i.ii. itnlliynt Fnkiiltesi Dergisi

Giiz 201516(2) 107-121

Arap~a Dibaceleri Bakimindan Mevlana Mesnevisi

Atik AYDIN•

Ozet: Mevlanii'nrn Arap~a dibacelerdeki (iinsiiz) sozleri ile baz1 Mesnevi ~arihlerinin ve alimlerin Mesnevi haklondaki giirii~leri, Mesnevi'yi Kur'an'a benzetme hatta onunla denk giirme anlay1~1m ortaya koymaktad1r. Bu anlay1~1, ldasik Islam akidesi ve dii~iincesiyle bagd~tlrrnak. miimkiin go­ziikmemektedir. Bunun izahm1, tasavvuf ehlinin vahiy ve ilham anla}'l~rnda aramak bir pta~ yolu olabilir.

Anahtar Keliler: Mevlana, Mesnevi, Mesnevl ~erhi, Dlbace, Kur'an, llham.

Maw/ana's Mathnawi In Terms Of Its Arabic Prefaces

Abstract Mevlana Rumi's statements written in Arabic prefaces of Mathnawi and opinions of some commentators and scholars about Mathnawi demonstrate the understanding of likening even equating the Mathnawi with Quran. Reconciling this understanding with Islamic belief and thought does not seem possible. However, underlying reasons of this attitude could be seen in the sufis' un­derstanding of revelation and inspiration.

Key Words: Mevlana, Mathnawi, Mathnawi, Annotation, Preface, Quran, Inspiration.

Dibace, Dibd ile tasgir (kii~ltme) eki olan "~e"den olu~an bir kelimedir. Diba Pehlevicede ipekten yap1lan, padi~ahlara mahsus ve elbiseler iizerinde giyilen siis elbisesi manasma gelir. Daha sonra mecazt olarak kitap girj~leri i9n de kullamhr olmu~tur. ~iinkii onlar da kitaplann d1~ siisii mesabesindedir.'

Dibace kelimesinin yaru srra eskiden ve giiniimiizde baz1 farklarla birlik­te 'rnukaddime', 'takdim', 'Wide-i meram', 'girl~', 'ba~langt~', 'onsoz', 'ilk soz' ve 'sunu~' gibi kelimelerin kullaruld1gt da goriilmektedir. Genellikle eserin

Do<;. Dr., inoni.i Universitesi ilahiyat Faki.iltesi Arap Dili ve Belagah Anabilim Dau Ogre­tim Uyesi

1 http://parsi.wi.k.i/dehkhodaworddetail-7ffccad8fc534ff9970a51332f8ce8bl-fa.hhnl

108 • Atik AYDIN

meydana getirili~ sebeplerinin anlahldt& bu ilk boliim, yaza~ diinya gorii~ii, hayat~:na dair bilgileri ve eseri okuyanlardan bazt isteklerini ihtiva edebilir. Bu baktmdan dibaceler, miiellifin ~ahsiyeti ve diinya gorii~ii hakkmda daha dogru · hiikiimler vermede onemli bir kaynakhr. Dibaceler, mukaddimeler ya da 6n­s6zler, kitaplann vitrinleridir. Onlara baktldt&nda kitapta nelerden bahsedildi­gi ana hatlariyl~ anla~tlabilmektedir.

Mevlana Mesnev1'nin I, III ve IV. defterin dibacelerini Arap~a, digerlerini ise fars~a olarak yaznu~hr. Birinci defterin dibacesi dt~mdaki dibaceler, yukan­da soziinii ettigimiz ol~lere tam olarak uyan dibaceler degildir. Daha dar ~er­~eveli ve genellikle Mesnev1'yi oviicii ifadelerden ibarettir. Bir dibace ya da onsozde bulunmast gereken hususlan esas aldt&nuzda birinci defterin dibacesi, bu ismi en ~ok hak eden dibacedir, diyebiliriz. <;iin.kii orada Mevlana, diger yerlerde oldugu gibi, Mesnev1'yi o~cii i~adeler kullanmakla birlikte, Mes­nevi'nin haztrlaru~ nedeni, olu~um siired ve §ekli, dii§iince sisteminin baZI te­mel boyutlan gibi hususlar iizerinde de durmaktadtr. Bundan dolayt digerlerini goz ardt etmemekle birlikte ~alt~mamtzda daha ~ok birinci defterin dibacesini esas aldtk.

A. DiBACELERiN i<;ERiGi

Mesnevi'nin Arap~a dibacelerini incel.~digimizde ~u h':lsuslarm once <;tk­hgtru goriiyoruz:

1. Mesnev1'ye ovgiiler

2. Hiisammettin <;eleb'i'ye 6vgiiler

3. Mesnev1'nin te'lif sebebi

I. MESNEVI'YE OVGULER

Mevlana, her ii~ dibacede de Mesnev1'yi dikkat ~ekid vastflarla nitelen­dirmektedir. ~ar'u'l-16/zi'l-ezlzer (Allah'm en parlak ~eriah) olmast, burhanu'l­lolzi'l-azlzer (Allah'm en a<;r~ delili)olmast, Allah'm muhafazaSI alhnda olmast, Allah'm onu oviip isimlendirmi~ olmast, goniillere ~ifa olmast, nzkt ·arthrmast ve ahlakt giizelle~rmesi gibi ozelliklerle Mesnev1'nin onemini ortaya koymaya

Arapo;a Dibaceleri Baklmtndan Mevlana Mesnevisi •109·

~ah~1r.2 Ba~ka bir yerde ise Mesnev1'nin ilahi ve rabbani bir kitap old4gunu ifade eder.3

