioyde.

wovul-e : ovulo ♦ | “femala genera seksa cele” | → spermatozoe, fecondaze.

Xxaf-e : carneiro ♦ | ⊕ide [cordeirinho]. xag-e : chaga ♦ | Las xages du Jezue kruzumira [As

chagas de Jesus crucificado]. xak-e : xadres (pp. lude) ♦ xakt-e : poc’o (de agua, de petroleo, etc) ♦ |

“vertikala, iom Πlarja kavaje, di la ter-surfaze suboy, por cerpi akwe ow nafte ow mineralas ricajes” | akwo-⊕e, karbo-⊕e, nafto-⊕e.

xalt-i : “chavear um circuito eletrico, de modo que a corrente passe a fluir” ♥ | “fermi wo elektra cirkwite, twey ke wo kurente komenzan traflui tra

twa” | ⊕i lampe, TV-aparate, radie, komputure | → cendi.

xalt-ic-e : “chave de circuito eletrico” ♦ | “klave propra por xalti” (ekz. sur las domos vandes, por cendi las elektras lampes du cambres).

xamin-e : chamine’ ♦ | “tube, oftey longa, el masonaje ow metale, por elifi fumace di kamene ow industria forne eksteroy”.

xanj-i : mudar ; trocar ; substituir ♥ | inter⊕i [permutar ; trocar uma coisa por outra com alguem] | Pos se rigardi wa la spegule, Monika deciden ⊕i su robe [Depois de se olhar no espelho, Monica decidiu trocar seu vestido]. La vetere vlan ⊕una [O tempo (atmosferico) esta’ mudando]. Petre iw Pawlina inter⊕an leteres inter zes [Pedro e Paulina trocam cartas entre si] | → kambii.

xanz-e : chance ♦ | “oportuneze, probableze por xri sukzesa”.

xanzel-i : abalar ♥ | → renversi, skui. xarg-i : carregar ♥ | 1 “meti xarje en wo instrumente,

por ke zi funkziuy iw plenumuy su taske” | 2 “meti xarje en wo transportorimede, por xri transportira | ⊕i revolvere (per kugles), kamione (per kozes kwas devan xri transportiras), fotomaxine (per filmes), elektra baterie (per elektre) | → xarje, dezxargi.

xarj-e : carga ♦ | 1 “twe, ar kwe onis devan alporti, transporti, elteni” | Xi deven toleri wo peza ⊕e da suferes | 2 “elemente xanjeva iw foruzeva por la funkziade du wo instrumente” | La polizeyne provizen su revolvere per wo ⊕e da kugles. La fotiste provizen su maxine per wo filmo ⊕e | 3 “twe, ar kwe onis metan en wo transportorimede por xri transportira” | Twa xipe alportan wo grava ⊕e du TV-aparates por nes | 4 “kwantaje” (pp. Fizike) | elektra, magneta, gravita ⊕e | → xargi.

xat-i : “gostar de” ♥ | Pome xran la frukte ar kwa mi pley ⊕an [Mac’a eh a fruta que mais gosto].

xaw : pref. “semi-” | xawseka [semi-seco]. xawnova [semi-novo]. xawvere [semi-verdade]. xawpreta manjate [refeicao semi-pronta (comprada assim para se terminar de prepara’-la)]. Lu artikole xran nur xawklara [O artigo (de revista, jornal, etc) dele eh apenas parcialmente claro].

xaw-a : “a metade” ♣ | Lis prenen la ⊕a parte du fromaje [Eles pegaram a metade do queijo].

xawinsul-e : peninsula ♦ | “terparte cirkawira fa akwe, krom ye hum flanke tra kwa zi ligijan al la kontinente” | Italie, Hispanie iw Grekie xran tri grandas ⊕es en la sude du Ewrope.

xawm-e : espuma ; escuma ♦ | campane xran ⊕o-vine | La akwe en la bolice xran boluna, poys zi bet ⊕an. Las marondes frapan iw ⊕an. Forblovi la ⊕e du biero glase.

xay : p.adv. talvez ♠ | Mi veton ye las cevales, xay mi gaynon [Eu apostarei nos cavalos, talvez eu ganharei] | → wi , non.

xayn-i : parecer ♥ | Wi, ⊕an; tamen, non xran [Sim, parece; contudo, nao eh]. La monde ⊕an wo balone [O mundo parece um balao].