III. ve N. Defterlerin dibacelerini de Arap~a yazan Mevlana, oraJarda da Mesnev1'nin oneminden ovgiiyle bahseder. I. Defterin dibacesinde oldu~ gibi orada da b~Zl ayetlere ahfta bulunarak Mesnevi ile Kur'an arasmda bir ben.Zer­l~k kurmaya ~ah~1r. B~ baglaqtda ITI. defterin dibacesinde Mev lana oz~tie ~tinJa­n soyler; [Hikmetler Alla.I:t'm .ordulandtr. Onlann sayesinde miiritlerin ruhlan kuvvetlenir. Bu hikmetler, onlarm ilmini cehaJet ~ai.besinden, adale~lerini zuliim ~aibesinden, comertliklerini riya ~aibesinden ve hilmlerini sefahet. ~aib~sinden temizler. Ahiret meselelerini onlann fehmine yakla~hnr. 0 hikinetler, peygam-· berlerin delillerindendir .... : Her okuyan giicii nisbetinde anlar.- Her al?iA k~v­veti nisbetinde ibadet eder. Her miifti.i re'yi · yettigince f~tva verir .... ~ <;oi~e susuz kalan kimsenin denizlerdeki sudan haberdar olmasmm kendisine. bir faydaSl yoktur .... Bu ilme ancak AJlah'a s1gman, dinini diinyasma tercih eden ve hikmet hazinesinden bol bol faydalananlar nail olabilfr ..... flim talil:ii 61an a!irnin, bilmedigini ogrenmesi ve bildi~ni ogretmesi gerekir ... ilahi v~ R.aobahl Mesnevi"kitabmui tamamlanmasmdan dolayt Allah' a hamd ederim. Muvaff~ eden ve iistiin k1lan odur. "Onlar Allah'm nurunu agtzlanyla Ufleyerek son-: ·. diirmek isterler. Fakat kafirlerin ho~una gitmese de AJlah nuru~u ta~amlay~..: . cakbr."4 "Hi~ ~iiphe yok ki o zikri (Kur'an'1) Biz indirdik; onu km:uyacak olan da Biz'iz."5 "Kim bu vasiyeti i~ittikten sonra degi~tiriise, arhk v~bali degi~tireh-lerin boynunad1r. $iiphesiz All~ her ~yi hakk.Iyl.a i~itir ve bilir.%]7. . · · .

VI. Defterin dibacesinde ise Mevl~ikl~~c~ ·~oyle d~.~;· ,;Bu: ~olii~), ~en~ zillerin en giizeline ve faydalann en biiyiigune doi:diincii hicrettir. Onu oku:­duldarmda ariflerin goniiilerl, bah~el~r buJutlarm ses.iyle ve g6zi~r ,giizel bir uyku ile sevindigi gibi sevinir. Onunla ruhlar dinlenir ve .b~deilleqifa bulur. Q, muhlislerin ve Hak yol~lanrun tam da istei:ligi gibldir. Gozlere nur, goniillete· ne~edir. Meyve arzulayanlar i9n en giizel ~eyve, is~ey~nler i~in en ."Quyuk ~u­raddtr. Hastayt doktora, seveni sevgiliye kavu~~randtr. ·.,-.. Dostlugu cimla"ndt­nr, zorluklan kolayla~qnr. Uzak duranin hiizniinii, yakm· olarun saa~et_.~ve· ~~-.

Rumi, Mevlana Celaleddin Muhammed, Mesneviy-i Ma'nevi, Reynold .N!cholson niishast, Gencine-i Nas1r, Tahran, trzs., I, 3-4. ·

3 Rumi, a.g.e., 1,354. 4 SaJf, 61/8.

Hicr, 15/9. 6 Bakara, 2/181. 7 Rumi, a.g.e., I, 353-354.

110 • Atik AYDIN

riinii arthnr. ilim ve amel ehline miikafat alsun diye i9nde_pek ~ok inci var­d!r."8

Arap~a _dibacelerde bu degerlendirmeler bulunmakla birlikte, daha ~ok yer alan ve dikkat ~eken nitelemeler ~unlardtr:

1- Usfrliiusftl-i usuli'd-din olmast: Dinin temelinin temelinin temeli almast ~eklinde terciime edilebilecek alan bu ifadeyi Mesnev1 ~arihle­ri ~oyle izah ediyorlar: Dinden ama~ ~eriat, ~enattan ·a~a~ tarikat, ta­rikattan ama~ ise hakikattir."9 Buna gore Mesnev1'nin konusu, en iis.t kategori alan hakikat ilmidir. ·

Her ne kadar Tahiru'l-Mevlev1, bu ifadeyi, Mesnev1 her ii~ ilim katego­risinden de bahsediyor,10 ~eklinde. anlafl11~Sa cia kanaatlmizce bu dogru degil­dir. ~iinkii burada kullamlan fzafet ibaresi boyle bir mana i~ermiyor. Zira "Mesnevi, dinin usuliiniin usuliiniin usUliidiir." ifadesi, tamlama baktmmdan "Ali, Ahmet'in babast~n babas;IlJ.n babas1d1r." 6megindeki tamlama lle a~ yaptdadtr. Ali, burada ge~en her kesin degil sadece birinin· babast olduguna gore, Mesnev1 de her ii~ ilmin degil sadece birinin usuliidiir ki, oda hakikat ilmidir. · · ' . · · . · · . -

2· Fxkhu'l-lahi'l-ekber (Yiice Allah'm ftk.ht) olmast: Fzkhu'l-ekber kav­rarru imam Ebu Hanife'ye ait.olan Fzkhu'l-Ekber adh kitaptan esinleni­lerek ortaya 9kan bir kavramdtr. Bu kitabm muhteva5i, samldi.gt gibi giindelik ftkth konulan ile ilgili degil us!llii'd-dln olarak bilinen Allah, Allah'm stfatlan, kader, biiyiik giinah, . cennet ve cehennem gibi inan~ konulanndan bahsetmektedir. Mevlana'run burada Ftkhu'l­ekber kavramma bir de Allah kelimesini ilave ederek Flklzu'l-lafzi'l­ekber ifadesini kullarlffil~ almast, Mesnev1'nin astl konus~un Nlah aldugunu gosteriyor. · ·

3· Cennet gibi olmasx: Mevlana'ya gore Me5nev1, "goniil ehli i~ cen­net gibidir. Manevi makamlar ve keramet sahibi olanlar i~in en giizel istirahat yeridir. 0 cennette Selsebil adt verilen bir pmar vardir. -iyiler o cennetten yer ve i~erler, ozgiir kimseler ondan dolayx mutlu olup sevinirler."11

s Rumi, a.g.e., I, 575.

' Tahiru'l-Mevlevi, $erll-i Mesnevi, Selam Yaymlan, Konya, 1971, I. 35; Konuk, Ahmed Avni, Mesnevi-i $erif$erlri, Kitapevi, ist., 2006, I, 58.

10 Tahiru'l-Mevlevi, , a.g.e., I, 35.

II Rumi, a.g.e., I, 3-4.

Arap~a Dibaceleri Balonundan Mevlana Mesnevisi • 111

Bu ozellikler ~u ayetteki cennet tasvirinden ahnmt§hr: "Koltuklannda di­ledikleri gibi dinlenir, orada ne giine§ stcag-t goriirler, ne de dondurucu soguk­lara ugrarlar. Cennet_aga9anrun golgeleri iizerlerine sarkar, meyveleri dev§ir­meleri pek kolay olur. Etraflannda hizmet edenler giimii§ kaplar, billur kaseler, giimii§i parlakhkta billu: kupalarla dola§tr, onlara ikram ederler. Cennetlikler it;eceklerini kendi i§tahlan olt;iisiince tayin ederler. O~ara kan§unmda zencefil bulurian I<adehler ikram edjlir. Bu it;ecekler, adt Selsebil olan pmardandtr."l2 . . .

4- Mesnevi'nin Kur'an'm vastflanyla nitelenmesi: Mevlana, t;e§itli yonlerden Mesnevi'yi Kurr an' a benzetmekte ve onunla Mesnevi ara­sinda bazt paralellikler kurmaktadtr. Bu benzetme ve paralelliklerin ba§hcalan §unlardtr: ·

a- Mesnevi'nin .nurunun Kur'an'm nuru gibi olmast: "Mesnevi'nin nu­ru, it;inde kandil yanan cilah bir kovuk gibidir. Oyle bir t§tk verir ki, onun aydtnltgt sabalun aydtnltgtndan daha parlak ve daha aydtnltk­hr."IJ

Mev lana, bu nitelemesi ile §u ayete ahfta bulurunaktadu: "Allah goklerin ve yerin nurudur. O'nun nurunun misali, hpkt it;inde lamba bulunan bir kan­dillik gibidir. Lamba bir strt;a (cam) it;inde, o strt;a da sanki parlayan incimsi bir ytldtz! Bu lamba, sadece doguya veya sadece bahya ait olmayan kutlu, pek bereketli bir zeytin agacmdan tutu§turulur. Bu oyle bereketli bir agat; ki, ner­deyse ate~ degmeden de yag I§lk verir. ~Igt pml pmldtr. Allah diledigi kimseyi m1runa iletir, gert;egi anlamalan it;in insanlara boyle temsiller getirir. Allah her §eyi bilir."I4

Bu ayet, ilk bakt§ta Kur'an'la alakah goriiruniiyorsa da ashnda kastedilen Kur'an'dtr. <;iinkii Allah'm, gokyiizii ve yeryiiziiniin nuru olmast, gokteki ve yerdekileri hidayet etmesi demektir. Zira bu ayetin hemen oncesinde, "Muhak­kak ki size dinin hiikii.mlerini a~ayan ayetler, sizden once gelip get;enlerin hallerinden misaller ve Allah' a kar§I gelmekten sakmacaklar it;in birtakun ogut­ler indirdik." ayeti yer almaktadrr. Onun nurundan amat; ise Kur'an'dtr. Yarli

J

Allah, gokteki ve yerdekileri Kur'an ile hidayet etmektedir.ts

11 Dehr, 76/12-22.

t) Rumi, a.g.e., I, 3.

•~ Nur, 24/35. 15 Taber!, ibn Cerir, Camu'I-Beynn nn Tc'vil-i Ayi'I-Kur'an, Daru Hecer, Kahire, 2001, xvn, 299.

112 • Atik AYDIN

b- Mesnev1'nin bazt insanlann hidayetine bazllannm ise dalaletine se­bep almast: "Mesnevi, Mtstr'm Nil'i gibidir. Sabredenlere ic;ecek su, Firavun ve yanda~lan ic;in ise kan ve kederdir."t6

Bu ifadelerle ~u ayete ahfta bulunulmaktadtr: "Allah gerc;egi a9klamak i9n bir sivrisinegi, hatta anun 6tesinde alan bir ~eyi misal getirmekten c;ekin­mez. iman edenler anun Rab'lerinden gelen gerc;ek aldugunu bilirler. Kafirler ise "Allah boyle misal vermekle ne kastediyar?" derler. Allah bu misal ile bir­c;aklanru saphnr, yine anunla birc;aklanru yala getirir; ancak bununla fastkl~­dan ba~kastru saphrmaz."t7

Bu benzetme, bazt Mesnevi ~arihleri tarafmdan neredeyse Kur' an ile e~­le~tirme noktasma kadar gotiiriilmii~ ve ~6yle denmi~tir: "Kur' an-1 Kerim ic;in esiitiru'I-evvelin (eskilerin masallan) hezeyanu:u edenler aldugu gibi, Mesnevi i9n de kurt-tilki masallan diyenler vardtr. Kur'an'dan dalayt c;ak insan hidaye­te erdigi, c;ak insan da dalalete dii~tiigu gibi Mesnevi' den dalayt da c;ak insan hidayete er~, c;ak insan da dalalete dii~mii~tiir. Nitekim Sahib-i Arifi ~oyle diyar: Kur'an gibi bizim Mesnevl de bazllanru hida~ete bazllanru ise dalalete sevk eder."ts

c- Mesnevi'nin yazt ile tesbiti ve karunmast: Mevlana, Mesnev1'yi yazt ile tesbiti .ve ka:runmast baktmmdan da Kur'an'a benzetir ve der ki: "Mesnevi, kerim ve salih katipler eliyle yaztlmt~hr. 0 kiitipler, temiz alanlardan ba~kasl­run ana dakurunasma izin vermezler. Alemlerin rabbi tarafmdan indirilmi~tir. Ona ne 6niinden ne de arkasmdan bani bul~tr."19