56

xek-i : checar ; conferir ♥ | “ekzameni por certiji tu ie stan ow Ωstan en definira situazie” | ⊕uy tu la fayrure xran nircendira, tu ekzistan twa vorte en la vortope, tu las maxinos regices stan en orde.

xeld-e : “tabuleta com algum aviso escrito” (ekz. para trafico de veiculos nas estradas) ♦ | “tabulete surskribira kun kurtas utilas informes al la publike” (ekz. por la vetururo trafike surxozuey) | La kamiono motoriste redukten su rapideze ye vidi la averta ⊕e [O motorista do caminhao reduziu sua velocidade ao ver a placa de advertencia]. Nuntempey onis vidan oftey, en las restorazies, ⊕es dirunas “non-fumuy” [Atualmente no’s vemos frequentemente, nos restaurantes, cartazes dizendo “nao-fume”].

xel-e : casca (de frutas, frutos, arvores) ♦ | ⊕e du fruytes. ⊕e du oranje. ⊕e du pome. ⊕e du banane. ⊕e du arakide [casca de amendoim].

xeroks-i : xerocar ; “fazer uma copia xerografica” ♥ | ⊕aje [xerocopia]. ⊕-maxine [xerocopiadora].

xerz-i : ironizar ♥ | “diri ow fari ie zeloy amuzi iw ridifi, sed Ωseriozey” | nirsajules ⊕an pri su propras kulpes [insensatos ironizam sobre suas proprias culpas] | → humure, ironie.

xik-a : “chique” ♣ | “fayna, eleganta law la mode” | → mode | ⊕a capele, robe.

xild-e : escudo (arma defensiva) ♦ | “xirmice, speze du defenda armice” | Las polizeynes bezonen utilizi bet ⊕es por kontrawmeti se kontraw las strikeynes [Os policiais precisaram ate’ mesmo de utilizar escudos para se contraporem contra os grevistas]. | → xirmi, kirase.

xip-e : navio ♦ | “granda veturure por transrii la mare”. | kosmo-xipe [espac’o-nave].

xipz-e : “fluxo de caixa” (pp. dinheiro) ♦ | “mono flukse pro vendade iw acetade” | → raxipzi, enxipzi.

xir-i : rasgar ♥ | “rompi per kuntiraze” | ⊕i senutilas paperes, ⊕i la nirnova tuke, ⊕i fixes por pretifi zes al kuiraze.

xirm-i : guardar ; proteger ♥ | “gardi kontraw damajes, kontraw difektes, kontraw Πbemas kozes” | fulmo-⊕ice [para-raio]. Twas okul-vitres ⊕an mu okules. Twa bluze bemey ⊕on ve kontraw la nirvarme. Ombrele xran kontraw-pluva ⊕ice [Guarda-chuva, sombrinha, eh um escudo contra a chuva] | → xilde, kirase.

xlos-i : trancar (a chave) ♥ | “fermi per serure”. xlos-ic-e : chave (para trancar) ♦ | “metala piwze

propra por fermi ow Πfermi wo serure” | Xi perden las ⊕ices du su awtomobe.

xmink-e : maquiagem ♦ | “kolora xmiraje uzira fa wines iw aktores por pli belifi la vizaje, akzenti certas vangos traytes, ow fari ze tawga por fotade”.

xmir-i : ungir ♥ | “aplicar substancia oleosa ou gordurosa com leve friccao” | “apliki olea ow grasa substanze, ordinarey sur la homa peyle, kun delikata frotade”.

xnur-e : barbante ; cordao ♦ | “tre fortika iw iom dika fadene”.

xofor-e : chofer ♦ | “profesia kondukiste du awtomobe ow kamione” | taksio ⊕e. kamiono ⊕e.