Bu ifadeleri ile Mevlana ~u ayetlere ahfta bulunmaktadtr: "Bu kitap, pek degerli, ~erefli bir Kur'an'dtr. 0 iyi karunmu~ bir kitapta, Levh-i mahfuzdadu. Ona, temiz alanlardan ba~kalan dakunamaz."20 "Haytr! Oyle yapmal <:;iinkii a ayetler oguttiir, uyartdtr. isteyen ders altr. 0 ayetler ~erefli yiice ve tertemiz sahifelerde, iyilik tirnsali c;ak degerli katiplerin elleriyle yazthchr."21 "Kendileri­ne gelen bu ~aru yiice dersi inkar edenler elbette cezadan kurtulamazlar. Hal­buki ~ e~siz ve pek ktymetli bir kitaphr. Oyle bir kitaphr ki bahl ona ne 6niin­den, ne ardmdan, hie; bir taraftan yol bulamaz.(Tam hiikiim ve hikmet sahibi,

•• Rumi, a.g.e., I, 3. 17 Bakara, 2/26. 18 Tahiru'l-Mevlevi, a.g.e., I, 35.

19 Rumi, a.g.e., I, 3. 20 Vakta, 56/79. 21 Abese, 11-16.

Arap~a Dibaceleri Baktmandan Mevliina Mesnevisi • 113

bi.itiin hamdlerin ve ovgi.ilerin sahibi) o Hakim ve Hamid tarafmdan indirilmi~­tir."22

Soz konusu ayetlere yaptlan bu ahflar, Mesnevi'yi Kur'an'a benzetme ~a­bas1ru a~tk~a ortaya koymaktadtr. Ancak bu ger~egi Tahiru'l-Mevlevi, ilgili boliimde yapb& ~u a~tklama ile daha a~tk bir ~kilde ifade etmi~tir: "Mesnevi de ilham yoluyla canib-i Hak'dan nazil olmu~tur. Hi.isameddin <;elebi ve ~im­diye kadar istinsah-t Mesnevi hizmetinde bulunan salih katipler eliyle yaztlnu~ ve her yerde yiiksek ve muhterem tutulmu~tur. Taharet ve salah erbabmdan maadastrun ona temast, yani mi.italaast ile dinlenmesinden feyz-i marifet almas1

, kabil degildir."23

· Mesrievi'ye bahl bi~ ~eyin bula~amast konusunda ise Ta.hiru'l-Mevlevi ~oyle der: "Carub-i ilaruden vahy-i .mi.inzel olan Kur'an-1 Kerim, nasll avn-1 samedaniden ise, onun evvelinderi de sonundan da bahl zuhuruna imkan ve ihtimal yoksa Mesnevi de oyledir. ilham-i Rabbabru eseridir. Kendisinden sa-

. p1khk zuhUruna imkan yoktur. Hatta iptali ve tahrifi de kabil degildir. Nitekim yedinci did namiyle bir ilave yap1lm1~ ve alim bir mevlevi ~eyhine ~erh ettiril­mi~se de umumun makbuli.i olamamt~, Mesnevi'nin safvet-i asliyesi bozulma­mt~br."24

Mesnevi'ye y'ae1Ian bu ovgi.iler Mevlana ile mi.inhaSir kalmamt~ onuri ta­kip.c;isi olan-olmayan pek ~ok mutasaVVIf ve alim tarafmdan da oldu~ gibi kabul gormi.i~ hatta daha ileri noktalara goti.iri.ilmi.i§ti.ir. Mesela Abdurrahman Cami'nin Mesne~ ~akkmd~ ~oyle dedigi nakledilir:

. Mesnev-i mevlev-i ma'nevi Hest Kur'an der zebtin-r peltlevi Men !re guyemvasf-i an ali cenab Nist pet;gamber veli dared kitab

(Mevlana'run Mesnevi-i Manevi'si Fars~a Kur'andtr.Ne diyebilirim ki, o yi.ice ins~ru vasfetmek ic;in?! Peygamber degildir, fakat kitab1 vard1r.)25 .

Bu beyitleri duyan Abdurrahman Leknevi, :Cami'nin Nist peygamber veli dtired kittib m1srama na2ire olarak Jrest.peygamber bebin dtired kitab (Peygamberdir, bak kitab1 var!) der. Haztr olanlardan biri "Mesnevi-i Ma'nevi'ye Kur'an 1tlak1 cay-1 teemmi.ildi.ir." deyince Leknevi "Kur'an-1 Azimu'~-$an ile Mesnevi-i $erif arasmda Arabi ve Faris! olmalan d1~mda sadece on fark vard1r." der ve o fark-

22 Fussilet, 41/42. 23 Tahiru'I-Mevlevi,a.g.e., I, 38. 2' Tahiru'l-Mevlevi, n.g.e., I, 38. 25 Konuk, Ahmed Avnl, Mesuevi-i $erif $crhi, Kitapevi, ist., 2006. I, 34.

114 • Ati~ A YDll\1

Jan srralar. Gori.ildiigu gibi Leknev1, Mevlana'yt zamarun peygamberi olarak nitelendirmektedir.26

Mesnevi'yi Kur'an'a benzetme hatta onunla e~le~tirme gayretlerinden bi-. ride Ahmed Avni Konuk'un mudze olu~u bakurundan Mesnev1'yi Kur'an'a

benzetmesidir. Konuk, Kur'an'm mucize olu~u ile ilgili "De ki: "Yemin ederim! Eger insanlar ve cinler, bu Kur'an'm benzerini .yapmak i~in bir. araya toplansa­lar, hatta birbirlerine destek olup gii9erini birle§tirseler bile, yine de onun gibi

. bir Kitap meydana getiremezler."~7 ayetini aktard1ktan sonra ~oyle der: ."Hz. Mevlana'dan sonra efrad-1 insaniyyeden hi~bir ferde aytkbk kudreti ile beraber, o halet-i mahviyet u istigrak nasib ve bu mertebe ulfun-i akll ve nakli'nin ihatas1 ve mii~ahedat-i ke~fi ve vicdani miiyesser olmam1~hr ki, Mesnevi-i Serif' in mis­lini soyleyebilsin."28

Hiisammeddin <;elebi'nin Mesnev1'nin hazularu~ siireci hakkmda yaphgt ~u degerlendirme ise Kur'an'm niizul siireci ve fetret-i · vahiy olarak bilinen vahyin kesilmesi 9laytru hahrlatmakta ve bu baktmdan da Mesnevi'yi Kur'an'a benzetme ~abasrm a9k~a ortaya koymaktadtr: "Ben Mesnevi'yi yazarken Ce­nab-:1 Mevlana hi~bir kitaba miiracaat eqnezdi, bir yer. de oturmazd1 ve ~line kalem almazd1. Nerede hahrlanna gelirse orada soyler ve ben derhal zabteder­dim. Hatta yazmaya bile yeti~mez idim. Bazen geceli-giindiizlii birka~ giin soy­lerdi, hazen aylarca· me~gul olmazlardt. Bir zaman iki sene faslla verdiler, bu miiddet ~arfmda hi~bir ~ey soylemediler."29 .. . . . .

. . II. HUSAMMEDDiN <;ELEBi VE MESNEVi'NiN HAZIRLANI$

SEBEBi

Mevlana, Mesenevi'yi Hiisammeddin <;elebi'nin istegi ~zerine hazulad1-gtru soyler ve ovgii dolu sozlerle ondan bahseder. Hiisammeddin <;elebi hak­kmda ~unlart soyler: "Efendim,· dayanagtm, bu giin ve yanrum1rt aztgt, ariflerin onderi, hidayet irnaffil, fakirlerin yardrmClSl, kalplerin efendisi; Allah'm halk aras111daki emaneti, asfiya nezdindeki kaytp cevheri, gokte ve yerdeki hazinele-

. rinin ana)ltan, zamarun Beyazid-i Bistamisi ve Ciineyd-i Bagdadisi ... "Jo ..

u Konuk, a.g.e., I 35. 27 tsra, 17/88.

lB Konuk, a.g.e.,I, 37.

l9 Konuk, a.g.e., I, 30. 30 Rum!, a.g.e., s. 3-4.

Arap'>a Dibaceleri Balommdan Mev lana Mesnevisi • 115

Bu ifadeler, bir hocarun ogrencisi, bir ~eyhin miiridi ic;:in soyleyebilecegi sozlerden ziyade ogrencinin, hocasi miiridin, ~eyhi ic;:in soyleyebilecegi sozler­dir. Nitekim Tahiru'l-Mevlevi bu sozlerden Hiisammeddin <;elebi'nin kutub oldugu ve arzm idaresinin ona verilmi~ bulundugu sonucunu <;:Ikarmt~hr.Jt

III. MESNEVI'NiN TE'LiF SEBEBi

Mevlana, Mesnevi'yi l:flisameddin <;elebi'nin talebi lizerine hazuladtgtru sayler. Bu durumu ~oyle ifade eder: "Allah Teala'run zaytf kulu ve ilahl rahrne­te muhtac;: Muhammed b. Muhammed b. Huseyn el- Bellu der ki: ilginc;: ve nadir bulunan meseleleri, parlak sozleri, a~ikar delilleri ihtiva eden; zahidlerin yolu, abidlerin ne~e kaynag-t, lafZI az manas1 c;:ok alan Mesnevi'yi, ruhum mesabesin­de olan, bu giin ve yannki aztgtm, efendim ve dayanagtm Hlisameddin <;e­leb!'nin talebi liierine tanzim ettim."32

B. iSLAM DU~UNCESi VE MESNEVi DEGERLENDiRMELERi

Mesnevi'nin Arapc;:a d1bacelerinde goze c;:arpan ilk konu, Mevlana'run kutsiyet derecesindeki degerlendirmeleridir. Kutsiyet ifadesini kullaruyoruz, c;:linkli soz konusu yerlerde hic;:bir ~ekilde hata ihtimalinden, ima yoluyla olsa bile, soz edilmedigi gibi Mesnevi, Kur' an' a mahsus olarak kabul edilen baz1 ozelliklerle tavsif edilmektedir. Oysa genel teamlile gore, be~er liriinii olmasx hasebiyle hata olma .ihtimali goz oniinde bulundurulur ve hem okuyucudan hem de Allah' tan af dilenir.

Bu yonliyle bakhgtmtzda yani kendi kitaplanru takdim ve degerlendir­mede ba~ta Mevlana olmak lizere bazt alimlerin ozellikle de tasavvuf ehlinin farkh bir tutum ic;:inde oldugunu goriiyoruz. Bu durumdan, o alimlerin kitapta­ki ba~an ve giizelligi kendilerine nisbet ettikleri ve dolaytsxyla da aslmda kendi­lerini OVdlikleri gibi bir degerlendirme <;:Ikxyorsa, dogru bir degerlendirme ol­rnaz. <;linkli bahsi gec;:en alimler, kitaplanndan ovgii ile soz ettikleri halde, ken­dilerinin acizliklerini ve Allah' a muhtac;: olu~lar1n1 ifade etmekten de geri dur­muyorlar. Mesela Mevlana, kendisi hakkmda ~u ifadeleri kullarur: "Zaytf ve Allah'm rahmetine muhtac;: bir kul olan Muhammed b, M~ammed b. Huseyn el-Belhl der ki ... "n

31 Tahiru'l-Mevlevi, a.g.e.,l, 46.

32 Rum!, a.g.e., s. 4.

33 Rumi, a.g.e.,s. 3.

116 • Atik AYDIN

Oyleyse bunun ba~ka bir sebebi almahdtr. Bu yakla~lffil, soz kanusu a.Iimlerin Allah, kainat ve insan anlayt~l di~mda ba~ka bir ~eyle izah etmek mi.imkiin goriinmemektedir. Bu anlayt~ her ~eye oldugu gibi, anlarm kendi · eserlerine alan baki~ll11 da digerlerinden farkh ktlmaktadu. Onlar, kitaplan hakkinda tevazu yapamazlar, ~nkii a kitaplar anlann ~abalar1 ve iradeleri ile degil, Allah'm liituf ve ilhaffil ile varhk alaruna ~1kan eserlerdir. Dalaytstyla da hakikatte kendilerinin almayan bir eser hakkmda miitevaz1 davranmalan anlar a9smdan dagru almaz. Dolaytstyla "Mesnev'i-i $erif'deki maani ve hakaik a.Iemlerinin miirebbisi alan Hak Teala canibinden indirihni~tir. Mesnev'i-i ~erif dahi Kur'an-1 Kerim'in esrarm1 hav'i aldugundan kezalik levh-i mahfuzdan, melaike-i berere elleriyle yazll1p Hz. Mevlana'run kalb-i ~erifine inzal ve ilka alunmu~tur."34 ~eklinde dii~iinen birisinin Mesnev'i'de hata ihtimalinden soz edebilmesi miimkiin degildir.