xok-i : chocar ♥ (causar forte impressao, ou colisao) | elektra ⊕e [choque eletrico].

xorbet-e : sorvete ♦ | “dolca xawglazia trinkate”. xose-e : “parte central da rua (urbana), inter las

trotuares, kwem pasan las veturures” ♦ | ⊕e asfaltira, non-asfaltira, kovrira per heksagonas brikes | → strate, trotuare, xozue, rodovoye.

xot-i : chutar ♥ | “pied-bati” ; “pied-jeti” | ⊕i pilke en futbalo lude [chutar bola num jogo de futebol]. ⊕i nano hunde [chutar um cao sem-dono].

xovel-i : “trabalhar com uma pa’ (de pedreiro)” ♥ | La masoniste vlan ⊕una la mortere [O pedreiro esta’ mexendo (com sua pa’-de-pedreiro) a argamassa]. | → masoni, mortere, xovelice.

xovel-ic-e : pa’ (de pedreiro) ♦ | “padele kun tenice uzira fa masonistes”.

xovel-maxin-e : “trator provido com uma grande pa’ dianteira, com a qual a maquina move montoes de terra, neve, ou grandes pedras” ♦ | En fridas landes onis bezonan xovel-maxines por ramovi nejamases di las strates.

xov-i : “arrastar empurrando” ; “empurrar algum objeto deslisando-o sobre a superficie que o sustenta” ♥ | “puji ie, glituna ze sur la surfaze sur kwa zi kuxan” | ⊕i pakaje sur planke. ⊕i xranke al certa angule | → treni.

xozu-e : estrada ; “caminho entre duas cidades” ♦ | ⊕e, longa ⊕e al la kaele. asfaltira, non-asfaltira, terpremira ⊕e. “La ⊕e el flavas brikes” [En la rakonte “La Magiiste du Oz”] | → strate, rodovoye, xosee, trotuare.

xpar-i : economizar ♥ (mone, elektra energie, itp) xpruz-i : “jorrar um fluxo liquido rapido e forte com

muitas gotas” ♥ | “elifi rapida iw forta likwo fluade law multugas gutes” | La arta fonte ⊕an kolora akwe en la plaze. La jardeniste ⊕an insektizide sur las plantes.

xpruz-ic-e : “aparelho proprio para borrifar agua, inseticida, etc” ♦ | “aparate propra por xpruzi (akwe, insektizide, itp)”.

xrank-e : armario ♦ | vesto-xranke [armario de roupas]. libro-xranke [armario de livros].

xrawb-e : parafuso ♦ | xrawboxlosice [chave-de-parafuso].

xrawb-ing-e : porca ♦ (onde se encaixa o parafuso) xr-i : ser ; estar (verbo de ligacao basico) ♥ | Monika

xran tre bela [Monica eh muito bonita]. Vivi xran ami [Viver eh amar]. La pantere xran mortira [A pantera esta’ morta]. La vulkane xran submergijuna en la mare [O vulcao esta’ submerso no mar] | → vli, sti.

xr-if-i : “fazer que algo/alguem seja/torne-se isso/aquilo” ♥ | La profesore xrifen su lernunes as rolules en wo teatro prezentaje [O professor fez de

57

seus alunos como atores/atrizes em uma apresentacao teatral]. Xi xrifen le xu idole [Ela o tornou o seu idolo]. Hariel xrifen su harope blonda [Hariel tornou loiros os seus cabelos].

xr-ij-i : “o tornar-se/fazer-se de algo/alguem em isso/aquilo” ♥ | La lage xrijen kvazaw wo spegule [O lago tornou-se como se fosse um espelho]. Zis xrijen edze iw edzine [Eles se tornaram marido e mulher]. Las hares du mu wavinece yam xrijen blankas [Os cabelos de minha vo*vo* ja’ tornaram-se brancos].

xtal-e : ac’o (industria metale el fere) ♦ xtat-e : estado ; pai’s ; reino (regne) ♦ xtat-estr-e : “chefe de um estado”, “presidente de um

pai’s” ♦ xtof-e : “tecido apropriado para se fazer vestes” ♦ |

“teksaje tawga por fari vestes” | → tole, drape. xton-e : pedra ♦ | precias ⊕es, kwaw diamantes,

rubenes, safires, smeraldes [pedras preciosas, como diamantes, rubis, safiras, esmeraldas].

xtop-i : tampar (garrafa, frasco, buraco) ♥ | ⊕i boteles, flakones [tampar garrafas, frascos].

xtop-ic-e : tampa ; rolha (de garrafa, frasco) ♦| botelos, flakonos ⊕ices.

xtorm-e : tormenta (clima agitado) ♦ | “fortey perturbira vetere, sed nirpli om tempeste” | → tempeste, uragane.

xtrump-e : meia ♦ (para os pe’s e parte da perna, de homem ou mulher) | “vira ow wina strikta veste kwa kovran di la piede yu certa parte du gambe”.

xtup-e : degrau (de escada) ♦ xtup-op-e : escada ; escadaria ♦ xu-e : sapato ♦| sportixues [sapatos espotivos; “tenis”

(para se calc’ar)]. xuld-i : dever (dinheiro a alguem) ♥ xultr-e : ombro (parte do corpo) ♦ xut-i : verter (pp. algo granuloso) ♥ | “verxi

graynoza substanze” | ⊕i graynes el las sakes. ⊕i sable al la tere. ⊕i sale sur las viandes. | → verxi.

xveb-i : flutuar (no ar) ♥ | “resti kvazaw penduna en la aere, en la spaze” | Blankas nubes ⊕en super nes. La balone ⊕an altey, kvietey. Certa polvo kwante ⊕an en la aere | → flosi, glisi.

xvit-i : suar ♥ | forvixi la ⊕e di la vizaje. La hunde ⊕an prezipey per la lange.

Yya : prep. “ ha’ ” (referindo-se a um determinado

tempo passado) | Mi konen xe ya 3 yares [Eu a conheci ha’ 3 anos atras]. Jezue viven surterey ya 2000 yares [Jesus viveu na terra ha’ dois mil anos atras]. yaule [pessoa antecedente] | → ya om, wa.

ya om [ ≡ yak ] : prep. “antes de” | Ya om voyaji, mi vo telefonon [Antes de viajar, eu telefonarei a voce] | → yak, pos om, posk.

yak [ ≡ ya om ] : prep. “antes de” | Yak voyaji, mi vo telefonon [Antes de viajar, eu telefonarei a voce] | → ya om, pos om, posk.

yam : p.adv. “ ja’ ” ♠ | Mi yam konan twa historie

[Eu ja’ conhec’o essa historia]. yar-e : ano ♦ | ⊕deke, ⊕cente, ⊕mile. yasmen-e : jasmim (flore) ♦ | “flore du ⊕eyre”. yaxt-e : leste (direcao cardeal) ♦ | “la kardinala

direkte Orienta” | → wexte, norde, sude. ye : prep. “junto de” ; “ao tempo de” | Mi xran felica

ye xe [Eu sou feliz junto a ela]. Las spektunes aplawden ye la nirferme du las kurtenes [Os espectadores aplaudiram ao abrir-se das cortinas].

yen : p.adv. “eis” ♠ | Yen la fixe ar kwa mi pexen [Eis o peixe que eu pesquei].

yog-e : ioga ♦ | “filosofia hindu sobre exercicios corporais” | “Hindua filozofie pri korpa ekzerzade” | yog-eyn-e [iogue, praticante de ioga].

yogurt-e : iogurte (speziala trinkate el lakte) ♦ yu : prep. ate’ | La hunde konduken la blindule yu lu

heyme [O cao conduziu o cego ate’ a casa dele]. yud-e : judeu ♦ | “membre du la hebrea popole”. Yud-i-e : Judeia (pp. Biblie) ♦ yud-ism-e : judaismo ♦ yuj-i : julgar ♥ | ⊕i tu ii pravan ow non [julgar se

alguem tem ou nao razao]. yuj-ist-e : juiz ♦ yuk-i : coc’ar [pp. sentir a pele “coc’ando”] ♥ |