Mesnevi ya da ba~ka bir kitab1 - sadece mana bakimmdan olsa bile- Al­lah'a nisbet etrnek, ancak iist ~er~eve alarak Allah, kainat ve insan tasavvuru, dar daire de ise vahiy, ozellikle de ilham anla~1 ile izah edilebilir.

Kesb ve ~al1~ma almadan Allah'm kalbe atmastyla alu~an bilgi35 anlarru­na gelen ilhamm varhgt kanusunda islam ulemast arasmda neredeyse hi~bir tarb~ma yaktur. hhamm bir bilgi kaynagt aldugu ittifakla kabul edilen bir ko­nudur. Nitekim Peygamberlerin d1~mda vahiy yaluyla bilgi geldigine dair pek ~ak ayet ve hadis mevcuttur. 4te anlardan bir ka~1:

"Kendisini emzirmesi i9n Musa'run annesine vahiy ettik."36

"Bana ve resuliime iman edin, diye havarllere vahiy ettik."J7

"Ve Rabbin, bal ansma, daglarda, aga~larda ve ~ardak kurulan yerlerde kavan yapm diye vahiy etti."38

"Ey iman edenler! Allah'tan karkar (takva) haramlardan s?J<uursaruz, Al­lah size hakki babldan aytrt edecek bir anlama giicii verir, giinahlanruzt orter ve sizi affeder."39

31 Konuk, a.g.e.,I, 61.

» el-Ka~ani, Abdurrezzak, Isblahatu's-Sufiyye, Daru'l-Menar, Kahire, 1192. s . 298. 36 Kasas, 28/7.

;; Maide, 5/111.

ll Nahl, 16/68. 39 Erual, 8/29.

Arap~ Dibaceleri Baktmmdan Mevlana Mesnevisi • 117

Buhari'de get;en bir rivayete -gore Htztr Musa'ya ~oyle demi~tir: "Allah,

bana oyle bir ilim verdi ki se~ ~nu bilmezsin. Sana _da oyle bir ilim verdi ki onu ben bilmem."4o

I

Goriildi.igu gibi bu konuda tarh~ma konusu olan, bif bilgi kayna~ ola-rak ilhamm varhgt degil, delil olup olmadtgtdtr. islam ulemasmm ilham kar~t­smdaki tavn ii~ ~ekilde olinu~tur:

1- ilhamm ·delil old~gunu reddedenle;

2- ilharrun deli! oldugunu savunanlar ' .

3- Bu iki gori.i~li_ a~m bulup orta yolu tercih edenler . '

Aktl ve duyularmm dJ~mda bir bilgi kaynagtnm olup olmadtgt meselesi, oteden beri tarh~tlan temel bir konu olarak kar~uruza t;tkmaktadtr. Kelam ve felsefe ulemast konuyu uh1hiyet, ni.ibi.ivvet ve mead kavramlan baktmmdan, us_ul ulemast ~er'i bilgi kaynaklan baktrrundan, tasavvuf ehli ise insan - Allah ili~kisi baktmmdan ele alrru~iardtr.41

· Bilindigi kadanyla ilhamm dini konularda bilgi kaynagt olamayacagtru

soyleyen ilk Slinni kelamo-EbtlMansur el-Maturidi'dir. Ebu'l-Muin en~Nesefi ve

.Necmeddin en-Nesefi gibi Maturidi kelamalan ilharrun kesin bilgi .kaynagt olu~ramayacagma dikkat t;ekmi~lerse de Fahreddin er-Razi, ibn Haldun, ib­nu's-Salah, $evkaru, Zebidi, $ehabeddin el-Alusi gibi alimler, takva sahibi bazt kimselere gelen ilharrun get;erli bir bilgi kayna~ olabilecegi gori.i~i.ine meylet­~~lerdir. ilham, Allah veya melek tarafmdan kalbe ula~hnldJgt i9n en dogru · ·

bilgi olup kesin delil kabul edilebilir. Ba~ta sUfiler olmak iizere ibn S'ma, Ab­dulk'ad1r 'el-Bagdadi, Gazzali, Fahreddin er-Razi, ib~ Hald~, Haydar ei-Amuli gibi a !imler bu gori.i~tedir.41

Dhamla amel etmeye kar~t olan bazt usul §limleri i~i daha ileri boyutlara t~uru~lar. Mese~a Serahsi ~oyle bir bilgi nakletmektedir: "Baztlan ilhamm bag­la}'lCl bir delil oldugunu dii~linen kimselerin rivayetlere dair yapbklan ~ahitliJ gin kabul edilemeyecegini soylemi~ler. <;i.inki.i o konuda da ilhamt e~ alabi­lir."H

~ Buhari, Muhammed b. ismail, el-Camiu's-Saruh; Dar-u Tavkl'n-Nedih, basrm yt1t ve tarihi yok.D1,89. ·

.,, Karadavi, Yusuf, Mevkifu'l-islam mine'l-ilham, Mektebetu Vehibe, Kahire,1994.s. 15 .

.u TDV islam Ansiklopedisi ilham maddesi, XXII, 98.

•3 Serahsi, Muhammed b. Ahmed, UsU!u's-Serahsi, Daru'l-I<itab el-Ilmiyye, Beyrut, 1993, J, 373.

118 • Atik A YD!N

Ba~ta tasavvuf ehli olmak i.izere bazt ·aliml.ere gore ise ilham, baglayta. bir delildir. Mesela Usulci.i el-Leknevi, Hanefi fakih ib~ Hi.i~am ve qnun gibi il­hanun delil olamayacaguu di.i~i.inenlere· ~oyle cevap veiir: "llham, Allah' tan ve Muhammed! ruhtan olduguna gore onda bir ~i.iphenin olmast soz konusu ola­mai. ilhama dayah bilgi, zanna dayah bilgiden daha kesin bir bilgidir. Ne yaztk ki, bunun gibi insanlar ilmin bir kaynagtru kuruh.tyorlar: .. Aslmda Muhyiddin b. Arabi, Abdulkadir Geylani, Sehl et-Tusteri, EbfiYezid Bistami ve Ci.ineyd el­Bagdadi gibi evliyarun makarnlanru ve ke~iflerini di.i~i.insen, anlarsm ki ilharn hakbr, hakbr, hakbr. Ona ~i.iphe bula~ma ihtimali yoktur."45 ·

ilhanun delil ve baglaytct olmast konus':ID~a on safta yer a~anlar, elbette­ki sufiyye taifesidir. Onlann Allah, insan ve kai~at tasavvurlcm farkh oldugu gibi vahiy ve ilham anlayt~lan da farkhdtr. ilharrun velayet makamuun bir so­nucu olduguna inanan tasavvuf ehline gore velayet, bu i.immetin bekast ve di­nin himayesi i-;in zaruridir. c;unki.i velayet, Allah'm ayetlerirtin zuhuru ve Hz. Muhammed'in ni.ibi.ivvetinin bekas1 i~in gereken burhanlardandtr ki buna "mii§ahede burharu" denir.46

Tasavvuf ehlfne gBre Hz. Muhammed'in (s) v~fah ile. birlikt~ saqece t~§ru vahiy kesilmi.~tir: Fakat Aliah Teala'run gizli konu~mast - .ki vahiy.kelimesin_in bir anlarru da 'gizli konu~~adtr- sonsuza kadar devam etmekt~dir. Ancak bazl-lan, bunun farkmdadrr, baztlan ise degildirY ·

ib~ Arabi bu konu ile ilgili olarak §oyle der: "Alimlerin ~linde nakli bur­hanlar ve akli hiiccetler bulunmaya deva~ ettigi mi.iddet~e mii~a~edeye daya­nan burhan da veliler ve Allah'tn se~kin kullart elinde bulunmaya devam ede-cektir. Allah Teaia, Nebevi burharu gi.ini.imi.ize kadar b~ki ktlrru~br."48 '

. . .

~ Karadavi, a.g.e.,24.

•s .el-Leknevi, Muhammed b. Nizam, Fevatihu'r-Rahemut,·Daru'l-Kutub el-ilmiyye, Beyrut, 2002, II, 411.

• 6 el-Cabiri, Muhammed Abid, Arap-lslam Kiiltiiriiniin Ak1l Yap1s1, I<itapevi Yaymlan, ist., 1999, s. 443.

0 Yaz1r, Elmah'l.J. M. Hamdi, Hak dini Kur"an Dill, Eser N~riyat, tst. 1979, VI, 4258.

~ ibn Arabi, Muhyiddin, el-Furuhatu'l-Mekkiyye, Daru's-Sadr, Beyrut, trsz.,I, 117.

Arapo;a Dibaceleri Baklmmdan Mevlana Mesnevisi • 119

ibn Arabi, usulciilerin dort bilgi kaynagmdan biri olan kitap kaynagma irfaru bir boyut kazandmr. Ona gore kitap Hz. Muhammed'de boliim boliim ve Arap~a olarak indirilen Kur'an'dan ibaret degildir. Kitap, ayru zamanda Al­lah'm, kullanrun kalbine vasttastz olarak indirdigi vahyi de kapsayan bir kav­ramdtr. Buna. gore naSS? dayah te~ri' (yas~ma) oldugu gibi kalbe dayah te~ri' de vardtr. Mii'ininin kalbi te~n· yete~egine sahip bir ~tapbr.4.9

Bu yakla~tmlartyla mutasaVVIflar, vahiy ve ilham hakkinda ~ok ·tarkh bir anla}'l~. ortaya koyarken, insarun da tabii ve evrensel bir vahiy imkaruna sahip oldugunu teslim ediyorlar. Onlara gore insan bu ozellikte olan bir varhkttr. ibn Arabl'ye gore "vahiy insani nefsin zahndan ~tkar ve onun derinliklerinden ya­Jlhr. Vahiy siirekli olarak ciiz'i nefislere sereyan eden onlarla birle~mi~ olan kiilll ruhun bir feyzidir. Ke~if sahibinin ke~fi, kendi agacuun meyvesidir."so

Tasavvuf ehlinin bu konuda diger dii~iince ekollerine mensup alimlere gore daha rahat ve daha ciiretkar olduklartru mii~ahede ediyoruz. Kimi zaman onlar i9n ilhamla vahiy, peygamber ile veli arasmdaki farkm ~ok da onemi yoktur. Mesela iyi bir ibn Arabi takip~isi olan ismail Hakk1 Bursav1'ye gore vahiy ve ilham aslmda ayru §eydir. Peygamberler i9n vahiy, veliler i9n ise ilham kelimelerinin kullarulmi§ olmas1 saygtdan dola}'ldtr.st

Buna benzer bir ifadeyi Mevlana da kullarur: "Derler ki Mustafa ve diger peygamberlerden sonra vahiy inmez. Neden inmesin ki? Tabii ki iner, fakat ona vahiy demezler. "52

Mevlana'run vahiy ve ilham anla}'l§UU irec Rlzai §oyle a9klar: "Mevlana, §eriat ehli nezdinde esasta birbirinden farkh olan valtiy ve illtam kavramlarmr aym anlamda kullamr. Bu konuda benzeri daha once gorillmemi§ bir §ekilde cesur davranarak vahiy ile ilham arasmda esasta bir fark bulunmadt~ru sayler. Ona gore tasavvuf ehli de boyle dii§iiniiyor, fakat Hallac ve benzerlerinin ba§~na gelenlerden korktuklan i9n bunu a9k~a soylemediklerini belirtir."S3

Mevlana'Jl insan-1 kamil vas& ile niteleyen irec Riza1, onun sozlerinin heva-heves eseri degil, ilaru ilham eseri oldugunu ifade eder. Zira insan-at kamil,

• 9 Ebii Zeyd, Nasr Hamid, Hakeza Tekelleme ibn Arabi, ei-Hey'e el-Mlsriyye el-Ammeli'l-Kitab, Kahire, 2002, s. 221.