Kwem ⊕an, twem onis gratan [Aonde estiver coc’ando, ai’ no’s coc’amos] (obs: a frase em portugues nao dispoe de dois verbos distintos para “coc’ar” ; a frase em ALFA, pelo contrario, tem dois verbos distintos para “coc’ar” : yuki – quando sentimos a pele “coc’ando”, e grati – quando no’s “coc’amos” a pele com as unhas). | → grati, tikli.

yun-a : jovem ♣ | → olda. yup-e : saia (de mulher) ♦ | “wina veste kwa kovran,

di la talie, la Πsupra parte du korpe” | di tempes al tempes, las ⊕es kurtijan ow longijan [de tempos a tempos, as saias encurtam-se ou alongam-se].

yur-e : jurisprudencia ; “ciencia das leis sociais” ♦ | “cienze pri las socias lejes”. | → yurisprudenze.

yurisprudenz-e : jurisprudencia ; “ciencia das leis sociais” ♦ | “cienze pri las socias lejes” | ⊕e ≡ yure.

yur-ist-e : jurisconsulto ♦ | “especialista na ciencia das leis sociais, na jurisprudencia” | “spezialiste pri yure” | → jurie, jurieyne.

yust-a : justo(a) (conforme o direito) ♣ | nirsati iw soifi ⊕eze [ter fome e sede de justic’a].

yustiz-e : justic’a (o poder judiciario) ♦ | “xtata organisme, kwa apan yujistes por kontroli yuras aferes” | La ⊕e devan yuji las krimules.

yuv-e : uva (pequena fruta) ♦ | → vinbere. yuvel-e : joia ♦ | “orname, oftey Πgranda, el tre

valora materiale”. yuv-eyr-e : pe’-de-uva ; videira ♦

Zzebr-e : zebra ♦ | “beste simila al cevale, sed kun

nigras stries sur blanka peyle”. zel-e : objetivo ; alvo ♦ | Mi devan konduti delikatey

kun Hariel, poys mi ⊕an gayni xu korame [Eu devo

58

me comportar delicadamente com Hariel, pois meu objetivo eh conquistar o amor de seu coracao] | → objektive.

zel-tabul-e : alvo ; “tabua-do-alvo” ♦ zer-e : num. “zero” | “la cifere ‘0’ , kwa montran nula

kwante”. zigzag-e : zigue-zague ♦ | Las teruras ⊕es dul

fulmes. ⊕a voye al la montugo supraje. zink-e : zinco (metale) ♦ zip-e : ziper ♦ | “moderna praktika iw rapida fermice

du pantalone iw winas vestes”. zodiak-e : zodiaco ♦ | Las dekdos signes du ⊕e

xran: Amfore, Fixes, Gemeles, Kankre, Kaprikorne, Leone, Pesice, Sagitare, Skorpie, Tawre, Virge, Xafe.

zo-e : “jardim zoologico” ♦ | zoe ≡ zoojardene. zon-e : cinto ; cinturao ♦ | “strie el xtofe ow lede, por

cirkawi la talie” | pantalono ⊕e | → mamozone. zoojarden-e : “jardim zoologico” ♦ | “zoologia

jardene, kwem trovijan multas bestes por xri vizitiras publikey” | → zoe.

zoolog-(ist)-e : zoologo ♦ | “spezialiste pri zoologie”. zoologi-e : zoologia ♦ | “cienze pri bestes”. zorg-i : “cuidar de” ♥ | ⊕i pri las catagas aferes

[cuidar das coisas do dia-a-dia]. ya⊕i pri la marga labore [antecipar os cuidados do trabalho de amanha^] | → prezorgi, varti.

zum-i : zumbir ♥ | “⊕ade ≡ bruade du flugunas insektes, kwaw abeles, vespes, skarabes, moskes” | ⊕ade [zumbido].

59

Texto gentilmente cedido por Itamar Alves Itxe ([email protected])URL: http://www.alfa.teta.nom.br

www.sti.com.br

60