50 Afifi, Ebu'l-Ala, Fiisusu'l-Hikem OkumaJan io;in Anahtar, iz Yaymahk, ist. 2006, s. 187. 51 ei-Bursavi, ismail Hakk.J, Tefsiru Ruhi'l-Beyan, Daru ihyai't-Turasi'l-Arabi, VIII, 285. 52 R.lzai, lrec, Vahy-u iJham ve Meratib-i Ander Mesnevi-i Molevi, Edebiyat ve insani l!imler

Fakiiltesi Dergisi (Tebriz Oniversitesi), Y1l: 46, Sonbahar Say1S1, s. 33.

53 Rlzai,a.g.e., s. 33.

120 • Atik AYDIN

Hak'da faro olduktan sonra ondan saci.Jr olan sozler, kendisinden degil Hak'dand1r. insan-1 kamil, Rabb'm agzmdaki ney gibidir. Neyden 9kan $e51

kendisinden olmad!& gibi, insan-1 kamilin soyledigi sozler de kendisinden de- . gildir. Ustelik kendisi bunun farkmda degildir.~

Bu bilgilerden anla~ahyor ki, Mev lana' run,_ Mesnevi'ye yapn& ovgi.iler ve Kur' an'la kurdugu parci.l.elliklerin sebebi soz konusu vahiy ve· ilham anlayt~mda aranmas1 gerekir. Zira Mevlana'run bu boyutu o kadar ileri bir noktadadu ki, bazt tasavvuf tarih9leri onu bu konuda birinci s1rada gormektedirler. Mesela Annemarie Schimmel der ki: "Miisliiman mistiklerin arasmda ilhama dayanan bir yazar varsa oda kesinlikle Celaleddin'dir. ~iirlerinin biiyiik boliimiinii vecd ir;inde iken yazdrrtml~ oldugu s6ylenir.55

. Gerek Mevlana'run dibacele_rdeki sozleri gerekse ulemarun Mesnevi hak­kmdaki gorii~Ieri, Mesnevi'yi pek ~ok diizeyde Kur'an'a benzetme hatta onunla denk gorme ~abalanru a~1k~a ortaya koymaktaci.Jr. Bize gore bu degerlendirme­ler, yukartd~ ktsaca bahsettigimi:z; tasavvuf ehlinin vahiy ve ilham anlaYJ~Irun bir sonucudur. Ba~ka ~ekilde, hele hele klasik islam anlaYJ~I ile izah etmek miimkiin degildir.

KAYNAK<;A

Afifi, Ebu'J-AJa, FiisQsu'l-Hikem Okunmlan i~in Analztar, iz Yaymahl<. ist. 2006.

Buhari, Muhammed b. ismail, el-Ciimiu's-Salrilr, Dar-u Tavks'n-Necah, basrm ytls ve tarihi

yok.

Bursavi, ismail Haklo, Tefs'int Rulri'l-Beyiin, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi.

Cabiri, Muhammed Abid, Amp-islam Kriltiiriiniin Akrl Yapzsr, Kitapevi Yaymlan, ist., 1999.

Ebu Zeyd, Nasr Hamid, Hiikezii Tekelleme ilm Arabi, el-Hey'e el-Mtsriyye ei-Ammeli'l-Kitab, Kahire, 2002.

ibn Arabi, Muhyiddin, el-Fuhilziitu'l-Mekk'iyye, Daru's-Sadr, Beyrut, trsz.

Karadavi, Yusuf, Mevkifu'l-islam mine'l-illram, Mektebetu Vehibe, Kahire,1994.

Ka~ani, Abdurrezzak, lstzlaltfiht's-Sufiyye, Daru'I-Menar, Kahire, 1192.

Konuk, Ahmed Avni, Mesnevi-i ~erif~erlti, Kitapevi, ist., 2006.

Leknevi, Muhammed b. Nizam, Feviitilm'r-Rnlzemut, Daru'l-Kutub el-ilmiyye, Beyrut, 2002.

~ Rlzai, a.g.e., s. 30-31.

ss Schimmel, Annemarie, islam'm Mistik Boyutlan, <;ev. Ergun Kocabsysk, Kabala Yaymevi, ist. 1999, s. 333.

Arap~a Dibacelcri Baklmmdan Mev lana Mesnevisi • 121

Rlz.ai, lrec, Vnlzy-u illznm ve Mcrntib-i Arz der Mcsncvl-i Molevi, Edebiyat ve insani ilimler Fakliltesi Dergisi (Tebriz Dniversitesi), YII: 46, Sonbahar Say1s1.

Rum!, Mev lana Celaleddin Muhammed, Mesneviy-i Mn'nevl, Reynold Nicholson nlishas1, Gencine-i Nas1r, Tahran, trzs.

Schimmel, Annemarie, islnm'm Mistik Boyutlnn, <;ev. Ergun Kocab1y1k, Kabalaa Yayme-. vi, ist. 1999.

Serahsi, Muhammed b. Ahmed, Usulu's-Scrnlzsl, Daru'l-Kitab ei-ilmiyye, Beyrut, 1993.

Taber!, ibn Cerir, Cnmu'I-BI?!Jnll an Te'vlf-i Ayi'I-Kur'nn, Daru Hecer, Kahire, 2001.

Tahiru'l-Mevlevi, $erlz-i Mesnevi, Selam Yaymlan, Konya, 1971.

Yazrr, Elmahh M. Hamdi, Hnk dini Kur'mz Dili, Eser Ne~riyat, ist. 1979.